initial commit of ebook 15215HEADmain

9 files changed, 20575 insertions, 0 deletions

diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes
new file mode 100644
index 0000000..6833f05
--- /dev/null
+++ b/.gitattributes
@@ -0,0 +1,3 @@
+* text=auto
+*.txt text
+*.md text
diff --git a/15215-0.txt b/15215-0.txt
new file mode 100644
index 0000000..67af391
--- /dev/null
+++ b/15215-0.txt
@@ -0,0 +1,6829 @@
+The Project Gutenberg EBook of Magie bij de Grieken en de Romeinen
+by Karel H.E. de Jong
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Magie bij de Grieken en de Romeinen
+
+Author: Karel H.E. de Jong
+
+Release Date: March 1, 2005 [EBook #15215]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: UTF-8
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GRIEKEN EN DE ROMEINEN ***
+
+
+
+
+Produced by Miranda van de Heijning, Frank van Drogen and the Online
+Distributed Proofreading Team.
+
+
+
+
+
+
+
+VOLKSUNIVERSITEITS
+BIBLIOTHEEK
+
+onder redactie van de Vereeniging "V.U.B."
+
+Prof. Dr. J. DE ZWAAN, Groningen, _Voorzitter_; Prof. Dr. Ph. KOHNSTAMM,
+Amsterdam, _Ondervoorzitter_; Dr. N. ADRIANI; Prof. Mr. D. VAN BLOM;
+Prof. Dr. J. BOEKE; Prof. Dr. H. BOLKESTEIN; Prof. Dr. F.J.J.
+BUYTENDIJK; RADEN Dr. HOESEIN DJAJADININGRAT; H.J.G. JANSSEN VAN RAAY;
+Prof. Mr. J. VAN KAN; Prof. Dr. J.W. PONT; Prof. Mr. N.W. POSTHUMUS;
+Prof. Dr. A.H.M.J. VAN ROOY; Prof. Dr. C. SNOUCK HURGRONJE; IR. J.A.G.
+VAN DER STEUR; Dr. H.H. ZEIJLSTRA Fzn., Deventer, _Secretaris_.
+
+
+7
+
+HAARLEM
+DE ERVEN F. BOHN
+1921
+
+DE MAGIE
+BIJ DE GRIEKEN EN ROMEINEN
+
+DOOR
+
+Dr. K.H.E. DE JONG,
+Privaat-docent aan de Rijks-Universiteit te Leiden.
+
+HAARLEM
+DE ERVEN F. BOHN
+1921
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+_VOORREDE_.
+
+_De magie is in wezen handelen, actief optreden bij uitnemendheid en wel
+met behulp van wonderbaarlijke of wonderbaarlijk werkende middelen, zij
+doet blijken dat de mensch krachten bezit, die buiten het bereik van de
+algemeen erkende zintuigen vallen; zij leidt tot de overtuiging dat onze
+ziel den "dood" overleeft en dat er nog andere intelligenties zonder
+cellichamen bestaan. Wat de religie betreft, deze onderscheidt zich van
+de magie hoofdzakelijk daarin, dat zij tegenover de "hoogere" machten
+uitteraard eene passieve houding aanneemt, een onderscheid, dat zich
+echter niet streng laat doorvoeren, zooals bijv. het gebed in vele
+gevallen beslist een actief karakter draagt. De mantiek, d.w.z. het om
+raad vragen en uitvorschen van de toekomst buiten de rede om, wijkt
+eveneens door haar passief karakter van de magie af, maar ook hier is de
+grens niet scherp te trekken, daar immers de magie vaak ter wille van de
+wichelarij wordt beoefend.
+
+Wij vatten voorts de magie meer in individueelen zin op en roeren daarom
+bijv. de zg. mysteriën, die immers in den grond der zaak officiëele
+magie waren, niet dan bij uitzondering aan. Bij de indeeling van de
+gegeven stof laten wij ons door historische gezichtspunten leiden.
+Hoofdstuk I behandelt den tijd tot ± 450 v. Chr., het tijdperk van het
+naïeve geloof, hoofdstuk II den tijd van ± 450 v. Chr.--± 100 v. Chr.,
+waarin het ongeloof bovendrijft, hoofdstuk III den tijd van ± 100 v.
+Chr.--± 50 n. Chr., waarin de kentering intreedt en het ongeloof
+terugwijkt; hoofdstuk IV den tijd van ± 50 n. Chr.--± 200 n. Chr.,
+waarin de nederlaag der ongeloovigen niet meer te loochenen valt, en
+hoofdstuk V de laatste eeuwen der oudheid, ± 200_± 500 n. Chr., waarin
+het geloof door de wijsbegeerte wordt gerechtvaardigd_.
+
+_Hypothesen wantrouwende bepalen wij ons er hoofdzakelijk toe den lezer
+met de bronnen zelve in kennis te stellen. Wij hebben daarom getracht de
+citaten, hoe moeilijk, ja zelfs raadselachtig deze vaak zijn, zoo
+nauwkeurig mogelijk te vertalen. Ook hierbij hebben wij, zooals van zelf
+spreekt, ons den arbeid onzer voorgangers ten nutte gemaakt. In de
+vertaalde teksten staan onze eigene toelichtingen tusschen [ ]._
+
+_Het is mij eene aangename plicht, in de eerste plaats Prof. Dr. J. de
+Zwaan, en verder Dr. C. Brakman en den Heer W. C. Cape, voor de nuttige
+wenken, die ik van hen ontving, mijn hartelijken dank te betuigen_.
+
+_Den Haag. K. H. E. de Jong_.
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+INHOUD.
+
+Blz.
+
+Voorrede ............................................................  V
+
+Inleiding............................................................  1
+
+I. Het naïeve geloof................................................   7
+
+II. Het bovendrijvende ongeloof.....................................  19
+
+III. Kentering......................................................  48
+
+IV. Nederlaag der ongeloovigen......................................  80
+
+V. Het geloof gerechtvaardigd door de wijsbegeerte.................. 136
+
+Slotwoord........................................................... 242
+
+Register............................................................ 245
+
+Addenda............................................................. 247
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+
+
+INLEIDING.
+
+De magie hangt samen uit allerlei bestanddeelen, die het uiterst
+moeilijk is, uit elkaar te halen, te meer, daar zij immers vaak met de
+wichelarij, die wij zooveel mogelijk uitschakelen, dooreen is geward.
+Toch laten zich enkele onderscheidingen van principiëelen aard maken.
+Het staat bijv. vast, dat tal van tooverpractijken overleefsels
+(survivals) zijn, die het nageslacht in toepassing brengt zonder den
+waren zin ervan te begrijpen. Als wij, zooals immers vaak geschiedt,
+iets "afkloppen", dan denken wij er niet bij, dat dit kloppen
+oorspronkelijk de bedoeling had, om afgunstige en gevaarlijke geesten of
+demonen op de vlucht te drijven. Vaak maakten die overleefsels vroeger
+deel uit van de eene of andere religie, zooals o.m. de doodenbezwering,
+die ook in de classieke oudheid voorkwam, op een vroeger tijdperk van
+doodenvereering duidt. Dikwijls echter klampt de tooverij zich ook aan
+een nog bestaanden godsdienst vast en zijn nog heerschende religieuze
+plechtigheden in wezen magisch. Wie bijv. eene hostie bij zich draagt,
+om zich daardoor voor gevaren te beschermen, drijft tooverij met een
+bestaand cultusvoorwerp, en de consecratie zelf, waardoor, volgens de
+kerkleer, de substantie van het brood in de substantie van het lichaam
+des Heeren verandert, is, uit een oogpunt van godsdienstgeschiedenis,
+magie. Vaak echter hebben magische handelingen niets met eene
+ondergegane of bestaande religie te maken en dienen zij slechts om
+verbazing te wekken, ja, om er geld uit te slaan. Men denke bijv. aan
+de publieke vertooningen van "telepathie", zooals ze onlangs ten onzent
+de grootste belangstelling wekten, vertooningen die overigens met
+telepathie in den strengen zin van het woord niets te maken hebben. En
+zoo ontbrak het ook in de oudheid niet aan "toovenaars", die op de markt
+aan nieuwsgierige toeschouwers voor "weinige stuivers" hunne
+kunststukjes lieten zien.
+
+Wat de opvattingen betreft, die men in de oudheid van de magie had, ligt
+het voor de hand, dat men, afgaande op de laatst vermelde practijken,
+haar veelal als eene soort bedrog, hetzij van groven, hetzij van meer
+verfijnden aard beschouwde. Waar dit niet opging, maakten de
+ongeloovigen zich liefst met het een of andere groote woord er van af,
+als bijv. "deisidaimonie", en "superstitie", beide vrijwel equivalenten
+van de ten onzent geliefkoosde uitdrukking "bijgeloof". Diegenen echter,
+die de magie als iets supranormaals beschouwden, stelden zich meestal
+tevreden met een onderscheid te maken tusschen de magie in ongunstigen
+en in gunstigen zin, waarbij men de eerste meer bepaaldelijk goëtie, en
+de laatste sinds de tweede eeuw na Chr. bij voorkeur theürgie noemde.
+Het lag echter in den aard der zaak, dat dit onderscheid niet altijd
+streng in acht werd genomen. De doodenbezwering bijv., ging voor
+ongeoorloofd of voor geoorloofd door naar gelang men zich hierbij van
+afkeerwekkende of van onaanstootelijke middelen bediende. Denkers, die
+zich niet met een diergelijk op ethische gronden berustend onderscheid
+vergenoegden, legden bij hunne pogingen om de magie te verklaren, den
+nadruk hetzij meer op het bestaan van geheimzinnige krachten in de
+menschen en in den kosmos, hetzij meer op de inwerking van
+bovenmenschelijke wezens.
+
+In onzen tijd heeft de poging om het alom voorkomende verschijnsel der
+magie te verklaren, tot diep gaande en ingewikkelde theorieën aanleiding
+gegeven. Dat met enkel bedrog, hoewel bedrog op dit gebied ongetwijfeld
+eene groote rol speelt, zich op lange na niet alles laat verklaren, is
+zeker, en ook, dat men met groote, maar, alles wel beschouwd, zinledige
+woorden als "bijgeloof" evenmin verder komt. Men beschouwt de magie
+thans hoofdzakelijk als het onvermijdelijke resultaat van het nog
+onlogische en niet wetenschappelijk geschoolde denken der primitieve
+volkeren, terwijl men haar ook wel eens opvat als eene reactie tegen een
+"hoog" religieus standpunt, reeds in overoude tijden ingenomen. Verder
+zijn het thans voornamelijk twee theorieën, die elkaar den voorrang
+betwisten. In de eerste plaats de "animistische", volgens welke er ook
+buiten de menschheid om "zielen" of "geesten" bestaan, zelfs in
+voorwerpen, die wij heden ten dage als levenloos beschouwen. Hierbij
+valt de nadruk op het onloochenbaar verband tusschen het geloof aan
+"geesten" of "zielen" en tooverij. Daarentegen vestigt de
+"praeanimistische" theorie de aandacht op het wijd verspreide geloof van
+eene niet-individueele "levenskracht" door welke de tooverij wordt
+verondersteld te geschieden. De aanhangers dezer theorie beroepen zich
+te recht op het feit, dat bij vele magische handelingen niet aan den
+bijstand of zelfs het bestaan van "geesten" of "zielen" wordt gedacht.
+Beide theorieën sluiten elkaar echter volstrekt niet uit, zooals immers
+ook in onze dagen het geloof aan "geesten" met het geloof aan het
+"magnetische fluïde" of "dierlijk magnetisme" bij zeer velen goed
+samengaat. In elk geval is bij diergelijke theoretische overwegingen
+groote voorzichtigheid aan te bevelen, aangezien wij immers het
+zieleleven der huidige primitieve volkeren niet dan hoogst onvolledig
+kennen en aangaande de volkeren uit overoude "praehistorische" tijden in
+hoofdzaak op vrij onzekere gissingen zijn aangewezen. Maar niet alles in
+de magie berust op bedrog of op foutief denken; zij steunt ook, althans
+in vele gevallen, op een grondslag van "psychische" feiten, zooals men
+het nu pleegt te noemen. Dat door hallucinaties, hypnose,
+verbaalsuggestie en autosuggestie veel te verklaren is, wordt al lang
+toegegeven. Men dient echter nog verder te gaan en zekere feiten, wier
+lang ontkende realiteit nu toch meer en meer blijkt, als bijv. de
+mentale suggestie of telepathie en de helderziendheid er bij te trekken;
+ook de werking van psychische centra buiten den mensch om is althans
+niet a priori af te wijzen. Dat bij deze onderzoekingen de grootst
+mogelijke critische voorzichtigheid behoort te worden in acht genomen,
+behoeft geen betoog. In elk geval moeten wij echter dit principe als
+onomstootelijk aannemen; daar de magie een complex is van allerlei
+heterogene bestanddeelen, moet zij ook door de samenwerking van
+verschillende theorieën worden verklaard.
+
+LITTERATUUR.
+
+
+a. _Van algemeenen aard_,
+
+#H. Schurtz#, Urgeschichte der Kultur (1900).
+
+#A. Lang#, Magie and religion (1901),
+
+*#Zöckler#, s.v. Magier, Magie, in Herzog, Realencyklopaedie f.
+protest. Theol. u. Kirche, 3e uitg. XII (1903).
+
+#A.C. Haddon#, Magie and Fetishism (1906), in Religions, ancient
+and modern.
+
+Mgr. #A. le Roy#, La religion des primitifs (1909).
+
+#N.W. Thomas#, s.v. Magie, in Encyclopaedia Britannica, 11e uitg.
+XVII (1911).
+
+#Arendzen#, s.v. Occult art, occultism, in The Catholic
+Encyclopaedia XI (1911).
+
+*#Frazer#, The golden bough, 3e uitg. 1911 - 1915.
+
+#R. Dussaud#, Introduction à l'histoire d. religions (1914).
+
+#K. Beth#, Religion und Magie bei den Naturvölkern (1914).
+
+#R.R. Marett#, s.v. Magie (Introductory), in Encyclopaedia of
+Religion and Ethics VIII (1915).
+
+#A. Jeremias#, Allgemeine Religionsgeschichte (1918).
+
+
+b. _Over "Animisme."_
+
+
+#L. Frobenius#, Aus den Flegeljahren der Menschheit (1901).
+
+#E.B. Tylor#, Primitive culture, 4^e uitg. (1903).
+
+#Goblet d'Alviella#, s.v. Animism, in Enc. o. rel. a. eth. I
+(1908).
+
+#A.W. Nieuwenhuis#, Die Wurzeln des Animismus. Eine Studie über
+die Anfange der naiven Religion nach den unter primitiven Malaiern
+beobachteten Erscheinungen, in Internat. Archiv f. Ethnographie, XXIV,
+Supplem. (1917).
+
+#B. Ankermann#, Totenkult u. Seelenglaube bei den afrikanischen
+Völkern, in Zeitschrift fur Ethnologie 50e jrg. (1918).
+
+#G.W. Gilmore#, Animism or thought-currents of primitive peoples
+(1919).
+
+
+c. _Over "Praeanimisme"_.
+
+
+#R.H. Codrington#, The Melanesians (1891).
+
+#R.R. Marett#, The threshold of religion, 2e uitg. (1914).
+
+#R.R. Marett#, s.v. Mana, in Encycl. o. rel. a. eth. VIII (1915).
+
+#P. Saintyves#, La force magique (1914).
+
+
+d. _Over "psychische" feiten_.
+
+
+#J.A. Mac Culloch#, The childhood of fiction, a study of folktales
+and primitive thought (1905).
+
+*#K.H.E. de Jong#, Das antike Mysterienwesen in
+religionsgeschichtlicher, ethnologischer und psychologischer
+Beleuchtung, 2e uitg. (1919).
+
+_Aanm. De met * gemerkte boeken zijn ook voor 't vervolg van dit werk te
+raadplegen_.
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK I.
+
+Het naïeve geloof.
+
+
+De oudste en prachtigste gedenkstukken der Grieksche letterkunde, de
+heldendichten van Homerus (vóór de zevende eeuw) bevatten verscheidene
+episoden, waarin de magie onmiskenbaar op den voorgrond treedt.
+
+In de Ilias, die den oorlog der Grieken tegen Troje verheerlijkt, lezen
+wij o.m. hoe Hera, de echtgenoote van den hoogsten god, Zeus, van
+Afrodite, de godin der schoonheid, den gordel leent, aan wien eene
+onweerstaanbare charme is verbonden, en Zeus zoodoende betoovert,
+teneinde hem te beletten, den Trojanen bijstand te verleenen (XIV,
+153-351).
+
+Veel sprekender is echter in dit opzicht de Odyssea, die de lotgevallen
+van koning Odysseus, een der Grieksche helden uit den Trojaanschen
+oorlog, bezingt.
+
+Odysseus toch, de meest vindingrijke en meest volhardende van alle
+helden uit de classieke sagenwereld, raakt bij zijn avontuurlijken
+terugkeer uit Troje met zijn eenig overgebleven schip op een onbekend
+eiland verzeild, en stuurt de helft van zijne makkers op verkenning uit.
+Dezen bereiken het paleis van de toovenares Circe, wier liefelijk gezang
+tot hen doordringt en gaan, vriendelijk door haar uitgenoodigd, naar
+binnen, op één na, die uit wantrouwen achterblijft. En terecht, want
+Circe mengt onder het wijnmoes dat zij haren gasten voorzet booze
+kruiden, en verandert hen door aanraking met eene tooverroede in
+zwijnen. De eenige achtergeblevene makker, na tevergeefs te hebben
+gewacht, keert tot Odysseus terug en spoort hem aan, zoo spoedig
+mogelijk te vluchten. De held echter heeft daar geen ooren naar en gaat
+terstond geheel alleen er op uit om de verlorene makkers weer op te
+sporen. Onderweg ontmoet hem de god Hermes, de geleider van de zielen
+der overledenen, licht hem in, hoe hij het gevaar moet afwenden en
+verstrekt hem de geheimzinnige plant Moly als werkzaam tegenmiddel.
+Odysseus ledigt evenzeer den verraderlijken beker, maar weet zich
+ongemerkt van het tegengift te bedienen, en als Circe ook hem met de
+roede aanraakt, springt hij met getrokken zwaard op haar los, als om
+haar te dooden. Circe valt voor hem op de knieën, smeekt om genade, en
+biedt hem, als onderpand van trouw, haar liefde aan. Odysseus gaat daar
+echter niet eerder op in, voordat zij zich door een plechtigen eed
+gebonden heeft, geen arglist meer in 't werk te stellen. Op verzoek van
+den held, geeft Circe voorts aan zijne makkers de menschelijke gedaante
+terug, en de zwervelingen brengen nu een vol jaar op het toovereiland in
+vreugde en genietingen door.
+
+Vóór hun vertrek echter gebiedt Circe Odysseus, zich naar 't doodenrijk
+te begeven en aldaar den ziener Tiresias omtrent zijn verderen terugkeer
+te raadplegen. Odysseus ziet daar zeer tegen op, maar Circe bemoedigt
+hem en geeft hem nadere inlichtingen over den tocht naar het doodenrijk
+en wat hij aldaar te verrichten heeft. De held vaart naar het
+doodenrijk, dat aan gene zijde der wereldzee ligt en gaat naar de plek,
+hem door Circe aangewezen. Daar graaft hij met zijn zwaard een kuil van
+eene el breedte en lengte, brengt daaromheen een plengoffer voor alle
+dooden, eerst van honig met melk gemengd, vervolgens van wijn, daarna
+van water en strooit er ten slotte wit meel op. Hij belooft aan de
+"wezenlooze hoofden der dooden" na zijn terugkeer naar Ithaca, zijn
+vaderland, eene allervoortreffelijkste koe te offeren, en een
+brandstapel met heerlijke gaven overladen te ontsteken, maar ter eere
+van Tiresias afzonderlijk een geheel zwarten ram, uitmuntende onder de
+anderen, te slachten. Hierna keelt hij een mannelijk en een vrouwelijk
+schaap, zoodat het bloed in den kuil vloeit en beveelt zijn makkers ze
+te villen en te verbranden, onder een gebed tot de goden van het
+doodenrijk, Hades en diens gade, Persephoneia. De dooden komen op, maar
+Odysseus posteert zich, altijd naar de voorschriften van Circe, met
+getrokken zwaard naast de groeve en laat geen der overledenen, zelfs
+zijne eigen moeder niet, het bloed naderen, alvorens Tiresias te hebben
+geraadpleegd. Tiresias, kenbaar aan zijn gouden staf, nadert, drinkt van
+het bloed en voorspelt aan Odysseus wat hem op zijn terugkeer en na zijn
+thuiskomst wacht. Odysseus laat vervolgens zijne moeder en ook andere
+overledenen van het bloed drinken en onderhoudt zich met hen[1].
+
+Deze verhalen, hoe mythisch ook, zijn toch voor de magie der Grieken en
+Romeinen, of liever voor de magie van alle volkeren in de hoogste mate
+kenschetsend. Wij zien onwillekeurig welk een nauw verband er is
+tusschen tooverij en zinnelijke liefde. Wij leeren, dat de magie zelfs
+den toegang tot het doodenrijk vermag te ontsluiten. Voorts blijkt bij
+de doodenbezwering het hoofddoel te zijn, zich omtrent het heden en de
+toekomst nader te laten inlichten; vandaar dan ook de uitdrukking
+"necyomantie" of de meer gebruikelijke "necromantie", d.w.z.
+"doodenwichelarij".
+
+In de geschiedenis is herhaaldelijk sprake van doodenbezweerders en
+doodenorakelen. Wij zullen hier enkele treffende gevallen vermelden,
+waarbij men zich tot genoemde bezweerders of instellingen wendde, ten
+einde den toorn van overledenen te verzoenen of bijzonderheden te weten
+te komen die aan de "levenden" onbekend waren.
+
+De lierdichter Archilochus, vaak in één adem met Homerus genoemd, was,
+omstreeks 640 v. Chr., gesneuveld. Calondas die hem had neergeveld,
+wilde het orakel van Delphi raadplegen, maar de Pythia (profetes)
+verdreef hem, naar algemeen verzekerd werd, met de woorden:
+
+     "Weg uit den tempel met U, die gedood hebt den dienaar der Muzen!"
+
+Toen hij daarop zich verontschuldigde als in noodweer te hebben
+gehandeld en wenschte dat hij maar liever zelf was omgekomen, werd hem
+geboden, zich naar het doodenorakel te Taenarum (in het Zuiden van de
+Peloponnesus) te begeven en de ziel van den dichter door smeekbeden en
+plengoffers te verzoenen. Calondas voldeed hieraan en werd toen tot
+Delphi toegelaten[2].
+
+Melissa, de echtgenoote van Periander, tyran van Corinthe (omstreeks 600
+v. Chr.) had van een vreemdeling een deposito ontvangen. Toen Periander,
+na haar dood, dit nergens vermocht te vinden, liet hij door middel van
+het vermaarde doodenorakel der Thesprotiërs (in Epirus) de overledene
+vragen, hem de plaats, waar het deposito verborgen was aan te wijzen.
+Zij weigerde echter zulks te doen en verzekerde, koude te lijden daar
+zij geen baat had van de kleeren die met haar wel begraven maar niet
+verbrand waren; tevens voegde zij er een identiteitsbewijs bij van zeer
+intiemen aard. De tiran, overtuigd dat hij inderdaad met zijne
+overledene vrouw te doen had, liet terstond de Corinthische vrouwen van
+hare gewaden berooven en deze in een kuil verbranden, waarop de schim
+van Melissa, voor de tweede keer opgeroepen, de plaats van het deposito
+aanwees. Het verhaal hieromtrent is bij Herodotus, den "vader der
+geschiedenis", te vinden (V, 92).
+
+Ter loops zij hier opgemerkt, dat het een zeer oud en wijd verspreid
+gebruik is, om ter eere van overledenen kleedingstukken te verbranden.
+Reeds bij Homerus verzekert Andromache, de weduwe van den gesneuvelden
+Trojaanschen held Hector, zijne fijne gewaden als eerbetoon in 't vuur
+te zullen werpen (Ilias XXII, 510-514). Te Athene zoowel als te Rome was
+het verboden, meer dan drie gewaden te gelijk met den doode aan de
+vlammen prijs te geven. En nog in onzen tijd verbranden Joodsche
+pelgrims in een zeker dorp van Galilea op een bepaalden dag van 't jaar
+shawls en zakdoeken ter eere van overledene Rabbis.
+
+Van Pausanias, sinds 480 voogd van een minderjarigen Spartaanschen
+koning, wordt bericht dat hij, tijdens zijn verblijf te Byzantium eene
+jonkvrouw, genaamd Cleonice, had willen verleiden en haar bij
+vergissing had gedood. Sindsdien werd hij onophoudelijk gekweld door de
+schim der verslagene, die hem in den droom verscheen en hem dreigend
+toeriep:
+
+     "Ga uwe straf tegemoet! Baldadigheid voert ten verderve!"
+
+Hij nam, ten einde raad, tot het doodenorakel te Heraklea (in Klein-Azië
+aan de Zwarte Zee) zijne toevlucht, liet door allerlei ceremoniën en
+plengoffers de ziel van Cleonice bezweren en trachtte haar toorn te
+verbidden. Zij verscheen en zeide dat hij, te Sparta aangekomen, spoedig
+van zijne ellende bevrijd zou zijn, zinspelende, naar het schijnt, op
+het einde dat hem wachtte. Inderdaad werd Pausanias van verraad
+overtuigd en vluchtte hij, om de inhechtenisneming te ontgaan, naar een
+tempel, waarin men hem echter inmetselde en aan den hongerdood
+prijsgaf[3]. De Spartanen werden daarna eveneens door schrikwekkende
+verschijningen verontrust en daar het orakel hun gelastte de ziel van
+Pausanias te verzoenen, ontboden zij "psychagogen", d.w.z.
+doodenbezweerders, uit Italië, die een offer brachten en het schimbeeld
+uit het heiligdom verdreven[4].
+
+Aangaande de liefdestooverij zij opgemerkt, dat men daarbij, zooals
+allereerst eene zinspeling van Pindarus, den verhevensten Griekschen
+lierdichter (eerste helft der vijfde eeuw) aanduidt[5], o.m. een vogel
+uit de familie der spechten, den draaihals (gr. iynx) op een rad (of
+schijf) bond en in eene zekere richting ronddraaide. Wij zullen in
+hoofdstuk II er een hoogst interessant voorbeeld van aanhalen.
+
+Het spreekt vanzelf dat de magie zich niet bij de doodenbezwering en de
+opwekking of verdrijving van liefde beperkte, maar haren invloed op het
+geheele leven liet gelden. Door tooverij trachtte men ziekten te
+genezen--reeds de Odyssea (XIX, 457 vlg.) kent eene bezwering, die eene
+bloedende wond vermag te stelpen--, door tooverij een vijand te schaden,
+ja, zoo mogelijk, te dooden--waartoe men reeds vroeg van wassen beeldjes
+gebruik maakte--, door tooverij zelfs het weder en levenlooze wezens te
+beïnvloeden--zooals men van de Thessaalsche heksen vertelde, dat zij de
+maan van den hemel vermochten omlaag te trekken.
+
+Aan de mythische figuur van den zanger Orpheus knoopte zich, ongeveer
+sinds het begin der zesde eeuw, eene geheele litteratuur vast, die in
+hooge mate een magisch karakter droeg. Orpheus zelf ging door voor een
+groot toovenaar. Orphische amuletten waren in omloop. De orphische
+tooverliederen riepen, naar het heette, gestorvenen weer in het leven
+terug, en bezielden levenlooze voorwerpen. Rondreizende profeten
+beweerden, door offers en allerlei andere ceremoniën, overeenkomstig de
+voorschriften van Orpheus, aan belanghebbenden de zaligheid in het
+hiernamaals te kunnen waarborgen.
+
+Een historisch figuur daarentegen en wel uit de tweede helft der zesde
+eeuw v. Chr. is Pythagoras, de ascetische, aristocratisch gezinde,
+geheimzinnige hervormer, die ook als een magiër en wel voornamelijk een
+beoefenaar der doodenbezwering werd beschouwd. Aangaande zijn
+volgelingen waren soortgelijke geruchten--blijkbaar niet zonder
+reden--in omloop. De veelzijdige en geniale Siciliaan Empedocles (±495 -
+±435), arts, staatsman, dichter, wijsgeer, wiens leeringen soms aan de
+evolutie-theorie doen denken, had eveneens de faam van wonderdoener,
+hetgeen zeer zeker niet in tegenspraak is met het volgende fragment
+waarschijnlijk uit zijn leerdicht "De natuur"[6]:
+
+     "Alle kruiden die er groeien om ziekten en ouderdom af te weren,
+     zult gij leeren kennen, daar ik U alleen dit alles wil
+     toevertrouwen. Gij zult het geweld der onvermoeide winden tot staan
+     brengen, die zich tegen de aarde verheffen en met hun ademtocht de
+     bouwlanden vernielen en omgekeerd zult gij, als gij het wilt, tot
+     herstel van het evenwicht, de winden er bij roepen; gij zult eene
+     donkere regenbui op tijd voor de menschen in droogte doen
+     verkeeren; gij zult ook de zomerdroogte in stroomen herscheppen,
+     die den groei der boomen bevorderen....gij zult uit de onderwereld
+     de kracht van een gestorven man weer terugroepen."
+
+Van de magie bij de oudste Romeinen weten wij slechts zeer weinig.
+Volgens latere berichten zou Numa Pompilius, de tweede, overigens
+legendaire koning van Rome, zich er op hebben toegelegd om, door middel
+van tooverij, de gestalten der goden in het weerspiegelende water te
+aanschouwen (hydromantie, d.i. waterwichelarij)[7] en zou zijn evenzeer
+legendaire opvolger, Tullus Hostilius, door een geheim offer Juppiter,
+den hoogsten god, getracht hebben op te roepen, maar wegens het niet in
+acht nemen van den juisten ritus door den vertoornden god met den
+bliksem zijn getroffen[8]. Zeker is het, dat de zoogenaamde wet der
+twaalf tafelen (ongeveer uit het midden der vijfde eeuw) dengene met
+straf bedreigde, die het veldgewas had betooverd of eene booze bezwering
+had uitgesproken.
+
+Vatten wij de uitkomsten van ons onderzoek over de magie in de vroegste
+eeuwen der klassieke oudheid samen, dan valt te constateeren dat zij
+blijkbaar van meet af aan in Griekenland en Italië inheemsch was, dat
+zij wel is waar veelal angstvallig geschuwd en soms van rechtswege
+gestraft, maar ook in noodgevallen zelfs door regeeringen te hulp
+geroepen werd en dat, naar alle waarschijnlijkheid, slechts
+enkelen,--bijv. zeer zeker de pantheïst Xenophanes uit de zesde
+eeuw--hare realiteit in vollen ernst betwijfelden of ontkenden.
+
+
+Litteratuur.
+
+
+*#D. Tiedemann#, Disputatio de quaestione quae fuerit artium magicarum
+origo (1787).
+
+*#L. Georgii#, s.v. Magie, in Pauly, Real-Encycl. d. class. Alt. IV
+(1846).
+
+*#Kroll#, Antiker Aberglaube, in Samml. gemeinverst. wiss. Vorträge, N.F.
+Heft 278 (1897).
+
+*#K.H.E. de Jong#, De Apuleio Isiacorum mysteriorum teste. Dissert. Leiden
+(1900).
+
+*#H. Hubert#, s.v. Magia, in Daremb. e. Sagl. Dict. d. ant. gr. e. rom. T.
+III, 2 part. (1904).
+
+*#Gruppe#. Griech. Myth. u. Rel. II (1906).
+
+#E. Samter#, Die Religion der Griechen, in Aus Natur u. Geisteswelt Bd.
+457 (1914).
+
+*#A. Abt#, Die Apologie des Apuleius von Madaura u. die antike Zauberei,
+in Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. hrg. v. Dieterich u. Wünsch, IV Bd.
+2. Hft. (1908).
+
+#F.B. Jevons#, Graeco-Italian Magie, in Anthropology a. t. classics. Six
+lectures edited by R.R. Marett (1908).
+
+#Bouché-Leclereq#, Histoire de la divination dans l'antiquité
+(1879-1881).
+
+*#Bouché-Leclercq#, s.v. Divinatio, in Daremb. e. Sagl. Dict. d.
+ant. gr. e. rom. T. II, I part. (1892).
+
+*#Dubray#, Necromancy, in The Cath. Encycl. X (1911).
+
+#Mau#, s.v. Bestattung, in Pauly, Real-Encyd. d. cl. Alt. 2e uitg.
+III (1899).
+
+#Frazer#, Adonis, Attis, Osiris I (1914).
+
+#Gruppe#, s.v. Orpheus, in Roscher, Lex. Mythol. III.
+
+*#Zeller#, Die Philosophie d. Griechen I. 5e uitg. (1892).
+
+*#W. T(euffel)#, s.v. Iynx, in Pauly, Real-Enc. d. cl. Alt. IV
+(1846).
+
+#Gossen# s.v. Iynx, in Pauly, Real-Encyd. d. d. Alt. 2e uitg. X
+(1919).
+
+*#R. Heim#, Incantamenta magica graeca latina, in Jahrbücher f.
+class. Philologie, v. Fleckeisen, XIX Supplementb. (1893).
+
+*#Pfaff#, s.v. Incantatio, in Pauly, Real-Enc. d. cl. Alt. 2e uitg.
+IX (1916).
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK II.
+
+*Het bovendrijvende ongeloof.*
+
+
+De tweede helft der vijfde eeuw vóór Christus is de tijd der
+"sophisten", die, Griekenland in alle richtingen doorkruisende,
+onderricht gaven in welsprekendheid en in practische levenswijsheid. Zij
+oefenden scherpe critiek op de van oudsher heerschende opvattingen en de
+eminentste van hen, Protagoras, trok zelfs het bestaan der goden in
+twijfel. Waarschijnlijk heeft de twijfel aan de realiteit der magie zich
+inzonderheid van hen uit in ruimeren kring verspreid.
+
+Toch was het nog langen tijd veel meer de angst dan de twijfelzucht, die
+de houding van het groote publiek tegenover de magie bepaalde. Dit
+blijkt zonneklaar uit de beschouwingen dienaangaande van den
+dichterlijken denker, die voornamelijk door zijn stijl zulk eene
+bekoring op het nageslacht heeft uitgeoefend, dat hij ook nu nog door
+velen als de grootste Griek wordt beschouwd--Plato uit Athene (±427--
+±347).
+
+Plato toch geloofde niet alleen dat bij de graven wel eens
+"schaduwachtige verschijningen" van overledenen, die een te materiëel
+leven hadden geleid, gezien werden;[9] hij spreekt ook van eene "kunst
+der bezweringen", "die eene betoovering is van slangen, spinnen,
+schorpioenen en andere dieren en ziekten"[10] en van eene "zwarte"
+magie, zooals men nu zou zeggen, die zelfs gezondheid en leven bedreigt.
+
+In zijn laatste werk "De wetten" heeft hij het o.m. over schade, door
+vergif of tooverij toegebracht (XI 932^e-933^e):
+
+     "Het feit dat er twee soorten van vergiftiging onder het
+     menschelijk geslacht gebruikelijk zijn, maakt de uiteenzetting
+     hieromtrent langdradig. De eene n.l. is die, welke op natuurlijke
+     wijze door lichamelijke middelen den lichamen schade berokkent; de
+     andere die, welke door middel van zekere tooverijen, bezweringen en
+     boeiïngen, zooals men 't noemt, werkt en zoowel aan boosdoeners de
+     overtuiging geeft, dat zij iets diergelijks vermogen, als aan
+     anderen het geloof, dat zij in de ergste mate door diegenen, die
+     vermogen te tooveren, schade lijden. Het is niet gemakelijk, er
+     achter te komen, hoe het met deze en diergelijke dingen eigenlijk
+     gesteld is, noch, als men er achter kwam, doenlijk, anderen
+     daaromtrent op overtuigende wijze in te lichten. En ook is het een
+     onbegonnen werk, menschen, die om diergelijke redenen argwaan tegen
+     elkander koesteren, te willen voorlichten, en als ze bijgeval
+     wassen beeldjes, 't zij bij hunne deuren, 't zij bij driesprongen,
+     't zij bij de grafmonumenten hunner ouders zien, hen aan te sporen,
+     niets om al dat soort dingen te geven, daar ze toch geen duidelijk
+     inzicht dienaangaande hebben. Wij maken de wet in kwestie tweeledig
+     en gaan in de eerste plaats iemand--op welk van beide manieren hij
+     ook trachte schade te berokkenen--verzoeken en aanraden niet te
+     probeeren iets diergelijks te doen en niet het gros der menschen
+     als kinderen schrik aan te jagen en bang te maken, noch ook den
+     wetgever en rechter te noodzaken de menschen van diergelijke
+     angsten te genezen, daar in de eerste plaats hij, die probeert in
+     dier voege schade te berokkenen, niet weet wat hij doet, zoowel wat
+     de lichamen betreft, als hij geen verstand heeft van geneeskunde,
+     als wat de tooverijen betreft, wanneer hij geen wichelaar of
+     teekenuitlegger is. De wet aangaande vergiftiging en tooverij luide
+     aldus: Indien iemand door vergif een ander persoonlijk of diens
+     slaven eene niet-doodelijke schade toebrengt, of zijn kudden of
+     bijenkorven hetzij eenige andere hetzij doodelijke schade
+     berokkent, moet hij, wanneer hij een geneesheer is en wegens
+     gifmengerij wordt veroordeeld, met den dood worden gestraft; als
+     hij echter een leek is, moet de rechtbank uitmaken, welke straf of
+     boete hij dient te ondergaan. Als iemand echter den indruk maakt
+     van door boeiïngen of aantrekkingen of zekere bezweringen of door
+     welke hekserijen van dien aard ook, schade te hebben berokkend,
+     moet hij, als hij een wichelaar of teekenuitlegger is, sterven, als
+     hij echter zonder kennis van wichelarij wegens tooverschade wordt
+     veroordeeld, moet ook aangaande hem de rechtbank schatten, welke
+     straf of boete hem haars inziens moet worden opgelegd."
+
+Hoogst kenschetsend is ook het volgende (X, 909a-c):
+
+     "Wie het bestaan van goden of hunne voorzienigheid loochenen of
+     gelooven dat ze te verbidden zijn en voorts tot het dierlijke
+     vervallen en, de menschen verachtende, velen van de levenden
+     verleiden en beweren de gestorvenen op te roepen en belooven de
+     goden over te halen, d.w.z. ze door offers en gebeden en
+     bezweringen betooverende, en zoowel particulieren als geheele
+     families en steden ter wille van 't geld probeeren te gronde te
+     richten,--wie hieraan blijkt schuldig te zijn, dien veroordeele de
+     rechtbank om, overeenkomstig de wet, in de gevangenis in 't
+     binnenland te worden opgesloten en dat nooit eenig vrij persoon
+     toegang tot hem hebbe en dat hij de voeding, hem door de mannen der
+     wet bepaald, uit handen van slaven ontvange; als hij sterft, dan
+     moet men hem buiten de grenzen werpen en hem de begrafenis
+     ontzeggen. En als een vrije hem helpt begraven dan mag wie maar
+     wil hem wegens goddeloosheid aanklagen."
+
+Wie hier ook maar eenigszins objectief tegenover staat, zal moeten
+erkennen, dat zelfs "de goddelijke" Plato zich door bigotterie en
+staats-fanatisme op de treurigste wijze heeft laten verblinden. Het is
+toch al te naïef, een kwaadwillige vaderlijk te vermanen zijn
+evenmenschen vooral geen schrik aan te jagen, en te onzinnig,
+gevangenisstraf te eischen voor diegenen, die eene geheele stad trachten
+te gronde te richten, maar de doodstraf voor hen, die aan een bijenkorf
+eene niet-doodelijke schade toebrengen! Zeer zeker is het voor Plato
+eene verzachtende omstandigheid, dat hij niet de laatste hand aan dit
+werk heeft kunnen leggen, maar eene zware verantwoordelijkheid rust op
+hen, die zulk verward en verderfelijk geschrijf--men denke slechts aan
+de heksenprocessen--gedurfd hebben te publiceeren.
+
+Van Aristoteles (384--322), den universeelen en tevens nuchteren man der
+wetenschap, werd, zooals wij in hoofdstuk V nader zullen zien,
+verzekerd, dat hij de realiteit der magie loochende, en dit stemt ook
+met hetgeen ons van hem is bewaard gebleven, goed overeen. Echter heeft
+hij in zijn geschrift "Over het voorspellen in den slaap" erkend, dat
+wij somtijds in onze droomen de toekomst vooruitzien en in c. 2
+getracht, de meest raadselachtige gevallen aldus te verklaren:
+
+     "Evenals wanneer iets het water of de lucht in beweging brengt,
+     het bewogen gedeelte weer een ander gedeelte in beweging brengt en
+     wanneer dat tot rust is gekomen, het voorkomt dat zulk eene
+     beweging tot een zeker einddoel voortgaat, hoewel hetgeen de
+     beweging veroorzaakte niet meer aanwezig is, aldus is er niets
+     tegen, dat zekere bewegingen en gewaarwordingen de droomende zielen
+     bereiken...en hoe ze ook tot [ons] geraakt zijn, 's nachts meer
+     waarneembaar zijn, doordat ze, wanneer zij zich over dag
+     voortplanten, eerder opgelost worden (want de lucht is 's nachts
+     minder in beroering omdat er dan meer windstilte heerscht) en in
+     het lichaam tengevolge van den slaap eene gewaarwording
+     veroorzaken, omdat de slapenden meer dan de wakenden ook de kleine
+     inwendige bewegingen gewaar worden. Deze bewegingen veroorzaken
+     voorstellingen, waaruit men de, toekomst aangaande de betrokken
+     voorwerpen vooruitziet."
+
+     "Dat kennissen het meest de toekomst van kennissen vooruitzien,
+     komt door het feit dat kennissen het meest over elkaar bezorgd
+     zijn. Want evenals ze elkaar uit de verte zeer snel herkennen en
+     gewaar worden, aldus worden ze ook de [bovenbedoelde] bewegingen
+     snel gewaar, want de bewegingen, die van kennissen uitgaan, zijn
+     gemakkelijker kenbaar".
+
+Men heeft opgemerkt dat volgens deze ietwat duistere verklaring een
+zeker rapport tusschen kennissen zou bestaan en dat derhalve aan
+Aristoteles het geloof aan "telepathie", d.w.z. "gedachteoverbrenging"
+of juister de overbrenging van gedachtebeelden, indrukken, gevoelens
+buiten de gewone zintuigelijke kanalen om, niet vreemd zou zijn geweest.
+Van hoe groot belang dit voor ons onderwerp is, zal spoedig blijken.
+
+De Atomisten, die de ziel verklaarden voor een aggregaat van
+stofdeeltjes dat zich tegelijk met de ontbinding van het lichaam zou
+oplossen, werden gewoonlijk mede onder hen gerekend, die de realiteit
+der magie loochenden. Echter trachtte Democritus (± 400 v. Chr.) de
+grootste der atomisten, het geloof aan het "booze oog", dat nu nog in de
+landen om de Middellandsche Zee sterk leeft, te rechtvaardigen door
+zijne leer der "Idolen", d.w.z. ijle beelden, die door de lucht zweven
+en verklaarde hij het alomverspreide geloof aan goden door de
+verschijningen van reusachtige en lang levende, schoon niet
+onsterfelijke "Idolen"[11]. Er waren dan ook willekeurige hypothesen en
+ingewikkelde redeneeringen noodig om te ontkomen aan consequenties, die
+tot de realiteit van geestverschijningen en tooverij voerden. Ja,
+Epicurus (341-270) die de atoomleer tot een ethisch systeem verwerkte en
+haar zulk eene groote populariteit deed erlangen, heeft, in zijn ijver
+voor de wilsvrijheid, de uitspraak gedaan: "Het ware beter zich aan de
+fabelleer over de goden te houden, dan slaaf te zijn van het noodlot
+der natuurkundigen, want de fabelleer geeft toch eenige hoop, de goden
+door eerbetooning te kunnen verbidden, maar het noodlot oefent een
+onverbiddelijken dwang uit[12]", een uitspraak, die met eene plat
+materialistische opvatting der dingen in onverzoenlijken strijd is.
+
+De Cynici, d.w.z. Hondschen, aldus genoemd om hunne primitieve
+levenswijze, die vaak ook met goede zeden in botsing kwam, verstompten
+zich door hun hoofddogma van de zelfgenoegzaamheid der deugd den blik
+voor de fijnere verschijnselen van het zieleleven. De populairste
+vertegenwoordiger dier richting, Diogenes (tweede helft der vierde eeuw)
+verzekerde dat wij na den dood in 't geheel niets meer waarnemen[13], en
+dat hij, lettende op droomuitleggers, wichelaars en diegenen, die aan
+hunne woorden geloof slaan, niets zotters vond dan den mensch[14]. Geen
+wonder, dat de Cynici ook in latere eeuwen een verwoeden strijd voerden
+tegen alles wat naar magie en het soortgelijke zweemde.
+
+De Sceptici eindelijk (sinds ongeveer 350 v. Chr.), die tengevolge van
+hun twijfel aan de juistheid van onze waarnemingen en redeneeringen ook
+de meest alledaagsche feiten op losse schroeven stelden, wilden van het
+wonderbaarlijke in 't geheel niets afweten; ook zij richtten hunne
+wapenen onvermoeid tegen de magie en hare voorvechters, waarbij zij zich
+o.m. niet ontzien hebben, een man als Pythagoras voor een bedrieger uit
+te maken[15].
+
+De nuchtere, materialistische, van het ongewone afkeerige wijsgeeren
+voerden ruim twee eeuwen lang den boventoon, voornamelijk in de kringen
+der "intellectueelen." Het was een tijd van "verlichting."
+
+Bij zulk eene mentaliteit tiert van alle litteratuur-genres de comedie
+het meest, die immers uitteraard vijandig staat tegenover het
+wonderbaarlijke.
+
+Reeds Aristophanes (± 445 - ± 385), de beroemdste dichter der
+oud-Attische comedie, had herhaaldelijk den draak gestoken met de
+tooverkunst.
+
+In zijn "Wolken" (423) neemt een oude boer, die diep in de schuld zit,
+zijn toevlucht tot Socrates en vraagt hem, hoe hij zich aan de
+uitbetaling van de renten zou kunnen onttrekken. Na lang praten raadt
+Socrates den boer aan, zich in te hullen en zelf iets uit te denken. De
+boer jammert, maar gehoorzaamt en roept v. 746 in eens uit:
+
+     "O beste Socrates!
+
+     Socrates. Wat is er, vadertje?
+
+     Boer. Ik heb iets bedacht om van mijne rente af te komen.
+
+     Socrates. Laat eens hooren.
+
+     Boer. Zeg mij eens--
+
+     Socrates. Wat?
+
+     Boer. Als ik eene Thessaalsche toovenares geld gaf, en de maan 's
+     nachts omlaag haalde en ze vervolgens als een spiegel, opborg in
+     eene ronde doos en goed bewaarde--
+
+     Socrates. Wat zou je dat helpen?
+
+     Boer. Wat? Als de maan nooit weer opkwam, zou ik geen rente
+     behoeven te betalen.
+
+     Socrates. Hoe zoo?
+
+     Boer. Omdat de rente per maand wordt uitbetaald.
+
+Een Grieksche maand liep nl. van de eene opkomende maan tot de volgende.
+
+En in zijn laatste stuk, Plutus (388) bespot Aristophanes (v. 649-747)
+de wonderdadige genezing van den blinden Plutus (god van den rijkdom) op
+eene manier, die de ergste straatjongen hem niet had kunnen verbeteren.
+
+In de latere comedieschrijvers wordt al spoedig de geest van Epicurus
+vaardig; ook Menander (± 343/2-± 291/0) de bekendste van allen maakt
+hierop geen uitzondering. Dit blijkt reeds uit de titels van sommige
+stukken als de "Demonenvreezer" en de "Thessaalsche", die blijkbaar tot
+hoofddoel hadden, het wonderbaarlijke en magische te bespotten.
+
+Met dat al was de magie in die tijden voor de letterkundigen niet
+slechts een voorwerp van spot. Ook hare poëtische zijde oefende eene
+machtige bekoring uit en de grootste dichters hebben er partij van weten
+te trekken.
+
+Euripides (±481-± 406), de fijngevoeligste en wetenschappelijkste der
+Grieksche tragici, koos tot onderwerp van zijn beroemdste drama de
+tooveres Medea (431).
+
+Medea, evenals Circe eene figuur uit de mythologie, was de dochter van
+Aëtes, heerscher van het wonderland Colchis, aan de kust der Zwarte Zee
+en ten Zuiden van den Caucasus gelegen. Jason uit Thessalië kwam tot
+Aëtes om het gouden vlies op te eischen, maar de koning verklaarde dit
+slechts aan dengene te zullen uitleveren, die een allergevaarlijksten
+kampstrijd met goed gevolg zou hebben daarstaan. Medea vatte liefde voor
+Jason op en stelde hem door toovermiddelen in staat de bovenmenschelijke
+taak te volbrengen; toen Aëtes des ondanks met de uitlevering van het
+gouden vlies talmde, hielp zij Jason dit heimelijk te ontvoeren en
+vluchtte zij met hem naar Griekenland, waar zij tal van jaren samen een
+gelukkig leven leidden.
+
+In zijn treurspel schetst Euripides hoe Jason Medea, aan wie hij zooveel
+te danken had, verstoot om met de dochter van een koning in 't huwelijk
+te treden. Medea, vastbesloten zich te wreken, veinst in haar lot te
+berusten en zendt zelfs de bruid kostbare kleeren en een gouden krans
+ten geschenke. De uitwerking dier geschenken wordt in het navolgende tot
+Medea gerichtte bodeverhaal (v. 1159-1221) aanschouwelijk beschreven:
+
+     "Zij [de koningsdochter] nam de bonte gewaden en deed ze zich om,
+     zette den gouden krans op hare lokken, schikte het haar voor den
+     glimmenden spiegel op en lachte haar zielloos evenbeeld toe.
+     Vervolgens stond ze van haar zetel op, ging door 't vertrek heen,
+     bevallig stappende met blanken voet, en, boven mate verblijd met de
+     geschenken, draaide ze vaak het hoofd om, en keek naar haar
+     opgeheven hiel. Wat er echter op volgde, was een verschrikkelijk
+     tooneel om te zien. Ze verandert van kleur, gaat
+     schuinschachteruit, bevende aan hare leden en ter nauwernood
+     voorkwam zij een val door in den stoel neer te zinken. En eene oude
+     dienares, in den waan, dat de toorn van Pan of van een ander god op
+     haar neerkwam [en haar tot waanzin bracht] gilde een gebed uit,
+     totdat ze zag hoe wit schuim uit den mond vloeide, hoe ze de
+     oogpupillen verdraaide, en geen bloed meer in 't vleesch was; toen
+     ging ze van 't gegil tot eene luide weeklacht over. Terstond rende
+     de eene slavin naar 't huis van haar vader, de andere naar den
+     bruidegom om te berichten, wat de bruid overkwam. Het geheele huis
+     dreunde van al het geloop. En reeds zou een hardlooper in stagen
+     draf het einddoel van een renbaan hebben bereikt, toen de
+     rampzalige met een naar gesteun uit hare sprakeloosheid ontwaakte
+     en het oog weer opensloeg. Een dubbel onheil bestookte haar; de
+     gouden wrong om 't hoofd zond een wonderbaarlijken stroom uit van
+     alverslindend vuur en de fijne kleeren, uw geschenk, verteerden het
+     blanke vleesch der ongelukkige. In brand geraakt, vliegt ze op van
+     haar stoel, schudt het haar en het hoofd nu herdan derwaarts heen
+     en wil den krans afwerpen. Maar de gouden band bleef vastzitten en
+     wanneer zij 't haar schudde, ontvlamde het vuur dubbel zoo erg. Zij
+     valt op den grond, door 't onheil overweldigd, en behalve voor haar
+     vader moeilijk te herkennen. De stand van hare oogen, de edele vorm
+     van het gelaat waren verdwenen, bloed, met vuur vermengd, druppelde
+     neer uit haren kruin en het vleesch viel, door den onzichtbaren
+     beet van het vergif, van hare beenderen af, zooals hars uit een
+     pijnboom druppelt--een ontzettend schouwspel. Schrik belette allen,
+     het lijk aan te raken; haar afgrijselijk lot was voor ons eene
+     waarschuwing. Maar de rampzalige vader, in zijne onwetendheid van
+     't onheil, komt plotseling binnen, werpt zich op 't lijk, weeklaagt
+     luid, slaat de armen om haar heen, kust haar en spreekt haar toe:
+     "O arm kind, welke demon heeft U zoo schandelijk doen omkomen? Wie
+     maakt den grijsaard, van U beroofd, een graf gelijk? Wee mij, mocht
+     ik maar met U sterven kind!" Toen hij echter met treuren en
+     weeklagen ophield en zijn oud lichaam weer wilde opheffen, kleefde
+     hij vast aan die fijne kleeren als de klimop aan een laurierspruit,
+     en 't werd eene verschrikkelijke worsteling: hij toch wilde zijne
+     knie opheffen, maar zij hield hem vast, en als hij zich met geweld
+     wilde losrukken, scheurde hij het grijze vleesch van zijne
+     beenderen af. Ten slotte bezweek hij en gaf den geest. Het onheil
+     was hem te machtig. Daar liggen ze nu dood naast elkaar de dochter
+     en de grijze vader, een ramp, die tot tranen roert."
+
+Theocritus, de grootste bucolische, d.w.z. landelijke dichter (eerste
+helft der derde eeuw) beschrijft in zijne tweede ecloga "De
+toovenaressen", hoe een verlaten meisje haar geliefde door magie weer
+tot zich tracht te trekken. Zij bezigt tot dat doel allerlei
+toovergerei, voornamelijk echter den draaihals, reeds in ons eerste
+hoofdstuk vermeld. Vandaar het refrein in het gedicht, dat wij hier
+gedeeltelijk laten volgen:
+
+     "_De toovenaressen_.
+
+     Waar zijn me de laurieren? Thestylis, breng ze! Waar de
+     tooverkruiden? Omkrans de schaal met de roode wol van een schaap,
+     opdat ik den tegenover mij hardvochtigen man, dien ik toch zoo lief
+     heb, moge boeien, die sinds twaalf dagen, o, die ellendeling! nog
+     maar niet komt, en niet weet of ik gestorven ben of nog in leven en
+     niet aan mijne deur heeft geklopt, die wreedaard! Heeft Eros, heeft
+     Aphrodite zijn wuft gemoed elders heen gevoerd? Ik ga naar de
+     worstelschool van Timagetos, morgen, om hem te zien, en zal hem
+     verwijten dat hij zoo met mij omspringt. Nu echter zal ik hem door
+     de kracht van het offer boeien. Maar gij, o Maangodin, blink
+     schoon! Want U zing ik toe, o kalme godin, en U, onderaardsche
+     Hecate, waarvoor ook de honden sidderen, als gij schrijdt door de
+     graven om het donkere bloed te slurpen. Wees gegroet, o Hecate,
+     schrikwekkende en sta mij bij, tot het einde toe, bewerk dat deze
+     kruiden niet zwakker mogen zijn dan die van Circe noch die van
+     Medea noch die van de blonde Perimede[16].
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Eerst moet het offermeel in 't vuur rooken. Maar strooi het er toch
+     in, Thestylis! Ongeluk, waar zijn je hersens gebleven? Of steekt
+     gij, vuilpoes, ook al den draak met mij? Strooi en zeg te gelijk
+     dit: "Ik strooi de beenderen van Delphis."
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Delphis martelde mij. Maar ik brand tegen Delphis den laurier, en
+     evenals deze, door het vuur gegrepen, luid kraakt en plotseling is
+     ontvlamd en wij zelfs geen asch van haar zien, zoo moge ook het
+     vleesch van Delphis in de vlam worden verteerd.
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Evenals ik dit was[sen beeld?] met de hulp der godin laat
+     versmelten, zoo moge Delphis uit Myndos terstond door liefde
+     versmelten. En evenals die bronzen toovertol door de kracht van
+     Aphrodite wordt rondgedreven, zoo moge hij ronddraaien rondom mijn
+     huis!
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Nu offer ik de klei. Gij, Artemis, zoudt zelfs het gevoellooze
+     staal kunnen ontroeren en wat er verder onwrikbaar is--Thestylis,
+     de honden huilen door de stad heen; de godin is op de driesprongen;
+     sla gauw op het bronzen bekken!
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Zie daar! de zee zwijgt, de winden zwijgen, de smart echter in mijn
+     borst zwijgt niet, maar ik verteer geheel van liefde voor hem, die
+     mij, rampzalige, in plaats van zijne gade tot eene slechte deerne
+     heeft gemaakt.
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+       *       *       *       *       *
+
+     Deze franje van zijn mantel verloor Delphis, die ik nu uiteen pluk
+     en in het woeste vuur werp. O martelende liefde! hoe hebt gij als
+     een bloedzuiger aan mij hangende al het donkere bloed uit het
+     lichaam gedronken!
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Eene waterhagedis stamp ik fijn en breng U morgen een boozen drank.
+     Thestylis, neem die tooverkruiden en besmeer daarmee van boven zijn
+     deurpost zoolang het nog tijd is, en zeg, er op spuwende: "Ik
+     vermorzel de beenderen van Delphis!"
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!"
+
+Deze booze tooverij, het "envoûtement", dat bij vrijwel alle volkeren
+voorkomt, berust in de eerste plaats op het geloof, dat de mensch
+doortrokken is met eene soort zelfstandigheid, die ook op de voorwerpen
+overgaat, waarmede hij in aanraking komt. Door op die voorwerpen, zooals
+in het vermelde geval op een stuk van een kleed in te werken, meent men
+den persoon zelf te treffen, die verondersteld wordt er altijd in
+psychisch contact mede te blijven. Onwillekeurig denken wij hierbij aan
+het veelbesprokene "magnetische fluïde" en enkele onderzoekers hebben
+dan ook in die richting proeven genomen, uit welke zou zijn gebleken,
+dat het gebruik in quaestie, schijnbaar alleronzinnigst, toch nog op
+eenigen rationeelen grondslag zou berusten. Zeker is het, dat bij
+primitieve volkeren de suggestie zulk eene onweerstaanbare uitwerking
+heeft, dat menigeen, zoodra hij gelooft betooverd te worden, door de
+bloote angst ziek wordt en wegkwijnt. Maar het envoûtement veronderstelt
+nog een ander geloof, n.l. dat symbolische handelingen reëele gevolgen
+kunnen hebben, bijv. wanneer men, zonder iets te bezitten wat met het
+slachtoffer in aanraking is geweest, eene figuur ervan in het zand
+teekent en daarin met stokken prikt. Hierbij toch wordt blijkbaar
+aangenomen, dat de mensch het vermogen bezit om door wilsconcentratie
+een ander op afstand te deren, en tevens dat die wil door eene
+symbolische handeling tot hoogere kracht wordt opgevoerd. De echte
+telepathische experimenten in aanmerking genomen--niet de publieke
+vertooningen tegen entree, die onlangs zoo grooten opgang hebben
+gemaakt--zou iets dergelijks niet als onmogelijk te beschouwen zijn,
+maar toch altijd wel tot de grootste uitzonderingen behooren.
+
+Apollonius uit Rhodus, een tijdgenoot van Theocritus, verhaalt in het
+derde boek van zijn epos "Argonautica" op uitvoerige en dichterlijke
+wijze, hoe de toovenares Medea (zie boven) liefde voor Jason opvat en
+hem de middelen aan de hand doet zich onkwetsbaar te maken, ten einde de
+hem wachtende kampstrijden met goed gevolg te kunnen doorstaan. De held
+gaat heen, om hare aanwijzingen ten uitvoer te brengen (v. 1191--1224):
+
+     "De avondzon dook in de duistere aarde weg achter de verstafgelegen
+     bergkruinen der Aethiopiërs. De nacht legde hare paarden het juk
+     op; de helden maakten hunne legersteden gereed bij de kabeltouwen.
+     Maar zoodra de lichten van het schoonblinkende beergesternte
+     overhelden en de lucht van af den hoogen hemel volslagen kalm was
+     geworden, stapte Jason heimelijk als een dief naar de eenzaamheid,
+     met al zijne benoodigdheden, want hij had overdag voor alles
+     afzonderlijk gezorgd; een ooi en melk uit de wei kwam zijn makker
+     Argos brengen; het overige nam hij uit het schip zelf. Maar toen
+     hij een plek zag, die bezijden het pad der menschen lag, kalm te
+     midden van zuivere beemden, baadde hij allereerst, overeenkomstig
+     den ritus, zijne slanke gestalte in de goddelijke rivier, en
+     omkleedde zich met den donkeren mantel, dien Hypsipyle uit Lemnos
+     hem vroeger geschonken had als eene herinnering aan hunne innige
+     liefde. Na vervolgens een kuil van eene el breedte in den grond te
+     hebben gegraven, hoopte hij gekloofd hout op, sneed een lam de keel
+     af en strekte het naar behooren over den kuil heen uit; hij stak de
+     blokken van onder in brand en goot gemengde plengoffers uit,
+     Hecate-Brimo [de geweldige] aanroepende als helpster bij de
+     kampstrijden. En na die aanroeping ging hij weer terug; de geduchte
+     godin echter, haar vernemende uit de diepste holen, begaf zich naar
+     het offer van Jason toe; haar omkransden schrikwekkende slangen te
+     midden van eikenloof; ontzaglijk straalde het licht der fakkels;
+     onderaardsche honden deden om haar heen een scherp geblaf hooren.
+     Alle weilanden langs het pad sidderden; de moerasbewonende nimfen,
+     die rondom de beemden van den Phasisstroom zwieren, gilden het uit.
+     Jason beving wel de vrees, maar desondanks zag hij niet om en zijn
+     voeten droegen hem verder, totdat hij zich onder zijne makkers had
+     gemengd; reeds wierp de in de vroegte geboren Dageraad verrijzende
+     zijn licht over den besneeuwden Caucasus."
+
+Het reinigingsbad heeft hier kennelijk bovenal de bedoeling, de booze
+demonen af te weren, die licht op den tooverende een schadelijken
+invloed vermochten uit te oefenen.
+
+Ook elders is dit heldendicht, dat inzonderheid bij de Romeinen in groot
+aanzien stond en sterk werd nagevolgd, rijk aan verhalen over magie.
+
+Dat men ook in die tijden van spot en scepticisme zich, hetzij voor
+goede, hetzij voor booze doeleinden van tooverij bediende, blijkt uit
+tal van gegevens.
+
+In eene redevoering (na 327) die op naam van Demosthenes gaat en in elk
+geval tot de meest boeiende lectuur uit de oudheid behoort, t.w. eene
+aanklacht tegen den "chanteur" Aristogiton, vinden wij vermeld dat de
+Atheners de "giftmengster" Theoris, "de Lemnische" met haar geheele
+geslacht ter dood lieten brengen en wordt de broeder van Aristogiton
+ervan beschuldigd, door middel van eene slavin der tooveres hare kruiden
+en bezweringen te hebben overgenomen ten einde, naar zijn zeggen,
+daardoor o.m. lijders van de vallende ziekte te genezen. (I. Rede tegen
+Arist. c. 79 vlg.).
+
+Aan koning Pyrrhus (gest. 272), den bekenden tegenstander der Romeinen,
+werd eene wonderbare geneeskracht toegeschreven:
+
+     "Men geloofde dat hij aan miltzieken genezing bracht door een
+     witten haan te offeren en hun, terwijl zij achteroverlagen, met den
+     rechter voet de milt zachtjes aan te raken. Niemand was zoo arm of
+     onaanzienlijk, dat hem niet op verzoek die behandeling werd
+     toegestaan. Pyrrhus kreeg dan ook den haan, wanneer hij hem
+     geofferd had, en op dit eergeschenk was hij bijzonder gesteld. Men
+     zegt ook, dat de groote teen van dien [rechter] voet eene
+     goddelijke kracht had, zoodat hij na zijn dood, terwijl het overige
+     lichaam verbrand was, ongedeerd en door het vuur onaangeraakt werd
+     gevonden"[17].
+
+De volkenkunde levert hiertoe tal van paralleles.
+
+Bij de primitieve volkeren heerscht algemeen de overtuiging, dat hunne
+hoofden eene bijzondere kracht of zelfstandigheid bezitten, die men
+tegenwoordig gewoonlijk met een Polynesisch-Melanesisch woord "mana"
+noemt, door welke zij o.m. ook zieken vermogen te genezen. Van de
+hoofden op de Tonga eilanden (in de Stille Zuidzee) geloofde men, dat de
+aanraking van hun voet aan kliergezwellen en leververharding een einde
+maakte. Bij de Walos (aan den Senegal) brachten moeders hunne zieke
+kinderen naar de koningin, die ze plechtig met den voet op den rug, de
+maag, het hoofd en de beenen aanraakte. Hetzelfde geloof heerschte in
+Europa. Toen Waldemar I van Denemarken (1157-1182) door Duitschland
+reisde, brachten moeders hunne kinderen tot hem met het verzoek, zijne
+handen op ze te leggen, in de overtuiging, dat ze dan beter zouden
+groeien. Van de Engelsche koningen verwachtte men wonderdadige hulp
+tegen klierziekten. Koningin Elizabeth (1558-1603) oefende herhaaldelijk
+de gift der genezing uit. Karel I zou in 1633 op één dag honderd, zijn
+zoon Karel II in den loop van zijne regeering (1660-1685) ten naastenbij
+honderdduizend klierlijders hebben aangeraakt. Ook Fransche koningen
+traden als wonderdadige genezers op. Dat door de kracht der suggestie de
+koninklijke aanraking vaak zal hebben geholpen is niet onwaarschijnlijk;
+of echter ook nog het "magnetische fluïde" er wel eens bij in 't spel is
+geweest, moeten wij vooralsnog in 't midden laten.
+
+Wij komen later nog op diergelijke wonderdadige genezingen terug.
+
+Wat de booze tooverij betreft, zijn ons ook uit dien tijd verscheidene
+plaatjes, bijna allen uit lood, bewaard gebleven, waarop men
+vervloekingen kraste. Een voorbeeld hiervan is het navolgende, uit
+Attica, van omstreeks 300 v. Chr.
+
+     "Ik boei Theagenes de tong en de ziel en het pleidooi dat hij
+     voorbereidt; ik boei ook van Pyrrhius den kok de handen en voeten,
+     de tong en de ziel en het pleidooi dat hij voorbereidt; ik boei ook
+     de vrouw van Pyrrhius haar tong en haar ziel; ik boei ook Cercion
+     den kok en Docimus den kok de tong en de ziel en het pleidooi dat
+     zij voorbereiden; ik boei ook Cineas de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij met Theagenes samen voorbereidt; ik boei ook
+     Pherecles de tong en de ziel en het getuigenis dat hij ten gunste
+     van Theagenes aflegt; ik boei ook Seuthes de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij voorbereidt en de voeten en de handen en de oogen
+     en den mond; ik boei ook Lamprias de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij voorbereidt, de handen, de voeten, de oogen en den
+     mond, al dezen boei ik, ik doe ze verdwijnen, ik stop ze onder den
+     grond, ik spijker ze vast; en als ze voor de rechtbank en bij den
+     scheidsrechter iets doen, mogen ze dan niet in aanmerking komen,
+     noch in woord, noch in daad"[18].
+
+Hier tracht men dus zijne tegenpartij in rechten te schaden en hoopt dat
+hetgeen met de plaat geschiedt, ook de personen zelf zal overkomen. De
+symboliek hierbij verraadt een uiterst naïeven gedachtengang. Lood is
+zwaar, dus moet het ook op een afstand een bezwarenden invloed
+uitoefenen. De spijker houdt vast, dus moet hij ook op afstand iemand
+vastleggen. Overigens verwijzen wij naar hetgeen reeds boven over het
+envoûtement is gezegd.
+
+Meestal worden bij die vervloekingen ook de onderaardsche goden
+aangeroepen, zooals bijv. op de navolgende plaat uit de vierde eeuw:
+
+     "Hermes, gij vastlegger en Persephone, legt vast van Parthenius en
+     Apollonius, de zoons van Hagnotheus de tong en de ziel en de daden
+     en de voeten en de plannen.
+
+     Hermes, gij vastlegger en Persephone, legt vast van Euxenus de ziel
+     en het lichaam en de voeten en de handen en de daden en de plannen
+     en de tong totdat hij naar de onderwereld is neergedaald"[19].
+
+Ook bij de Romeinen werd de tooverij gedurende die tijden evenzeer in
+practijk gebracht en ook bij hen ontbrak het niet aan vervolgingen van
+staats- en rechtswege.
+
+In den loop van den tweeden Punischen oorlog waren de gemoederen door de
+voortdurende wisselingen van den krijgskans ten zeerste geschokt. Men
+nam de toevlucht tot allerlei uitheemsche plechtigheden; magiërs en
+profeten verkregen grooten invloed op het volk. Toen (in 213) gelastte
+de senaat, verontrust over de toenemende verwaarloozing van den
+Romeinschen eeredienst, de geschriften over magische en soortgelijke
+onderwerpen aan de overheid uit te leveren[20].
+
+Ook kwam het wel eens voor, dat men een landman, wiens voorspoed te zeer
+in 't oog liep, er van beschuldigde, tooverkunsten te hebben aangewend,
+zooals blijkt uit navolgend feit, dat in het jaar 157 plaats vond.
+
+     "Toen C. Furius Chresimus, een vrijgelatene, van een zeer kleinen
+     akker meer vruchten had geoogst, dan de naburen van de meest
+     uitgestrekte velden, ontstond er een groote afgunst tegen hem, en
+     beschuldigde men hem, dat hij andermans vruchten door booze
+     tooverij verlokte [d.w.z. naar zich toe lokte]. Om die reden door
+     een magistraat, Spurius Albinus, aangeklaagd, vreesde hij te worden
+     veroordeeld en bracht, toen de volksvergadering [waarbij hij in
+     beroep was gekomen] tot de stemming moest overgaan, al zijn
+     akkergereedschap naar het forum [de vergaderplaats] en haalde zijne
+     krachtige, welgevoede en goed gekleede slaven erbij, alsmede zijne
+     voortreffelijk gesmeede ijzeren werktuigen, zware houweelen,
+     geweldige ploeg en en doorvoedde runderen. Daarop zeide hij: "Dit
+     zijn mijne booze toovermiddelen, medeburgers! En al mijn zwoegen,
+     mijne nachtwaken en zweet kan ik U niet eens vertoonen noch naar
+     het forum brengen". Hij werd met algemeene stemmen
+     vrijgesproken[21]."
+
+Er is hier, zooals wij zien, sprake van het verlokken, d.w. z. naar zich
+toe lokken, van andermans veldgewas; die term komt ook al voor in de wet
+der twaalf tafelen, die wij aan het einde van ons eerste hoofdstuk
+hebben vermeld. Hoe stelde men zich echter dat naar zich toe lokken
+voor? Toch wel niet zoo, dat de rijpe korenaren van het eene veld naar
+het andere overliepen, al wordt dan ook, zooals later blijken zal, iets
+dergelijks door dichters gezegd. Om ons een juist denkbeeld te vormen
+van hetgeen bedoeld wordt, moeten wij op het primitieve denken van
+landbouwende volkeren nader ingaan.
+
+Zooals wij kunnen opmaken uit talrijke mythen en gebruiken, die zoowel
+in Europa als elders voorkomen, geloofde men van oudsher dat ook de
+planten en de oogst bezield waren. De "korenziel" is ook nog ten onzent
+bekend, zij het dan ook slechts als een onbegrepen overleefsel
+(survival). Deze ziel wordt veronderstelt in de laatste schoof te
+huizen, van daar dan ook dat bij een oogst allerlei gebruiken er mede
+zijn verbonden. Zeer vaak wordt van de laatste schoof eene pop gemaakt,
+de "graanmoeder", soms met vrouwenkleeren opgetuigd. Teneinde het
+volgende jaar een goeden oogst te hebben wordt de pop veelal met water
+besprenkeld, om door deze symbolieke handeling--men spreekt ook van
+"sympathetische magie"--een vruchtbaarmakenden regen te bezweren. De
+korenziel leeft naar men aanneemt het geheele jaar lang; door eenige
+graankorrels uit de laatste schoof met het zaaigraan te vermengen, is
+men zeker van de aanwezigheid der korenziel in den oogst van het
+volgende jaar. In onze Oost spreekt men van eene "rijstmoeder" als
+draagster van eene bezielende zelfstandigheid. De rijstmoeder, d.w.z.
+enkele halmen van weelderigen en eigenaardigen groei, bijv. van zeven
+geledingen, wordt met de noodige zorg naar huis gebracht en meestal op
+eene afzonderlijke plek in de schuur gezet. Zoolang men de rijstmoeder
+heeft, is men verzekerd van den overigen oogst.
+
+Nemen wij dit alles in overweging, dan ligt het voor de hand, dat men
+volgens het aloude geloof door bezweringen en tooverijen niet alleen aan
+het veldgewas van een ander rechtstreeks schade kon toebrengen, maar ook
+diens korenziel naar zich toe kon lokken en zoodoende zich den oogst van
+zijn buurman toeëigenen. Dat de dichters, die evenmin als anderen, den
+oorsprong van het geloof in kwestie kenden, het verlokken van den oogst
+letterlijk opvatten om hetzij hunne fantasie, hetzij hunne ironie bot te
+vieren, kan geen verwondering wekken.
+
+Er werden echter aan de magie ook gunstige werkingen toegeschreven. Zoo
+geloofde men o.a. dat hagelslag door tooverspreuken kon worden afgeweerd
+en dat bezweringen de kracht hadden wonden te heelen. De oude Cato
+(gest. 149), de conservatieve practicus bij uitnemendheid, geeft in zijn
+werk over den akker bouw (c. 160) den volgenden, overigens niet zeer
+duidelijken raad:
+
+     "Indien iets ontwricht is, zal het door deze bezwering genezen.
+     Neem een groen riet, vier of vijf voet lang, splijt het midden door
+     en laten twee mannen het tegen uwe heupen aanhouden. Begin met te
+     bezweren. Motas, vaeta, daries, dardares, astataries,
+     dissunapiter, totdat ze [de stukken riet] samenkomen, en zwaai er
+     [het] ijzer over heen. Wanneer ze op deze wijze zijn samengekomen
+     en het eene stuk het andere heeft aangeraakt, grijp dan dat met de
+     hand en snijd het rechts en links af. Bind het vast aan de plek
+     waar de ontwrichting of de breuk is, en deze zal genezen."
+
+Blijkbaar is ook hier magische symboliek in 't spel; evenals de stukken
+riet worden samengevoegd, zullen, naar men gelooft, ook de beenderen
+weer samengroeien.
+
+Het zwaaien van ijzer (blijkbaar het mes) was kennelijk tegen de booze
+geesten gericht, die, naar men meende, er voor bevreesd waren. Hierover
+later meer.
+
+De tooverwoorden zelve, van wier uitwerking men ongetwijfeld het meeste
+verwachtte, zijn onverstaanbaar. Zijn het woorden uit eene oude,
+vergetene taal en dus een overleefsel? Het oeroude heeft van zelf al
+iets magisch. Of uit eene vreemde taal? Ook wat uit den vreemde komt,
+geldt vaak voor tooverkrachtig. Of zijn het willekeurige
+klankverbindingen? Ook dit is dikwijls in de magie het geval, vgl.
+slechts het ook ten onzent gebruikelijke hocuspocus en abracadabra. Wij
+komen op dit onderwerp later uitvoerig terug.
+
+Het geloof aan de kracht van het "belezen" heeft zich in landelijke
+streken met groote taaiheid weten te handhaven. In West-Vlaanderen
+bestond nog niet lang geleden het gebruik, om, tot genezing van een
+verstuikten paardepoot, driemaal het kruisteeken er over heen te maken
+en daarbij de eerste keer aulé, de tweede keer aulelé en de derde keer
+super aulé te zeggen. En ten onzent wordt bij gevallen van ontwrichting
+en dgl. nog wel eens het volgende rijm uitgesproken:
+
+    "Dit arm of poot
+    Is verrukt of verstoot,
+    't Zal niet verrotten of verzweren
+    In den naam des Heeren ...
+
+
+*Litteratuur.*
+
+#Th. Gomperz#, Griechische Denker III (1909).
+
+#S. Seligmann#, Der böse Blick u. Verwandtes(1910).
+
+#R. Wünsch#, Die Zauberinnen des Theokrit, in Hessische Blatter f.
+Volkskunde, VIII (1909).
+
+#Frazer#, The magic art, Vol I (1913).
+
+#A. de Rochas#, L'extériorisation de la sensibilité, 5e uitg.
+(1899).
+
+#O. Berthold#, Die Unverwundbarkeit in Sage u. Aberglauben d.
+Griechen, in Religionsgeschtliche. Vers. u. Vorarb. hrg. v. Wünsch u.
+Deubner, XI Bd., 1 Hft. (1911).
+
+#R. Wünsch#, Antike Fluchtafeln, in KI. Texte f. Vorles. u. Üb.,
+hrg. v. H. Lietzmann, No. 20, 2e uitg. (1912).
+
+#E.N. Fallaize#, s.v. Harvest, in Encyd, rel. eth. VI(1913).
+
+#Frazer#, Spirits of the corn a. of the wild (1914).
+
+#A. Kruyt#, Animisme i.d. Ind, archipel (1906).
+
+#Frazer#, Balder the beautiful II (1914).
+
+#A. de Cock#, Volksgebr. e. Volksgel, m. betr. t. Huisdieren, in
+Volkskunde, Tijdschr. v. Nederl. folklore, VII (1894).
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK III.
+
+*Kentering.*
+
+
+De eerste eeuw vóór onze jaartelling kenmerkt zich o.m. door een steeds
+toenemend verzet tegen materialisme en scepticisme. De ingewikkelde
+atoomleer zoowel als de onvruchtbare twijfelingen lieten de dieper
+denkenden op den duur onbevredigd. Het Pythagoreïsme en het Platonisme
+herleefden. Het onzienlijke en buitengewone trok weer in verhoogde mate
+de aandacht. Posidonius (± 135--± 51), een der invloedrijkste denkers,
+de Leibniz der oudheid, evenzeer uitmuntende in de wiskundige
+wetenschappen als in de geschiedenis, hecht aan droomen en gelooft aan
+demonen.
+
+De veranderde zienswijze der Grieksche denkers deed zich ook bij de
+Romeinen sterk gelden. Terentius Varro (116--27) "Rome's grootste
+geleerde", en geenszins blind voor de bedriegerijen op het gebied der
+tooverij, vermeldt als een feit, dat, toen de bewoners van Tralles (in
+Klein-Azië) door middel van magie den afloop van den oorlog met koning
+Mithradates (tusschen 88 en 63 v. Chr.) van Pontus (aan de Zuid-Oostkust
+van de Zwarte Zee) trachtten te weten te komen, de daartoe gebezigde
+knaap in water het beeld van den god Mercurius (Hermes) aanschouwde en
+de toekomst in 160 versregels voorspelde[22]. De Pythagoreeër Nigidius
+Figulus, een tijdgenoot van Varro en in kennis ter nauwernood bij hem
+achterstaande, bracht, door zekeren Fabius om inlichtingen gevraagd
+aangaande 500 denaren (zilverstukken) die hij verloren had, eveneens
+knapen door bezweringen in extase, waarin zij aanwezen, waar de buidel
+met een gedeelte der muntstukken begraven en hoe de rest verdeeld was,
+ook dat Cato (de jongere) een dier denaren had, en inderdaad erkende
+deze het muntstuk van een zijner slaven voor een offer aan Apollo te
+hebben ontvangen[23]. Van Vatinius, eveneens een Pythagoreeër, verzekert
+Cicero in de tegen hem gerichte redevoering (VI, 14, uit het jaar 56)
+dat hij de zielen uit de onderwereld opriep en de schimmen door het
+offeren van knapen gunstig stemde. Aangezien Cicero twee jaren later
+Vatinius heeft verdedigd, zal de laatstgenoemde gruwel wel niet als een
+bewezen feit zijn te beschouwen.
+
+In de Romeinsche litteratuur dier tijden speelt de magie, inzonderheid
+voor erotische doeleinden, eene groote rol. Wij willen hiervan het o.i.
+meest belangrijke aanhalen.
+
+De beroemdste Romeinsche dichter, de ernstige, verhevene en toch
+populaire Vergilius (70--19) volgt in zijn achtste herdersdicht (v
+64--109) de idylle van Theocritus na, door ons in hoofdstuk II
+aangehaald. Ook hier weer is het eene verlatene minnares, die met
+medehulp van eene slavin, liefdestooverij verricht:
+
+     "Breng water en omwind dit altaar met een zachten band. Brand
+     saprijke tooverkruiden en uitnemenden wierook, opdat ik beproeve
+     mijn koelen echtgenoot door een magisch offer in hartstocht te doen
+     ontvlammen; hier ontbreken slechts tooverzangen.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Tooverzangen kunnen zelfs de maan van den hemel omlaag trekken;
+     door tooverzangen heeft Circe de makkers van Odysseus veranderd; de
+     kille slang in de wei barst door tooverzangen.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Eerst bind ik deze drie draden van drie verschillende kleuren om uw
+     beeld en voer dit driemaal rondom dit altaar; 't oneven getal
+     behaagt aan de goden.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Amaryllis, leg drie knoopen in de drie kleuren, Amaryllis leg de
+     knoopen en zeg: "Ik knoop de boeien van Venus!"
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Evenals deze klei hard wordt en dit was smelt door één en hetzelfde
+     vuur, aldus moge Daphnis voor anderen gevoelloos worden, maar voor
+     mij in liefde opgaan! Strooi gezouten meel en ontsteek de brosse
+     laurier met aardpek! De gevloekte Daphnis brandt mij en ik brand
+     dezen laurier op zijn beeld.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Zulk eene liefde als die eene vaars overmeestert, wanneer zij, door
+     wouden en diepe bosschen heen, een stier zoekende, vermoeid en
+     verloren naast eene waterbeek in het groene moerasriet neerzinkt en
+     vergeet dat de late nacht haar terugroept: zulk eene liefde
+     overmeestere Daphnis--en moge het niet bij mij opkomen hem te
+     genezen!
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Deze kleeren liet de trouwelooze mij eens als dierbaar onderpand
+     van hem achter, die ik nu onder den drempel zelf aan U, o aarde
+     toevertrouw: dit onderpand staat mij borg voor Daphnis.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Deze giftige tooverkruiden, uit Pontus bijeengegaard, gaf Moeris
+     zelf mij; Pontus is er rijk aan. Dikwijls zag ik Moeris door die
+     kruiden een wolf worden en zich in de bosschen verbergen, dikwijls
+     zielen uit de diepste graven opwekken en het veldgewas elders
+     heenvoeren.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Breng asch, Amaryllis, naar buiten en werp ze over uw hoofd heen in
+     de stroomende beek, maar zie niet om. Hiermede wil ik Daphnis
+     aanvallen; hij geeft niets om goden noch om tooverzangen.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Zie! de asch heeft, terwijl ik draal met haar weg te dragen, van
+     zelf het altaar met trillende vlammen aangetast; het zij een goed
+     voorteeken! Er is zeker iets aan de hand; Hylax blaft op den
+     drempel. Moet ik het gelooven, of droomen zij, die minnen, wakende?
+
+     Houdt op, mijn zangen, houdt op! Daar komt Daphnis al van de stad".
+
+Hierbij enkele opmerkingen.
+
+De symbolieke beteekenis van knoopen in de magie is gemakkelijk te
+vatten. Door het leggen van een knoop wil men boeien, wil men zekere
+handelingen van personen of uitwerkingen van voorwerpen verhinderen.
+Knoopen zijn dan ook vooral in de liefdestooverij gebruikelijk. Bij de
+Arabieren legt een meisje, om een man tot zich te trekken, knoopen in
+diens zweep. Volgens het oude volksgeloof kon eene heks door tooverij
+met knoopen een verderfelijken invloed op het huwelijksleven uitoefenen.
+Maar de macht van den knoop strekt zich nog veel verder uit. De Finsche
+toovenaars, heette het, vermochten door het leggen van knoopen den wind
+zelf vast te leggen. En onwillekeurig denken wij hierbij ook aan den
+Gordiaanschen knoop. Gordius toch, een der oudste koningen van Phrygië
+(in Klein-Azië) had, naar de overlevering luidt, een wagen aan Zeus, den
+hoogsten god, gewijd en aan dien wagen het juk met de dissel door een
+knoop verbonden, die niet gemakkelijk was los te maken. Een orakel
+verkondigde, dat diegene koning over Azië zou zijn, welke dien knoop
+vermocht te ontwarren. Alexander de Groote vervulde die godspraak door
+den knoop met het zwaard door te hakken[24]. Dat het getal drie en
+andere oneven getallen, eene groote rol in de magie spelen, is eveneens
+een feit. De toovergodin Hecate werd vaak met drie aangezichten
+afgebeeld. Herhaaldelijk wordt den toovenaar eene sexueele onthouding
+van drie dagen voorgeschreven. Mephisto moet drie keer door Faust worden
+uitgenoodigd, alvorens hij diens vertrek mag binnentreden. Voor eene
+zekere oproeping van den god Apollo was een lauriertak met zeven bladen
+vereischt[25]. De toovenaars op het schiereiland Malakka gebruiken
+zijden draden van zeven kleuren. In de Joodsche toovervoorschriften
+wordt ronduit verklaard, dat de even getallen beneden tien bepaald
+ongunstig zijn.
+
+Het geloof, dat een mensch de gedaante van een wolf of ook wel van een
+ander dier kan aannemen, is bij zeer vele volkeren heerschende. In de
+zestiende en zeventiende eeuw beschouwde men den weerwolf als een
+dienaar des duivels en menigeen werd zoodoende het slachtoffer van den
+brandstapel. Dat de wolf in oude tijden aan primitieve volkeren een
+demonisch wezen toescheen en in verband werd gebracht met tooverij is
+geen wonder; voorts hebben ook krankzinnigheid en hallucinaties bij het
+geloof aan den weerwolf eene groote rol gespeeld.
+
+Van tegenovergestelde strekking als de bezwering in het bovenvermelde
+herdersdicht is eene episode uit het vierde boek van de Aeneïde, het
+onafgewerkt tot ons gekomen heldendicht van Vergilius. De dichter laat
+aldaar (v. 478--498) Dido, de koningin van Carthago, gemarteld door eene
+noodlottige liefde voor Aeneas, die haar op goddelijk bevel verlaten
+moet, aldus tot hare zuster spreken:
+
+     "Ik heb een middel gevonden--wensch er mij geluk mee--dat mij hem
+     [Aeneas] zal teruggeven of mij van mijne liefde zal bevrijden. Aan
+     den rand van den Oceaan, waar de zon ondergaat, houdt het gebied
+     der Aethiopiërs op, waar het hemelgewelf met zijne fonkelende
+     sterren op de schouders van den ontzaglijken Atlas zich wentelt.
+     Vandaar is eene priesteres van 't Massylische volk mij gewezen, die
+     den tempel der Hesperiden en den boom met de gouden appelen
+     bewaakte, die den draak aldaar voedde door hem vochtige
+     honig[koeken] toe te dienen, bestrooid met slaapwekkenden papaver.
+     Deze belooft door tooverzangen de harten van wie zij wil, van
+     liefde te bevrijden, maar bij anderen eene felle hartstocht op te
+     wekken, het water in de stroomen tot staan te brengen en de sterren
+     te doen terugkeeren op hare baan. Zij roept de nachtelijke schimmen
+     op. Gij zult den grond onder hare voeten hooren grommen en de
+     esschen van het gebergte zien neerdalen. Ik roep de goden en U,
+     geliefde zuster, tot getuigen, dat ik tegen wil en dank het wapen
+     der magische kunst te baat neem. Richt gij in het geheim een
+     brandstapel op 't binnenplein hemelhoog op en leg het zwaard van
+     den man, dat hij, de booswicht, in mijn vertrek vastgehecht
+     achterliet, en al zijne kleeren en het bruidsbed, mijn verderf, er
+     boven op. De priesteres gebiedt mij, al wat mij aan dien
+     verfoeilijken man herinnert, te vernietigen."
+
+Ook hier weer eene symbolische handeling, waaraan eene reëele
+uitwerking wordt toegeschreven. Het vernietigen van voorwerpen die op
+eene ongelukkige liefde betrekking hebben, moet ook aan die liefde zelf
+voorgoed een einde maken.
+
+Aan den wensch van Dido wordt voldaan en het verhaal gaat (v. 504--519)
+aldus door:
+
+     "Maar nadat op het binnenplein van 't paleis een ontzaglijke
+     brandstapel uit blokken van pijnboom-en eikenhout hemelhoog was
+     opgericht, versiert de koningin de plaats met guirlanden uit
+     cyprèssentakken gevlochten en, met volkomen besef van wat zij gaat
+     doen, legt zij de kleeren, het achtergelatene zwaard en het beeld
+     van Aeneas op het rustbed [bovenop den brandstapel]. Er staan
+     altaren rondom en de priesteres, met loshangende haren, roept
+     driemaal het honderdtal goden, den Erebus, de Chaos, de driedubbele
+     Hecate, de drie aangezichten van de maagd Diana met bulderende stem
+     aan. Ook had zij vocht gesprenkeld, dat water uit het meir Avernus
+     moest verbeelden en kruiden bijeengegaard, afgesneden bij
+     maneschijn met bronzen sikkel, tierige kruiden vol van zwart
+     venijn.... Dido zelf stond naast het altaar, met het offermeel in
+     de reine handen, één voet ontbloot, in een los kleed en riep, den
+     dood voor oogen, de goden tot getuigen aan".
+
+Dido, die slechts voor den schijn die magische handelingen laat
+verrichten, stort zich ten laatste in het zwaard van Aeneas en de
+brandstapel wordt ontstoken.
+
+Dat ook aan het getal honderd eene bijzondere uitwerking werd
+toegeschreven, blijkt uit den grooten Parijschen tooverpapyrus v. 252,
+waar sprake is van een magischen godennaam, die uit honderd letters
+bestaat.
+
+Bij het meir Avernus, dat in Campanië te midden van huiveringwekkende
+bosschen lag, was, naar men beweerde, een toegang tot de onderwereld;
+vandaar dat dit meir bij de magie dikwijls ter sprake kwam, zooals wij
+nog herhaaldelijk zullen zien.
+
+De symboliek van het loshangende haar, den ontblooten voet en het
+ontgordelde kleed is vrij duidelijk. Al hetgeen boeit zou bij deze
+plechtigheid hinderlijk zijn, waar het geldt den knellenden band der
+liefde los te maken. Maar ook bij andere magische handelingen komen
+dezelfde gebruiken voor, blijkbaar oorsponkelijk met de bedoeling om de
+raadselachtige kracht, waarvan reeds in hoofdstuk II sprake is geweest,
+ongestoorder te laten werken; later is dit alles een bloot overleefsel.
+
+Ook Medea laat, zooals wij straks zullen zien, bij bezweringen het haar
+neerhangen. Van Apollonius van Tyana (in Klein-Azië) een der beroemdste
+magiërs, wordt verzekerd, dat hij dit gebruik zijn leven lang in acht
+nam[26]. Bij de Mohammedanen laat de geestenbezweerder het haar
+loshangen en hetzelfde doen ook de tooverartsen in het Zuiden van
+Vóór-Indië.
+
+Wat de ontblooting van één voet betreft, heeft men op eene Grieksche
+vaas eene afbeelding gevonden van een man met zijn ontblooten
+rechtervoet op de huid van een offerdier en met zijn geschoeiden
+linkervoet op den grond[27]. De tweehonderd Plataeers, die in den
+Peloponnesischen oorlog door de linies der hen belegerende Spartanen
+heenbraken, hadden slechts hun linker voet geschoeid[28]. Blijkbaar was
+het een aloud gebruik, eene soort wijding, door diegenen in acht
+genomen, die een levensgevaarlijk waagstuk beproefden.
+
+Vastgeknoopte kleeren en gordels werden over 't algemeen bij
+tooverhandelingen als hinderlijk beschouwd. Vandaar dat bijv. ook Medea,
+zooals spoedig blijken zal, hare kleeren los draagt. Bij het exorcisme,
+d.w.z. de uitbanning van booze demonen, mocht, volgens het Joodsche
+gebruik, de patiënt slechts één gewaad, en wel zonder gordel, dragen.
+Opmerkelijk is ook, dat te Rome de Flamen Dialis, een der hoogste
+priesterlijke ambtenaren, geen knoop in zijn kleedij mocht dragen en dat
+de Mohammedaansche bedevaartgangers bij hun tocht naar Mekka hetzelfde
+gebruik in eere houden.
+
+De Epicurist Horatius (65--8 v. Chr.), zanger van wijn, liefde en
+vaderlandsche deugd, tracht op alle mogelijke manieren de magie hatelijk
+en bespottelijk te maken. Herhaaldelijk richt hij aanvallen tegen eene
+zekere Canidia, waarvan wij in 't midden willen laten of zij al dan niet
+eene historische persoonlijkheid is geweest. O.m. beschrijft hij in zijn
+vijfde "Epode" op allergriezeligste wijze hoe een geroofde knaap van
+voornamen stand door Canidia en hare helpsters, Sagana, Veia en Folia,
+wordt doodgemarteld (15--38):
+
+     "Canidia, het onopgeschikte hoofdhaar omwonden met gezwollen
+     adders, gebiedt wilde vijgeboomen, uit graven opgewoeld, doodsche
+     cypressen, veeren en eieren van de gekuifde uil, besmeerd met het
+     bloed van de afschuwelijke pad en kruiden uit Thessalië en Iberië
+     [Georgië], vruchtbaar aan vergiften, alsmede beenderen, ontrukt aan
+     den muil van eene hongerige teef, in Colchische [magische] vlammen
+     te verbranden. Maar Sagana, opgeschort, sprenkelt door het geheele
+     huis heen water uit den Avernus en lijkt met haar te berge rijzend
+     haar op een zeeëgel of op een rennend everzwijn. Veia, door geen
+     gewetenswroeging afgeschrikt, groef, al hijgende van 't werk, met
+     haar hard houweel een kuil, opdat de knaap, er ingegraven en met
+     zijn mond er boven uit stekende als een zwemmer, die slechts met
+     zijn kin zich boven 't water verheft, door den aanblik van twee- of
+     driemaal in den loop van den langen dag verwisseld eten zou
+     wegsterven, opdat zijn uitgesneden merg en dorre lever voor de
+     bereiding van een minnedrank zouden dienen".
+
+Bij de magie is wel eens meer sprake van kinderoffers. Op eene
+afbeelding, die ons uit de oudheid is overgebleven, schijnt het offeren
+van een kindje te worden voorgesteld[29]. In een tooverpapyrus wordt
+voorgeschreven, hoe men, om eene vrouw in zijn macht te krijgen, den
+toorn van de maangodin tegen haar moet opwekken: men moet haar nl.
+beschuldigen dat zij o.m. een ongeboren of een jong kind offert[30]. Dit
+is, zooals van zelf spreekt, slechts eene fictie. Daar echter het
+griezelige eene zekere bekoring heeft, achtte men ook later nog de
+tooverij met het offeren van kinderen en soortgelijke gruwelen
+verbonden. Vooral in het heksengeloof speelt dit eene rol, zooals men
+o.m. kan opmaken uit de bereiding van het tooverbrouwsel in de vierde
+akte van "Macbeth", waarbij onder andere zonderlinge en onsmakelijke
+ingrediënten ook de vinger van een bij de geboorte vermoorden zuigeling
+voorkomt.
+
+Met groote ironie verklaart de dichter, in de zeventiende epode, dat
+hij voor de tooverkunsten van Canidia zwicht:
+
+     "Reeds geef ik het gewonnen aan Uwe krachtige wetenschap, ik bid en
+     smeek U bij het rijk van Proserpina, bij de niet aan te tasten
+     majesteit van Diana, bij de boeken met tooverzangen, die de
+     gesternten, aan den hemel vastgehecht, vermogen omlaag te roepen,
+     Canidia, houd eindelijk op met Uwe bezweringen en laat den vluggen
+     toovertol achteruit draaien [ten einde de betoovering daardoor op
+     te heffen] (v. I--7)".
+
+     "Ik ben te over reeds door U gestraft, o veel geliefde van matrozen
+     en straatventers! Gevlucht is mijn jeugd en de blozende kleur
+     verliet de beenderen, omhuld met eene vaalbleeke huid; mijn haar is
+     grijs geworden door Uwe tooverwalmen; geen rust ontspant mij van
+     het werk, de nacht verjaagt den dag, de dag de nacht en mijne
+     benauwde borst vindt geen verlichting. Dus word ik, rampzalige,
+     gedrongen om te gelooven wat ik ontkende, dat Sabellische
+     bezweringen de borst tot in het diepst schokken en je hoofd vaneen
+     splijt door een Marsisch tooverlied. Wat wil je meer? (v. 19--30)."
+
+Aan de Sabellen en Marsen, volksstammen in Midden-Italië, van
+oudvaderlijken eenvoud, schreven de verfijnde Romeinen het bezit van
+tooverkrachten toe. Ook dit verschijnsel is zeer opmerkelijk. Volkeren
+van eene "hoogere cultuur" zijn licht geneigd aan te nemen, dat volkeren
+die, zooals het heet, "op een lageren trap van ontwikkeling staan," in
+de magie uitmunten. De Hindoes beschouwden de oerinwoners van Indië als
+toovenaars en zoo ook de Zweden de Finnen. De Hollanders vermoeden vaak
+bij de Javanen het bestaan van eene "stille kracht". En het is dan ook
+niet onmogelijk, dat volkeren, die te kort schieten in het uitdenken van
+machinerieën--dit toch beschouwt men gewoonlijk als het meest sprekende
+kenmerk van eene "hoogere cultuur"--daarentegen meer begaafd zijn met
+zekere geheimzinnige krachten die het wezen uitmaken der magie.
+
+En eindelijk worden in eene satire (I, 8) Canidia en Sagana, die 's
+nachts er op uit gaan om dooden te bezweren, door Horatius op zulk eene
+wijze gehoond, dat wij de reproductie ervan maar liever achterwege
+laten, en met de opmerking volstaan, dat de bestrijders der magie het
+zoo nauw niet nemen.
+
+Ovidius (43 v. Chr. - ± 17 n. Chr.), de meest ingenieuze en meest
+irreligieuze van alle Romeinsche dichters, steekt althans op minder
+onhebbelijke wijze den draak met de tooverkunst. Hooren wij, uit een
+zijner minnedichten (I, 8,5--16) de navolgende beschrijvingvan eene oude
+koppelaarster, tevens magicienne:
+
+     "Zij kent de tooverkunsten en de zangen van Circe; zij doet de
+     snelle wateren zich terugbochten naar hunne bron; zij weet goed wat
+     een kruid, wat een band, rondom een draaienden toovertol gewonden,
+     vermag; ... als zij wil, hoopen zich wolken aan den geheelen hemel
+     op; als zij wil, blinkt de dag aan den helderen trans. Bloed zag
+     ik, (zou je 't gelooven?), van de sterren neerdruppelen; het gelaat
+     der maan was purpurrood van bloed. Ik vermoed, dat zij, van
+     gedaante veranderd, door de nachtelijke schaduwen vliegt en dat
+     haar oud lichaam zich met veeren overdekt; ik vermoed het, en 't
+     wordt beweerd; ook schittert eene dubbele pupil in hare oogen."
+
+Dit laatste is ons ook van de Thibii, eene volksstam aan de Zwarte Zee,
+bericht, van wie men verder vermeldde, dat zij de macht van het booze
+oog (vgl. II) uitoefenden en in 't water niet onderzonken[31].
+
+In zijn "Remedie tegen de liefde", overigens "een geneesmiddel erger dan
+de kwaal", keurt hij (248--260) het gebruik van magische middelen af:
+
+     "Meent iemand, dat de booze kruiden van het Thessalische land en de
+     magische kunsten hulp kunnen brengen, dan zie hij wel toe! Dat is
+     de oude manier van giftmengerij: mijne muze biedt met hare gewijde
+     zangen eene onschuldige hulp. Volgt gij mij, dan zal geen schim op
+     bevel uit den grafheuvel te voorschijn treden; geen tooverkol zal
+     door gruwelijke bezwering den grond doen splijten; geen veldgewas
+     zal van den eenen akker naar den anderen over gaan; en de
+     zonneschijf zal niet plotseling bleek zien. De Tïber zal, als
+     gewoonlijk, naar de wateren der zee loopen, de maan als gewoonlijk,
+     met een sneeuwwit span voortrijden. Geen hart zal door bezweringen
+     van kommer verlost worden, geen liefde voor brandende zwavel op de
+     vlucht slaan ..."
+
+Men schreef nl. reeds in overoude tijden aan zwavel eene reinigende
+kracht toe en ook in de liefdestooverij werd er gebruik van gemaakt.
+
+Ovidius verklaart verder (v. 289 vlg.):
+
+     "Wïe gij ook zijt, die hulp verlangt van onze kunst, ontzeg aan
+     giftmengerij en tooverzangen geloof."
+
+Maar met dat al was de magie als litterair onderwerp ook voor hem
+onmisbaar. Het werk, waaraan hij bovenal zijn naam te danken heeft, zijn
+immers de "Metamorphosen," d.w.z. gedaantewisselingen, eene reeks
+verhalen uit de mythologie, die telkens met verandering van
+lichaamsvormen, dus met tooverij, eindigen. En de episode van Medea is
+zeer zeker niet de minste in dit bij uitstek kleurrijke en
+schilderachtige dichtwerk. Eén greep (VII, 180-188):
+
+     "Toen de maan in haar volsten glans en met gevulde schijf op de
+     landen neerzag, verliet Medea het huis, gehuld in ontgordelde
+     kleeren, één voet ontbloot, de haren over de naakte schouders
+     neergolvende; onverzeld gaat ze met zwervende schreden door de
+     stomme stilte der middernacht; diepe rust had menschen, gevogelte
+     en wilde dieren ontspannen; de heggen zijn zonder gefluister;
+     onbewogen zwijgt het loof; de vochtige lucht zwijgt; de sterren
+     alleen flikkeren."
+
+Hierbij eene opmerking.
+
+Er is hier sprake van "ontbloote schouders." Diergelijke ontblootingen
+en zelfs algeheele naaktheid komen bij de tooverij meer voor. In een
+fragment uit eene Grieksche tragedie wordt uitdrukkelijk gezegd, dat
+Medea naakt de benoodigde tooverkruiden maait[32]. Op eene vaas vindt
+men afgebeeld, hoe twee naakte toovenaressen de maan omlaag halen[33].
+In de tooverpapyri wordt voorgeschreven, dat de knaap, die bij zekere
+handelingen onmisbaar is, naakt moet zijn[34]. Bij het exorcisme, dat
+aan den doop voorafging, moest oudtijds, inzonderheid volgens het
+ritueel der Grieksche kerk, de doopeling ontkleed worden. Dit alles
+sluit goed aan bij het boven vermelde feit, dat men knoopen en gordels
+bij tooverhandelingen ongewenscht achtte: het geheimzinnige "mana"
+immers moet zoo vrij mogelijk kunnen werken.
+
+De liefdestooverij was meer dan eene bloote litteraire fictie.
+
+Tooverdranken waren ook toen veel in gebruik en er wordt zelfs vermeld,
+dat Lucretius Carus (± 97 v. Ch.--55(?) v. Ch.) door het toedienen ervan
+in zijne geestvermogens zou zijn gekrenkt en derhalve zijn beroemd
+leerdicht "Over de natuur der dingen", eene uiteenzetting van Epicurus'
+systeem slechts in zijne heldere oogenblikken zou hebben geschreven. Men
+heeft wel is waar dit bericht in twijfel getrokken, maar er zijn
+omstandigheden, die sterk voor de waarheid ervan pleiten: het gedicht is
+niet alleen onvoltooid, maar heeft ook verscheidene lacunes en
+plotselinge overgangen; daarenboven doet de inhoud er onwillekeurig aan
+denken, dat de auteur aan hallucinaties leed, 't geen immers met groote
+dichterlijke begaafdheid best kan samengaan.
+
+Maar ook andere tooverijen werden blijkbaar herhaaldelijk in practijk
+gebracht.
+
+Van Catilina, een energiek, maar ook onbesuisd man, die in 63 v. Chr.,
+zooals bekend, eene poging deed om de regeering te Rome omver te werpen,
+vertelden sommigen, dat hij, na het houden van eene opruiende toespraak,
+om zijne deelgenoten nauwer aan zich te verbinden, menschenbloed, met
+wijn vermengd, in bekers liet rondreiken; eerst nadat ze onder
+vervloekingen, zooals deze bij zekere plechtigheden gebruikelijk waren,
+den drank hadden geproefd, zou hij hun zijn plan hebben geopenbaard.
+
+Aldus de geschiedschrijver Sallustius (87--35 v. Chr.), die echter
+verklaart, geen genoegzame bewijzen ervoor te hebben (Samenzw. v. Cat.
+22), terwijl een later auteur zelfs verhaalt, dat de saamgezworenen een
+kind slachtten en bij de ingewanden ervan den eed aflegden[35]. Dat men
+zich door het storten en ook wel door het drinken van bloed tot trouwe
+kameraadschap verplichtte[36], kwam meer voor en zoodoende zou het
+bericht omtrent Catilina eene kern van waarheid kunnen bevatten zonder
+dat men daarom noodzakelijkerwijs aan het allerergste behoeft te denken.
+
+Hoe het zij, de vrees voor de magie was zoo groot, dat men herhaaldelijk
+van overheidswege er maatregelen tegen nam. Onder Augustus werden door
+zijn alvermogenden gunsteling, Vipsanius Agrippa, de toovenaars en de
+vaak met hen op ééne lijn gestelde sterrewichelaars, uit Rome verdreven
+(33 v. Chr.)[37]. En in 't jaar 28 v. Chr. moest Anaxilaos uit Larissa
+(in Thessalië), "een Pythagoreeër en magiër", Italië verlaten[38].
+
+Maar ook de vervolgers onthielden zich niet van occultistische, resp.
+magische practijken. Agrippa zelf had samen met Octavianus, zooals hij
+oorspronkelijk heette, zich den horoscoop laten trekken[39], en de
+keizer droeg, ten einde niet door den bliksem te worden getroffen,
+altijd en overal het vel van een zeekalf bij zich als afweermiddel[40].
+
+Het optreden van Agrippa had niet, of slechts tijdelijk, het gewenschte
+gevolg: onder keizer Tiberius moesten (waarschijnlijk in 16 n. Chr.) de
+astrologen en magiërs wederom uit Italië worden verjaagd. Zelfs werd één
+hunner, L. Pituanius, van de Tarpejische rots afgeworpen (de straf op
+hoogverraad) en lieten de consuls P. Marcius buiten de Esquilijnsche
+poort (aan de Oostzijde van Rome), na met trompetgeschal het sein te
+hebben gegeven, op de ouderwetsche manier, d.w.z. door geeseling en
+onthoofding, terechtstellen. Aldus bericht de beroemde geschiedschrijver
+Tacitus in zijne Annalen (II, 32).
+
+Meer opzien baarde, in 't jaar 20 n. Chr., het proces van Piso, dien men
+beschuldigde, Germanicus, een neef van den keizer en een zeer populair
+veldheer, door vergif uit den weg te hebben geruimd. "Er werden", zooals
+Tacitus in Ann. (II, 69) verzekert, "op den grond en bij de muren
+overblijfsels van opgegravene menschelijke lichamen en tooverspreuken en
+vervloekingen en de naam van Germanicus op looden tafels ingekrast en
+halfverbrande asch met smetstof bestreken en andere toovervoorwerpen
+gevonden, waardoor men gelooft dat zielen aan de onderaardsche machten
+gewijd worden". Piso, hoewel hij openlijk zijne vijandschap tegen
+Germanicus had betuigd, ontkende hem te hebben vergiftigd, maar pleegde,
+aan zijne vrijspraak wanhopende, zelfmoord.
+
+Men verzekert verder, dat Tiberius zelf vrij was van angstvallige
+gelooverij, maar toch de astrologie beoefende (Ann. VI,20 vgl.), en, als
+er onweer dreigde, voor de securiteit een laurierkrans op het hoofd
+droeg[41], omdat men geloofde, dat dit loof door den bliksem niet wordt
+getroffen.
+
+Er is een factor, die reeds lang in werking, zich van die tijden af met
+groote kracht doet gelden, nl. de invloed van Oostersche gedachten,
+gebruiken, godsdiensten, eene strooming, aan welke men den naam
+Oriëntalisme heeft gegeven.
+
+De Romeinen, tot dusver onweerstaanbaar voortdringende, hadden eindelijk
+in 't Oosten een tegenstander gevonden, dien ze niet vermochten te
+overweldigen: de Parthen. De schitterende overwinning, door de Parthen
+in 53 v. Chr. op Crassus behaald, die tengevolge hiervan met leger en al
+zijn ondergang vond, is een keerpunt in de geschiedenis. En terwijl het
+Romeinendom aldus door het Oosten op het slagveld werd gestuit,
+onderging het tevens in steeds toenemende mate den invloed van het
+Oosten op geestelijk gebied. Het is geen toeval, dat de invloedrijkste
+denker der eerste eeuw v. Chr., Posidonius (reeds in 't begin van dit
+hoofdstuk genoemd) uit Syrië afkomstig was. Aan Posidonius bovenal is
+het o.m. toe te schrijven, dat eene door en door Oostersche leer, de
+astrologie, in Rome tot aanzien kwam. Zooals wij zagen, werd de
+astrologie door de wetgevers met de magie op ééne lijn gesteld, en
+inderdaad kwamen beide niet slechts vaak met elkaar in aanraking, maar
+versmolten zij ook herhaaldelijk met elkaar, zooals nog later zal
+blijken.
+
+De Oostersche godsdiensten wonnen, om het zoo uit te drukken, met den
+dag veld, al verzetten ook de ouderwetsch gezinde Romeinen er zich met
+hand en tand tegen en al deinsden zij zelfs voor vervolgingen niet
+terug.
+
+In de eerste plaats was het de "Alexandrijnsche" religie, die, op
+instigatie van koning Ptolemaeus I (± 300 v. Chr.) uit Egyptische en
+Grieksche bestanddeelen samengesteld, zich reeds vroeg over de
+Helleensche en Romeinsche wereld ging verspreiden.
+
+De Egyptische godsdienst, dien wij, tengevolge van de talrijke ons
+bewaard geblevene gedenkstukken, zelfs wat kleine bijzonderheden
+betreft, vrij nauwkeurig kunnen reconstrueeren, was in wezen magie.
+
+Het geloof, dat men door zekere woorden en handelingen invloed vermag
+uit te oefenen op de onbezielde zoowel als op de bezielde wezens,
+heerschte van af de oudste tijden bij de Egyptenaren en was met al hun
+doen en laten innig verbonden.
+
+En evenals de menschen, weten ook de goden zich niet te helpen zonder
+magie; ook zij hangen zich amuletten om, om zich te beschermen en
+gebruiken tooverformulieren om elkaar te bedwingen. Allermerkwaardigst
+is bijv. het navolgende verhaal, dat wij sterk verkort, maar toch
+zooveel mogelijk met de woorden van het oorspronkelijke weergeven, hoe
+n.l. de godin Isis, die de kennis heeft van geweldige tooverformulieren,
+den zonnegod Re zijn diepste geheim weet te ontlokken.
+
+Re was oud geworden en leed aan de gebreken van den ouderdom. Het
+speeksel droop uit zijn mond op den grond neer. Isis mengde dit met
+aarde, vormde er eene slang van en legde die neer op de plek, waarlangs
+Re zou voorbijkomen. De zonnegod werd door de slang gebeten; de adem des
+levens verliet hem; zijne kaken trilden en al zijne ledematen beefden.
+Het vergif verspreidde zich door zijn geheele lichaam, evenals de Nijl
+door de landstreken van Egypte. Re riep de goden om hulp aan: "O gij
+goden, die uit mij zijt ontstaan! Eene verschrikkelijke ramp heeft mij
+getroffen. Mijn hart voelt haar, maar mijne oogen zien haar niet; ik
+weet niet wie mij dit heeft aangedaan. Nooit heb ik zulk eene pijn
+gevoeld; geen ziekte kan meer wee veroorzaken als dit. Ik ben een vorst,
+de zoon van een vorst, ik heb menigten van namen en menigten van
+gedaanten; mijn wezen is in ieder god. Ik kwam te voorschijn om neer te
+zien op hetgeen ik had gemaakt, ik schreed door de wereld, die ik
+geschapen had, toen iets mij stak, maar ik weet niet wat. Brengt tot mij
+mijne kinderen, de goden, die woorden van macht en de taal der magie
+bezitten, en monden die weten hoe ze uit te spreken". De kinderen van
+iederen god kwamen en ook Isis kwam, met zich brengende hare woorden van
+magische kracht; haar mond was vol van den adem des levens, want hare
+amuletten overwinnen de pijnen der ziekte en hare woorden doen weer
+herleven de kelen van hen die gestorven zijn. En zij zeide: "Wat is er
+gebeurd, o heilige vader? Heeft eene slang U gebeten en heeft een ding
+dat gij geschapen hebt, zijn hoofd tegen U opgeheven? Voorwaar het zal
+neergeworpen worden door mijne machtige woorden en ik zal het wegdrijven
+buiten het bereik van uwe stralen". De heilige god zeide: "Ik ging langs
+mijn pad om te zien wat ik geschapen had, toen ik gebeten werd door eene
+slang, die ik niet zag. Is het vuur? Is het water? Ik ben kouder dan
+water en gloeiender dan vuur. Mijn oog heeft geen kracht, ik kan den
+hemel niet zien; het zweet loopt van mijn aangezicht als in den
+zomertijd". Toen zeide Isis tot Rē: "Noem mij uwen geheimen naam,
+heilige vader, want al wie bevrijd zal zijn door uwen naam, die zal
+leven". Rē gaf toen allerlei namen op, maar het vergif werd niet uit
+zijn lichaam weggenomen; het vrat dieper door en de groote god kon niet
+langer gaan. Toen zeide Isis tot Rē": "Wat gij gezegd hebt, is niet uw
+ware naam. Noem hem mij en het vergif zal verdwijnen". Eindelijk gaf de
+groote god toe, dat zijn naam in Isis zou overgaan en Isis, de
+heerscheres over woorden met tooverkracht, zeide: "Wijk, vergif, ga weg
+van Rē. Ik ben het die het overwonnen vergif ter aarde doe neervallen,
+want de naam van den grooten god is van hem genomen. Moge Rē leven en
+het vergif sterven! Moge het vergif sterven en Rē leven". Dit waren de
+woorden van Isis, de machtige heerscheres, de meesteres der goden, die
+Rē bij zijn eigen naam kende.
+
+Dat speeksel aarde vermag te bezielen, berust op het reeds in hoofdstuk
+II vermelde geloof aan het "mana", eene kracht of zelfstandigheid,
+waarmee het lichaam van goden en bevoorrechtte menschen zou zijn
+doortrokken en die ook buiten de sfeer van het lichaam om, drager van
+het psychische zou blijven. De wonderdadige werking van speeksel zal ook
+later nog wel eens ter sprake komen.
+
+Veel belangrijker echter is de rol, die de naam in de tooverkunst
+speelt. En het is dan ook volstrekt geen wonder, dat de naam, de kortste
+vertegenwoordiger van iemands persoonlijkheid, van de oudste tijden af
+aan tooverkracht scheen te bezitten. Volgens het primitieve denken is de
+naam een deel, en wel een belangrijk deel van dengene die hem draagt.
+Hij is een dubbelganger en tevens ten nauwste met zijn drager verbonden.
+Zoo kwam men er toe om aan kinderen, ja ook aan steden, een geheimen
+naam te geven, waarop een kwaadwillige en een vijand geen vat zou kunnen
+hebben. Bovenal echter kan de naam van een god niet zonder uitwerking
+worden uitgesproken; de god is verplicht er antwoord op te geven en te
+handelen overeenkomstig den eisch van wie hem aanroept.
+
+Zoo was ook van ouds her een mysterie verbonden met den naam van den god
+der Hebreeën; slechts in zeer bijzondere omstandigheden mocht men hem op
+de lippen nemen en vandaar dan ook het uitdrukkelijk verbod: "Gij zult
+den naam Uws Gods niet ijdellijk gebruiken", een verbod, dat thans, nu
+men den magischen achtergrond ervan niet meer voor oogen heeft, maar al
+te vaak wordt overtreden.
+
+En toch is ook heden ten dage het geloof aan de mysterieuze kracht van
+den naam nog niet geheel verdwenen; nog zijn sommigen er van overtuigd,
+dat onze namen een geheimzinnigen invloed zouden uitoefenen op onze
+lotgevallen en telkens weer hoort men den spreuk aan voeren: nomen est
+omen, d.w.z.de naam is een voorteeken.
+
+Van alle Egyptische goden traden reeds in oude tijden Isis en Osiris
+sterk op den voorgrond. De mythen aangaande hen zijn ons echter in haren
+samenhang slechts in het verhaal bij Plutarchus (± 100 n. Chr.)
+overgeleverd[42], die wel is waar klaarblijkelijk uit goede bronnen
+put, maar zich wel eens tendentieuze uitleggingen veroorlooft. Volgens
+de traditie was Osiris, de weldadige god, door zijn broeder Set (of,
+zooals de Grieken hem noemden, Typhon), de verpersoonlijking van het
+booze, verraderlijk omgebracht en in veertien stukken verscheurd, maar
+door de bezweringen van zijne gade Isis en hun zoon, Horus, weer
+samengevoegd en tot het leven teruggeroepen geworden. Het menschelijke
+tot het goddelijke verheffende, ging men iederen overledene als een
+Osiris beschouwen, die door de bezweringen van zijn zoon als van een
+anderen Horus, het eindelooze leven verkrijgt. En nog verder in die
+richting doorgaande geeft de magiër vaak zich zelf voor den een of
+anderen god uit, teneinde door den goddelijken naam zijn wil grootere
+kracht bij te zetten.
+
+Enkele voorbeelden:
+
+     "Ik ben Rē, in dezen zijn geheimzinnigen naam
+     "Hij-die-was-in-den-oceaan", zijne pijlen tegen zijne vijanden
+     afschietende".
+
+Of, als men zich tegen een vijand keert:
+
+     "Verwijder U, want ik ben Horus, trek U terug, want ik ben de zoon
+     van Osiris. De magie van mijne moeder [Isis] is de bescherming van
+     mijne leden".
+
+Door eene of andere mythe te vermelden meent de magiër de daden te
+kunnen verrichten, die daarin aan een god worden toegeschreven.
+
+     "Ik wil alle booze en slechte dingen, die neerkomen op N, den zoon
+     van M., verbannen, evenals Rē zich zelf voor zijne vijanden
+     redde, evenals Chnoem zich redde voor Sobk, evenals Horus zich
+     redde voor Set."
+
+Wij komen later nog op dergelijke bezweringen herhaaldelijk terug.
+
+Dat de hoofdgoden van den Alexandrijnschen cultus, Osiris, Isis, Horus
+en de raadselachtige, maar, wat zijne werkingssfeer betrof, met Osiris
+vereenzelvigde Sarapis, als begunstigers van de magie bij uitnemendheid
+werden beschouwd, spreekt van zelf. Men verhaalde van hen tallooze
+wonderen; men verwachtte van hen in den droom goeden raad te ontvangen;
+men schreef hunne namen op amuletten. De Egyptische priesters gingen
+voor toovenaars door, en Egypte voor het tooverland bij uitnemendheid.
+
+Niet slechts de Egyptische, maar ook de Joodsche religie deed zich in de
+Grieksch-Romeinsche wereld gelden. En ook bij de Joden stond de magie
+toen in grooten bloei, ondanks de strengste verboden en de wreedste
+vervolgingen. De Joodsche tooverspreuken hadden gezag bij de naburige
+volkeren. In de Koptische en Grieksche tooverlitteratuur speelt de god
+der Joden, Iao, Sabaoth, eene groote rol; ook de namen van aartsvaders,
+van Jozua (Jezus) en Salomo komen er herhaaldelijk in voor. Een lang
+exorcisme (verdrijving van een boozen geest door bezwering), dat wij
+nog over hebben[43], is blijkbaar afkomstig van een Joodsch-Orphisch
+genootschap.
+
+Nog in latere eeuwen hebben de Joden den naam van toovenaars, meestal in
+ongunstigen zin, behouden. Het geloof aan den "ritueelen" moord, nl. dat
+de Joden bij hun Paaschfeest of tot andere doeleinden het bloed van een
+Christenkind gebruiken, behoort nog niet tot het verleden, al ontbreekt
+het ook ten eenenmale aan deugdelijke bewijzen. Maar ook de hoogere
+magie, zooals zij in de Kabbala, de Joodsche geheimleer uit de
+middeleeuwen, werd geleeraard, heeft de aandacht van velen, en niet
+altijd van de minst begaafden, getroffen. Er is in onze dagen,
+voornamelijk in Frankrijk en Engeland, veel belangstelling voor
+Kabbalistiek, waarbij het echter aan degelijke studies over dit
+ingewikkelde onderwerp maar al te zeer ontbreekt.
+
+Keizer Tiberius is in 19 n. Chr. ook tegen de vereerders van Isis en de
+Joden met de wreedheid hem eigen, opgetreden, zooals o.m. Tacitus het in
+zijn Annalen (II, 85) vermeldt:
+
+     "Er is ook verhandeld over het verdrijven van de Egyptische en
+     Joodsche religies en een senaatsbesluit genomen om vierduizend
+     vrijgelatenen, met die superstitie besmet, wier leeftijd het
+     toeliet, naar het eiland Sardinië te verbannen, ten einde aldaar de
+     roovers in bedwang te houden; als ze door het slechte klimaat
+     omkwamen, zou er niets aan verloren zijn; de overigen moesten
+     Italië verlaten, tenzij ze voor een bepaalden datum de uitheemsche
+     godsdiensten zouden hebben afgezworen."
+
+Al die wreedheid was te vergeefs.
+
+
+*Litteratuur.*
+
+
+*#L. Fahz#, De poetarum romanorum doctrina magica, uit
+Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. II Bd. 3 Hft. (1904).
+
+#W. J. Dilling, s.v. Knots, in Enc. rel. a. eth. VI (1914).
+
+#Fraser#, Taboo and the perils of the soul (1914).
+
+#Skeat#, Malay Magie (1900).
+
+*#L. Blau#, Das jüdische Zauberwesen (1898).
+
+#J. A. Mac Culloch, s.v. Lycanthropy, in Enc. rel. eth. VIII (1915).
+
+#E. Penquitt#, De Didonis Vergilianae exitu, Dissert. Königsberg
+(1910).
+
+*#R. Wünsch#, Aus einem griechischen Zauberpapyrus, in Kleine Texte
+f. Vorles. u. Üb. hrg. v. H. Lietzmann, No. 84 (1911).
+
+#J. Heckenbach#, De nuditate sacra sacrisque vinculis, uit
+Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. IX, 3 (1911).
+
+#W.Y. Sellar#, s.v. Lucretius, in Encyclopaedia Britannica,-lle
+uitg. XVII (1911).
+
+#P.J. Hamilton-Grierson#, s.v. Brotherhood (Artificial), in Enc.
+rel. eth. II (1909).
+
+*#Riess#, s.v. Astrologie, in Pauly, Real-Enc. class. Alt. 2e uitg.
+Bd. II (1896).
+
+*#A. Bouché-Leclercq#, L'astrologie grecque (1899).
+
+*#F. Cumont#, Astrology and religion among the Greeks and Romans
+(1912).
+
+*#G. Lafaye#, Histoire du culte des divinités d'Alexandrie (1884).
+
+*#W. Drexler#, s.v. Isis, in Roscher, Lex. d. Myth. Bd. II (1890--97).
+
+*#F. Cumont#, Die oriental. Religionen im röm. Heidentum, vert. v.
+G. Gehrich, 2e uitg. (1914).
+
+#Erman#, Ägypten u ägyptisches Leben im Altertum II (1887).
+
+#Budge#, Egyptian magie, 2e uitg. (1901).
+
+#Lange#, Die Ägypter, in Chantepie de la Saussaye Lehrbuch d.
+Religionsgesch. 3e uitg. I (1905).
+
+#G. Roeder#, Urkunden z. Religion d. alt. Agypten (1915).
+
+#H. Schmidt#, Namenglauben im Alten Testament, in Die Religion in
+Gesch.u.Gegenwart IV (1913).
+
+#G. Roeder#, s.v. Set, in Roscher, Lex.d.Myth. 63. Lfg. (1910).
+
+#A.H. Gardiner#, s.v. Magic (Egyptian), in Enc. rel eth. VIII (1915).
+
+*#T. Witton Davies#, Magic, Divination a. Demonology among the
+Hebrews and their neighbours (1898).
+
+*#M. Gaster#, Magic (Jewish), in Enc. rel. eth. VIII (1915).
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK IV.
+
+*Nederlaag der ongeloovigen.*
+
+
+
+Sinds ongeveer het midden van de eerste eeuw onzer jaartelling neemt het
+geloof in het wonderbaarlijke en magische eene hooge vlucht. De grootste
+persoonlijkheden op intellectueel gebied erkennen de realiteit der
+magie; magie en wijsheid worden als identiek beschouwd. De keizers zelf
+gaan de tooverij begunstigen en de felle protesten van enkelen bewijzen
+slechts, hoe weinig zij de teekenen dier tijden verstaan. Allerlei
+omstandigheden werken als bij afspraak samen tot de nederlaag der
+ongeloovigen.
+
+Wij willen een en ander nader toelichten. Dat de magie met wijsheid en
+wetenschap wordt gelijkgesteld komt meer voor. De Arabieren gebruiken
+het woord ilmoe (wetenschap) ook voor hetgeen op "occultisme", zooals
+wij het noemen, betrekking heeft. Vandaar het Javaansche ngèlmoe, de
+kennis der geheime tooverformulieren, een wonderlijk mengelmoes van
+Polynesische, Hindoesche en Mohammedaansche bestanddeelen. De Javanen
+jagen deze "wetenschap" ijverig na en meenen door haar al het mogelijke
+te kunnen gedaan krijgen. Maar niet alle tooverspreuken zijn even
+machtig en bij een rechtsgeding bijv. zal de verliezende partij hare
+nederlaag aan de grootere kracht van de bezweringen der tegenpartij
+toeschrijven.
+
+Wellicht het meest typische voorbeeld van een magiër-wijsgeer is
+Apollonius van Tyana (in Klein-Azië), omtrent wien wij echter niet zoo
+goed zijn ingelicht als wij het zouden wenschen. De uitvoerige
+levensbeschrijving toch, die de belletrist en kunstkenner Philostratus
+op last van de keizerin Julia Domna (gest 217), van hem te boek stelde,
+is rijk aan onwaarschijnlijke verhalen en overbodig vertoon van
+belezenheid; bovendien heeft men, wellicht niet zonder reden, vermoed,
+dat zij de strekking had, een tegenbeeld te zijn van de Christusverhalen
+der evangeliën.
+
+Of Apollonius werkelijk, zooals Philostratus verhaalt, het grootste
+gedeelte der toenmaals bekende wereld doorkruiste om de menschen tot
+handhaving der oudvaderlijke zeden en zoo mogelijk tot inachtneming van
+de Pythagoreesche leeringen en leefwijze aan te sporen, blijft eene
+opene vraag, maar het lijdt geen twijfel dat hij door allerlei
+wonderbaarlijke handelingen aanleiding gaf, als magiër te worden
+beschouwd. Het verhaal bijv. dat hij een gestorven meisje in 't leven
+terugriep[44], wijst onmiskenbaar op wonderdadige genezingen, door hem
+verricht.
+
+Philostratus is echter met zulke wonderen niet tevreden en verhaalt o.m.
+dat Apollonius te Ephese eene epidemie vooruit gevoelde en haar
+vervolgens, op verzoek van de inwoners, deed ophouden door den demon der
+pest, die zich als een oud bedelaar voordeed, te laten steenigen. En
+toen de Ephesiërs, op aansporen van den profeet, den steenhoop
+opruimden, zagen ze, inplaats van dat monster, een hond er onder liggen,
+van uiterlijk op een dog gelijkend, zoo groot als de grootste leeuw,
+verpletterd door de steenen en met schuim op den muil[45]!
+
+Eén wonderbaarlijk feit betreffende Apollonius is historisch vrij goed
+geboekstaafd, en wel het volgende: In 't jaar 96 n. Chr. hield de wijze,
+reeds op hoogen leeftijd, te Ephese eene openlijke voordracht. Onder 't
+spreken raakt hij gaandeweg afgeleid, zwijgt, doet eindelijk eenige
+stappen vooruit en roept: "Stoot hem neer, den tyran, stoot hem neer!"
+Daarna keert hij zich tot zijn gehoor en zegt: "Heden--op dit oogenblik
+is keizer Domitianus gedood" en spoedig kwam een bericht uit Rome, dat
+Apollonius' visioen schitterend bevestigde[46].
+
+Over 't geheel genomen heeft Apollonius blijkbaar reeds bij zijne
+tijdgenooten en zeer zeker bij de nakomelingschap den indruk gemaakt van
+eene hoogstaande persoonlijkheid. Zelfs van kerkvaders zijn ons gunstige
+oordeelen over hem bewaard gebleven. Hieronymus verklaart: "Die man vond
+overal iets te leeren, en altijd vorderingen makende, overtrof hij
+telkens weer zich zelven"[47]. En Augustinus zegt: "Veel beter, dat moet
+men erkennen, was Apollonius, dan de bewerker en bedrijver van zoovele
+liefdesschandalen, dien ze Jupiter noemen[48]", eene zinspeling op de
+vaak hoogst onkuische verhalen aangaande dien oppersten god.
+
+Plutarchus (±46 n. Chr.-±120 n. Chr.) die door zijne
+levensbeschrijvingen zulk een ontzaglijken invloed heeft uitgeoefend,
+Plutarchus, die in zeldzame mate practisch inzicht met het geloof in het
+onzienlijke vereenigde, geeft ook bewijzen van zijne belangstelling voor
+het aanhangige onderwerp. Wel is waar wordt de "angstvallige vrees voor
+bovenmenschelijke wezens" in zijn geschrift hierover (c. 10 en 13) voor
+erger dan zelfs atheïsme verklaard, maar dit is blijkbaar zonder
+nadenken, in eene oogenblikkelijke opwelling, van een ongeloovigen
+moralist overgenomen. Immers elders handhaaft Plutarchus de realiteit
+van vele verschijnselen en handelingen, die nu nog bij menigeen voor
+ongeloofwaardig doorgaan.
+
+Zoo vinden wij bijv. in zijne "Huwelijksvoorschriften" het navolgende
+(c.5):
+
+     "De jacht door middel van vergif vangt den visch wel is waar
+     spoedig en gemakkelijk, maar zij maakt hem voor spijs ongeschikt.
+     Zoo hebben ook de vrouwen die zekere liefdesdranken en tooverijen
+     tegen de mannen verzinnen en hen door wellust overweldigen,
+     zinnelooze, onverstandige en bedorvene levensgezellen. Immers ook
+     Circe had geen baat van hare tooverkunst en kon niets met hare
+     slachtoffers beginnen toen ze zwijnen en ezels geworden waren, maar
+     Odysseus, die zijn verstand had en bedachtzaam met haar omging, had
+     ze uitermate lief."
+
+En in zijne "Tafelgesprekken" wijdt hij (V,7) eene uitvoerige discussie
+aan het "booze oog" en maakt daarin energiek tegen de ontkenners
+front(1):
+
+     "De feiten steunen op wonderbaarlijke wijze de faam. En al weten
+     wij er de reden niet van, daarom mogen wij toch de geschiedenis
+     geen geloof ontzeggen, daar immers van duizenden dingen wier
+     zelfstandigheid helder voor oogen ligt, de reden ons ontgaat."
+
+     "Wij kennen menschen, die door hun aanblik inzonderheid kinderen
+     deren, wier vochtig en zwak gestel door dezen wordt aangedaan en
+     eene ongunstige verandering ondergaat, terwijl dit minder overkomt
+     aan vaste lichamen, die reeds hun beslag hebben gekregen."
+
+Wat de verklaring van het feit in quaestie betreft, verwerpt Plutarchus
+de hypothese der atomisten (6), in II door ons vermeld, en neemt zijn
+toevlucht tot de theorie der uitstroomingen (2):
+
+     "De reuk toch en de stem en de ademhaling zijn zekere
+     uitstroomingen der levende wezens en deelen, die de zintuigen
+     treffen en [allerlei] doen ondergaan ... Het ligt voor de hand, dat
+     dit het meest door de oogen gebeurt, want het gezicht, dat zeer
+     bewegelijk is, verspreidt met het fluïde, dat een flikkerenden
+     glans uitzendt, eene wonderbaarlijke kracht, door welke de mensch
+     zoowel veel lijdt als bewerkt. Immers, de mensch, door de zichtbare
+     dingen aangedaan, verkeert in dienovereenkomstige genoegens en
+     onaangenaamheden; en tot de verliefdheden, die toch de grootste en
+     felste aandoeningen der ziel zijn, geeft het gezicht de aanleiding,
+     zoodat de minnaar versmelt, wanneer hij naar de schoonen kijkt, en
+     er als 't ware naar toegetrokken wordt. Daarom dient men zich ook
+     te verwonderen over diegenen, die meenen dat de mensch door het
+     gezicht wel aangedaan en gekrenkt wordt, maar geenszins er iets
+     door doet en schade toebrengt".
+
+Plutarchus vermeldt ook de meening, dat zekere amuletten tegen den nijd
+beschermen, omdat het booze oog door hunne vreemde gestalte wordt
+afgewend en minder in het slachtoffer doordringt (3).
+
+Wij vinden inderdaad op tal van amuletten, die nog bewaard zijn
+gebleven, allerzonderlingste afbeeldingen. Voornamelijk speelt het oog
+zelf daarbij eene groote rol. Sommige onderzoekers hebben dan ook reeds
+bij de primitieve stammen het bestaan vermoed van de theorie, dat
+dezelfde kracht, die eene werking uitoefent, ze ook vermag op te heffen,
+dat dus het gelijke met het gelijke, en in ons geval het oog met het oog
+moet worden bestreden. Tegenwoordig heerscht echter onder de ethnologen
+de opvatting, dat zulk eene systematische gedachte van de primitieve
+volkeren niet is te verwachten, maar eene reeds gevorderde beschaving
+veronderstelt. De ware verklaring zou deze zijn: De primitieve volkeren
+gelooven, dat geesten, hetzij overledene menschen, hetzij
+bovenmenschelijke wezens, het door ons reeds in hoofdstuk II vermelde
+"mana", eene kracht of zelfstandigheid, ook aan onbezielde voorwerpen
+kunnen mededeelen. Al wat door iets bijzonders den primitieven mensch
+als drager van die geheimzinnige kracht toeschijnt, bijv. steenen van
+een eigenaardigen vorm, dient als amulet. Het amulet vermag dus, om het
+zoo uit te drukken, door uitstraling van "mana" de kracht van het booze
+oog te breken. Aangenomen, dat deze verklaring voor de primitieve
+volkeren opgaat, dan wekt toch het feit, dat wij op Grieksche amuletten
+o.m. de afbeelding vinden van het gedrochtelijke Gorgo- of Medusahoofd,
+met slangen omwonden en met wijd geopenden, starenden blik,
+onwillekeurig de gedachte op, dat men de bedoeling had, door zulke
+schrikgestalten de booze demonische machten op de vlucht te jagen.
+
+Het behoeft verder wel geen betoog, dat hetgeen van dit geloof aan het
+booze oog op waarheid berust, blijkbaar hoofdzakelijk door de inwerking
+der hypnose en suggestie moet worden verklaard.
+
+Plutarchus--om tot hem terug te keeren--acht ook wonderdadige genezingen
+niet uitgesloten, zooals o.m. het door ons in hoofdstuk II aangaande
+Pyrrhus vermelde uit zijne biographie van dien koning is geput.
+
+Van de realiteit der doodenbezwering is hij vast overtuigd. De verhalen
+over Calondas en Pausanias, die wij in ons eerste hoofdstuk hebben
+aangehaald, zijn bij hem te vinden. En in zijn levendig geschreven
+dialoog "Over den genius van Socrates" verhaalt hij (c.16) hoe een
+Pythagoreëer door middel van een droom verneemt dat een zijner
+geestverwanten is overleden (de Pythagoreeërs konden, heette het, door
+een zeker teeken in den droom onderscheiden of het beeld van een doode
+dan wel van een levende verscheen) en in den waan, dat deze niet naar
+eisch ter aarde was besteld, zich naar het graf begeeft, 's avonds
+plengoffers brengt en de ziel bezweert terug te keeren om hem te
+verkondigen, hoe in deze te handelen. In 't verloop van de nacht ziet
+hij wel is waar niets, maar verbeeldt hij zich, eene stem te hooren, die
+zegt, dat voor het lijk overeenkomstig den ritus was gezorgd en dat de
+ziel zich reeds heeft afgescheiden voor eene nieuwe geboorte.
+
+En naar aanleiding van het feit, dat in zijn vaderstad Chaeronea een
+zekere Damas door zijne medeburgers in het bad was vermoord, vermeldt
+Plutarchus in het leven van Cimon (I):
+
+     "Daar gedurende langen tijd zekere verschijningen op die plek
+     gezien en zuchten gehoord werden, zooals onze voorouders
+     verzekerden, liet men de deuren van het bad dichtmetselen; en tot
+     nu toe nog meenen zij, die nabij deze plek wonen, dat
+     schrikwekkende gezichten en stemmen er aan verbonden zijn."
+
+Bij de Latijnsche auteurs speelt de magie ook in dien tijd geen geringe
+rol.
+
+Seneca (gest. 65 n. Chr.), de veelzijdigste en beroemdste schrijver van
+zijn tijd, evenzeer een virtuoos in verzen als in proza, schept in het
+beschrijven van tooverijen veel genoegen, al is dan ook iets zoo
+willekeurigs als de magie met het Stoïcijnsche determinisme dat hij
+overigens huldigt, moeilijk overeen te brengen. Eene groote plaats neemt
+de magie, zooals van zelf spreekt, in zijn treurspel "Medea" in, dat
+blijkbaar door Euripides (vgl. hoofdstuk II) is geïnspireerd.
+
+Medea toch, zooals in de vierde acte haar voedster--eene in de antieke
+drama's onmisbare figuur--uitvoerig beschrijft, "stort al hare
+toovermiddelen uit en brengt te voorschijn, wat ook zij zelf lang
+vreesde; zij ontplooit de geheele menigte der rampspoeden (v.
+677-679)..... Aangetrokken door de tooverzangen is de geschubde schare
+uit de eenzame schuilhoeken opgedaagd" (684 vlg.). Medea maakt vergif
+uit planten gereed, "perst het zwadder uit de slangen, mengt er deelen
+van onheilspellende vogels onder, het hart van den droeven oehoe, het
+ingewand, levend aan een gekuifden uil uitgesneden; dit alles legt de in
+misdaden bedrevene afzonderlijk; in sommige middelen zit de verterende
+kracht van 't vuur, in andere het kille ijs der trage koude. Ze voegt
+bij de vergiften woorden, niet minder te vreezen. Daar laat zij 't
+gedruisch van haren razenden tred hooren en spreekt de bezwering uit;
+reeds bij de eerste klanken beeft de wereld" (731--39).
+
+En in de derde acte van zijn "Oedipus" wordt met even sombere kleuren de
+oproeping van Laïus, 's konings vader geteekend. De scenerie is doodsch,
+een afgelegen bosch. "In 't midden staat een ontzaglijke boom, die met
+dichte schaduw de mindere stammen drukt en zijne takken met wijden
+omvang uitbreidende, alleen het woud beschermt. Onder hem bevindt zich
+eene sombere waterplas, die licht noch zon kent, onbewegelijk door
+eeuwige kou. Een slijkerig moeras omringt den tragen poel" (v.
+542--547). Hierheen begeeft zich de grijze toovenaar en verricht de
+magische plechtigheden. Zijne stem vindt gehoor. "Het geheele bosch
+daalde om zich weer met zijn loof te verheffen. Het eikenhout kreeg
+spleten en een huivering deed het geheele woud schokken. De grond zonk
+weg en zuchtte diep" (574 vlgg.). Het is alsof de onderwereld zich er
+over verontwaardigt dat men in haar wil doordringen. Toch verschijnen de
+bleeke schimmen en onder hen de goden. En ten slotte verrijst, na eene
+herhaalde aanroeping, de schim van Laïus en laat zijne voorspellingen
+hooren (v. 619--658).
+
+Niet in de poëzie alleen werden de aardbevingen aan de inwerking van
+bovenmenschelijke wezens toegeschreven. Ook Pythagoras zou beweerd
+hebben, dat de aardbevingen niets anders waren dan de samenkomsten der
+afgestorvenen[49]. Analoge opvattingen vermeldt ons de volkenkunde. De
+Balineezen beschouwen de aardbevingen als het werk van booze geesten.
+Volgens den koning van Dahomé veroorzaakte de geest van zijn vader de
+aardbeving in 't jaar 1862. De Kwakiutl-Indianen (in Britsch Columbia,
+Canada) gelooven, dat het geesten zijn die de aarde doen schokken. Het
+"animisme" zooals wij het noemen, is dus hier ver doorgevoerd.
+
+Seneca's neef, Lucanus (39--65), een niet tot rijpheid gekomen genie,
+een dichter van ongekende stoutheid en gezwollenheid, tracht ook waar de
+magie ter sprake komt, zijne voorgangers te overtroeven.
+Alleruitvoerigst beschrijft hij, in het zesde boek van zijn epos
+"Pharsalia" het uiterlijk en de handelingen van de Thessaalsche tooveres
+Erichtho. Ziehier enkele, en niet eens de ergste trekken:
+
+     "Erichtho had de verfoeilijke tooverkunst tot nieuwe practijken
+     opgevoerd. Zij vindt het een gruwel, haar doodsch hoofd aan het dak
+     van een stad of aan een tehuis toe te vertrouwen; zij bewoont de
+     verlaten graven en nestelt zich in de zerken, na de schimmen er uit
+     te hebben verdreven (v. 509--512) ... Het aangezicht der goddelooze
+     is in walgelijke vervuiling vermagerd. Haar schrikwekkend gelaat,
+     dat geen helderen hemel kent, wordt door eene stygische bleekheid
+     bezwaard en zwoegt onder een last van ongekamde haren (v. 515--'18)
+     ... Zij rooft de rookende asch en de gloeiende beenderen van
+     jongelingen midden uit de houtmijt (v. 533 vlg.) ... Worden de
+     lijken in steenen graven bewaard, ... dan woedt zij gretig tegen
+     alle ledematen en dompelt hare handen in de oogen; zij heeft er
+     behagen in de kille pupillen uit te graven en kauwt de bleeke
+     uitgroeisels der verdroogde hand. Zij breekt met haar gebit den
+     strop van den gehangene (v. 538--544) ... Ja, dikwijls bij de
+     begrafenis van een bloedverwant legde de afgrijselijke Thessaalsche
+     zich op de dierbare leden, deed alsof ze eene kus wou geven, sneed
+     het hoofd af, maakte met hare tanden den saamgepersten mond los,
+     beet in de tong, die aan de dorre keel hing, stortte een gemurmel
+     uit in de kille lippen en droeg eene geheime gruwelboodschap op
+     naar de onderaardsche schimmen" (v. 564--569).
+
+Alleronsmakelijkst! Maar die beschrijving heeft op Dante zoowel als op
+Goethe een diepen indruk gemaakt, en Erichtho is daardoor eene figuur in
+de wereldletterkunde geworden.
+
+Artistiek daarentegen en guitig is ook hier de antagonist van Lucanus,
+de geestig-onhebbelijke romancier-satyricus Petronius (gest. 67), die in
+zijn "Gastmaal van Trimalchio" een tot dusver nog onovertroffen portret
+van een O-weeër heeft geleverd. Laten wij hooren, hoe in c. 62 een der
+helden van zijn roman, een gewezen slaaf, het navolgende griezelige
+avontuur met een toovenaar vertelt:
+
+     "Eens op eene keer was mijn patroon naar Capua gegaan, om wat
+     snuisterijen van de hand te doen. Gebruik makende van de
+     gelegenheid haal ik onzen gast over om vijf mijlen ver met me mee
+     te gaan; 't was een soldaat, een vent als een duivel. Wij maken ons
+     uit de voeten bij 't hanengekraai (de maan blonk als of 't middag
+     was) en komen te midden van grafmonumenten. Mijn makker verwijdert
+     zich achter een steen; ik ga al neuriënde verder en tel de
+     monumenten. Toen ik vervolgens naar mijn begeleider omkeek, kleedde
+     hij zich uit en lei al zijne kleeren naast den weg neer. De moed
+     zonk mij in de schoenen; ik stond er als verstijfd. Maar hij maakte
+     eenen kring om zijne kleeren heen en plotseling was hij een wolf.
+     Denkt niet, dat ik grappen verkoop; ik zou niet willen liegen om al
+     het geld van de wereld. Maar waar had ik het over? Wat ik begonnen
+     was te vertellen, toen hij een wolf geworden was, begon hij te
+     huilen en vluchtte naar de bosschen toe. Ik wist eerst niet, waar
+     ik was; toen trad ik dichter bij om zijne kleeren op te rapen, maar
+     die waren in steen veranderd. Als ik niet van angst verging, wie
+     dan? Ik trok echter mijn zwaard, en hakte al den weg langs op de
+     schimmen in, totdat ik het landhuis van mijn meisje bereikte. Als
+     een spook trad ik binnen; bijna gaf ik mijn ziel op: het zweet brak
+     mij uit; ik zag niet uit mijne oogen; ter nauwernood kwam ik weer
+     bij. Mijn meisje verbaasde zich er over, dat ik zoo laat wandelde
+     en "Als je", zei ze, "eerder gekomen was, had je ons ten minste
+     kunnen helpen; een wolf drong onze stal binnen en al onze
+     schapen--als een slager heeft hij ze het bloed afgetapt. Maar hij
+     heeft er ook van gelust, al is hij ontvlucht, want onze slaaf heeft
+     hem met de lans zijn hals doorboord." Toen ik dit gehoord had, kon
+     ik geen oog meer dicht doen, en zoodra 't dag was, vloog ik naar 't
+     huis van mijn makker, als een bestolen kroegbaas en toen ik op die
+     plek kwam, waar de kleeren in steen waren veranderd, vond ik niets
+     dan bloed. Maar toen ik thuis kwam, lag mijn soldaat in bed, als
+     een os, en een dokter behandelde zijn hals. Ik begreep nu, dat hij
+     een weerwolf was, en van toen af had ik geen stuk brood meer met
+     hem kunnen proeven, al had je me doodgeslagen".
+
+Wij zien hier, hoe het oude volksgeloof aan den weerwolf--vgl. het in
+hoofdstuk III aangehaalde herdersdicht van Vergilius--op
+romantisch-vermakelijke wijze is uitgewerkt.
+
+Eene nadere toelichting.
+
+Het geloof, dat men door het zwaard booze geesten vermag op de vlucht te
+drijven, ja zelfs te deren, is wijd verspreid. Op den Babar-archipel
+(ten Noord-Oosten van Timor) dragen de vrouwen zwaarden om, ter
+bescherming van den zuigeling, de booze geesten schrik aan te jagen. Op
+het eiland Nias (aan de Westkust van Sumatra) slaan mannen met hunne
+zwaarden links en rechts om den ziektedemon uit het huis van den patiënt
+te bannen en op diergelijke wijze gaan Chineezen en Japanneezen tegen
+den demon van de pest te werk. Maar ook aan andere wapenen werd
+tooverkracht toegeschreven. Jozua bijv. strekt, op bevel van God, zijne
+lans zoo lang tegen Aï uit, totdat die stad gevallen is (Joz. VIII, 18
+en 26). Bij eene oorlogsverklaring door de Romeinen moest een zeker
+priester eene bebloede lans in het vijandelijke gebied slingeren. In
+Koningen II, 13,14--17 staat hoe Joas, koning van Israël, op bevel van
+den profeet Eliza, een pijl des heils tegen de Syriërs afschiet. Eene
+treffende parallel hiertoe is het navolgende uit eene Zweedsche sage.
+Tot koning Eirik kwam, toen hij door de vijanden erg in 't nauw werd
+gebracht, een groote man met een breeden hoed, gaf hem een rietstengel
+en liet hem dien met de woorden: "Odin [hoogste god der Scandinaviërs]
+heeft U allen !" over zijne vijanden heen afschieten.
+
+Een exorcisme (demonenuitdrijving) ten overstaan van een Romeinsch
+veldheer wordt ons uitvoerig beschreven door den geschiedschrijver
+Flavius Josephus in diens "Joodsche oudheidkunde" (VIII, 2, 5):
+
+     "Ik was er getuige van, hoe een zekere Eleazar, een van mijne
+     landgenoten, in tegenwoordigheid van Vespasianus, zijne zonen, de
+     krijgstribunen en de andere menigte soldaten de bezetenen van de
+     macht der demonen bevrijdde. De manier van genezing was als volgt:
+     hij bracht onder de neus van den bezetene zijn ring, onder welks
+     zegel zich een van die wortels bevond, die Salomo hiervoor had
+     aangewezen, liet den zieke hieraan ruiken en trok hem alsdan den
+     demon door de neusgaten naar buiten. En terwijl die mensch terstond
+     neerviel, bezwoer hij den demon onder aanroeping van Salomo en
+     opzegging van diens bezweringen, nooit meer in hem terug te keeren.
+     Daar Eleazar echter de aanwezigen er volkomen van wilde overtuigen,
+     dat hij die kracht bezat, zette hij voor den zieke in de nabijheid
+     een beker, met water gevuld, of een voetbekken en beval den demon,
+     om bij zijn uittreden uit den mensch, deze gereedschappen omver te
+     werpen en de toeschouwers te leeren: begrijpen, dat hij den patiënt
+     had verlaten. Dit geschiedde en het verstand zoowel als de wijsheid
+     van Salomo bleek duidelijk."
+
+Het exorcizeeren zelf was niet het meest wonderbaarlijke en laat zich
+door suggestie gemakkelijk verklaren. Merkwaardig echter is, dat hier,
+in afwijking van de procedure bij andere bezweringen, een physisch feit
+als bewijs van de demonische inwerking er aan toe is gevoegd. Dat n.l.
+demonen of goden diergelijke raadselachtige bewegingen konden
+veroorzaken, werd toenmaals zelfs door diegenen geloofd die in de
+physische wetenschappen niet onbedreven waren. Heden ten dage denkt men
+hierbij onwillekeurig aan zekere verhalen omtrent de Indische "fakirs"
+en aan de "spiritistische" mediums. Wat de fakirs betreft, is een
+dergelijk feit, schoon wel eens door geloofswaardige personen bericht,
+tot dusver o.w. nog niet streng wetenschappelijk vastgesteld. Bij eenige
+mediums daarentegen zijn analoge verschijnselen van telekinesie, d.w.z.
+beweging uit de verte buiten de bekende krachten om, herhaaldelijk onder
+goede voorwaarden van controle waargenomen, zoodat hunne realiteit op
+redelijke gronden bezwaarlijk te loochenen valt. Maar het zijn en
+blijven hooge uitzonderingen, feiten, die zich niet zoo maar op commando
+kunnen voordoen en daarom zijn wij eerder geneigd aan te nemen, dat het
+door Josephus vermelde feit aan zekeren jongleurtruc te danken was, die
+trouwens ook later nog herhaaldelijk is toegepast.
+
+Tacitus, reeds in hoofdstuk III door ons aangehaald, vermeldt in
+Historiën IV, 81 hoe zijn oudere tijdgenoot, keizer Vespasianus (69--79)
+zelf eene wonderdadige genezing verrichtte:
+
+     "Gedurende die maanden, dat Vespasianus te Alexandrië de
+     passaatwinden en eene rustige zee afwachtte, gebeurden er vele
+     wonderen, waaruit de gunst des hemels en eene zekere genegenheid
+     der goden jegens Vespasianus bleek. Iemand van het mindere volk uit
+     Alexandrië, bekend als ooglijder, wierp zich voor zijne knieën neer
+     en smeekte hem jammerend om genezing van zijne blindheid, op
+     aanraden van den god Serapis, dien het aan gelooverij lijdende volk
+     boven de anderen vereert. Hij verzocht den keizer zich te
+     verwaardigen, zijn wangen en oogkringen met het vocht van zijnen
+     mond te besproeien. Een ander, met eene lamme hand, verzocht, op
+     aansporing van denzelfden god, door den keizerlijken voet te worden
+     getreden. Vespasianus lachte er eerst om en weigerde; toen ze
+     bleven aandringen, ging hij weifelen; nu eens vreesde hij een mal
+     figuur te slaan, dan weer vatte hij door hun gesmeek en de taal van
+     vleiers, hoop; tenslotte beval hij geneesheeren te onderzoeken of
+     zulke blindheid en lamheid door menschelijke hulp te genezen was.
+     De medici zeiden, na allerlei discussies, dat bij de eene het
+     gezichtsvermogen niet vernietigd was en terugkeren zou, als de
+     beletselen verwijderd werden; van den andere kon het verstijfde lid
+     weer door aanwending eener heilzame kracht hersteld worden.
+     Misschien was dit de wil der goden en de keizer voor de volvoering
+     daarvan uitgekozen; en tenslotte zou als het geneesmiddel slaagde,
+     de keizer er de eer van hebben, als het faalde, de spot de
+     ongelukkigen treffen." Toen gaf Vespasianus, in de meening dat zijn
+     geluk geen grenzen kende en niets verder ongeloofelijk was, zelf
+     met een blij gelaat, en te midden van de gespannen verwachting der
+     aanwezige menigte, aan het verzoek gehoor. Terstond werd de
+     verlamde hand weer lenig en herblonk voor den blinde het daglicht.
+     Zij die er getuigen van waren, vermelden nog beide feiten, nu er
+     met een leugen niets te verdienen valt".
+
+Men vergunne ons hier eene uitweiding.
+
+Aan het speeksel wordt ook elders geneeskracht toegeschreven. Bij de
+Romeinen meende men door eene dagelijksche bestrijking 's morgens met
+speeksel druipoogigheid te kunnen genezen[50]. De Joden geloofden, dat
+bespuwing een goed middel tegen oogziekten was, zooals blijkt uit het
+volgende merkwaardige Talmoedverhaal: Toen een man van zijne vrouw
+eischte om Rabbi Meïr in 't gezicht te spuwen, veinsde de beroemde
+leeraar pijn aan zijn oog te lijden, opdat de vrouw, in 't belang van
+den huiselijken vrede, aan den wensch van haar man zou kunnen voldoen.
+De Islamieten gelooven nu nog, dat door het lichaamsvocht van hunne
+sjeichs (heiligen) baraka (zegen, genade, d.w.z. een fluïde,
+levenskracht of genezingskracht) kan worden overgebracht. Van de
+Wakerewé, een volksstam in Midden-Afrika, bericht Stanley dat de
+onderdanen zich door hun koning in de handen lieten spuwen en dan
+vervolgens hunne oogen bestreken, blijkbaar omdat zij aan het vocht van
+den koninklijken mond geneeskracht toeschreven. Dit alles laat zich
+gemakkelijk verklaren door het primitieve geloof, dat het lichaam o.m.
+van opperhoofden, zooals wij reeds in hoofdstuk II hebben vermeld, van
+"mana", eene magische kracht of zelfstandigheid is doortrokken. Men kan
+nog verder gaan en hierin een hoofdfactor zien van de
+reliquieënvereering. Vaak immers wordt ook aan het lijk en het gebeente
+van een heilige wonderkracht toegeschreven. Het "mana", om maar die
+uitdrukking te gebruiken, is ook na den dood nog in de overblijfselen
+van eene bevoorrechte persoonlijkheid aanwezig.
+
+Keeren wij nu tot Vespasianus terug.
+
+Verdient het al onze aandacht dat die bejaarde, nuchtere, practische
+keizer eene wondergenezing verrichtte, niet minder opmerkelijk zijn de
+berichten bij Philostratus, dat Vespasianus[51], evenals zijn zoon
+Titus[52], achting voor Apollonius van Tyana zouden hebben gevoeld, die
+daarentegen door den achterdochtigen Domitianus (z.b.) den broeder en
+opvolger van Titus werd vervolgd[53].
+
+Hadrianus (117-138), de veelzijdigste en bedrijvigste aller keizers, was
+een en al belangstelling voor de magie en wij lezen dan ook in den
+grooten tooverpapyrus uit Parijs (v. 2446-2455), dat Pachrates, de
+"profeet" uit Heliopolis (in Egypte) hem "de macht van zijne goddelijke
+magie toonde" en dat de keizer, "uit bewondering voor den profeet, beval
+hem eene dubbele remuneratie uit te keeren".
+
+Hadrianus stichtte voorts ter eere van Antinoüs, een jongeling, die zich
+voor den keizer zou hebben opgeofferd, eene stad, Antinoöpolis (in
+Egypte) en wijdde hem een cultus. Van welken aard die cultus is geweest
+kan men opmaken uit de woorden van een Christelijk schrijver[54]:
+
+     "Indien iemand met waarheidsliefde en onpartijdigheid de
+     geschiedenis van Antinoüs onderzoekt, zal hij vinden, dat
+     tooverkunsten en wijdingen der Egyptenaren de oorzaken zijn, dat
+     hij in Antinoöpolis ook na zijn dood nog iets schijnt te
+     verrichten. Zoo iets wordt ook in andere tempels, naar verluidt,
+     door de Egyptenaren en diegenen, die in diergelijke kunsten
+     bedreven zijn, bewerkstelligd. Zij vestigen nl. op zekere oorden
+     voorspellende of genezende demonen, die echter vaak ook hen
+     kwellen, die iets schijnen te hebben misdreven aangaande verbodene
+     spijzen of het aanraken van een dood menschelijk lichaam, om
+     zoodoende den grooten en onbeschaafden hoop schrik aan te jagen.
+     Van dien aard is ook hij, die te Antinoöpolis in Egypte voor een
+     god wordt gehouden, van wiens wondermacht zwendelaars allerlei
+     leugens verzinnen, terwijl anderen, door den aldaar gevestigden
+     demon bedrogen, en nog weer anderen door hun boos geweten
+     overtuigd, eene straf meenen te ondergaan, hun door Antinoüs als
+     god opgelegd."
+
+Op het bannen van demonen naar zekere oorden en meer bepaaldelijk in
+standbeelden, komen wij in hoofdstuk V terug; hier willen wij er
+voornamelijk op wijzen, hoe een destijds ingestelde cultus bovenal een
+magisch karakter droeg.
+
+Het is ook juist in den tijd, dien wij nu behandelen, dat de Oostersche,
+in de Helleensch-Romeinsche wereld ingedrongen, religies zich eene
+overheerschende positie onder de beschaafde kringen verwerven, en het
+spreekt van zelf, dat dit de toch al sterke neiging van het publiek voor
+het magische nog meer deed toenemen.
+
+De dienst der Egyptische goden werd omstreeks het midden der eerste
+eeuw, zij het dan ook onder een zekere beperking, officieel erkend. Otho
+(in 69 keizer) vierde dikwijls de Isisfeesten openlijk in het linnen
+plechtgewaad. Vespasianus (z.b) betrad te Alexandrië alleen in eigen
+persoon den tempel van Serapis, ten einde den god over zijn
+heerschappij te raadplegen[55]. Van toen af aan zijn de keizers
+begunstigers van den "Alexandrijnschen" cultus. Onder Hadrianus werden
+de Egyptische goden voor het eerst op de keizerlijke munten afgebeeld.
+Geen wonder, dat zulke illustre voorgangers ook op dit gebied hunne
+volgelingen hadden. Hier zij slechts vermeld, dat ook Plutarchus,
+hoezeer aan de oud-vaderlandsche gebruiken gehecht, warme sympathie voor
+Isis en Osiris koesterde, zooals uit zijn geschrift over beide goden
+genoegzaam blijkt.
+
+Ongeveer omstreeks denzelfden tijd als de Isisreligie verkreeg ook de
+dienst van de Klein-Aziatische godin Cybele, die twee eeuwen lang in
+Rome slechts een zeer beperkten kring van vereerders mocht hebben, door
+de gunst van keizer Claudius (41-54) groote uitbreiding. Magie was ook
+aan dezen cultus niet vreemd; men beoefende er o.m. het "hypnotisme",
+echter onder den naam van "Corybantisme", afgeleid van de Corybanten,
+figuren uit de Cybele-mythe, die ook afzonderlijk vereerd werden.
+
+Eveneens blijken de aanhangers van den oorspronkelijk Perzischen
+Mithrasdienst, die sinds den tijd van Vespasianus het Romeinsche rijk
+binnendrong, zich vaak op de tooverkunst te hebben toegelegd.
+
+De Oostersche religies, die toenmaals in het Westen zulk eene opgang
+maakten, leefden dus met de magie in vrede; de nieuwe wereldgodsdienst
+daarentegen, het christendom, veroordeelde de tooverij van meet af aan
+ten strengste.
+
+Laten wij dienaangaande het Nieuwe Testament raadplegen.
+
+Wij lezen vooreerst in de Handelingen der Apostelen, VIII:
+
+     (5) Philippus trok naar de stad Samaria en predikte hun den
+     Christus. (6) Het volk luisterde eensgezind en vlijtig naar hetgeen
+     Philippus zeide en zag de teekenen, die hij verrichtte. (7) Want de
+     onzuivere geesten voeren uit vele bezetenen met groot geschreeuw;
+     ook werden vele jichtlijders en lammen weer gezond gemaakt. (8) En
+     er ontstond eene zeer groote vreugde in die stad. (9) Er was echter
+     in die zelfde stad een man met name Simon, die reeds vroeger
+     tooverkunsten verrichtte en het volk in verrukking gebracht had
+     door te zeggen dat hij zelf iets bijzonders was, (10) wien allen,
+     van den kleinste tot den grootste aanhingen en zeiden: "Deze is de
+     kracht Gods, die "de Groote" heet", (11) En zij hingen hem aan,
+     omdat hij langen tijd hunne zinnen door tooverij verrukt had. (12)
+     Maar nu zij Philippus geloofden, die de blijde boodschap van het
+     koninkrijk Gods en van den naam van Jezus Christus verkondigde,
+     lieten zij zich doopen, mannen zoowel als vrouwen. (13) En ook
+     Simon zelf werd geloovig en na gedoopt te zijn bleef hij
+     voortdurend bij Philippus en toen hij de teekenen en groote
+     krachten zag, die er geschiedden, ontzette hij zich. (14) Toen nu
+     de apostelen in Jeruzalem hoorden, dat Samaria het woord Gods
+     aangenomen had, zonden zij tot hen Petrus en Johannes. (15) Dezen
+     kwamen en baden voor hen, dat zij den Heiligen Geest mochten
+     ontvangen. (16) Want deze was nog op niemand hunner neergedaald,
+     maar zij waren alleenlijk gedoopt in den naam van den Heer Jezus.
+     (17) Toen legden zij de handen op hen en zij ontvingen den Heiligen
+     Geest. (18) En als Simon zag, dat door de handoplegging der
+     apostelen de Heilige Geest geschonken werd, bood hij hun geld aan
+     (19) en zeide: "Geeft ook mij deze macht, opdat hij, wien ik de
+     handen opleg, den Heiligen Geest ontvangt". (20) Petrus echter
+     zeide tot hem: "Uw geld ga met U ten verderve, omdat gij gemeend
+     hebt, dat de gave Gods door geld verkregen wordt! (21) Gij hebt
+     part noch deel aan dit woord, want uw hart is niet oprecht
+     tegenover God. (22) Bekeer U dan van deze uwe boosheid en bid God,
+     of misschien deze overlegging uws harten U vergeven wordt, (23)
+     want ik zie, dat uwe ziel vol is van bittere gal en dat gij
+     verstrikt zijt in ongerechtigheid. (24) Doch Simon antwoordde en
+     sprak: "Bidt gijlieden voor mij tot den Heer, dat niets over mij
+     kome van hetgeen gij gezegd hebt."
+
+De oudste Christenen gingen dus, zooals wij zien, van het gezonde
+principe uit, dat de uitdeeling der goddelijke gaven vrij moet zijn van
+winstbejag, overigens echter werd tusschen de "wonderen" in naam van den
+Christus of in naam van andere godheden verricht, geen scherpe grenslijn
+getrokken.
+
+Hoogst kenschetsend is verder het navolgende verhaal, eveneens uit de
+Handelingen der Apostelen, XIII:
+
+     (6) En toen zij [nl. Paulus en Barnabas] het eiland [Cyprus]
+     doorgetrokken waren tot aan de stad Paphos, troffen zij er een
+     Joodschen toovenaar en leugenprofeet aan, met name Bar-Jezus, (7)
+     die tot het gevolg van den stadhouder Sergius Paulus, een zeer
+     verstandig man, behoorde. Deze ontbood Barnabas en Saulus en
+     begeerde zeer, het woord Gods te hooren. (8) Maar Elymas, de
+     toovenaar--want aldus wordt zijn naam vertolkt--kwam tegen hen op
+     en trachtte den stadhouder van het geloof afkeerig te maken. (9)
+     Maar Saulus (ook Paulus genoemd), vervuld van den Heiligen Geest,
+     keek hem scherp aan (10) en zeide: "O gij kind des duivels, vol van
+     alle bedrog en alle arglist, vijand van alle gerechtigheid, wilt
+     gij eens ophouden, de rechte wegen des Heeren krom te maken? (11)
+     Zie dan, de hand des Heeren keert zich tegen U en gij zult blind
+     zijn en de zon voor een tijd niet zien!" En terstond viel nevel en
+     duisternis op hem, en tastende zocht hij rond naar wie hem bij de
+     hand zouden leiden. (12) Toen de stadhouder zag wat gebeurd was,
+     geloofde hij, ontzet over de leer van den Heer."
+
+Hier zien wij dus, hoe naar de Christelijke opvatting, een
+toovenaar-profeet door de goddelijke macht krachteloos wordt gemaakt.
+
+Zeer opmerkelijk is ook hetgeen naar aanleiding van Paulus' prediking in
+Ephese wordt vermeld (Handelingen XIX, 19):
+
+     "Velen ook dergenen, die magische kunsten beoefend hadden, brachten
+     de [toover]boeken bijeen en verbrandden ze in tegenwoordigheid van
+     allen; men berekende de waarde ervan en kwam tot een bedrag van
+     vijftigduizend zilverstukken."
+
+In de "Openbaring van Johannes" wordt (XXI, 8) verzekerd, dat ook aan de
+toovenaars als aan de andere misdadigers "hun deel zal zijn in den poel
+die daar brandt van vuur en sulfer, hetwelk is de tweede dood" (vgl. ook
+XXII, 15).
+
+De zg. Apostolische Vaders sluiten zich bij die zienswijze aan.
+
+In den zg. "Brief van Barnabas" (waarschijnlijk uit de eerste eeuw
+dagteekenende) wordt c. 20 gewaarschuwd voor den "weg der duisternis",
+want het is "de weg van den eeuwigen dood met straf, waarop zich bevindt
+wat de ziel te gronde richt", en daaronder wordt ook de magie
+uitdrukkelijk genoemd.
+
+Ook de zg. "Leer der Twaalf Apostelen" (hoogstwaarschijnlijk later dan
+de brief van Barnabas) zegt in c. III, 4 o.m.: "Mijn kind, wordt geen
+bezweerder noch astroloog noch magiër en verlang die dingen niet te
+zien, want uit dit alles ontstaat afgodendienst". Dit was dus bij de
+Christenen het groote bezwaar tegen de tooverij.
+
+Desondanks werden zoowel Jezus zelf als zijne volgelingen in 't algemeen
+als magiërs beschouwd.
+
+Het is bijv. een feit, dat de Joden Jezus voor een toovenaar uitmaakten.
+Volgens eene overlevering zou Jezus in Egypte de magie hebben geleerd en
+door middel van haar zijne wonderdaden hebben verricht. In Joodsche
+legenden van lateren tijd staat o.m. te lezen, dat Jezus een geheim
+perkament met den waren naam Gods had bezeten, dat dit hem echter
+afhandig werd gemaakt en hij dientengevolge zijne tooverkracht verloor.
+Die verhalen hebben echter, zooals van zelf spreekt, geen historische
+waarde. Daarentegen valt het niet te ontkennen, dat zekere wonderdadige
+genezingen, zooals ze in de Evangeliën worden verhaald, sterk op die van
+magiërs gelijken. Wanneer wij lezen, hoe Jezus doofstomheid (Marcus VII,
+33) en blindheid (Marcus VIII, 23 en Johannes IX, 6) geneest door o.m.
+van zijn speeksel gebruik te maken, dan denken wij onwillekeurig aan de
+wonderdaad van Vespasianus en aan hetgeen wij verder t.p. hebben
+vermeld. En wanneer in Lucas VIII, 43 vlg. staat, hoe eene zieke vrouw
+reeds daardoor genezen wordt, dat zij den zoom van Jezus' kleed
+aanraakt, en hoe in v. 46 Jezus zelf verklaart te voelen dat kracht van
+hem is uitgegaan, dan herinnert dat ons van zelf aan de wonderdadige
+geneeskracht, die, zooals wij reeds in hoofdstuk II zagen, door de
+primitieve volkeren aan hunne opperhoofden wordt toegeschreven.
+
+De Christenen gingen, evenals de Joden, in 't algemeen bij de Romeinen
+voor magiërs door. Wanneer de geschiedschrijver Suetonius in zijn "leven
+van Nero" c. 16, de Christenen naar aanleiding van de vervolging onder
+dien keizer eene soort menschen noemt van eene "nieuwe en boosdoende
+superstitie", dan gebruikt hij--'t geen hoogst opmerkelijk is--een
+woord, nl. boosdoende (malefica) dat ook bij uitstek van de tooverij in
+ongunstigen zin werd gebezigd. In een brief, aan keizer Hadrianus
+toegeschreven, worden de Christelijke presbyters voor wichelaars en dgl.
+uitgemaakt[56]. Met die beschuldiging van magie hangt ook het gerucht
+samen, dat vooral in de tweede eeuw hardnekkig werd geloofd, dat nl. de
+Christenen een klein kind slachtten en brood in het bloed doopten om
+aldus het eeuwige leven te verwerven. Aanleiding daartoe was blijkbaar
+de geheime viering van het avondmaal bij de Christenen en zekere
+uitdrukkingen, die zij voor dit sacrament gebruikten. Het griezelige,
+dat men van de magiërs geloofde, geloofde men ook van de Christenen, en
+men nam zich niet de moeite, om het feit zelf deugdelijk te bewijzen.
+Voorts werd het, zooals te begrijpen, als magie beschouwd, wanneer de
+Christenen door den naam van Jezus "duivelen" uit de bezetenen
+verdreven. Overigens was, zooals wij in hoofdstuk III gezien hebben, het
+exorcisme reeds voordien gebruikelijk.
+
+Begunstigers daarentegen van de magie waren de zg. Gnostieken,
+sectariërs, van vóór onze jaartelling dateerende, echter reeds spoedig
+met het Christendom in aanraking gekomen. Gnosis, d.w.z. kennis, is,
+naar hunne opvatting, niet zoo zeer de "zelfbezinning van het intellect"
+als wel eene geheimzinnige openbaring, die door inwijding en
+sacramenten, door visioenen en extase den mensch ten deel valt. Wij zijn
+aangaande de Gnostieken vrij gebrekkig ingelicht en meestal slechts op
+de berichten van hunne tegenstanders aangewezen, maar dat zij sterk aan
+magie deden, is boven twijfel verheven. Zeer opmerkelijk is het, dat
+bovenvermelde Simon "de toovenaar" door de oude kerk werd beschouwd als
+de "vader der ketterijen", die "deels door goocheltoeren, deels ook door
+de hulp van demonen"[57] velen misleidde. Zooals wij in hoofdstuk V
+zullen zien, beoefenden de "Simonianen", die zich geruimen tijd wisten
+te handhaven, o.m. de doodenbezwering. Van Carpocrates (eerste helft
+der tweede eeuw) en zijne volgelingen luidt het: "Zij houden zich op met
+magische kunsten en bezweringen, minnedranken en toovermiddelen,
+bijzitters [helpende geesten] en droomenzendende geesten en de overige
+boosdoenarijen, bewerende de macht te hebben om reeds te heerschen over
+de vorsten en vormers van deze wereld, ja zelfs over al het geschapene
+in haar"[58]. Uit koptisch-gnostische geschriften, die men in den
+laatsten tijd gevonden en uitgegeven heeft, zijn wij hieromtrent een en
+ander te weten gekomen. In een dier boeken bijv. staat o.m. opgegeven
+welke symbolen en bezweringen van noode zijn, om "de oorden van den
+onzichtbaren God te doorwandelen". De symbolen of "zegels" bestaan uit
+allerlei figuren, die soms op sneeuwkristallen gelijken, de bezweringen
+grootendeels uit vreemdsoortige namen, als Jaldabaoth en
+allerzonderlingste klankverbindingen als zozeze, ja, herhalingen van
+enkele klinkers als bijv. eene drievoudige e. Bij iedere afzonderlijke
+aanroeping van gindsche "heerschers" moet men tevens een mystiek getal
+als bijv. 1119 "met de handen grijpen"[59]. Dergelijke practijken waren
+reeds in het oude Egypte gebruikelijk, zooals o.m. uit het zg.
+Doodenboek, feitelijk eene verzameling van tooverformulieren, blijkt.
+
+In de tweede helft der tweede eeuw n. Chr. heeft het ongeloof nog wel
+eenige voorstanders onder de wijsgeeren, maar het moet hoe langer hoe
+meer zwichten voor de onweerstaanbare macht der pythagoreïsche en
+platonische philosophie. En hoe men in die kringen over de realiteit der
+magie dacht, leert ons bijv. de veertiende "voordracht" van Maximus, uit
+Tyrus, een toenmalig "conférencier", die daarin o.m. inlichtingen
+omtrent allerlei orakelen geeft. Vgl. inzonderheid de navolgende
+passage, (2, vlg.):
+
+"In Boeotië, nabij de stad Lebadea, is een orakelgrot, genoemd naar den
+halfgod Trophonius. Wie hem wil raadplegen, legt een linnen, tot de
+voeten reikend, roodkleurig gewaad aan, neemt [honig]koeken in beide
+handen, en begeeft zich achterovergebogen door eene smalle opening
+binnen de grot. Na het een en ander te hebben gezien of gehoord komt hij
+weer naar boven en is zelf de tolk van wat hij waarnam. En ergens in
+Italië, in Groot-Griekenland, was bij het meir dat Avernus heet, een
+orakelgrot met priesters: psychagogen, geheeten naar hun werk [het
+oproepen van zielen]. Wie daar ter wille van het orakel gekomen was,
+deed een gebed, slachtte offerdieren, bracht plengoffers en riep de ziel
+van wien hij wilde, van voorouders of van vrienden, op. En dan kwam hem
+een schimbeeld te gemoet, wel is waar onduidelijk om te zien en moeilijk
+te herkennen, maar toch in staat om eene stem te laten hooren en
+voorspellingen te doen, en na geantwoord te hebben op hetgeen men vroeg,
+verdween het. Het schijnt mij toe, dat ook Homerus dit orakel kende en
+Odysseus er de reis heen laat doen, al heeft hij het, met dichterlijke
+vrijheid, ver van de Middellandsche zee verplaatst.
+
+3. Indien deze dingen waar zijn, zooals het geval is, daar deels die
+orakelen ook nu nog bestaan, zooals ze waren, deels nog duidelijke
+sporen van den dienst en de plechtigheden bij die instellingen over
+zijn," enz.
+
+Eene zeer uitvoerige beschrijving van het Trophonius-orakel geeft, uit
+eigen ervaring, een tijdgenoot van Maximus, nl. Pausanias, in zijne
+beschrijving van Griekenland "de Baedecker der oudheid" (IX, 39). Van
+het meir Avernus, in Campanië, is reeds in hoofdstuk III sprake geweest;
+hier willen wij nog slechts opmerken, dat Zuid-Italië, wegens de vele
+Grieksche kolonies die er waren, vaak "Groot-Griekenland" werd genoemd.
+
+De satiricus Lucianus uit Syrië (± 120-na 180), die zich niet ontzag de
+meest hoogstaande philosophen te bespotten, kantte zich fel tegen alles
+wat maar naar magie zweemde en heeft enkele geschriften speciaal aan de
+bestrijding ervan gewijd.
+
+Bekend is zijne levensbeschrijving van "Alexander den leugenprofeet" uit
+Abonouteichos (in Klein-Azië), die ook bij hooggeplaatste Romeinen zeer
+gezien was. Lucianus, zijn persoonlijke vijand, noemt hem een toovenaar
+(c. 1), verwijt hem, op grond van hooren zeggen, grove onzedelijkheid
+(c. 5) en beschuldigt hem van stelselmatig bedrog, ja zelfs van poging
+tot moord (c. 56 vlg.). Dit alles valt, door gebrek aan andere bronnen,
+moeilijk te controleeren; maar dat men Alexander niet botweg mag
+beoordeelen naar de critiek van iemand, die, op 't voorbeeld van
+Epicurus, verklaart, dat "wonderen" bedrog moeten zijn, ook al kan men
+dit niet aantoonen (c. 17)--daarover worden de deskundigen het toch meer
+en meer eens.
+
+Van eenigszins minder inferieur gehalte is de "Menippus of
+doodenbezwering", waarin Lucianus genoemden satiricus, geholpen door een
+Chaldeeuwschen magiër, in de onderwereld laat neerdalen. De beschrijving
+van de hiertoe vereischte voorbereidingen en ceremoniën, hoe wonderlijk
+ook, is geen pure fantasie. Menippus nl. vertelt o.m., hoe de magiër hem
+omstreeks middernacht naar de Tigrisrivier leidde, hem reinigde, met
+klei afwreef, met fakkels en de zeeajuin en verscheidene andere middelen
+zuiverde en tevens eene bezwering mompelde, (c. 7), 't geen met andere
+berichten omtrent soortgelijke handelingen overeenstemt. Van de
+onderwereld zelve zij hier vermeld, dat, volgens onzen zegsman, Socrates
+daar, tengevolge van zijne vergiftiging, nog met gezwollen beenen
+rondliep, (c. 18).
+
+Al zijne bitterheid heeft Lucianus echter in "De leugenvriend of de
+ongeloovige" bijeengegaard, om ze onbarmhartig uit te storten over
+iedereen die zich in dezen niet met de zienswijze der atomisten (c. 32
+f.f.) kan vereenigen, 's Mans fijne en vindingrijke ironie moge uit
+staaltjes als de navolgende blijken: Een der "wondergeloovigen"
+verzekert, een blik in de onderwereld te hebben geslagen en antwoordt op
+de vraag of hem ook Socrates voor oogen was gekomen, aldus: "Ik zag
+Socrates, echter niet duidelijk, maar op de gis af, omdat hij een kaal
+hoofd en een dikken buik had" (c. 24). Van een ander wordt gezegd, dat
+hem "de ideeën zelve verschijnen, die Plato laat zien, een duister
+schouwspel voor zwakken van gezicht" (c. 16), waarmee de geestigheid van
+Lucianus in deze materie haar toppunt heeft bereikt.
+
+Een tegenhanger van Lucianus is de grootste der toenmalige Latijnsche
+belletristen, Apuleius uit Madaura (heden ten dage Mdauroesch in
+Algiers), tevens een man van encyclopaedische kennis. Zijn bekendste
+werk, de kleurrijke en artistieke roman "Metamorphosen", d.w.z.
+"Gedaanteverwisselingen", ook wel "De gouden ezel" genoemd, vereenigt op
+eigenaardige wijze nuchter realisme met weelderige fantasie, losbandige
+dartelheid met innige devotie. De held ervan, Lucius, een jeugdig en
+hoogst onbezonnen geleerde, wordt nl. in een ezel veranderd en beleeft
+als zoodanig de zonderlingste lotgevallen, totdat hij door de genade van
+Isis wordt verlost en zich uit dankbaarheid aan den dienst der godin
+wijdt.
+
+Uit dit boek spreekt een enthousiasme voor tooverij, zooals wij het
+zelden elders aantreffen. Wij willen hier het meest frappante aanhalen.
+
+Lucius, te Hypata, een stadje in Thessalië, aangekomen, denkt over de
+wonderen na, die hij verwacht te zien (II, 1):
+
+     "Zoodra de zon de nacht verdreven en den dag hernieuwd had, verhief
+     ik mij tegelijkertijd uit den slaap en uit het bed, tóch al
+     gespannen en bovenmatig nieuwsgierig, om wat zeldzaam en
+     wonderbaarlijk is, te leeren kennen, en bedenkende, dat ik mij
+     midden in Thessalië bevond, dat de geheele aardkring als de
+     bakermat der tooverzangen verheerlijkt ... bekeek ik alles stuk
+     voor stuk met de grootste belangstelling en nieuwsgierigheid. En er
+     was niets in dat plaatsje wat ik bij den aanblik voor dat hield wat
+     het was, maar ik geloofde dat alles zonder onderscheid door helsch
+     toovergemompel in eene andere gestalte was omgezet, dat de steenen,
+     die ik er aantrof, uit menschen verhard, de vogels die ik hoorde,
+     evenzoo bevederd, de boomen, die de stadgrens omgaven, op gelijke
+     wijze bebladerd en dat de bronwateren vervloeide menschenlichamen
+     waren. Reeds verwachtte ik, dat de standbeelden en schilderijen
+     zouden gaan wandelen, de muren spreken, de runderen en soortgelijk
+     vee profeteeren en van den hemel zelf en de zonneschijf plotseling
+     een orakel zou neerdalen."
+
+Daar ontmoet hij eene aanverwante, de matrone Byrrhina, die hem
+waarschuwt voor de booze kunsten van Pamphile (jongensgek), wier
+echtgenoot hem gastvrijheid verleent (2 vlg.):
+
+"Maar ik", aldus gaat Lucius in c. 6 voort, "toch al nieuwsgierig, was,
+zoodra ik het altijd gewenschte woord "tooverkunst" hoorde, er zoo verre
+van af, om voor Pamphile op mijne hoede te zijn, dat ik integendeel er
+naar snakte, om mij aan zulk eene leerschool zelfs tegen eene rijke
+betaling gaarne over te geven en mij rechtstreeks met rassen sprong in
+den afgrond te storten."
+
+De zucht naar tooverij valt moeilijk met schellere kleuren te teekenen.
+
+Door middel van eene slavin, waarmee hij liefdesbetrekkingen aanknoopt,
+tracht Lucius achter de geheimen van Pamphile te komen.
+
+Pamphile, aan haar weinig sympathieken echtgenoot ontrouw, legt zich
+vooral op liefdestooverij toe, waaromtrent dan ook in III, 17 vlg. een
+en ander wordt medegedeeld. Zij tracht afgesneden haren van dengene op
+wien ze verliefd is, meester te worden, en bedient zich voorts van een
+zeer omvangrijk tooverapparaat: allerlei soort welriekende kruiden,
+platen met onverstaanbare karakters bekrast, overblijfselen van
+verongelukte schepen, lichaamsdeelen van overledenen, bloed van
+vermoorden, bekkeneelen aan de tanden van roofdieren ontrukt,
+bezweringen, plengingen, nu eens met bronwater, dan met koeienmelk, met
+wilden honig ofwel met wijnmee. Na vervolgens de haren in elkaar
+gestrengeld en geknoopt te hebben werpt ze deze ter verbranding in een
+gloeiend kolenvuur.
+
+Wij hebben verscheidene van deze toovermiddelen reeds herhaaldelijk
+vermeld en willen hier meer bepaaldelijk onze aandacht op de haren
+vestigen.
+
+De haren toch spelen in het volksgeloof eene groote rol. Zelfs worden ze
+vaak als zetel van de levenskracht beschouwd. Volgens Euripides snijdt
+de dood een lok af van het hem gewijde slachtoffer[60]. Vergilius
+verhaalt in het (reeds in hoofdstuk III door ons aangehaalde) vierde
+boek der Aeneïde (v. 696-705), hoe Dido die "voor haar tijd" zelfmoord
+pleegt, niet van het lichaam kan scheiden, alvorens haar van godswege
+een lok van de kruin is afgesneden. En wie denkt hierbij niet
+onwillekeurig aan Simson, die met zijne weelderige haren tegelijk ook
+zijne reuzenkracht verliest?
+
+Het is dus geen wonder, dat de haren bij liefdestooverij en envoûtement
+te pas komen. Lucianus vermeldt in zijne "heterengesprekken" (IV, 4),
+hoe voor de betoovering van een ontrouwen minnaar iets van den man zelf,
+zooals bijv. enkele van zijne haren, vereischt zijn. En treffend stemt
+het met de tooverij van Pamphile overeen, als wij lezen, hoe de magiërs
+bij de Tamilen op Ceylon, om iemand te envoûteeren, haren en speeksel
+van hem met zand van zijne voetsporen vermengd, samenkneeden en op een
+looden plaat uitspreiden, waarbij tevens een ontvleeschte schedel met
+magische, er op ingekraste karakters onmisbaar is.
+
+Met de bovengenoemde middelen echter in een zeker geval niets kunnende
+gedaan krijgen, besluit Pamphile de gedaante van een vogel aan te nemen
+en zoo naar haar geliefde toe te vliegen. Ze begeeft zich voor dat doel
+naar haar bovenkamertje. (c. 21). Lucius, door de slavin gewaarschuwd,
+klimt, in den nacht, stilletjes de trap op en ziet door eene spleet in
+de deur, hoe Pamphile zich eerst van al hare kleeren ontdoet, daarna uit
+een gesloten kastje verscheidene busjes te voorschijn haalt, uit een
+ervan eene zalf neemt, deze lang met hare handpalmen wrijft en zich van
+de teenen tot de kruin er mee bestrijkt. Eindelijk schudt ze hare
+ledenmaten, die zich met veeren bedekken; ze wordt een oehoe en gaat met
+vollen vleugelslag er van door.
+
+Wij zien hier dus, hoe eene zalf vereischt is, als men zich in een dier
+wil veranderen, en denken daarbij meteen aan de zalf, waarmede de heksen
+zich bestreken, ten einde naar hunne nachtelijke samenkomsten te
+vliegen, zooals Goethe het in Faust dichterlijk heeft beschreven. En ook
+wordt ons overgeleverd, dat men zich van eene diergelijke zalf
+bediende, om de gedaante van een wolf aan te nemen, zooals immers het
+geloof aan den weerwolf met dat aan den duivel en tooverij samen is
+gesmolten. De hoofdbestanddeelen van de zalven in quaestie waren
+narcotische kruiden; een occultist uit de vorige eeuw, K. Kiesewetter,
+die het geheim van de samenstelling meende te kennen, heeft er zelf
+proeven mee genomen, waarbij hij van reizen in verre gewesten en groote
+menschenmassa's droomde. Het geloof der heksen, op eene samenkomst te
+zijn geweest, waarbij de duivel het voorzitterschap bekleedde, laat zich
+verder door "autosuggestie" gemakkelijk verklaren.
+
+Lucius, door dolle nieuwsgierigheid gedreven, wil nu ook een experiment
+met de zalf wagen, maar neemt per ongeluk een verkeerd busje en wordt
+zoodoende in een ezel veranderd (c. 24). Slechts het eten van rozen
+vermag hem de menschelijke gedaante weer te geven, maar dit valt hem
+niet dan na eene reeks allerellendigste wederwaardigheden ten deel (XI,
+13).
+
+Ook eene doodenbezwering wordt in onzen roman beschreven, en wel naar
+aanleiding van het feit, dat zeker bejaard burger eene vrouw
+beschuldigt, zijn neef, met wien zij gehuwd was, te hebben vermoord. Er
+ontstaat een oploop; het volk dreigt de vrouw te steenigen, zij echter
+verzekert onder tranen, onschuldig te zijn (II, 27).
+
+     "Toen dan", aldus gaat het verhaal bij Apuleius (c. 28) voort,
+     "zeide de grijsaard: De beslissing omtrent de waarheid zij aan de
+     goddelijke voorzienigheid overgelaten! Zatchlas is hier, een
+     Egyptisch priester van den eersten rang, die met mij tegen eene
+     groote belooning is overeengekomen, om den geest van den overledene
+     voor eene korte poos uit de onderwereld terug te roepen en dit
+     lichaam weer te bezielen." En meteen brengt hij een jongeling er
+     bij, in linnen gewaden, met schoenen van palmbladeren en met
+     kaalgeschoren hoofd. Lang kust hij diens handen, raakt zijne knieën
+     aan en zegt: "Ontferm U, priester, ontferm U! Bij de gesternten des
+     hemels, bij de godheden der onderwereld, bij de elementen der
+     natuur, bij het zwijgen der nacht, en de heiligdommen van Coptos,
+     bij het aanwassen van den Nijl en de geheimen van Memphis ... geef
+     een kort gebruik van de zon en giet in de voor eeuwig gesloten
+     oogen een weinig licht! Wij verzetten ons niet tegen het noodlot,
+     wij ontzeggen niet aan de aarde haar eigendom, maar slechts
+     terwille van den troost der wraak, smeeken wij om eene korte spanne
+     levens."
+
+     De profeet, aldus vermurwd, legt een zeker kruid op den mond en een
+     ander op de borst van 't lijk. Vervolgens aanbidt hij, naar het
+     Oosten gekeerd, zwijgend de opkomst van den verheven zonnegod en
+     wekt door den aanblik van dit eerbiedwaardig tooneel de
+     belangstelling der aanwezigen voor een zoo groot wonder op
+     (29).... Reeds begon de borst op en neer te gaan, reeds de pols
+     hersteld te kloppen, reeds het lichaam door geest te worden
+     vervuld; daar verrijst het lijk en spreekt de jongeling".
+
+Nog meer echter dan die roman geeft het feit te denken, dat Apuleius
+zelf van tooverij is aangeklaagd (tusschen 155 en 158). Hij was nl. in
+het huwelijk getreden met eene rijke maar veel oudere weduwe en had
+daardoor de verwanten van haar eersten echtgenoot tegen zich in 't
+harnas gejaagd. Men beweerde, dat het huwelijk door verbodene kunsten
+tot stand was gekomen en diende eene aanklacht tegen Apuleius in,
+waartegen deze zich in zijne "Apologie", die ook de kerkvader Augustinus
+als "zeer inhoudsrijk en welsprekend" roemt[61], met goed gevolg
+verdedigde.
+
+De aanklagers legden Apuleius o.m. ten laste, dat hij zeldzame visschen
+had gekocht om er toovermiddelen uit te bereiden, dat hij een slaaf had
+behekst en voor eene lamp aan den voet van een altaar had doen
+neervallen, dat hij in de woning van een vriend nachtelijke offers had
+gebracht en dat hij een geheimzinnig beeld voor magische doeleinden met
+zich voerde.
+
+Deze punten van beschuldiging waren geenszins, zooals men vroeger
+waande, bespottelijk, maar integendeel, zooals het onderzoek in den
+laatsten tijd heeft aangetoond, van zeer ernstigen aard, daar ze
+overeenstemden met hetgeen men toenmaals van de tooverij en hare
+benoodigdheden geloofde.
+
+Apuleius verdedigt zich hiertegen in dier voege dat hij de lachers op
+zijne zijde tracht te krijgen, bij bijzonderheden van weinig beteekenis
+lang blijft stilstaan en allerlei uitweidingen maakt, die zeer zeker
+veel wetenswaardigs bevatten--ook wij hebben er in III een en ander uit
+geput--maar die toch kennelijk bedoelen, de aandacht van den toehoorder
+en lezer af te leiden. Op zekere gewichtige beschuldigingen gaat de
+verdediger zoo weinig mogelijk in.
+
+Aangaande de visschen tracht Apuleius (in c. 30 vlg.) uitvoerig aan te
+toonen, dat de magiërs er zich niet van bedienen en roept o.a. in (c.
+30) uit: "Hoe zou een stomme en koude visch in staat zijn om den
+minnegloed te doen ontvlammen?", maar het staat vast, dat toch wel eens
+visschen voor liefdestooverij werden gebruikt, en Apuleius heeft dus
+niet anders gedaan, dan om de moeilijkheid heen praten.
+
+In zake de beheksing van den slaaf (c. 42-52) ontkent Apuleius niet, dat
+deze in zijne tegenwoordigheid was neergevallen (c. 44 vlg.), schrijft
+dit echter aan epilepsie toe: "Dat moet wel de grootste toovenaar van
+allen zijn, in wiens tegenwoordigheid die slaaf lang kan blijven staan"
+(c. 43). Echter komen de bijzonderheden van deze beschuldiging, zooals
+wij in ons laatste hoofdstuk zullen zien, vrij goed overeen met hetgeen
+ons de tooverboeken aangaande diergelijke handelingen leeren.
+
+Van het nachtelijke offer, eene echte tooverpractijk, door de wet
+verboden, maakt Apuleius zich (57-60) grootendeels met grappen,
+insinuaties en sofismen af. Zijne tegenargumenten zijn weinig
+steekhoudend en zelfs is het vermoeden geopperd, dat hij, na zijne
+vrijspraak, er een en ander ten gunste van de rhetorische werking aan
+zou hebben geretoucheerd.
+
+Het geheimzinnige beeld (c. 61-65) verklaart Apuleius voor een
+onschuldig voorwerp van particuliere vereering; het was echter een
+ebbenhouten beeld (c. 61), van Mercurius (de Latijnsche naam voor
+Hermes, z.b. hoofdstuk I) met een kleed om de schouders (c. 63), en
+juist zulke beelden van Mercurius, den god-toovenaar, werden, zooals in
+de tooverpapyri te lezen staat, voor magische doeleinden vervaardigd.
+
+Vat men alles samen, dan bevestigt de "Apologie" wat men a priori van
+den auteur der "Metamorphosen" kon verwachten, n.l. dat hij, die zich op
+elk gebied van wetenschap bewoog, ook het "occultisme" beoefende, al was
+het dan ook niet met booze bedoelingen.
+
+Apuleius, wien in geval van veroordeeling de doodstraf wachtte, bleef
+dan ook, ondanks zijne vrijspraak, bij zijne tijdgenooten voor een
+magiër doorgaan en werd in latere eeuwen met Apollonius van Tyana op
+ééne lijn gesteld.
+
+De magie werd echter ook destijds, zoo noodig, voor officieele
+doeleinden gebruikt.
+
+Keizer Marcus Aurelius (161-180) verzekert wel is waar in zijne
+"Zelfbeschouwingen" (I, 6) geen geloof te slaan aan hetgeen
+wonderdoeners en toovenaars omtrent bezweringen en het bannen van
+demonen en soortgelijke practijken vertelden, maar toen het Romeinsche
+rijk door de Marcomannen uit Bohemen en andere volksstammen uit
+aangrenzende streken werd bedreigd, riep hij overal priesters vandaan,
+liet vreemdsoortige plechtigheden verrichten en Rome op allerlei
+manieren reinigen, zoodat dit zelfs zijn vertrek naar het leger
+vertraagde[62]. Ook heeft hij blijkbaar den "leugenprofeet", Alexander
+van Abonouteichos (z.b.), begunstigd en wordt bericht, dat een Egyptisch
+magiër, Arnouphis, toen het Romeinsche leger, door de Quaden ingesloten
+en door afschuwelijken dorst gekweld werd, Hermes (Mercurius z.b.) en
+andere goden door middel van tooverkunsten bezwoer en zoodoende een
+regenval veroorzaakte, die de Romeinen verkwikte terwijl eene felle
+onweersbui de vijanden teisterde[63]. Zooals bekend hebben kerkelijke
+schrijvers dit "wonder" aan de gebeden van Christelijke soldaten
+toegeschreven.
+
+Van een later keizer, Didius Julianus, wiens bewind (in 193) slechts
+kort duurde, wordt bericht dat hij aan alle kanten bedreigd "door middel
+van magiërs verscheidene handelingen liet verrichten waardoor hij
+meende, den haat van 't volk te kunnen kalmeeren en de wapenen der
+opgestane soldaten te kunnen bedwingen. Want ze offerden sommige
+offerdieren, die bij den Romeinschen eeredienst niet hooren, en hieven
+profane gezangen aan. Julianus nam ook zijne toevlucht tot die tooverij,
+waarbij, naar verluidt, een spiegel gebruikt wordt en geblinddoekte
+knapen, over wier kruin eene bezwering is uitgesproken, een blik in de
+toekomst slaan. Toen dan zou de knaap de aankomst van Severus en het
+aftreden van Julianus hebben gezien"[64].
+
+Van spiegels in engeren zin, d.w.z. metaalspiegels, is bij de magie der
+Grieken en Romeinen slechts zeer zelden sprake. Opmerking verdient
+echter hetgeen de reeds vroeger genoemde Pausanias, in zijne
+"Beschrijving van Griekenland" (VII, 21, 12) bericht, dat nl. voor een
+zeker heiligdom van de godin Demeter (Ceres) zich eene bron bevond, die
+men ter wille van zieken in dier voege raadpleegde dat men een spiegel
+aan een dun koord liet neerzakken, totdat de rand ervan het
+wateroppervlak eventjes aanraakte. Na vervolgens tot de godin gebeden
+en reukwerk gebrand te hebben, zag men in den spiegel, die den zieke
+levend of gestorven vertoonde.
+
+In de Middeleeuwen daarentegen en later bediende men zich voor magische
+doeleinden bij voorkeur van uiterst kunstig vervaardigde spiegels, of
+van bijzonder geslepene kristallen. Bij het raadplegen ervan werden
+allerlei bezweringen tot engelen en geesten gericht, die, naar men
+geloofde, alsdan verschenen en in heel enkele gevallen zelfs hunne stem
+lieten hooren. In den laatsten tijd is ook het "kristal-zien"
+proefondervindelijk onderzocht en gebleken, dat zich daarbij, naast
+waardelooze fantasiebeelden, ook visioenen voordoen, die op
+"helderziendheid" en wellicht nog op andere geheimzinnige krachten en
+invloeden wijzen.
+
+Bij de Christenen bleef de afkeer tegen de magie bestaan maar de feiten
+zelve werden erkend. Allermerkwaardigst is te dien opzichte de
+navolgende uitspraak in de eerste apologie (c. 18) van Justinus den
+martelaar (± 154):
+
+"De doodenbezweringen, de visioenen van onbedorven knapen, de
+oproepingen van menschelijke zielen en wat de magiërs droomenzendende
+geesten en bijzitters [helpende geesten] noemen en hetgeen verricht
+wordt door hen, die in deze dingen ervaren zijn, mogen U ervan
+overtuigen dat de zielen ook na den dood nog waarnemingsvermogen
+bezitten; let ook op de menschen, die door de zielen van overledenen
+gegrepen en geschokt worden, welke men eenstemmig bezetenen en
+waanzinnigen noemt, op de zoogenaamde orakelen bij U, van Amphilochus,
+van Dodona en Pytho en wat er verder van dien aard is...."
+
+Amphilochus, een mythisch figuur evenals Trophonius (z.b.), werd op
+verscheidene plaatsen vereerd; te Dodona (in Epirus) was een orakel van
+Zeus en te Pytho (Delphi) een van Apollo.
+
+Tatianus, een jongere tijdgenoot van Justinus, haalt in zijne "Rede tot
+de Grieken" zooveel mogelijk de booze geesten er bij, (c. 16):
+
+     "De demonen, die aan de menschen bevelen geven, zijn niet de zielen
+     der gestorvenen."
+
+Het schijnt hierbij niet te onpas, op te merken dat de Grieken en
+Romeinen geen scherpe grenslijn trokken tusschen demonen, d.w.z.
+bovenmenschelijke intelligenties, en overledenen en vaak de overledenen
+zelven als demonen beschouwden. Wellicht de meest frappante uitspraak
+dienaangaande is de navolgende van den reeds bovengenoemden Maximus uit
+Tyrus in "Voordracht" XV, 6:
+
+     "De ziel houdt het lichaam dat altijd in vloed en golfslag drijft
+     en geschud en geslingerd wordt, bijeen en legt het vast voor anker,
+     en wanneer die pezen en de adem en al het andere waardoor het
+     lichaam, als met touwen, zoolang aan de ziel vastgeankerd was,
+     verslappen, dan vergaat het lichaam en zinkt in de diepte, maar
+     zij zelf ontzwemt den dood, ze is haar eigen vaartuig, houdt zich
+     zelf bijeen en blijft onwrikbaar. En zulk eene ziel draagt reeds
+     den naam van "demon", een voedsterling van den ether, uit de aarde
+     naar ginds verhuisd, evenals uit een onbeschaafd volk naar Grieken,
+     en uit eene wettelooze en door een tiran overweldigde en door
+     onlusten geteisterde stad naar eene met goede wetten, die door een
+     koning wordt bestuurd en vrede geniet".
+
+Van amuletten en toovermiddelen wil Tatianus niets af weten (c. 17):
+
+     "Alle soorten van wortelen die men gebruikt, de magische toepassing
+     van pezen en beenderen, hebben uit zich zelf geen uitwerking. Zij
+     zijn slechts het werktuig, waarvan de demonen zich in hunne
+     boosheid bedienen; zij hebben het bijzondere gebruik van ieder dier
+     heelmiddelen vastgesteld en wanneer zij zien dat de menschen
+     genegen zijn om de hulp aan te nemen, die ze hun door dit middel
+     geven, dan slagen ze er in, ze tot slaven te maken terwijl ze hen
+     bijstaan."
+
+Tatianus beweert, dat de demonen de menschen eerst ziek maken en dan,
+opdat men zich te meer aan hen zou verslaven, gehoor geven aan de
+bezweringen, die zij zelf hebben ingevoerd (c. 18):
+
+     "De demonen genezen niet, maar vangen de menschen met list...zij
+     dringen in de ledematen van zekere menschen, wekken vervolgens door
+     droomen het geloof aan hunne macht op, bevelen de zieken in het
+     openbaar te verschijnen, ten overstaan van allen, en na de
+     eerbewijzen te hebben genoten, die men hun toekent, vliegen zij uit
+     het lichaam van deze zieken en maken een einde aan de ziekte, die
+     zij zelven hadden veroorzaakt en herstellen de menschen in hun
+     vroegeren toestand."
+
+Van de Gnostieken uit het tijdperk der Antonijnen zij hier een zekere
+Marcus vermeld, aangaande wien wij bij den hl. Irenaeus in diens werk
+"Tegen de ketterijen" (I, 13)(Ed. Massuet) lezen: "Hij bewerkt dat
+bekers met gemengden wijn, terwijl hij voorgeeft ze te wijden en de
+formule van aanroeping lang maakt, in purperen en roode kleur
+schitteren, zoodat het schijnt dat de "Genade, die boven alles is" door
+zijne aanroeping haar bloed in dien beker druppelt en de aanwezigen ten
+zeerste verlangen uit dien kelk te proeven, opdat de Genade, door den
+magiër aangeroepen, ook in hen vloeie". Naar bericht wordt, wierp Marcus
+te dien einde een zeker vocht in den beker, dat het mengsel
+langzamerhand kleurde. Irenaeus verzekert ook, (I, 21), dat bij de
+gnostieke inwijding een doop plaats vond en dat sommigen hier zekere
+hebreeuwsche namen aan toe voegden "om de inwijdelingen meer te doen
+ontstellen" en ook dat zij dezen met sap van balsem inwreven. Die
+fragmentarische en verwarde berichten zijn thans door de nieuwe vondsten
+eenigszins opgehelderd. In een koptisch geschrift toch worden de drie
+doopen, nl. die met water, met vuur en met den H. Geest uitvoerig
+beschreven, die Jezus zijn jongeren toedient alvorens hun de mysteriën
+mee te deelen waardoor de ziel "de oorden van den onzichtbaren God"
+vermag te "doorwandelen" (z.b.). Ten behoeve van den eersten doop moeten
+de discipelen uit de handen van een man en eene vrouw die rein zijn van
+sexueelen omgang, twee kruiken wijn ontvangen en wijnranken halen. Jezus
+maakt vervolgens een offer gereed, plaatst een wijnkruik links en den
+anderen rechts van het offer, gelast den discipelen zich in linnen
+kleeren te hullen, steekt in hun mond en legt in hunne handen zekere
+kruiden en stelt hen voor het offer. Daarna spreidt Jezus kleeren van
+linnen uit, zet een beker met wijn en legt brooden overeenkomstig het
+aantal der discipelen er op en bekranst de discipelen met olijftakken.
+Na een gebed van Jezus geschiedt een wonder: de wijn aan de rechter
+zijde van het offer wordt tot water; dan treden de discipelen voor
+Jezus, die ze doopt en hun de brooden toereikt. Daarop volgt de
+vuurdoop, waarmee waarschijnlijk de zelfontvlamming van een reukwerk is
+bedoeld, terwijl de ceremoniën voorts met die bij den eersten doop
+vrijwel overeenstemmen. Bij den derden doop worden aan het reukwerk
+"overblijfselen van safraan", balsem en honig toegevoegd en de
+discipelen met myrtetakken bekranst. Een bewalming met wierook en andere
+stoffen dient om uit de discipelen de "boosheid" van de "heerschers" in
+de lagere gebieden van de andere wereld te verwijderen[65]. Ook legt
+Jezus den discipelen wierook in den mond en deelt hun ten slotte de
+reeds boven vermelde geheimzinnige woorden en teekenen mede. Blijkbaar
+hebben diergelijke ceremoniën, met zekere variaties, in de mysteriën der
+Gnostieken plaats gevonden.
+
+De benoodigdheden zoowel als de handelingen bij deze gnostieke mysteriën
+komen bijna alle ook elders in de magie voor. Gedeeltelijk is dit reeds
+gebleken, omtrent enkele bijzonderheden echter willen wij nog een en
+ander in 't midden brengen.
+
+Onthouding van sexueelen omgang is vaak een vereischte voor het slagen
+van magische handelingen. De minste tijdruimte hierbij is, zooals wij
+reeds in III aanstipten en later nog blijken zal, drie dagen. Voor eene
+zekere oproeping van Aphrodite, (Pap. Paris. 3209) moet men zeven dagen,
+voor de bezwering, vermeld in het "Achtste boek van Mozes", één en
+veertig dagen zuiverheid betrachten[66]. Apollonius van Tyana bleef,
+naar verluidt, gedurende zijn geheele leven, sexueel rein[67].
+
+Dergelijke voorschriften vindt men bij vrijwel alle volkeren. Ook de
+Hindoes achten bij zelfstandige tooverhandelingen het inachtnemen van
+onthouding gedurende ten minste drie dagen noodzakelijk. De Chineesche
+magiërs ontzeggen zich o.m. ook sexueele genietingen en bij de
+primitieve volkeren moeten de toovenaars zich door wekenlange en uiterst
+strenge onthoudingen op de uitoefening van hun beroep voorbereiden.
+
+De hoofdreden hiervan is, dat de geslachtelijke omgang als
+verontreinigend wordt beschouwd. Men gaat daarbij niet uit van
+"ethische" of maatschappelijke overwegingen; of de handeling in quaestie
+bijv. echtelijk of buitenechtelijk is, doet niets ter zake. Maar men
+vreest, dat booze demonen, door de wellust aangetrokken, den mensch
+binnendringen en hem zoodoende onrein maken. Het "animisme" doet zijn
+machtigen invloed ook op het sexueele leven gelden.
+
+Linnen is eveneens bij de magie vaak in gebruik In den Pap. Par. wordt
+(v. 3094) den magiër bevolen, een rein kleed van Indisch linnen om te
+doen, en Apollonius van Tyana zou zijn leven lang linnen gewaden hebben
+gedragen. Onder het Romeinsche bewind werd een Egyptisch priester van
+lageren rang aangeklaagd, omdat hij o.m. wollen kleedingstukken
+droeg[68]. Waarschijnlijk geloofde men in overoude tijden dat linnen een
+uitstekend geleider is voor dat geheimzinnige, en reeds herhaaldelijk
+door ons vermelde "mana". Ook de "magnetiseurs" verkondigen dergelijke
+theorieën.
+
+Wierook is, zooals wij ook later nog zullen zien, eene der voornaamste
+benoodigdheden bij de magie. In een tooverpapyrus wordt o.m. den magiër
+bevolen, zijn mond met een wierookkorrel te berooken[69]. En in onze
+Oost is het branden van benzoë, eene soort wierook, algemeen in zwang,
+en wel teneinde booze geesten te verjagen, eene bedoeling, die men zeker
+ook oudtijds had bij het gebruik van reukwerk.
+
+Vatten wij de uitkomsten van dit hoofdstuk samen, dan blijkt, dat aan
+het einde der tweede eeuw n. Chr. de realiteit der magie en, in verband
+hiermede, de inwerking van "demonen" vrijwel algemeen werd erkend. Bij
+de discussies, die van toen af over dit onderwerp werden gehouden, ging
+het hoofdzakelijk om de vragen: "Hoe moet men de magie uit een
+wijsgeerig standpunt verklaren?" en "Hoe moet men haar uit een religieus
+oogpunt beoordeelen?"
+
+
+
+*Litteratuur.*
+
+#P.J. Veth#, Java, 2'e. dr. bew. d. Snelleman e. Niermeyer IV [1907].
+
+#Göttsching#, Apollonius v. Tyana, dissertatie Leipzig [1889].
+
+*#K. Kiesewetter#, Der Occultismus des Altertums [1896].
+
+#G.R.S. Mead#, Apollonius of Tyana [1901].
+
+#Canney#, Apoll. of T., in Enc. Rel. Eth. I [1908].
+
+#Th. Whittaker#, Apollonius of Tyana a. other essays [1909].
+
+#J.J. Hartman#. De Avondzon des Heidendoms. Het leven e.d. werken v.d.
+Wijze v. Chaeronea 2'e dr. [1912].
+
+#G. Abernetty#, De Plutarchi qui fertur de superstitione liber, dissert.
+Königsberg [1911].
+
+#B. Freire-Marreco#, Charms a. Amulets, in Enc. Rel. Eth. III [1910].
+
+#F.T. Elworthy#, Evil Eye, in Enc. Rel. Eth. V. [1912].
+
+#R. Lasch#, Die Ursache u. Bedeutung d. Erdbeben im Volksglauben, in
+Arch. f. Religionswiss. V [1902].
+
+#Wallis#, Prodigies a. portents, in Enc. R.E.X. [1918].
+
+#Frazer#, Scapegoat [1914].
+
+#F. Schwally#, Semitische Kriegsaltertümer. I. Hft. Der hl. Krieg im
+alten Israël [1901].
+
+#P. Fiebig#, Antike Wundergeschichten. Zum Studium der Wunder des Neuen
+Testamentes, in kl. Texte f. Vorl. u. Ueb. hsg. v. H. Lietzmann No. 79
+[1911].
+
+*#A. de Rochas# L'extériorisation de la motricité, 4'e uitg. [1906].
+
+#E. Feilding, W.H. Baggally, H. Carrington#, Report o.a. series o.
+sittings with Eusapia Palladino, in Proceedings o.t. Society Psychical
+Research, Vol. XXIII [1909].
+
+#Riess#, Aberglaube, in Pauly, Real.-Enc. cl. Alt. 2'e dr. I [1894].
+
+#Doutté#, Magie et Religion d. l'Afrique d. Nord (1909).
+
+#Stanley#, Through the dark continent, Vol. I [1878].
+
+*#Graillot#, Le culte de Cybèle, Mère des Dieux à Rome et dans l'empire
+Romain, in Bibl. écol. françaises d'Athènes e.d. Rome, fase. 107 [1912].
+
+*#Cumont#, Textes e. Monuments fig. rel. a. mystères d. Mithra I [1899].
+
+#S. Krauss#, D. Leben Jesu n. jüdischen Quellen [1902].
+
+#Anrich#, Das antike Mysterienwesen in seinem Einfluss auf das
+Christentum [1894].
+
+#J. de Zwaan#, Imperialisme v. d. Oud-christelijken geest (1919).
+
+#H. Weinel#, Die Wirkungen des Geistes und der Geister im
+nach-apostolischen Zeitalter (1899).
+
+#Bousset#, Kyrios Christos, Geschichte des Christusglaubens v. d.
+Anfangen d. Christentums bis Irenaeus, in Forsch. z. Rel. u. Lit. d.
+Alt. u. Neu. Test. 21 Hft. (1913).
+
+#Thimme#, Alexander von Abonuteichos. Ein Beitrag zur Glaubwürdigkeit
+Lucians, in Philologus XLIX (1890).
+
+*#O. Seeck#, Gesch. d. Unterg. d. ant. Welt Bd. III (1909).
+
+#Couperus#, De verliefde Ezel [1918].
+
+#E.E. Sikes#, Hair a. nails in Enc. R. E. VI [1913].
+
+#M. Bartels#, Die Medizin der Naturvölker [1893].
+
+#K. Kiesewetter#, Die Geheimwissenschaften [1895].
+
+#P. Monceaux#, Apulée magicien, in Revue d. deux mondes LXXXV [1888].
+
+#P. Vallette#, L'apologie d'Apulée. Thèse, Paris [1908].
+
+#S. Dill#, Alexand o. Abonoteich., in Enc. R. E. I, (1908).
+
+#K.H.E. de Jong#, Dienstweigering bij de oude Christenen (1905).
+
+#M. Ott#, Thundering Legion, in The Catholic Encyclopedy XIV [1912].
+
+#A. Lang#, Crystal-Gazing, Enc. R. E. IV [1911].
+
+*#T. Dempsey#, The Delphic oracle, its early history, influence a.
+fall.(1918).
+
+#Puech#, Rech s.l. disc. a. Grecs d. Tatien (1903).
+
+*#E. Fehrle#, Die kultische Keuschheit im Altertum, in Religionsgesch.
+Ver. u. Vor. VI (1910).
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK V.
+
+*Het geloof gerechtvaardigd door de wijsbegeerte.*
+
+
+De derde eeuw n. Chr. wordt geestelijk beheerscht door het zg.
+Neoplatonisme, dat de leer van Plato en die van Aristoteles tot één
+geheel trachtte te verwerken, maar tevens ook veel aan de Pythagoreëen
+en de Stoa ontleende. De Neoplatonici, vol van belangstelling voor
+cosmologische en psychologische problemen, kenden ook aan de magie eene
+plaats in hun systeem toe en hebben ze in hare hoogste uitingen ten
+slotte als iets van goddelijken aard beschouwd.
+
+Van den stichter der Neoplatonische school, Ammonius Saccas (gest. ±
+242), die niets schriftelijks heeft achtergelaten, weten wij zeer weinig
+met zekerheid, al is er reden om aan te nemen, dat zijne verdiensten ook
+op zielkundig gebied nog niet naar waarde zijn geschat. Van zijn
+leerling Plotinus (203-269) daarentegen zijn ons alle geschriften
+overgebleven en gelukkig is dit ook het geval met zijne biographie,
+geschreven door zijn eigen volgeling Porphyrius (± 233 - ± 303), een man
+van litterair talent en critische waarheidsliefde.
+
+De levensbeschrijving van Plotinus is vooral uit een zielkundig oogpunt
+belangrijk. Porphyrius toch verzekert dat zijn leermeester buitengewone
+psychische gaven bezat en twee door hem vermelde feiten behooren
+rechtstreeks tot het gebied der magie.
+
+Wij geven Porphyrius zelf het woord (c. 10):
+
+     "Van hen, die zich voor philosofen uitgaven, zag Olympius uit
+     Alexandrië, die korten tijd discipel van Ammonius was geweest, met
+     verachting op Plotinus neer, daar hij gaarne zelf den eersten rang
+     had ingenomen. Olympius bestookte Plotinus ook in dier voege, dat
+     hij zelfs door tooverijen den schadelijken invloed der gesternten
+     op hem wilde doen werken. Daar hij echter gevoelde dat zijne poging
+     op hem zelf terugsloeg, zeide hij tot zijne vertrouwelingen, dat de
+     zielskracht van Plotinus groot was, zoodat deze de tegen hem
+     gerichte aanvallen tegen de kwaadwilligen zelven vermocht te
+     keeren. Plotinus verzette zich dan ook, wanneer Olympius tegen hem
+     werkte en zei dan: "Nu wordt het lichaam van Olympius als een in
+     elkaar gewrongen geldbeurs saamgetrokken en wel zóó, dat zijne
+     ledematen zich tegen elkaar wrijven." Aangezien Olympius aldus vaak
+     in de onaangename situatie had verkeerd van eerder zelf te lijden
+     dan Plotinus te deren, hield hij met zijne pogingen op."
+
+Zooals reeds in hoofdstuk III is gebleken, werden de sterrewichelaars,
+die vooral sinds het optreden van Posidonius (±135-±51 v. Chr.) steeds
+meer aanhangers wonnen, gewoonlijk met de magiërs op ééne lijn gesteld.
+Hier zien wij hoe astrologie en tooverij, schoon uitteraard
+verschillend, ineen vloeien, zooals trouwens het verschil tusschen magie
+en wichelarij zich niet altijd door scherpte kenmerkt. In het
+bovenstaande geval is wat de verklaring betreft, de mogelijkheid niet
+van de hand te wijzen, dat iemand, door het vaste geloof aan de macht
+der sterren, eene telepathische werking zou vermogen uit te oefenen en
+evenmin, dat degene, tegen wie ze is gericht, door een sterkeren aanleg
+voor supranormale krachtsuitingen, de booze bedoelingen op den belager
+zelf zou kunnen doen neerkomen.
+
+Nog belangrijker is wat terstond op het bovenvermelde verhaal volgt:
+
+     "Plotinus was dan ook reeds van geboorte af, boven de andere
+     menschen bevoorrecht [zooals uit het volgende blijkt]. Een
+     Egyptisch priester, die naar Rome was gekomen en door een vriend
+     met hem in kennis was geraakt, wilde eene proeve van zijne wijsheid
+     toonen en verzocht Plotinus om mee te komen, ten einde zijn eigen
+     demon [beschermgeest], zooals men hem noemt, te zien verschijnen.
+     Daar Plotinus er gaarne gehoor aan gaf, geschiedde de oproeping in
+     den Isistempel, want dit was, naar het zeggen van den Egyptenaar,
+     de eenige reine plek, die hij in Rome had gevonden. Toen nu de
+     beschermgeest opgeroepen werd om te verschijnen, zou een god en
+     geen van het geslacht der demonen zijn gekomen, en zou de
+     Egyptenaar dan ook gezegd hebben: "Gelukzalig zijt gij, dat ge een
+     god tot beschermgeest hebt en niet een van lageren rang." Zij
+     hadden echter den god niet kunnen ondervragen en ook niet verder
+     kunnen zien, daar de mee aanwezige vriend de vogels, die hij tot
+     afweer [van schadelijke invloeden] in de hand hield, worgde, hetzij
+     uit afgunst of uit schrik. Omdat nu Plotinus een van de
+     goddelijkere demonen tot beschermgeest had, verhief hij ook
+     bestendig zijn goddelijk oog tot hem. En om die reden schreef hij
+     ook een betoog "Over den demon die ons ten deel is gevallen,"
+     waarin hij pogingen doet, om gronden voor de verscheidenheid der
+     beschermgeesten aan te voeren."
+
+Vogels bij diergelijke bezweringen te offeren, ook door ze op een
+bepaald oogenblik te verstikken, was meer gebruikelijk. Daardoor toch
+meende men den dood te kunnen afwenden, waarmee, naar het aloude geloof,
+de verschijning van eene godheid den mensch bedreigde. De vogels, bij de
+oproeping van bovenmenschelijke wezens gedood, waren dus, naar alle
+waarschijnlijkheid, oorspronkelijk plaatsvervangende offers. Voorts
+hangt dit vogeloffer wellicht ook samen met het geloof, dat de
+menschelijke ziel, na den dood, de gedaante van een vogel aanneemt, een
+geloof, dat vooral bij de oude Egyptenaren heerschte.
+
+Plotinus heeft getracht, de magie uit de grondstellingen van het
+Neoplatonisch systeem te verklaren en wel, om het in 't kort, maar
+zooveel mogelijk met zijn eigen woorden weer te geven, aldus:
+
+De wereld is één levend organisch wezen[70] waarin gelijkgestemde deelen
+ook op afstand op elkaar vermogen in te werken. Als eene snaar van onder
+in beweging wordt gebracht, plant die beweging zich ook naar het
+boveneinde voort; zijn twee snaren gelijk gestemd, dan heeft, wanneer de
+eene getokkeld wordt, ook de andere vaak er als 't ware een gevoel
+van[71]. Er is ééne Al-ziel, waardoor het geschieden kan, dat
+tooverzangen en magische kunsten de menschen tot elkaar voeren, en dat
+een zacht gefluisterd woord het verafliggende beïnvloedt en op
+ontzaggelijken afstand zich verneembaar maakt[72]. De magie is dus
+mogelijk door de sympathie (samen-aandoenlijkheid), d.w.z. door den
+organischen of wil men, den dynamischen samenhang in de wereld.
+
+Onwillekeurig denkt men hierbij aan de moderne en reeds herhaaldelijk
+door ons vermelde leer der telepathie, d.w.z. der
+gedachteoverbrenging, of juister, der overbrenging van gedachtebeelden,
+indrukken, gevoelens buiten de gewone zintuigelijke kanalen om, eene
+theorie, die, zooals wij in hoofdstuk II gezien hebben, reeds
+Aristoteles flauw voor den geest zweefde.
+
+De ware magie is de liefde in het Al en haar tegendeel, de haat. De
+menschen zijn tot liefhebben geboren; wat liefde verwekt, trekt tot
+elkaar aan; zoo ontstond de tooverkunst die de eene ziel met de andere
+verbindt. Door de melodie van de bezwering, door de gebaren van den
+toovenaar wordt de ziel, d.w.z. haar niet-redelijk deel, medegesleept
+evenals zulks ook door gebaren en uitroepen geschiedt die medelijden
+wekken[73].
+
+Ook de wijze is, in zooverre hij aan het niet-redelijke deel heeft,
+vatbaar voor magische invloeden en zou er zelfs ziekte, lichamelijk
+ongemak of den dood door kunnen lijden. Zoo noodig zal hij die booze
+krachten door afwerende tooverij krachteloos maken[74].
+
+Dat Plotinus ook de doodenbezwering als reëel erkende, blijkt uit het
+slot van de verhandeling "Over de onsterfelijkheid der ziel",
+onloochenbaar de scherpzinnigste critiek, die oudtijds op het
+materialisme is geoefend, waarin hij spreekt van "de orakelen der goden,
+welke gebieden om den toorn van verongelijkte zielen te verzoenen en aan
+dooden eerbewijzen te betoonen" en van "vele zielen, die vroeger in
+menschen woonden" en "niet ophouden, de menschen weldaden te bewijzen",
+diegenen nl. die ook "door openbaring van orakelspreuken hulp
+verleenen"[75]. Blijkbaar heeft Plotinus hierbij ook aan de gevallen
+gedacht, door ons in het eerste en derde hoofdstuk vermeld.
+
+Zelfs de demonen kunnen, daar ook in hen iets niet-redelijks is, door
+tooverij worden beïnvloed en degenen, die hen aanroepen, verhooren[76].
+
+Na deze theoretische uiteenzettingen gaan wij over tot de belangrijkste
+gegevens omtrent de antieke magie, nl. de zg. tooverpapyri, die men
+sinds ongeveer het midden der vorige eeuw met grooten ijver is gaan
+opsporen en publiceeren. Deze officiëele stukken, om ze aldus te noemen,
+die meestal uit de derde eeuw n. Chr. of later dateeren, bevatten zeer
+oude bestanddeelen en leeren ons niet slechts de tooverij in hare
+zonderlingste vormen kennen, maar ook het toenmalige leven in zijne
+bonte verscheidenheid. Eene groote ruimte neemt ook hier de zinnelijke
+liefde in, zooals reeds de inhoudsopgave van den 3274 regels langen
+tooverpapyrus uit de "Biblothèque nationale" te Parijs ons leert. Wij
+ontleenen uit dezen "grooten Parijschen tooverpapyrus" de navolgende
+uiterst kenschetsende passages, te beginnen met v. 1496-1593:
+
+     "Liefdesopwekking bij een offer van mirre.
+
+     Offer mirre op een kolenvuur en spreek daarbij de bezwering uit.
+     Bezwering. Gij zijt mirre, de bittere, de lastige, de
+     verzoening-bewerkende onder strijdenden, de schroeiende en tot
+     beminnen dwingende alwie zich niet bekommeren om de liefde. Allen
+     noemen U mirre, ik echter noem U de vleeschverterende en
+     hartontvlammende. Ik zend U niet ver weg naar Arabië, ik zend U
+     niet naar Babylon, maar ik zend U naar Athenodōra de dochter van
+     Perictionē opdat gij mij van dienst moogt zijn bij haar, opdat
+     gij haar naar mij toe moogt voeren. Indien zij zit, niet moge zij
+     zitten, indien zij tot iemand spreekt, niet moge zij spreken,
+     indien zij naar iemand kijkt, niet moge zij kijken, indien zij naar
+     iemand toegaat, niet moge zij naar hem toegaan, indien zij
+     rondwandelt, niet moge zij rondwandelen, indien zij drinkt, niet
+     moge zij drinken, indien zij eet, niet moge zij eten, indien zij
+     iemand kust, niet moge zij kussen, indien zij zich vermeit in eenig
+     genot, niet moge zij zich vermeien, indien zij slaapt, niet moge
+     zij slapen, maar mij alleen, Callicles, moge zij in gedachte
+     houden, naar mij alleen verlangen, mij alleen liefhebben, alle
+     mijne verlangens vervullen. Dring tot haar in niet door hare oogen,
+     niet door haar ribben, niet door hare nagels, niet door haar navel,
+     niet door hare ledematen, maar door hare ziel en blijf in haar hart
+     en brand haar binnenste, haar borst, hare lever, haar adem, hare
+     beenderen, haar merg, totdat zij kome naar mij, Calliclēs, mij
+     lief hebbende en doe al wat ik verlang, omdat ik U, mirre, bezweer
+     bij de drie namen Anocho, Abrasax, Trō en den meer
+     achterhalenden en sterkeren Kormeiōth, Iaō, Sabaōth,
+     Adōnai opdat gij mijne opdrachten moogt vervullen, mirre! Zooals
+     ik U verbrand en zooals het in Uw vermogen is, aldus verbrand van
+     haar die ik bemin, Athenodōra, de hersenen, brand uit haar en
+     wring er uit het binnenste, doe het bloed uit haar uitdruppelen
+     totdat zij kome tot mij, Calliclēs, den zoon van Timocleia. Ik
+     bezweer U bij Marparkourith, Nasaari, Naiemarepaiparine, Kouri. Ik
+     werp U in 't brandende vuur en ik bezweer U bij den
+     albeheerschenden god, den altijd levenden; ik bezwoer U en bezweer
+     U ook nu, U, Adōnai, Barbar Iaō, Zagourē Arsamōsi,
+     Alaous, Kaisalaōs, ik bezweer U, die den mensch stelt tot leven,
+     hoor! hoor! O groote God Adōnaie, Ethuia, Zelfverwekker,
+     Altijdlevende God, Eiōē, Iaō, Aïō, Aïō, Phneōs
+     Sphintēs Arbathiaō, Iaō, Iaē, Iōa Aīoōn,
+     Ouēr, Gonthiaōr, Rarael, Abra Brachasoroormerphergar,
+     Marbaphriouiringx, Iaō, Sabaōth, Maskelli, Maskellō. De
+     bezwering: Amousōe, Anouringch, Phnoukentabaōth,
+     Sousaephinphesēch, Maphirar Anourin Ibanaoth, Arouēr,
+     Chnouph, Anoch, Bathi, Ouchiarbas, Babaubar, Elōai. Voer naar
+     mij Athenodōra, de dochter van Perictionē, naar mij,
+     Callicles, den zoon van Timocleia, op den dag van heden, in deze
+     nacht, in dit uur Mouloth, Phorith Phthoith, Phthōuth,
+     Peniōn. Ik roep ook u aan die het vuur beheerscht Phthananoch,
+     verhoor mij, gij Eene, Eeniggeboren Mane, Bia, Baï, Baï, Churir,
+     Oou, Thadein, Adōnai, Erounouni, Miōōnch Chioutiai, Marmar,
+     Auo, E, voer Athenodōra de dochter van Perictionē naar mij
+     Calliclēs den zoon van Timocleia nu, nu, reeds, reeds, snel,
+     snel!"
+
+De namen van den minnaar, de beminde en de moeders hebben wij ter wille
+van de grootere levendigheid zelf er in gevoegd; in den tekst staat N.N.
+Dat men bij eene bezwering den naam van de moeder en niet dan bij
+uitzondering dien van den vader noemt, zal wel een overleefsel zijn van
+het z.g. moederrecht, d.w.z. de gewoonte om de afstamming naar de
+moeder, in plaats van, zooals thans, naar den vader, te bepalen. Van het
+moederrecht dat bij tal van primitieve volkeren heerscht, zijn n.l. ook
+bij de oude oostersche volkeren sporen te vinden.
+
+Overigens hebben wij deze bezwering in haar geheel weergegeven, met al
+de tooverwoorden. Want blijkbaar is het niet slechts de accentuatie,
+maar ook het aantal dier tooverwoorden, wat het gewenschte effect
+bewerken moet. Zooals de lezer al spoedig ziet, zijn er Hebreeuwsche
+uitdrukkingen onder; ook Egyptische bestanddeelen zijn te constateeren,
+maar veel blijft uit den aard der zaak onzeker en onbegrijpelijk.
+
+Slechts van "Abrasax" willen wij, omdat het straks te pas komt,
+vermelden dat de getallenwaarde ervan (in 't Grieksch worden de getallen
+door letters aangegeven) 365 bedraagt.
+
+Aan Theocritus' in II en Vergilius' in III vermelde idyllen herinnert de
+navolgende "Wonderbaarlijke liefdestooverboei" (v. 296-433), die wij
+slechts gedeeltelijk aanhalen:
+
+     "Neem leem van een pottebakkerswiel en vorm twee beeldjes, een
+     mannelijk en een vrouwelijk; maak het mannelijke als den gewapenden
+     oorlogsgod, met een zwaard in de linker hand, en een slag doende
+     neerkomen op haar rechter sleutelbeen, haar zelve met de armen op
+     den rug geboeid en op de knieën neergezonken."
+
+Dan moet de magiër op verschillende lichaamsdeelen van de vrouw
+tooverwoorden schrijven en vervolgens dertien bronzen naalden nemen en
+het beeldje in dier voege doorprikken, dat hij allereerst een in de
+hersenen steekt met de woorden: "Ik doorprik de hersenen van u,
+Simaitha" en zoo voort met de overige lichaamsdeelen. Daarna moet hij op
+een looden plaatje eene bezwering inkrassen en uitspreken, voorts het
+plaatje aan de beeldjes vastbinden met een draad uit een weefsel na in
+dien draad driehonderd vijf en zestig knoopen te hebben gemaakt en
+zeggen: "Abrasax houd vast!" Het toovergerei wordt bij zonsondergang,
+naast de zerk van een ontijdig gestorvene of van een gewelddadig gedoode
+neergelegd met de bloemen van dat jaargetijde er bij. In de bezwering
+zelf; worden de onderaardsche goden en in 't bijzonder de blijkbaar aan
+dieplek verbonden "doodengeest" aangeroepen; overigens lijkt ze zeer op
+de eerst-aangehaalde bij het mirre-offer, maar is langer en
+hartstochtelijker, zooals o.m. blijkt uit v. 396-406:
+
+     "Ik bezweer u, doodengeest, bij den geduchten grooten Oaeō
+     Baphrenemounothilarikriphia Eueai Phirkiralithonuomener
+     Phabōeai, dat gij Simaitha naar mij voert en dat zij haar hoofd
+     met mijn hoofd samenvoege en hare lippen met mijne lippen ... en
+     liefde met mij, Meleagros, uitoefene, al haar leven lang."
+
+Aan deze "tooverboei" na verwant is (v. 1390-1495) de navolgende
+
+     "Liefdesopwekking door medehulp van helden, zwaardvechters of
+     gewelddadig omgekomenen.
+
+     Laat van het brood dat gij eet, een weinig over, breek het, maak er
+     zeven brokken van, ga naar eene plek waar helden, zwaardvechters en
+     slachtoffers van geweld gedood zijn, spreek de bezwering over de
+     brokken uit en werp ze neer en raap mest op van de plek waar gij
+     dit doet en werp hem binnen bij haar die gij begeert en ga en leg U
+     te ruste neer. De bezwering, uit te spreken over de brokken, is als
+     volgt:
+
+     "Aan de schikgodinnen, de noodzakelijkheden, de tooverijen, 't
+     verderf, de afgunst, de dooden, de ontijdig en gewelddadig
+     omgekomenen werp ik voedsel toe, o gij driehoofdige, nachtelijke,
+     slijkverslindende maagd, sleutelhoudster Persephassa, kind van
+     den Tartarus, norsch kijkende, geduchte met vurige slangen omgorde!
+     Philogynes mengde de overblijfselen van zijn eigen voedsel met
+     tranen en bittere zuchten opdat gij hem bijstaat, die door
+     kwellingen is bevangen, gij rampzalige helden, gij die op deze plek
+     wordt vastgehouden, gij lichtverstokenen, lotmisdeelden,
+     rampzaligen, staat Philogynēs bij, die zwoegt in zijn hart ter
+     wille van Misandra, de goddelooze en onreine. Voert haar in
+     kwellingen hierheen, zoo snel mogelijk. Eioutabaōth, Takerba,
+     Abrathiaō, Lalaoith, Iōsachōtou, Allalethō, en gij
+     heerscheres, slijkverslindende, Sunatra, Kabibau, Baras, Enphnoun,
+     schikgodin, Ereschiga Neboutosoualēth, zend de wraakgodin ...
+     die de zielen der afgetobde dooden met vuur opwekt; gij rampzalige
+     helden en ongelukkige heldinnen, gij die op deze plek, die op dezen
+     dag, die op dit uur [door mij wordt aangeroepen] ... verhoort mij
+     en wekt Misandra op in deze nacht en neemt haar den zoeten slaap
+     weg van de oogleden en geeft haar hatelijken kommer, geducht
+     verdriet en laat haar mijne sporen nazoeken en willen wat mijne
+     verlangens zijn totdat zij verricht heeft wat haar opgedragen wordt
+     door mij, o heerscheres Hecatē, Phorba, Phorba, Barbarō,
+     Phōrphōr, Phōrbai, godin der wegen, zwarte dog!"
+
+     Wanneer gij met dit te doen binnen drie dagen niets hebt
+     uitgericht, maak dan gebruik van het volgende dwangmiddel: ga naar
+     dezelfde plek en doe hetzelfde met de brokken, maar offer dan op
+     kolenvuur den mest van eene zwarte koe en zeg dit en raap weer den
+     mest op en werp hem weer zooals gij weet [dat ge doen moet]. De
+     bezwering bij het offer is de navolgende:
+
+     "O onderaardsche Hermes en onderaardsche Hecatē en onderaardsche
+     Acheron en gij, rauwverslindende onderaardschen en onderaardsche
+     god, en onderaardsche helden en onderaardsche Amphiaraos, en
+     onderaardsche dienstbaren en onderaardsche geesten en onderaardsche
+     misdrijven en onderaardsche droomen en onderaardsche eeden en
+     onderaardsche hoofdgodin en onderaardsche Tartarus en onderaardsche
+     tooverij en onderaardsche Charōn en onderaardsche wapendragers
+     en dooden en demonen en zielen van alle menschen komt heden;
+     schikgodinnen en nooddwang, brengt tot vervulling hetgeen geschiedt
+     bij deze liefdesopwekking, opdat gij tot mij voert Misandra, de
+     dochter van Aretē, tot mij, Philogynēs, den zoon van Laïs,
+     omdat ik u aanroep, de in-den-beginne-geboren Chaos, de Erebos, het
+     huiveringwekkende water van den Styx, de stroomen der vergetelheid,
+     de acherousische poel van het doodenrijk, Hecatē en Plouto en
+     Kora, de onderaardsche Hermes, de schikgodinnen en de straffen en
+     de Acherōn en gij Aiakos, deurwachter der eeuwige sluitboomen,
+     open ze zoo snel mogelijk, en gij sleütelhouder Anoubis, wachter!
+     Zendt voor mij naar boven de schimbeelden dezer dooden tot
+     dienstbetooning in dit uur, zonder uitstel, opdat zij, optrekkende,
+     naar mij, Philogynēs toevoeren Misandra, de dochter van
+     Aretē. Isis stapte met haar echtgenoot-broeder op de schouders,
+     Zeus, neergedaald van den Olympus, staat en wacht op de schimmen
+     der dooden, die gaan naar Misandra en doen wat ik opdraag. Alle
+     onsterfelijke goden kwamen en alle godinnen om te zien de schimmen
+     dezer dooden. Draalt dus niet en weest niet traag, maar zendt, o
+     goden, de schimbeelden dezer dooden, opdat zij gaan naar Misandra
+     en doen wat ik opdraag, omdat ik u bezweer bij Jao en Sabaōth en
+     Adonai ... Bourrephaomias, Salkē, Hadesbeheerscher, Sesengen.
+     Dit is de spreuk: Baliaba, Erechcharnoi, Aberidouma,
+     Salbachthieiserseratho, Eiserdaomi, Sisiphna, Sisa, Edoube,
+     Achcharitonēs, Aber, Phnouba, Jabaldenathi Ithrouphi, zendt naar
+     boven de schimbeelden dezer dooden naar Misandra de dochter van
+     Aretē, om te doen wat ik opdraag".
+
+Deze bezweringen bestaan voor een groot gedeelte uit verzen en
+fragmenten van verzen, blijkbaar aan de tragedie en het epos ontleend,
+zooals immers ook in deze papyri herhaaldelijk versregels uit Homerus
+als tooverspreuken worden aangehaald. Homerus was voor de Grieken
+vrijwel hetzelfde als voor christelijke volkeren de Bijbel en het is een
+feit dat ook verzen uit den Bijbel voor tooverdoeleinden zijn aangewend.
+
+Het uiterst onaesthetische gebruik om mest als toovermiddel in het huis
+van de beminde te werpen, schijnt ook nu nog in zekere landen voor te
+komen en berust blijkbaar op het geloof, dat het "mana" van een
+overledene ook voorwerpen welke op de plek komen te liggen waar hij
+gestorven of begraven is, vermag te doortrekken en er zoodoende
+tooverkracht aan te verleenen. Viezigheden komen overigens in de
+tooverpapyri slechts vrij sporadisch voor.
+
+Hoe men den toorn van een godheid als magisch middel moet gebruiken,
+wordt voornamelijk in v. 2455-2705 uiteengezet. Men moet nl. na allerlei
+voorbereidingen zich tot de maangodin wenden (v. 2472-2492):
+
+     "Moge de godin Actiophis mij toeblinken en mijne heilige stem
+     hooren! Ik treed op om mijne aanklacht uit te spreken tegen de
+     vuile en onreine Simaitha. Want zij gaf uwe heilige mysteriën aan
+     de menschen ter kennis prijs.... Ontruk haar den slaap, geef haar
+     verschroeiing der ziele, tuchtiging des geestes en verbijstering,
+     en verdrijf haar uit ieder oord en ieder huis, voer haar aldus naar
+     mij, Philogynes."
+
+En in den dwangspreuk (v. 2574-2621,2643-2674) wordt beweerd dat
+Simaitha aan de godin een gruwelijk offer brengt onder welks
+bestanddeelen zich ook een ongeboren resp. een jong kind bevindt, zooals
+wij reeds in hoofdstuk III terloops hebben vermeld.
+
+Hoogst opmerkelijk is in de bovenvermelde "Liefdesaantrekking", evenals
+trouwens ook in andere bezweringen de overspannen eisch dat het geheele
+doodenrijk, dat alle goden moeten samenwerken, om één minnaar zijn zin
+te laten krijgen. Allerzonderlingst bovenal is de mythologie er bij
+gehaald; Grieksche, Egyptische, Joodsche, Babylonische goden, scherp
+omlijnde figuren en vage abstracties worden om strijd aangeroepen.
+
+Van edeler aard zijn de voorschriften (v. 154-285), die de toovenaar
+Nephotes aan Psammetichus, den koning van Egypte zou hebben gegeven, ten
+einde in het weerspiegelende water zelf de gedaanten van goden of
+overledenen te zien en hunne stem te vernemen, de hydromantie, die,
+zooals wij tegen het einde van hoofdstuk I zagen, reeds de legendaire
+Romeinsche koning Numa Pompilius zou hebben beoefend.
+
+Zij vereischt allerlei voorbereidingen, waarvan wij hier een en ander
+willen vermelden. Men moet zich, met zwarte klimop bekransd, in bijzijn
+van een inwijder, op zuiver linnen neerleggen, zich de oogen met een
+zwarten riem laten omhullen, de houding van een doode aannemen en met
+gesloten oogen tegen de zon gekeerd (v. 171-178), eene bezwering (v.
+179-208), driemaal uitspreken (208 vlg.). Dan ontvangt men. aldus
+"gewapend" een zeker teeken van den god en moet, onder dankbetuigingen,
+op een aarden reukschaal wierook offeren, die zonder insnijding in de
+boomschors is verkregen (v. 209-219).
+
+Het voorschrift omtrent de eigenlijke handeling luidt (v. 223--231)
+aldus:
+
+     "Neem een bronzen vat of schaal of beker, zooals gij wilt, doe er
+     water in, als gij de hemelgoden aanroept, regenwater, als gij de
+     aardgoden aanroept, zeewater, als gij Osiris of Sarapis aanroept,
+     rivierwater, als gij dooden oproept, bronwater, houd het vaatwerk
+     op uwe knieën, giet er olie van onrijpe olijven op, en zeg, terwijl
+     gij u er zelf over heen bukt, in het vaatwerk den daartoe
+     vereischten tooverspreuk en roep welken god gij wilt, aan, en vraag
+     hem waarover gij wilt en hij zal u antwoorden."
+
+Bij deze tooverhandeling, die den koning alleen wordt medegedeeld (v.
+254 vlgg.), dient men ook een amulet te dragen, en wel een zilveren
+plaatje, waarop de naam van den grooten god is geschreven (v. 257
+vlgg.).
+
+Aangaande het betooveren van knapen, reeds in III en IV herhaaldelijk
+vermeld, geeft o.m. de de zg. "neerval"-tooverij van "Salomo" (v.
+850--929) ons nadere opheldering, eene handeling, die overigens ook met
+volwassen mannen kan worden verricht en waaromtrent eveneens de meest
+stipte geheimhouding wordt geboden (v. 851--856):
+
+     "Ik bezweer U bij de heilige goden en bij de hemelsche goden, aan
+     niemand de tooverhandeling van Salomo mede te deelen en ze niet met
+     den eerste den beste te verrichten, als niet eene noodzakelijke
+     aangelegenheid u dwingt, opdat niet de goden voortdurenden wrok
+     tegen u koesteren".
+
+Daarna volgt eene aanroeping tot een god, om den magiër door middel van
+een man of knaap omtrent welke zaak hij wil in te lichten. De handeling
+zelf moet onder den blooten hemel plaats vinden en het medium op
+ongebrandetichelsteenen worden neergezet. Driedaagsche onthouding van
+sexueelen omgang, het gebruik van zekere planten als beschermmiddelen en
+zekere kleedingstukken zijn vereischt (v. 897--904). Voorts wordt (v.
+904--915) den magiër geboden:
+
+     "Hef uwe handen ten hemel naar de stralen van de zon toe en spreek
+     de bezwering zeven keer uit, offer uitnemenden wierook op hout van
+     wijnstokken, na wijn of bier of honig of melk van eene zwarte koe
+     te hebben geplengd en zeg vervolgens in 't oor van den betreffenden
+     man of knaap zeven keer de tooverspreuk en hij zal terstond
+     neervallen; maar gij zet u neer op de tichel-steenen en vraag hem
+     uit en hij zal alles naar waarheid uiteenzetten. Gij moet hem en
+     ook u zelf bekransen met een krans van geel Sint-Janskruid. De god
+     is op die plant gesteld".
+
+Ter onttoovering moet de magiër de woorden Ananak, Arbeouēri en
+Aeēiou[o-,] d.w.z. de opeenvolging der Grieksche klinkers, in 't oor
+fluisteren en indien de uitwerking uitblijft, eene zekere soort sesam op
+kolenvuur offeren met eene eenigszins gewijzigde bezwering en het
+verzoek tot den god: "Heer, ga heen naar uwe eigene tronen en bewaar
+(het medium) voor alle ellende (916--922).
+
+Bij diergelijke tooverijen wordt ook wel gebruik gemaakt van eene lamp,
+waarin zich zuivere olie bevindt (v. 1094 vlg.). De magiër spreekt met
+geslotene oogen de tooverspreuk uit (v. 958) en kijkt eindelijk naar de
+vlam van de lamp, waarin de aangeroepene god moet verschijnen (v.
+1104--1114). Vaak liet men echter ook, zooals een Egyptisch tooverboek
+uit dien tijd ons leert, een knaap, over wiens hoofd men eene bezwering
+uitsprak, in het licht zien; had de verschijning niet plaats, dan moest
+de knaap met zijn mond naar de lamp toegekeerd eene zekere formule
+zeggen. En dan openbaarde de god zich aan den knaap op het gegeven
+oogenblik.
+
+Die "neerval"-tooverij zoowel als het gebruik maken van eene lamp,
+roepen ons onwillekeurig eene zekere beschuldiging te binnen, tegen den
+romancier-wijsgeer Apuleius gericht, zooals wij in IV hebben vermeld.
+
+De aanroepingen, in die tooverpapyri tot de hoogere machten gericht,
+zijn soms van verbijsterende grootschheid. Vlg. bijv. de navolgende tot
+den minnegod (v. 1748--1796):
+
+     "Ik roep U aan, den leidsman van alle wording, U, die Uwe vleugelen
+     uitspreidt over de geheele wereld, U, den ongenaakbare en
+     onmeetbare, die in alle zielen de levenwekkende rede inblaast, U,
+     die alle dingen hebt samengevoegd door Uwe macht, Eerstgeborene,
+     Grondvester van het Al, goudvleugelige, zwartglanzende, die de
+     bezadigde redeneeringen wegbergt en duistere razernij inblaast U,
+     de verborgene, en die heimelijk aan alle zielen het niet te
+     aanschouwen vuur der verwekking toedeelt, U, die de hand legt op al
+     het bezielde, die niet met vermoeienis kwelt, maar met het
+     smartelijk genot van de wellust, uit wien alles is ontstaan! Gij
+     brengt bij Uwe ontmoeting leed aan, nu eens bezadigd, dan weer
+     onberedeneerd, gij, door wien de menschen tegen de plicht in durven
+     te handelen en dan de toevlucht nemen tot U, den zwartglanzende!
+     Gij, jongste, wettelooze, onverzoenlijke, onverbiddelijke,
+     onzichtbare, onlichamelijke, razernijverwekker, boogschutter,
+     fakkeldrager van alle geestelijke waarneming, heerscher over alle
+     verborgenheden, beschikker over de vergetelheid, oervader van het
+     zwijgen ... kom, gij, onnoozel als gij ver-, wekt wordt in 't hart,
+     machtigste als gij volgroeid zij't, ik roep U aan, den
+     onverbiddelijke, bij Uwen grooten naam Azarachtharaza, Lathaiathal,
+     Uuu, Lathaiathallalaph, loioio, Ai, Ai, Ai, Ai, Ouērieu Oiai ...
+     Eerstverschijnende, in-de-nacht-ver-schijnende,
+     in-de-nacht-U-verblijdende, nachtverwekker, verhoor mij!"
+
+De volgende aanroeping, uit een der tooverpapyri van de Leidsche
+bibliotheek[77] is niet min der indrukwekkend:
+
+     "Kom herwaarts tot mij ... o gij allesbeheerschende god, die de
+     menschen den adem tot leven hebt ingeblazen, heer van wat in de
+     wereld schoon is, verhoor mij, Heer, wiens verborgen naam niet is
+     uit te spreken, de naam, op het hooren waarvan de demonen wegduiken
+     ..., de naam, op het hooren waarvan de aarde draait, de onderwereld
+     in opschudding geraakt, de rivieren, de zee, de poelen, de bronnen
+     verstijven, de rotsen scheuren! ... Gij zijt de goede geest, gij
+     zijt de heer, die alles verwekt en voedt en doet toenemen. Wie
+     vormde de gedaanten der dieren, wie vond de wegen, wie is de
+     schepper der vruchten, wie wekt de bergen ten hoogen op, wie beval
+     de winden hun jaarlijksch werk te verrichten? ... Gij zijt de ééne
+     onsterfelijke god, verwekker van alles en gij deelt aan alle dingen
+     zielen toe en beheerscht alles, koning der tijdperken en heer! En
+     de bergen beven met de vlakten en de stroomen van bronnen en
+     rivieren en de diepten der aarde ... de hoogblinkende hemel beeft
+     voor U en de geheele zee, o Heer! Albeheerscher, heilige en heer
+     van allen, door Uwe macht bestaan de elementen en groeit alles!"
+
+Maar het komt, o.m. in diezelfde bezwering[78], ook voor, dat de magiër
+zich met de goden vereenzelvigt:
+
+     "Ik ben het geloof, uitgestort over de menschen, en de profeet der
+     heilige namen, de heilige, die gegroeid is uit de diepte, ik ben de
+     heerscher die gegroeid is uit den heiligen god, ik ben de god, dien
+     niemand ziet, noch roekeloos noemt, ik ben de heilige vogel Phenix,
+     ik ben de heerscher, de heilige, bijgenaamd Marmauoth, ik ben de
+     zon, die het licht heeft vertoond, ik ben Aphroditē, bijgenaamd
+     Typhi, ik ben de heilige bestuurder der winden ik ben Kronos die
+     het licht heeft getoond, ik ben de moeder der goden die genoemd
+     wordt hemel, ik ben Osiris die genoemd wordt het water, ik ben
+     Isis, die genoemd wordt de dauw, ik ben Esenephus die genoemd wordt
+     lente, ik ben het beeld, voor de in waarheid bestaande beelden, in
+     de gelijkenis van een krokodil, ik ben Suchos."
+
+Terloops zij opgemerkt, dat in sommige streken van Egypte de krokodil,
+Souchos (Sebak) geheeten, goddelijke eerbewijzen genoot, zooals nu nog
+in den Indischen archipel hier en daar het geval is.
+
+Vereenzelviging met de godheid komt vaak voor, ook in het Nieuwe
+Testament. In den brief aan de Galaten, II, 20 verklaart de apostel
+"niet ik meer leef, maar Christus leeft in mij". En zeer sterk komt dit
+uit in de zg. Oden van Salomo (waarschijnlijk uit de tweede eeuw
+dateerende). Daar toch zegt de dichter in VII, 3 van Christus:
+
+"Hij nam mijn wezen aan, opdat ik Hem zou begrijpen, en mijn gestalte,
+opdat ik mij niet van Hem zou afwenden." En in XVII luidt het:
+
+     7. En Hij, die mij kende en mij opvoedde is de Allerhoogste in al
+     zijne volmaaktheid. En hij verheerlijkte mij door zijne
+     goedertierenheid en verhoogde mijn verstand tot de hoogte der
+     waarheid.
+
+     8. En vandaar gaf Hij mij het pad zijner voetsporen. En ik opende
+     de poorten, die gesloten waren.
+
+     9. En ik rukte ijzeren grendels af en het ijzer ontgloeide en
+     vloeide en versmolt voor mij.
+
+     10. En niets vertoonde zich voor mij gesloten: Want ik was de
+     opening van alles.
+
+     11. En ik ging tot al mijne gebondenen om hen los te maken,
+
+     Om geen over te laten gebonden of bindende.
+
+     12. En ik gaf mijne kennis mildelijk en mijn gebed in mijne liefde.
+
+     13. En ik zaaide mijne vruchten in de harten en veranderde hen in
+     mijzelven.
+
+     En zij ontvingen mijn zegen en leefden.
+
+     14. En zij vergaderde zich bij mij en werden verlost,
+
+     Want zij waren mij tot ledematen en ik hun hoofd."
+
+De godsdienst gaat hier in mystiek over. Het is dus zake, kortelijk ook
+op de mystiek onze aandacht te vestigen.
+
+Mystiek in den meest volstrekten zin is het streven, om boven het denken
+uit, zich met het allerhoogste (het goddelijke) te vereenzelvigen. Dit
+streven vinden wij o.m. ook bij de Neoplatonici, inzonderheid bij
+Plotinus. Hij toch verkondigt een monisme (eenheidsleer) in den meest
+strengen zin des woords, d.w.z. hij wil alles tot één hoogste eenheid
+herleiden. Die eenheid is voor hem God, van wien echter, strikt genomen,
+niets te praediceeren valt; ook de uitdrukking "één" is in _dezen_ niet
+anders dan het gebrekkig stamelen van de hier te kort schietende
+menschentaal. God gaat ook boven het denken uit, want denken, hoe
+eenvoudig ook, veronderstelt althans eene tweeheid, nl, iets dat denkt
+en iets dat gedacht wordt; God echter is, als men iets van hem mag
+praediceeren, het meest volstrekte Eén. Zooals van zelf spreekt, is het
+ons doel, om ons tot God te verheffen. Dit moeten wij bereiken door ons
+van de hartstochten los te maken, door ons te oefenen in het "zuivere"
+denken, door eindelijk, van alles te abstraheeren. Dan eerst kan het
+ons, in _zeldzame_ oogenblikken,--Plotinus zou het in zes jaren vier
+keer hebben gehad[79]--te beurt vallen, om boven het denken uit, tot
+eenwording te geraken met het Ééne. Dit is de unio mystica, de mystieke
+eenwording, zooals men het in de middeleeuwen noemde bij de Oosterlingen
+is zij in het zg. sufisme het einddoel der geloovigen en speelt een
+groote rol in de Perzische litteratuur.
+
+Keeren wij tot de magie terug, dan blijkt ten duidelijkste, hoe zeer
+zij van de mystiek verschilt. Voor den mysticus immers is de éénwording
+met het goddelijke iets lijdelijks; de magiër daarentegen geeft zich
+voor een god uit, om aan zijne woorden kracht tot handeling bij te
+zetten. Ja, hij durft zelfs, als zijnde gelijk aan de goden, de zwaarste
+dreigementen tegen hen uit te spreken:
+
+     "Als ge niet naar mij hoort, zal de zonnekring neerbranden en er
+     zal duisternis zijn over de geheele bewoonde aarde en de tor
+     [Egyptisch symbool voor de zon] zal worden uitgedoofd, totdat gij
+     me doen zult alles wat ik schrijf of zeg, zonder overtreding"[80].
+
+Een ander zeer kenschetsend staaltje van soortgelijke dreigementen vindt
+men op eene zg. vervloekingstaf el, uit Hadrumetum (in Tunis) afkomstig.
+De magiër toch roept, aan het slot van zijne bezwering, na zijne
+wenschen te hebben kenbaar gemaakt, uit: "Zoo niet, dan zal ik in de
+heiligdommen van Osiris neerdalen en zijn graf verwoesten en door den
+stroom laten meevoeren, want ik ben de groote decaan van den grooten god
+Achrammachalala". De decanen waren demonen van hoogen rang, aan wie de
+bewaking van Osiris' gebeente was toevertrouwd; door zich met hun hoofd
+te vereenzelvigen, wil de magiër te kennen geven, dat zijne dreigementen
+niet ijdel zullen zijn.
+
+Die bedreigingen, tegen de goden gericht, wekten bij menigeen groote
+verontwaardiging op en zijn dan ook een der hoofdpunten in de meest
+diepgaande polemiek, die toenmaals is gevoerd over de magie en wat er
+mee samenhangt. Porphyrius toch, de bovenvermelde leerling van Plotinus,
+had in zijn "Brief aan [den priester] Anebo" allerlei vragen opgeworpen,
+inzonderheid aangaande de hoogere magie, en ronduit verklaard, dat hij
+met de moeilijkheden, die zich daarbij aan zijn geest voordeden, niet
+goed raad wist. Er kwam een antwoord, op naam van den "Leermeester
+Abammon". Abammon is echter (zooals blijkbaar ook Anebo) een gefingeerde
+naam waarachter, naar o.i. niet meer te betwijfelen valt, zich de Syriër
+lamblichus verbergt, een discipel van Porphyrius zelf. De titel, dien
+men aan dit boek gewoonlijk geeft, luidt: "Over de mysteriën".
+
+Hooren wij nu Porphyrius' bezwaar tegen de magische dreigementen (c. 30
+vlg.):
+
+     "Nog veel onredelijker is het échter, dat een mensch, die aan het
+     toeval onderworpen is, niet slechts een demon, als het zoo uitkomt,
+     of de ziel van een overledene, maar koning Helios [de zon] zelf of
+     de Maangodin of een ander der hemelgoden met dreigementen schrik
+     aanjaagt en liegt, opdat zij de waarheid zullen spreken. Want te
+     zeggen, dat hij 'den hemel zal verbrijzelen en de geheimen van Isis
+     zal blootleggen en het in Aby-' dos [in Egypte] verborgene zal
+     toonen en de bark [waarop naar het Egyptisch geloof, de zonnegod
+     het hemelruim omzeilt] zal doen stilstaan en de ledematen van
+     Osiris voor Typhon zal uitstrooien--is er eene grootere
+     geestesverbijstering denkbaar, dan te dreigen met hetgeen men noch
+     zag, noch vermag, of eene meer vernederende vreesachtigheid dan om
+     net evenals onnadenkende kinderen, voor zóó ijdele schrikbeelden en
+     verzinsels bang te zijn?"
+
+Het antwoord hierop luidt (VI, 5 vlg.):
+
+     "Met al dit soort van tooverspreuken bedreigen de menschen niet,
+     zooals gij meent, de zon of de maan of den een of ander der
+     hemelgoden (want dan zouden er nog grooter absurditeiten geschieden
+     dan waarover gij uwen onwil betuigt), maar, zooals ik in 't
+     voorafgaande zeide, een geslacht van in den kosmos verspreide
+     krachten, dat geen geest des onderscheids of rede bezit, dat van
+     een ander rede ontvangt en naar hem luistert, maar geen eigen
+     inzicht heeft, noch het ware van het leugenachtige of het mogelijke
+     van het onmogelijke onderscheidt. Dit geslacht wordt door het
+     uitstooten van opeengehoopte dreigementen in beweging en tot
+     verbijstering gebracht, daar het immers in zijn aard ligt, zelf
+     gedreven te worden door krachtuitspraken en anderen mee te sleuren
+     door zijne eigen verbijsterde en onbestendige verbeelding.
+
+     Maar dit heeft ook nog eene andere reden en wel als volgt. De
+     theürg [hoogere magiër] gebiedt de kosmische machten door de
+     kracht der geheimenissen niet meer als mensch of zich van eene
+     menschelijke ziel bedienende, maar als in de rij der goden
+     uitstekende gebruikt hij grootere dreigementen dan met zijn eigen
+     wezen overeenstemt, niet als of hij alles zou doen, wat hij
+     verzekert, maar bij een diergelijk gebruik van formules toonende
+     hoe groot en van welken aard de kracht is, die hij bezit door zijne
+     eenheid met de goden, welke de kennis der verborgene symbolen hem
+     heeft verschaft".
+
+Die symbolen bestonden uit allerlei zinspelingen op de mythologie, uit
+figuren, voorwerpen, uitheemsche namen en zonderlinge
+letterverbindingen, waarvan immers de gnostieke geschriften; (z.b. IV)
+en de tooverpapyri wemelen. En wanneer de symbolieke beteekenis van die
+woorden en klankverbindingen voor ons onbegrijpelijk is,| dan is dit,
+volgens Iamblichus (VII, 4) "juist het meest aanbiddenswaardige er aan;
+ze is immers te verheven, dan dat ze voor ons denken zou kunnen worden
+ontleed", vgl. ook de volgend uitspraak(II, 11): "Zoowel eene de
+godenwaardige voltrekking van de geheime en alle denken te boven gaande
+handelingen als de macht van de onuitsprekelijke en door de goden alleen
+begrepene symbolen geeft ons de theürgische één wording".
+
+Aangaande die dreigementen verdient nog het volgende uit Iamblichus (VI,
+7) onze aandacht:
+
+     "De demonen houden de wacht over de onuitsprekelijke mysteriën
+     juist daarom zoo nauwgezet, omdat daardoor voornamelijk de orde in
+     't heelal wordt bewaard. Want daarom blijven de deelen van het Al
+     in rij en orde, omdat de weldadige macht van Osiris zuiver en
+     onbevlekt blijft en zich niet vermengt met de aan haar
+     tegenovergestelde disharmonie en verwarring. Het leven van alle
+     dingen blijft rein en onbedorven, omdat de verborgene en
+     levenbarende en redelijke schoonheid van Isis niet in het
+     verschijnende en zichtbare lichaam neerdaalt. In eeuwige beweging
+     en in eeuwige wording blijft alles, omdat de loop der zon nooit
+     stilstaat, volmaakt en zuiver blijft alles, omdat de verborgenheden
+     in Abydos nooit worden onthuld. Waaraan nu het universum zijn
+     behoud te danken heeft (ik bedoel aan het feit dat de geheimen
+     altijd verborgen bewaard worden en dat het onuitsprekelijke wezen
+     der goden nooit het tegenovergestelde lot ondergaat), daarvan
+     kunnen de aardsche demonen niet eens hooren, dat het ooit anders
+     zou zijn of geprofaneerd zou worden en daarom heeft eene zoodanige
+     wijze van bezweren eenige macht over hen".
+
+Wij komen op Iamblichus, die meer tot de vierde eeuw en tot eene andere
+denkrichting behoort, later terug.
+
+Dat ook de belletrie sterk in het teeken der magie stond, blijkt o.m.
+uit Heliodorus' "Aethiopische verhalen", een roman die zoowel door
+fijne compositie als door fraaie beschrijvingen uitmunt en waaraan nog
+in latere tijden beroemde auteurs veel hebben ontleend. In dezen roman,
+die naar alle waarschijnlijkheid uit de laatste decenniën van de derde
+eeuw dagteekent, wordt o.m. het leven van een Isispriester, Calasiris,
+uitvoerig beschreven en daardoor als 't ware eene encyclopaedie van het
+magische gegeven. Het belangrijkste daarvan is wel de passage, waar
+Calasiris het onderscheid tusschen de "echte" en de "valsche" wijsheid
+der Egyptenaren uiteenzet (III, 16):
+
+     "De eene is vulgair en wandelt, om het zoo uit te drukken, laag op
+     den grond, dient de spoken en geeft zich met doode lichamen af,
+     kleeft aan kruiden en hecht aan bezweringen; haar einddoel is nooit
+     iets goeds, noch voor haar zelve, noch voor hen, die zich van haar
+     bedienen; meestal faalt ze in hare pogingen, en brengt ze iets tot
+     stand, dan is het nog maar iets akeligs en armzaligs; ze laat
+     dingen zien, waarvan in werkelijkheid niets bestaat; ze stelt
+     verwachtingen te leur, is de uitvindster van ongeoorloofde
+     practijken en dienares van onbeteugelde lusten; de andere
+     daarentegen, de ware wijsheid, wier naam deze basterd zich
+     valschelijk toeëigent, die wij priesters en profeten van jongsaf
+     beoefenen, ziet omhoog ten hemel, heeft omgang met de goden en deel
+     aan de natuur der machtigere wezens; ze speurt de bewegingen der
+     sterren op en heeft tot winst de voorkennis der toekomst."
+
+Zie hier dan het verschil tusschen "goëtie" en "theürgie" of "zwarte"
+en "witte" magie, zooals men het nu gewoon is te noemen. Maar het
+verschil ligt ten slotte meer in de bedoelingen dan in de handelingen
+zelf, en ook wat de bedoelingen aangaat, wordt het verschil niet altijd
+streng in acht genomen, daar immers Calasiris zelf herhaaldelijk
+verzekert (II, 33, IV, 7 en 14) door medehulp van demonen liefde op te
+wekken.
+
+Bijzonder merkwaardig is in de aangehaalde passage de zinsnede, dat de
+lagere magie "dingen laat zien, waarvan in werkelijkheid niets bestaat."
+Dit wordt meer vermeld. Zoo sprak bijv. Celsus, in zijne bestrijding van
+'t Christendom (± 178) o.a. van lieden, die van de Egyptenaren de kunst
+hadden geleerd om o.m. "kostbare maaltijden en tafels met gebak en
+dessert te toonen, waarvan in werkelijkheid niets voorhanden is".[81] In
+een zekeren magischen papyrus wordt die illusie aan de tooverkracht van
+een geest toegeschreven: op eene wel is waar bedorvene, maar toch wat
+den zin betreft, duidelijke plaats, luidt het nl.: "en indien gij een
+maaltijd wilt aanrichten, zeg: iedere ruimte zooals het behoort ... snel
+en onmiddellijk, terstond ... huizen met gouden daken, muren ...
+glinsterende ... gij zult dit ook zien: men houdt het voor werkelijk,
+maar het is slechts voor het aanschouwen".[82] In een zeker Christelijk
+geschrift, welks auteur ons niet bekend is, worden de wonderen welke de
+Egyptische toovenaars tegenover de wonderen van Mozes en Aäron stelden
+(vgl. Exodus VII, 11, 12, 22 en VIII, 7), tot diergelijke illusies
+herleid: "De wonderen, door Mozes verricht, bewerkten, daar zij door
+middel van de goddelijke kracht geschiedden, eene reëele verandering van
+het voorwerp in datgene, wat tot stand kwam; de wonderen, door de
+bezweerders verricht, geschiedden door de kracht der demonen, die de
+oogen der toeschouwers in dier voege betooverden, dat ze wat geen slang
+was, als eene slang, wat geen bloed was, als bloed, en wat geen
+kikvorschen waren, als kikvorschen zagen".[83] Eene andere, realistische
+verklaring van deze magische vertooningen, zullen wij later ter sprake
+brengen.
+
+Wij wenschen hier nog een fragment uit de beschrijving van eene
+doodenbezwering aan toe te voegen (VI, 14):
+
+Calasiris en eene reisgenoote van hem zijn op een avond "terwijl de maan
+juist opkwam en met helder licht alles bestraalde", getuigen van een
+tooneel "wel is waar niet onschuldig, maar bij de Egyptische vrouwen
+gebruikelijk." Eene oude vrouw nl., "in de meening van een oogenblik te
+hebben, waarop ze niet gestoord en bespied werd, groef eerst een kuil,
+stak vervolgens een brandstapel aan den buitenkant ervan in brand en
+legde midden tusschen beide het lijk van haar zoon; ze nam een aarden
+mengvat van een drievoet er naast, goot honig in den kuil en wederom uit
+een ander vat melk en plengde wijn uit een derde. Voorts wierp ze een
+klomp van deeg en vet, tot het beeld van een man gevormd en met laurier
+en venkel bekransd, in de groeve. Hierna greep ze een zwaard en na zich
+in extase te hebben gebracht, riep ze de maangodin met vele barbaarsche
+en vreemd klinkende namen aan, sneed zich in den arm, veegde met een
+lauriertak zich het bloed af en besprenkelde den brandstapel; ze deed
+nog andere wonderbaarlijke dingen, bukte zich eindelijk over het lijk
+van haar kind, fluisterde hem eene bezwering in 't oor, deed hem
+ontwaken en noodzaakte hem door hare tooverkunsten recht op te staan."
+
+Niet echter wijsgeeren en schrijvers alleen, maar ook keizers waren de
+magie toegedaan.
+
+Caracalla (211-217), die de Isisreligie met den oud-Romeinschen
+eeredienst gelijk stelde, en ter eere van Apollonius van Tyana een
+heiligdom oprichtte[84], liet overal vandaan magiërs ontbieden en
+trachtte door middel van doodenbezwering te weten te komen welk een
+einde hem wachtte en of iemand een aanslag op de heerschappij
+beraamde.[85] Heliogabalus (218-222), een vurig vereerder van Cybele
+(z.b. IV), bediende zich ten allen tijde van "duizenden" amuletten en
+liet, naar verzekerd wordt, door toovenaars geheime offers van knapen
+uit de hoogste standen brengen, ten einde uit hunne ingewanden de
+toekomst te kunnen voorspellen[86]; een onzer bekendste romanciers heeft
+dit op artistiek-griezelige wijze beschreven.
+
+Naar aanleiding van deze laatste beschuldiging, die, zooals (in III)
+bleek en nog blijken zal, ook tegen anderen is gericht, zij hier
+opgemerkt, dat voorzoover wij weten, de tooverpapyri, d.w.z. de
+officiëele bescheiden omtrent de magie, slechts in twee (reeds in III en
+in dit hoofdstuk vermelde) passages, die bovendien parallelplaatsen
+zijn, van menschenoffers melding maken en dan nog wel met afkeuring. Men
+kan gerust aannemen, dat althans in het Romeinsche keizerrijk niet dan
+bij hooge uitzondering menschen ter wille van magische doeleinden zijn
+gedood. De geheimzinnigheid, waarmede de toovenaars--zooals trouwens ook
+de Christenen--zekere handelingen verrichtten, was geen gegronde reden,
+om daarbij aan het ergste te denken. Het meeste bloed werd ook toen ter
+tijd in 't openbaar vergoten.
+
+Alexander Severus (222-235), zachtzinnig en verdraagzaam, had in zijne
+huiskapel naast de beeltenissen van Orpheus en Christus ook die van
+Apollonius.[87] Aurelianus (270-275), een der grootste keizers, evenzeer
+uitmuntende in 't oorlogvoeren als in 't landsbestuur, liet zich door
+eene verschijning van Apollonius weerhouden om diens vaderstad te
+verwoesten en beloofde hem standbeelden en een tempel op te richten.[88]
+Daarentegen vaardigde de achterdochtige Diocletianus (284-305), aan
+wiens naam de wreedste van alle Christenvervolgingen in 't Romeinsche
+rijk verbonden is, ook strenge bepalingen tegen de magie uit.
+
+Wij gaan nu tot de Christenen over, om hunne houding tegenover de magie
+nader te bepalen.
+
+Tertullianus uit Afrika (±155-±220), een der vernuftigste en
+zeggingskrachtigste, maar tevens ook een der bekrompenste en
+onverdraagzaamste voorvechters die het Christendom ooit heeft gehad,
+hield de magie voor eene mixtuur van goochelarij en duivelswerk.
+
+Allerkarakteristiekst is de volgende, overigens niet gemakkelijk te
+vertalen passage uit zijn "Verweerschrift" (197), waarin hij (c. 23)
+naar aanleiding van de "wonderen" der goden uitroept:
+
+     "Indien voorts ook de magiërs fantomen te voorschijn roepen en de
+     zielen van reeds afgestorvenen schandaliseeren, indien zij knapen
+     tot het uitspreken van orakelen nopen[?], indien zij door middel
+     van goocheltoeren vele wonderen schijnen te verrichten, indien zij
+     ook droomen zenden, daar zij de eens voor al aangeroepene macht van
+     engelen en demonen tot bijstand hebben, door welke ook geiten en
+     tafels gewoon zijn geraakt te voorspellen, hoe veel meer zal die
+     macht [nl. de demonen] naar eigen verkiezing en tot haar eigen
+     voordeel met alle kracht trachten te volbrengen, wat ze in eens
+     anders belang [nl. dat van den magiër] doet?"
+
+Van geiten bij de wichelarij is ook elders sprake, vgl. bijv. Diodorus
+uit Sicilië, een geschiedschrijver ten tijde van keizer Augustus, (XVI,
+26): "Men zegt dat oudtijds geiten het orakel [te Delphi] hebben
+ontdekt, en om die reden bedienen de Delphiërs zich tot nu toe meestal
+van geiten om godspraken te verkrijgen". En wat de voorspellende tafels
+betreft, zullen wij in het verder verloop van dit hoofdstuk een hoogst
+interessant geval hiervan vermelden.
+
+Uitvoerig behandelt Tertullianus de doodenbezwering in zijn geschrift:
+"De ziel", de eerste proeve van eene Christelijke psychologie, overigens
+reeds dateerende uit den tijd, toen hij met de secte der zg.
+Montanisten, ultra-rigoristische dwepers, sympathiseerde en met de kerk
+op gespannen voet stond (na 202/3).
+
+Het gaat hier in de eerste plaats om de oproeping van ontijdig
+gestorvenen of gewelddadig omgekomenen, waarvan immers, zooals wij boven
+gezien hebben, in de tooverpapyri herhaaldelijk sprake is. Tertullianus
+wil van eene werkelijke verschijning der afgestorvenen niets weten en
+verklaart (c. 57) de magie "zooals bijna allen"(!) ronduit voor
+"bedrog". "De aard en wijze echter van dit bedrog ontgaat alleen den
+Christenen niet". En hoe gaat dit dan in zijn werk? "Wel is waar worden
+de ontijdig gestorvenen en gewelddadig omgekomenen aangeroepen, op grond
+van het schijnbaar geloofwaardige argument, dat die zielen, welke een
+wreed en ontijdig uiteinde door geweld en onrecht aan het leven
+ontrukte, bij wijze van wedervergelding het meest tot het plegen van
+geweld en onrecht geneigd zouden zijn. Maar het zijn demonen, die onder
+hun schijn werken en nog wel het meest diegenen, die in hen huisden toen
+zij nog leefden en die hen tot zulk een uiteinde brachten. Want wij
+nemen aan, dat zoowat geen mensch zonder demon is en aan velen is het
+bekend, dat door toedoen der demonen ontijdige en afgrijselijke
+sterfgevallen worden bewerkt.... Ook dit bedrog van den boozen geest die
+onder het voorkomen van de overledenen schuilt, toonen wij, als ik mij
+niet vergis, ook door de feiten aan, omdat hij bij de exorcismen zich
+soms voor een der ouders van zijn slachtoffer [t.w. den bezetene]
+uitgeeft, soms voor een gladiator, of een dierenvechter, zooals ook bij
+andere gelegenheden voor een god, op niets meer bedacht dan om juist dat
+uit te schakelen, wat wij verkondigen, dat nl, alle zielen naar de
+onderwereld worden gedreven; het geloof aan het oordeel en de
+wederopstanding wil hij aan 't wankelen brengen. En toch erkent die
+demon, nadat hij de aanwezigen heeft getracht te misleiden, ten slotte
+door den aandrang der goddelijke genade overwonnen, zijns ondanks de
+waarheid".
+
+Dit laatste slaat op de bedoelde exorcismen, d.w.z. bezweringen om
+"booze" geesten uit de bezetenen te bannen (z.b. III), eene practijk,
+voornamelijk door de Christenen uitgeoefend. Het tot zwijgen brengen van
+den "boozen" geest werd dan voor een bewijs van de waarheid der
+Christelijke leer gehouden. Maar hooren wij Tertullianus verder:
+
+     "Aldus is ook bij dat andere soort tooverij, welke, naar men
+     gelooft, ook reeds tot rust gekomene zielen aan de onderwereld
+     ontrukt en aan het gezicht vertoont, geen ander bedrog meer aan 't
+     werk [n.l. dan dat der demonen]. Vooral omdat er ook een fantoom
+     bij wordt vertoond, omdat er ook een lichaam bij wordt gevormd; en
+     het is voor hem geen moeite, het uiterlijk gezicht te misleiden,
+     wien het gemakkelijk valt, de innerlijke scherpte des geestes te
+     verblinden. Aan Farao en de Egyptenaren schenen de slangen, die uit
+     de tooverstaven ontstaan waren, ook toe lichamen te zijn [vgl.
+     Exod. VII, 12], maar de waarheid van Mozes verslond de leugen
+     [d.w.z. de staf van Aäron verslond de staven der toovenaars, t.p.]
+     Veel deden ook de magiërs Simon en Elymas tegen de apostelen, maar
+     de straf van blindheid was geen goocheltoer [z.b. IV]. Wat voor
+     nieuws is het, als de onreine geest ook nu de waarheid naäapt?
+     Ziet, de kettersche volgelingen van dienzelfden Simon gaan nu zoo
+     prat op hunne kunst dat ze beloven zelfs de zielen van profeten uit
+     de onderwereld te halen. En ik geloof dat ze dit op leugenachtige
+     wijze vermogen. Immers het stond ook aan den "pythonischen" geest
+     toen ter tijd even goed vrij, de ziel van Samuel na te bootsen,
+     toen Saul, na God te vergeefs te hebben aangeroepen, de dooden
+     raadpleegde."
+
+Tertullianus gaat hiermede over tot het verhaal van de "toovenares van
+Endor", die een "pythonischen" geest bezat, aldus genoemd, omdat Pytho
+(Delphi) de hoofdzetel van god Apollo, den beschermheer der waarzeggers
+was. Daar dit verhaal ook later nog herhaaldelijk ter sprake komt,
+willen wij het hier, tot betere oriënteering van den lezer, in zijn
+geheel mededeelen.
+
+Het staat in I Samuël 28.
+
+     "(5) Toen Saul het leger der Filistijnen zag, werd hij bevreesd en
+     zeer ontsteld. (6) Hij raadpleegde Jahwe, maar Jahwe antwoordde hem
+     niet, noch door droomen, noch door de uriem, noch door de profeten.
+
+     (7)Toen zeide Saul tot zijne dienaren: "Zoekt mij eene vrouw die
+     over een onderaardschen geest beschikt, opdat ik tot haar ga en
+     haar raadplege.'' Zijne dienaren zeiden tot hem: "Zie te Endor
+     woont eene vrouw die over een onderaardschen; geest beschikt." (8)
+     Toen maakte Saul zich onkenbaar, trok andere kleederen aan en ging
+     met twee mannen derwaarts. In den nacht kwamen zij bij de vrouw, en
+     hij zeide tot haar: "Voorzeg mij de toekomst door den
+     onderaardschen geest; doe voor mij opkomen, dien ik U noemen zal.
+     (9) Maat de vrouw zeide tot hem: "Gij weet wel wat Sau gedaan
+     heeft, hoe hij de toovenarij en waarzeggerij uit het land heeft
+     uitgeroeid. Waarom legt gij mij dan een valstrik om mij ter dood te
+     laten brengen?" (10) Toen zwoer Saul haar bij Jahwe "Zoo waar als
+     Jahwe leeft, gij zult om deze zaak geen straf beloopen." (11) Nu
+     zeide de vrouw "Wien zal ik voor U doen opkomen?" Hij zeid "Doe
+     Samuël voor mij opkomen". (12) Doch toen de vrouw Samuël zag,
+     schreeuwde zij luidkeels en zeide tot Saul: "Waarom hebt gij mij
+     bedroge Gij zijt Saul zelf!" (13) Maar de koning zeide tegen haar:
+     "Vrees niet. Zeg wat gij _ziet_". Toen zeide de vrouw tot Saul:
+     "Een Goddelijk wezen zie ik uit den grond opkomen". (14) Hij zeide
+     tot haar "Hoe ziet het er uit?" Zij antwoordde: "Een oude man komt
+     op; in een mantel is hij gehuld". Hier neigde Saul, begrijpende dat
+     het Samuël was zijn aangezicht ter aarde en wierp zich neder
+     (15)Samuël zeide tot Saul: "Waarom hebt gij mij in mijne rust
+     gestoord door mij te doen opkomen?" Saul zeide: "Ik ben zeer
+     beangstigd: de Filistijnen voeren oorlog tegen mij en God is van
+     mij geweken en heeft mij niet meer geantwoord, noch door de
+     profeten, noch door droomen, [noch door de uriem]. Daarom heb ik U
+     geroepen, om mij te verkondigen wat ik doen moet." (16)Samuël
+     zeide: "Waarom ondervraagt gij mij, terwijl Jahwe van U geweken is
+     en de partij van Uwen naaste gekozen heeft? (17)Jahwe doet U zooals
+     hij door mij gesproken heeft; hij scheurt U het koningschap uit de
+     hand en geeft het aan Uwen naaste, aan David. (18)Omdat gij niet
+     naar Jahwe geluisterd en zijnen toorngloed tegen Amalek niet
+     voltrokken hebt, daarom heeft Jahwe thans evenzoo aan U gedaan.
+     (19)Hij zal ook Israël met U in de hand der Filistijnen geven;
+     morgen zult gij en Uwe zonen bij mij zijn en zal Jahwe bovendien
+     het leger van Israël aan de hand der Filistijnen overleveren".
+     (20)Toen viel Saul haasstiglijk lang uit op den grond want hij was
+     zeer bevreesd geworden vanwege Samuëls woorden en had bovendien
+     geen kracht, daar hij den ganschen dag en den gansenen nacht niets
+     gegeten had".
+
+De "uriem" waren een orakel waarbij men door het werpen van zekere loten
+den wil Gods trachtte te weten te komen; het antwoord kon echter, zooals
+uit v. 6 blijkt, ook geheel uitblijven.
+
+Dat de toovenares Samuël, zooals hij verschijnt, een goddelijk wezen
+noemt, stemt goed overeen met het geloof, door ons in IV vermeld, dat de
+overledenen als "demonen", d.w.z. alsbovenmenschelijke wezens werden
+beschouwd.
+
+Waarschijnlijk had Saul opzettelijk gevast, om zich op de
+doodenbezwering voor te bereiden, daar immers onthouding, althans van
+zekere spijzen, algemeen geacht werd eene der voornaamste
+voorbereidingen tot magische handelingen te zijn.
+
+Laten we nu zien, hoe Tertullianus dit verhaal uitlegt:
+
+     "Verre zij het van ons te gelooven, dat de ziel van eenig heilige,
+     laat staan van een profeet, door een demon te voorschijn is
+     gehaald, daar wij weten dat Satan zelf zich in een engel des lichts
+     [2: Cor. XI, 14], hoe veel te meer dus in een man des lichts
+     verandert en aan 't einde [der wereld] zich zelfs voor God zal
+     uitgeven [2 Thess. II, 4] en wonderbaarlijkere teekenen zal
+     verrichten, om, zoo mogelijk, de uitverkorenen te verleiden [Matth.
+     XXIV, 24]. Zou hij, zoo ooit, toen geaarzeld hebben, zich voor een
+     profeet Gods uit te geven, vooral tegenover Saul, in wien hij zelf
+     reeds huisde? Meen niet, dat de demon, die het fantoom; deed
+     ontstaan een ander was dan die welke het aanbeval, maar dat
+     dezelfde geest èn in de leugenprofetes, èn in den afvallige
+     gemakkelijk loog, om geloof te vinden, die geest, door wien Saul's
+     schat daar was, waar ook zijn hart was, nl. waar God niet was. En
+     derhalve zag hij ook door middel van dengene, door wien hij
+     geloofde te zullen zien, omdat hij hem geloofde door wien hij zag."
+
+
+Als men echter het verhaal onbevangen leest, dan blijkt er duidelijk uit
+dat de bezweerster, maar niet dat Saul de verschijning zag, en evenmin
+zal een onpartijdig lezer uit het verhaal de conclusie trekken dat de
+schrijver ervan niet aan de realiteit van Samuël's manifestatie
+geloofde.
+
+Overigens staat Tertullianus volstrekt niet zoo ongeloovig tegenover
+openbaringen uit eene andere wereld, als zij slechts door middel van
+Montanistische profetie tot hem komen. Dit leert ons hetzelfde geschrift
+(c. 9):
+
+     "Er is thans eene zuster bij ons, aan wie de genade der
+     openbaringen is ten deel gevallen, die ze in de kerk, te midden van
+     den Zondagsdienst, door de extase in den geest ontvangt; ze houdt
+     gesprekken met engelen, soms ook met den Heer en ziet en hoort
+     geheimenissen en doorgrondt de harten van sommigen en verstrekt
+     geneesmiddelen aan hen, die er naar verlangen."
+
+Ongeveer in de jaren 230-235 schreef de bisschop Hippolytus zijne
+"Weerlegging van alle secten", inzonderheid tegen de in IV behandelde
+Gnostieken gericht, waarin hij echter ook een hoofdstuk afzonderlijk aan
+de magiërs wijdde. Dit hoofdstuk is blijkbaar ontleend aan een recent
+populair-wetenschappelijk geschrift over physica en mechanica, waarbij
+ook de kunstgrepen der goochelaars nader ter sprake kwamen. Wij halen,
+als bijzonder karakteristieke proef, de verklaring van eene
+"godenverschijning" aan (IV, 35 vlg.):
+
+     "Dat Hecatē in vurige gedaante door de lucht schijnt te ijlen,
+     bewerkt hij [de magiër] door eene kunstgreep als volgt: Hij
+     verstopt een handlanger ergens waar hij het geschikt acht en neemt
+     zijne slachtoffers met zich mee en maakt hen wijs, dat hij hun zal
+     toonen hoe de godin in vurige gestalte door de lucht rijdt. Hij
+     beveelt hun, voor hunne oogen op te passen en, zoodra ze de vlam in
+     de lucht zien, zich te omhullen en op het aangezicht neer te vallen
+     totdat hij zelf hen roept en als hij hun dat heeft uiteengezet,
+     galmt hij in een nacht zonder maneschijn de volgende aanroeping in
+     verzen uit:
+
+
+    Gij, in den Hades, op aard,' in den hemel gehuldigd, o Bombo!
+    Gij, die in driesprongen huist, lichtdragende, nachtelijke zwerfster,
+    Gij, die de duisternis mint en een afkeer hebt van het daglicht,
+    Gij, die in hondengeblaf U vermeit en in moord U verlustigt,
+    Gij, die het slagveld betreedt en de sombere kerkhoflanen,
+    Gij, die belust zijt op bloed en den
+                         sterflingen schrik op het lijf jaagt,
+    Gorgo! Mormo! Godin van de maan, gij, rijk aan gestalten,
+    Moogt gij, wij bidden het U, goedgunstig ons offer genaken!
+
+Als hij dit gesproken heeft, ziet men een vuur door de lucht ijlen en de
+toeschouwers, huiverende voor dien wonderlijken aanblik, omhullen zich
+de oogen en vallen sprakeloos ter aarde neder. Maar heel het geweldige
+kunststuk bestaat hierin: De handlanger, die, zooals ik zeide, verstopt
+is, houdt een wouw of gier vast, met werk omwonden, en steekt hem,
+zoodra hij hoort dat de bezwering afgeloopen is, in brand en laat hem
+los. De vogel, door de vlam in de war gebracht, gaat de hoogte in en
+bespoedigt zijne vlucht, maar die dwazen verbergen zich bij dien aanblik
+alsof ze iets goddelijks hadden gezien. De vogel, ronddraaiende door den
+vuurgloed, strijkt neer, waar hij maar kan en doet nu eens huizen dan
+weer hoven in vlammen opgaan."
+
+Men heeft terecht opgemerkt, dat dit middel, zooals ook andere middelen,
+die Hippolytus opgeeft, kwalijk ten uitvoer is te brengen. Ook is het
+juist, dat voor de uitvoering van verschillende kunststukken zelf weer
+magische middelen benoodigd zijn, voor wier uitwerking niet de ervaring,
+maar de overlevering borg stond. Maar het meest merkwaardige is wel, dat
+Hippolytus zelf, ondanks al die mechanische kunstgrepen, ook veel aan
+demonische invloeden toeschrijft.
+
+Origenes uit Alexandrië (geb. omstreeks 184), de grootste en
+ongelukkigste van alle oud-Christelijke schrijvers, tijdens zijn leven
+miskend, na zijn dood verketterd, Origenes, wiens geest vrijwel al het
+toen weetbare omvatte, heeft ook aan de magie zijne aandacht geschonken.
+
+In zijn werk "Over de principiën", de eerste Christelijke dogmatiek,
+zegt hij (III, 3,3):
+
+     "Wat moet moet men zeggen van hen, die zij [de Grieken]
+     geïnspireerden noemen, door wie tengevolge van de inwerking der
+     demonen, die hen regeeren, antwoorden worden gegeven in verzen
+     volgens de regelen der kunst? Maar ook diegenen, die men magiërs of
+     boosdoeners noemt hebben meer dan eens door aanroeping van demonen
+     knapen van nog teeren leeftijd zich in verzen doen uiten, die aller
+     bewondering en verbazing wekten [z.b. III, in 't begin]. Het is aan
+     te nemen dat dit aldus in zijn werk gaat: Evenals heilige en
+     vlekkelooze zielen, wanneer zij zich met hun geheele hart en in
+     volle reinheid aan God hebben gewijd, en zich vrij hebben gehouden
+     van alle aanraking met demonen en door streng onthouding zich
+     gezuiverd hebben en vervuld zijn van vrome en godsdienstige
+     leeringen, daardoor deel aan het goddelijke verkrijgen en de genade
+     der prophetie en der overige goddelijke gaven verwerven, aldus moet
+     men veronderstellen dat ook diegenen, die de booze machten vat op
+     zich geven, door bedrijf, leefwijze of beoefening van wat hun lief
+     en welgevallig is, de inspiratie van dezen ontvangen en hunne
+     wijsheid en kennis deelachtig worden."
+
+In zijne, van 248 dateerende, verdediging van het Christendom tegen
+Celsus, komt hij eveneens voor de realiteit der magie op, en wel naar
+aanleiding van Celsus' bewering, dat het er niets toe doet, of men den
+hoogsten God Zeus noemt dan wel hem een anderen naam geeft (I, 24).
+
+Met het oog op het feit, dat de toovenaars veel aan zekere namen en eene
+bepaalde uitspraak daarvan hechten, betoogt Origenes dat "wanneer ook de
+zoogenaamde magie niet, zooals de aanhangers van Epicurus en Aristoteles
+[z.b. II] meenen, eene zaak zonder eenige orde of verband is, maar,
+zooals de er in bedrevenen aantoonen, op vaste regels en grondstellingen
+berust, die echter slechts aan zeer weinigen bekend zijn", men gerust
+mag beweren, dat de namen Sabaoth, Adonai e.a., welke bij de Hebreeën
+met grooten eerbied worden overgeleverd, niet aan het een of andere
+toeval hun ontstaan te danken hebben, maar op eene zekere geheime
+godsleer" berusten. De namen der hoogere machten kunnen voor zekere
+doeleinden worden gebruikt, mits uitgesproken op eene zekere manier en
+in de taal van dat volk, waarbij ze behooren; de aardsche demonen zijn
+immers in dier voege over de verschillende landstreken verdeeld dat
+bijv. sommigen slechts over Egypte, anderen slechts over Perzië macht
+uitoefenen.
+
+Het volgende dient tot verdere toelichting (25):
+
+     "Wie de geheime beteekenis der namen vermag te beredeneeren, zou
+     ook veel kunnen vinden aangaande de benaming der engelen Gods,
+     waarvan de een Michaël, een ander Gabriël, en weer een ander
+     Raphaël heet, overeenkomstig de diensten die zij in 't heelal
+     verrichten volgens den wil van den albeheerschenden God. Tot
+     beschouwingen van soortgelijken aard geeft ook onze Jezus
+     aanleiding, wiens naam alleen reeds duizenden demonen voor aller
+     oogen uit zielen en lichamen heeft verdreven...
+
+     Wat de kwestie van de namen betreft, moeten wij nog opmerken, dat
+     diegenen, welke in het gebruik der bezweringen ervaren zijn,
+     beweren, dat dezelfde bezwering, in haar eigenaardigen tongval
+     uitgesproken, ten uitvoer kan brengen wat zij belooft, maar dat ze,
+     omgezet in eene andere taal, welke dan ook, krachteloos blijkt te
+     zijn en niets vermag. Dus is het niet de zakelijke beteekenis der
+     woorden, maar zijn het de hoedanigheden en eigenaardigheden der
+     klanken die in zich de kracht hebben om dit of dat te doen".
+
+Dit slaat blijkbaar op de tooverpapyri, waarin ook de namen van engelen
+en van Jezus voorkomen. Hier zij nog opgemerkt, dat Michaël beteekent:
+"Wie is als God?", Gabriël "Man Gods" en Raphaël "God heeft genezen".
+
+Met dat al mogen de "wonderen" der magiërs niet met die van Jezus en de
+apostelen op eene lijn worden gesteld (I, 68):
+
+     "Geen van de toovenaars spoort door hetgeen hij doet, de
+     toeschouwers tot zedelijke verbetering aan, noch onderwijst hij
+     hen, die over de vertooningen versteld staan, in de vreeze Gods,
+     noch proeft hij hen te overreden om zoo te leven, dat zij voor God
+     zullen worden gerechtvaardigd. Niets van dit alles doen de
+     toovenaars, daar zij niet kunnen of niet eens willen of geneigd
+     zijn, om zich te bemoeien met hetgeen tot verbetering der menschen
+     dient, daar zij immers ook zelven vol zijn van de schandelijkste en
+     beruchtste zonden. Maar ligt het niet voor de hand, dat Hij, die
+     door de wonderen die Hij verrichtte, de aanschouwenden tot
+     zedelijke verbetering aanspoorde, zich zelf niet alleen aan zijne
+     eigenlijke discipelen maar ook aan de anderen als voorbeeld van het
+     volmaakte leven toonde?"
+
+Het verschil tusschen de "wonderen" der magiërs en die der Christenen is
+dus hierin gelegen dat de laatsten eene zedelijke strekking hebben welke
+aan de tooverij ten eenemale wordt ontzegd. Dat echter ook Origenes bij
+de beoordeeling der magiërs hier geenszins de noodige objectiviteit in
+acht neemt, is maar al te duidelijk.
+
+Er is ons van Origenes ook nog eene lezing bewaard gebleven over I
+Samuël 28, 3--25, d.w.z. over de "toovenares van Endor" (z.b.), waarin
+hij naast allerlei minder klemmende argumentaties ook blijk geeft van
+echte wetenschappelijkheid en met de grootste beslistheid de realiteit
+van Samuël's verschijning handhaaft. Tot hen, die zooals bijv.
+Tertullianus (z.b.) hier met uitvluchten aankomen als "De satan zelf
+neemt de gedaante van een engel des lichts aan; geen wonder dus, dat ook
+zijne dienaren zich voordoen als dienaren der gerechtigheid", richt de
+geleerdste van alle oude Christenen de nuchtere vraag (c. 4): "Maar wat
+is het, wat de vrouw zag?"--"Samuël". En waarom luidt het niet: "De
+vrouw zag een demonisch wezen, dat voorgaf, Samuël te zijn?" Maar er
+staat geschreven: "Saul herkende Samuël, dat hij het was." Als het niet
+Samuël was, had er geschreven moeten staan: "En Saul meende dat het
+Samuël zelfwas." Nu staat er echter geschreven: "Saul herkende", en
+niemand herkent iets wat niet bestaat." Voorts betoogt Origenes (c. 5
+vlg.), dat de woorden, Samuël in den mond gelegd, waarheid bevatten,
+hetgeen er niet voor pleit dat een demon, maar dat Samuël zelf
+verschenen is, en tracht hen, die zich ontzetten bij de gedachte dat de
+heilige Samuël zich in het schimmenrijk zou bevinden (c. 3), gerust te
+stellen, door uitvoerig te betoogen (c. 6) dat immers Christus zelf, die
+toch hooger staat dan wie ook der profeten en heiligen, naar het
+schimmenrijk is neergedaald.
+
+Toen Hiërocles, een hooggeplaatst ambtenaar en, naar verluidt, een
+medewerker van de "Diocletiaansche" vervolging (z.b.), in zijn tot de
+Christenen gericht "Waarheidlievend woord" de wonderen van Apollonius
+van Tyana (vgl. IV begin) boven die van Jezus stelde, werd hij (na 311)
+bestreden door Eusebius van Caesarea (later de bekende kerkhistoricus),
+die in een betoog tegen Philostratus' leven van Apollonius scherpe
+kritiek op de verhalen in quaestie oefent en, voor 't geval ze toch
+waarheid mochten bevatten, liefst aan de inwerking van booze geesten
+denkt. Vgl. bijv. de volgende redeneering (c. 31):
+
+     "Want dat hij [Apollonius] eene epidemie vooruit gevoelde, zou wel
+     is waar kunnen schijnen niets met tooverij te maken te hebben,
+     indien hij dit, zooals hij zelf verzekerde, aan zijne allersoberste
+     en reine leefwijze te danken had, maar misschien was het hem ook in
+     een onderhoud met een demon van te voren medegedeeld".
+
+Het in-'t-leven-terugroepen van een overleden meisje, wat immers ook aan
+Apollonius werd toegeschreven (vgl. IV), is blijkbaar door schijndood te
+verklaren en dus volstrekt geen wonderdaad (t.p.).
+
+In 313 had het groote feit plaats, dat de toestanden in het Romeinsche
+rijk ingrijpend veranderde: Constantijn en zijn medekeizer Licinius
+stelden nl. door het tolerantie-edict van Milaan liet Christendom met de
+andere godsdiensten gelijk. Daar echter de kerk aan andere religies het
+bestaansrecht ontzegde, waren deze van nu af aan feitelijk in het
+ongelijk gesteld en ook de magie kwam daarbij in verdrukking, al toonde
+Constantijn zelf, zooals uit navolgend, in 321 uitgevaardigd
+besluit[89] blijkt, zich in dit opzicht vrij gematigd:
+
+     "De wetenschap diergenen moet gestraft en te recht met de strengste
+     wetten gekastijd worden, van wie men ontdekt, dat zij, gewapend met
+     magische kunsten, iets tegen het leven van menschen ondernomen of
+     kuische gemoederen tot wellust verleid hebben. Geen beschuldigingen
+     echter zijn in te brengen tegen geneesmiddelen, in 't belang van
+     menschelijke lichamen gebruikt, of tegen tooverspreuken, in
+     landelijke streken onschuldiglijk toegepast om bij rijpen wijnoogst
+     zich van vrees voor slagregens of schade door hagelsteenen te
+     vrijwaren, hulpmiddelen waardoor niemands leven of goede naam
+     gevaar loopt, maar wier uitwerking moet dienen om te beletten dat
+     goddelijke gaven en menschelijke arbeid te niet gaan."
+
+Het Neoplatonisme, dat in steeds toenemende mate de verdediging van de
+oude godsdiensten tegen het Christendom op zich nam, had toenmaals als
+leider den reeds bovenvermelden Iamblichus. Een geschiedschrijver van
+omstreeks 400, Eunapius, die zijn leven in korte trekken schetst,
+verzekert ons dat de gevierde wijsgeer de magie practisch beoefende. Wij
+wenschen hieromtrent den lezer nader in te lichten.[90]
+
+De leerlingen van Iamblichus, wien hij een bewijs had gegeven van zijne
+supranormale gave, wenschten gaarne iets grooters te ervaren en hij
+antwoordde hun, dat dit niet van hem zelf, maar van het juiste tijdstip
+afhing. Toen ze zich nu eenigen tijd daarna, in het mooie seizoen, naar
+Gadara hadden begeven, eene Syrische stad, die om hare warme bronnen
+beroemd was, kwamen zij nogmaals met hetzelfde verzoek tot hem:
+
+     "Glimlachende zeide Iamblichus: "Het is wel is waar niet
+     overeenkomstig den ritus, dit te toonen, maar om Uwentwille zal het
+     geschieden." Hij beval zijnen begeleiders, van de inboorlingen te
+     vernemen, hoe twee van de warme bronnen, die wel kleiner, maar
+     liefelijker dan de anderen waren, van oudsher genoemd werden. Nadat
+     zij aan zijne opdracht hadden voldaan, zeiden zij: "Het is
+     volstrekt geen geheim: deze hier heet Eros [liefde] en deze in de
+     nabijheid heeft den naam van Anteros [wederliefde]," Hij echter
+     raakte terstond het water aan (want hij zat juist op den rand,
+     waarover heen de stroom zich uitstortte), voegde er eene korte
+     spreuk aan toe en riep van onder uit de bron een knaap te
+     voorschijn. De knaap was blank van huidkleur en van tamelijke
+     grootte; zijne goudachtige haren omglansden zijn rug en borst en
+     over 't geheel leek hij op iemand, die zich baadde of gebaad had.
+     Verbazing beving de vrienden, hij echter zeide: "Laten wij naar de
+     bron hier naast gaan" en hij ging hun voor, in gepeins verzonken.
+     Nadat hij ook daar dezelfde handeling had voltrokken, riep hij den
+     anderen Eros te voorschijn, aan den vorige in alles gelijk, behalve
+     dat zijne haren donkerder en met lichtblond gemengd neerstroomden.
+     Beide knapen omhelsden hem en leunden tegen hem aan alsof hij hun
+     eigen vader was. Hij echter gaf ze aan hunne eigen verblijven terug
+     en ging, na zich gebaad te hebben, heen, terwijl de vrienden van;
+     ontzag vervuld waren."
+
+Eunapius verzekert hierbij zegslieden te volgen, "die aan andere dingen
+geen geloof schonken, maar voor de waarneming van het aanschouwde
+moesten bukken."
+
+Men heeft dit verhaal voor "mal" uitgemaakt; en vrijwel als een
+verzinsel beschouwd. Daarmede zijn echter de moeilijkheden, die het
+oplevert, niet uit den weg geruimd. Immers de "malle wonderverhalen" van
+Eunapius komen zeer goed overeen met wat de grootste Neoplatonische
+denkers hebben geleeraard. Iamblichus zelf weidt in het boven door ons
+aangehaalde geschrift "Over de mysteriën" (II, 3) nader uit over de
+schoonheid zoowel van de goden als van de demonen bij hun verschijnen.
+Porphyrius, de nuchterste aller Neoplatonici, geloofde, zooals wij later
+uit een citaat van Augustinus zullen zien, aan "wonderbaarlijk schoone
+beelden" van "engelen" of "goden" bij de theürgische handelingen.
+Plotinus spreekt in het bekendste van zijne geschriften, in het betoog
+"Over het schoone" (Enn, I, 6), van diegenen (c. 7) "wien eene
+verschijning van goden of demonen ten deel is gevallen en die niets meer
+willen afweten van de schoonheid der andere lichamen." Aan zulke
+onomwonden uitspraken van scherpzinnige en hoogstaande denkers moet o.i.
+toch wel eene zekere objectiviteit beantwoorden. Men heeft dan ook bij
+dit verhaal van Eunapius gedacht aan de zg. materialisaties, d.w.z.
+tastbare, soms zeer schoone, verschijningen, zich vormende uit stoffen,
+onttrokken aan het lichaam van zekere "mediums," en ook "critische"
+onderzoekers zijn geneigd, hierbij aan reëele, overigens uiterst
+raadselachtige, verschijnselen te denken. Maar ook afgezien daarvan laat
+zich de historiciteit van het boven aangehaalde geval best handhaven,
+wanneer men nl., met een niet onverdienstelijk occultist, aanneemt, dat
+daarbij eene opwekking van "hallucinaties" plaats heeft gevonden.
+
+Vergelijkt men de beschouwingen van Iamblichus over de magie met de
+theorie van Plotinus, dan springt het verschil duidelijk in 't oog. Bij
+Plotinus domineert het abstracte, bij Iamblichus het persoonlijke. De
+leer der "sympathie" (z.b.) wordt door den laatstgenoemde niet bijster
+hoog aangeslagen; vgl. het boven reeds vermelde geschrift: "Over de
+mysteriën" (X, 3): "Wanneer ons van nature eene zekere geschiktheid te
+beurt valt om de toekomst vooruit te weten, zooals bij dieren een
+voorgevoel opkomt van aardbevingen of winden of stormen, dan schijnt
+mij dat volstrekt niet ontzagwekkend toe. Immers eene zoodanige ons
+aangeboren voorspellingsgave treedt bij ons op ten gevolge van scherpte
+van waarneming of ten gevolge van sympathie of ten gevolge van eenige
+andere samenwerking van natuurlijke krachten en heeft niets
+eerbiedwaardigs of bijzonder verhevens." Iamblichus streeft naar hooger:
+(4) "Alleen de goddelijke wichelarij, die van de goden afhangt, maakt
+ons waarlijk het goddelijke leven deelachtig, zij, die deel heeft aan de
+voorkennis en aan de goddelijke begrippen." De goden, die Plotinus
+slechts zelden noemt, zijn het overheerschende bij Iamblichus, die dan
+ook het gebed op onvergelijkelijk schoone wijze verheerlijkt (V, 26).
+Plotinus is meer monistisch-zelfgenoegzaam, Iamblichus meer
+pluralistisch-religieus.
+
+Het optreden van Iamblichus, hoe men ook over hem moge denken, beduidt
+een ommekeer in de Neoplatonische philosophie. Het systematiseeren,
+reeds door Plotinus beoogd, door Porphyrius verwaarloosd, wordt nu de
+hoofdzaak voor den wijsgeer, die tevens met behulp van
+getallenspeculatie en steunende op de religieuze overleveringen van
+allerlei volkeren, de geheimen der onzichtbare wereld tracht te
+ontsluieren en in vaste formules te brengen, Iamblichus, ook nu nog door
+velen wordt miskend, muntte niet slechts uit door dialectische gevatheid
+en "scholastieke" scherpzinnigheid, maar ook door veelomvattende
+geleerdheid en psychologisch inzicht, Iamblichus heeft bewerkt, dat het
+Neoplatonisme zich nog meer dan twee eeuwen handhaafde, ja zelfs, zooals
+wij spoedig zullen zien, op een zeker oogenblik een ernstig gevaar voor
+het Christendom opleverde.
+
+Keizer Constantius (337-361) was bijzonder op de magie en wat er mee
+samenhangt, gebeten; driemaal heeft hij er verordeningen tegen
+uitgevaardigd. In de eerste (357) staat o.m.: "De Chaldeeërs
+[sterrewichelaars] en magiërs en de overigen, welke het volk om de
+grootte hunner misdrijven boosdoeners noemt", en: "Zwijgen worde voor
+altijd opgelegd aan alle onbescheiden onderzoek naar de geheimen der
+toekomst. Want al wie aan onze bevelen gehoorzaamheid weigert zal de
+doodstraf ondergaan, door het wrekende zwaard neergeveld"[91]. De
+tweede, niet geheel duidelijke verordening (van 't zelfde jaar) luidt:
+"Velen, gebruik makende van tooverkunsten, aarzelen niet, de elementen
+in verwarring te brengen, de levens van onschuldigen te bedreigen, en
+durven de schimmen op te roepen ... opdat een ieder zijne vijanden door
+booze kunsten ombrenge. Dezen vertere het doodelijk verderf, daar zij de
+natuur vijandig zijn"[92]. Met vooropstelling van het feit dat
+bekleeders van eerambten in gewone gevallen niet aan den lijve; mogen
+worden gepijnigd, gelast evenwel het derde, slecht gestelde, edict (358)
+dat "indien eenig; magiër ... of ingewandziener of profeet ... of
+astroloog ... of wie iets dergelijks in mijne omgeving ... uitoefent,
+wordt betrapt, dan zal zijne waardigheid hem niet voor de pijnbank
+behoeden. Wanneer hij, hoewel van schuld overtuigd, zich met hardnekkig
+loochenen tegen diegenen heeft verzet, die zijne misdaad aan den dag
+brengen, moet hij aan de pijnbank worden overgeleverd en, terwijl de
+folterklauwen hem de zijden verscheuren, straffen ondergaan, zulk eene
+misdaad waardig"[93].
+
+Er waren Neoplatonici, die, allicht uit vrees; voor zulke strenge
+bepalingen, zich van de beoefening der magie verre hielden, anderen
+echter legden zich, desondanks, met allen ijver op haar toe. De strijd
+tusschen die beide richtingen heeft, zooals uit het verhaal
+dienaangaande bij Eunapius, nl. in het leven van Maximus[94], blijkt, op
+een zeker moment verstrekkende gevolgen gehad, ook op staatkundig
+gebied.
+
+Prins Julianus toch, geb. 332, zoon van een jongeren stiefbroer van
+Constantijn den Groote, stelde belang in de philosophie en begaf zich
+naar den gevierdsten der toenmalige Neoplatonici. Aedesius, maar deze,
+reeds oud van dagen en ziek van lichaam, verwees hem naar zijne
+discipelen. Toen nu een van dezen, een zekere Eusebius, in een onderhoud
+met den prins de logica en de dialectiek voor "het werkelijk zijnde"
+verklaarde, de magische kunsten daarentegen, "die de zintuigen bedriegen
+en betooveren", voor het werk van "wonderdoeners en van diegenen die in
+hunne uitzinnigheid en razernij tot zekere stoffelijke machten
+vervallen", wilde Julianus er meer van weten, en ten slotte zeide
+Eusebius:
+
+     "Er is een zekere Maximus, een van de oudere en goed onderrichte
+     toehoorders; deze veracht ten gevolge van zijn groot vernuft en de
+     uitnemendheid van zijn redeneervermogen de bewijzen in de logica en
+     is tot zekere uitzinnigheden vervallen. Onlangs riep hij ons, die
+     aanwezig waren, naar den tempel van Hecate en toonde ons vele
+     getuigen van zijn optreden. Toen wij hem ontmoet en de godin onze
+     vereering betoond hadden, zeide hij tot ons: "Gaat zitten, beste
+     vrienden, en ziet wat er gebeuren zal en of ik iets boven het gros
+     der menschen uitsteek". Nadat hij dit gezegd had en wij allen waren
+     gaan zitten, brandde hij eene korrel wierook en mompelde tot zich
+     zelf de eene of andere hymne en bracht het met zijne vertooning zoo
+     ver, dat het beeld eerst glimlachte en vervolgens een zeer
+     duidelijk lachen te zien was. Toen wij nu over dien aanblik in
+     opschudding geraakten, zeide hij: "Maar laat niet één van U
+     hierdoor in de war geraken, want terstond zullen ook de fakkels,
+     welke de godin in de handen draagt, ontstoken worden", en het woord
+     was nog niet uitgesproken, of het licht vlamde in de fakkels op.
+     Wij stonden op dat oogenblik over dien theatralen wonderdoener
+     versteld en gingen heen. Gij echter moet niets van die dingen
+     bewonderen, zooals ook ik dat niet doe, maar gelooven dat de
+     reiniging door middel van de rede iets van belang is". Maar
+     Julianus, dit hoorende, riep uit: "Vaarwel, en houd U aan de
+     boeken; mij echter hebt gij den man genoemd, dien ik zocht."
+
+Dat Maximus inzonderheid door magische kunsten zulk een ontzaglijken
+invloed op Julianus heeft uitgeoefend, dat deze het Christendom den rug
+toekeerde en de oude religie in eere trachtte te herstellen, blijkt ook
+uit de verhalen die dienaangaande bij de Christenen in omloop waren. Wij
+geven hier aan een tijdgenoot, den kerkvader Gregorius van Nazianze (in
+Klein-Azië) het woord, die aangaande Julianus, als eene "niet
+ongeloofwaardige" gebeurtenis het volgende verhaalt (Rede IV, 55 vgl.):
+
+     "Hij daalde in een van de voor de meesten ontoegankelijke en
+     vreeswekkende heiligdommen neer ... terwijl de ... in zulke dingen
+     ervarene philosoof of juister schijnphilosoof hem vergezelde. Want
+     ook dit is eene soort wichelarij bij hen [nl. de niet-Christenen]
+     om in de duisternisg de onderaardsche demonen over de toekomst te
+     raadplegen.... Toen echter de schrikbeelden den naderbij komenden,
+     wakkeren man altijd talrijker en vreeswekkender bestookten--men
+     spreekt van ongewone klanken, onaangename geuren, vuurstralende
+     verschijningen en ik weet niet wat voor fratsen en
+     fantasterijen--nam hij, door het onverwachte ontzet, want hij had
+     zich eerst laat op zulke dingen toegelegd, tot het kruis, het oude
+     toovermiddel, zijne toevlucht en sloeg dat tegen de schrikbeelden
+     en maakte den vervolgde tot helper. En wat volgde is nog
+     huiveringwekkender. Krachtig werkte het teeken, de demonen werden
+     overwonnen, de schrikbeelden losten zich op. En wat verder? De
+     boosheid herademde, ze vatte weer moed, weer drong zij aan, weer
+     dezelfde schrikbeelden, weer het kruisteeken en de demonen bleven
+     rustig. Toen was de ingewijde in verlegenheid en de inwijder in
+     zijne nabijheid gaf eene onjuiste uitlegging van de waarheid en
+     zeide: "Zij verafschuwden ons, maar ze vreesden ons niet: het
+     slechtere heeft de bovenhand". Want dat zeide hij en, na hem
+     hiermede te hebben overreed, leidde hij den discipel tot den
+     afgrond des verderfs."
+
+Gregorius laat het niet bij dit toch al vrij tendentieuze verhaal, maar
+bericht verder (c. 92) zooals trouwens hij niet alleen,[95] dat Julianus
+menschen zou hebben laten offeren om uit hunne ingewanden de toekomst
+te lezen. Aan zulke verdachtmakingen kan echter niet de minste waarde
+worden gehecht; de beschuldigingen van geheime moorden, waaraan eens de
+Christenen zelve blootstonden, keeren zij later in misplaatsten
+geloofsijver tegen den "afvallige".
+
+Na den vroegen dood van Julianus (363) kwam het bewind weer in
+Christelijke handen en al spoedig werd het optreden tegen magie en
+wichelarij hervat. De keizers Valentinianus toch en Valens, waarvan de
+eerste het westelijke, de andere het oostelijke gedeelte van't
+Romeinsche rijk bestuurde, verklaarden in een besluit van 't jaar 364:
+
+     "Niemand wage het in 't vervolg, om in 't nachtelijk uur magische
+     handelingen te verrichten."
+
+Spoedig zouden al die wettelijke bedreigingen op eene verschrikkelijke
+manier ten uitvoer worden gebracht.
+
+In 371 (of 372) trachtten eenige personen door middel van magische
+verrichtingen met een tafeltje te weten te komen, wie de opvolger van
+Valens zou zijn. Valens, hiervan verwittigd, beval terstond de
+wichelaars en iedereen op wie ook maar eenige verdenking rustte, in
+hechtenis te nemen, en al het foltertuig, waarover men toenmaals
+beschikte, in gereedheid te brengen. De uitvoerigste beschrijving van
+dit monsterproces geeft een tijdgenoot, de hoogst achtenswaardige
+historicus Ammianus Marcellinus, wiens verhaal ook door de andere
+berichten[97] steun ontvangt. Wij laten hier het belangrijkste er uit
+volgen (XXIX, 1, 28-42):
+
+     "Patricius en Hilarius [twee der hoofdbeschuldigden] werden
+     binnengeleid en men beval hun de feiten van begin tot einde mede te
+     deelen. Daar zij in den aanvang elkaar tegenspraken, werden hun de
+     folterklauwen in de zijden gezet en eindelijk haalde men den
+     drievoet er bij, dien zij plachten te gebruiken. In de engte
+     gedreven, gaan zij alles van den aanvang af naar waarheid hekend
+     maken, Hilarius het eerst:
+
+     "Wij hebben", zeide hij, "edelachtbare heeren, onder een boos
+     gesternte, dit noodlottige tafeltje, dat gij ziet, naar het
+     voorbeeld van den drievoet te Delphi, uit lauriertakken
+     samengesteld; en na geheime tooverformulieren te hebben
+     uitgesproken met al het benoodigde gerei de wijding herhaaldelijk
+     naar den ritus te hebben verricht, brachten wij het eindelijk in
+     beweging. De manier om het in beweging te brengen, zoo vaak wij het
+     over geheime zaken raadpleegden, was als volgt: Na het huis aan
+     alle kanten met Arabisch reukwerk te hebben gereinigd, zetten wij
+     den drievoet er in 't midden neer en eene ronde schaal er zuiver
+     boven op, uit verscheidene metalen kunstig saamgesmeed, gesmeed,
+     op wier ronden omtrek de vier en twintig letters van het alfabet
+     door eene ervarene hand zóó waren ingegrift, dat hunne onderlinge
+     afstanden juist even groot waren. Iemand in linnen kleeren gehuld
+     en met schoenen evenzeer uit linnen, voorts met een band om 't
+     hoofd gewonden, en een tak van een vruchtdragenden boom in de hand,
+     ging bij het tafeltje staan, na den god, die voorspellingen geeft,
+     door de gebruikelijke formulieren gunstig te hebben gestemd,
+     terwijl hij in alles handelde overeenkomstig de voorgeschrevene
+     plechtigheid. Hij liet boven het tafeltje een ring zich heen en
+     weer bewegen, hangende aan een zeer dunnen draad uit linnen en
+     volgens de mystieke leer gewijd; deze ring, in vast tijdsverloop
+     heen en weer gaande, werd telkens door eene enkele letter gestuit
+     en vormde versregels, beantwoordende aan de gestelde vragen,
+     hexameters, naar getal en maat goed afgerond, zooals die welke
+     afkomstig zijn van het Pythische, [Delphische] orakel.... Op onze
+     vraag, wie aan de huidige regeering zou opvolgen, werd geantwoord,
+     dat deze in elk opzicht voortreffelijk zou zijn, en toen de ring al
+     springende de twee lettergrepen "Theo" had aangeraakt met
+     toevoeging van de laatste letter [d], riep een der aanwezigen uit,
+     dat Theodorus door de beschikkingen van het onvermijdelijke noodlot
+     werd aangewezen. Wij hebben over die zaak niets verder
+     uitgevorscht, want het stond bij ons voldoende vast, dat deze het
+     was, die geroepen werd".
+
+Toen hij aldus eene zoo duidelijke bekentenis aangaande de geheele zaak
+aan de rechters had afgelegd, voegde hij er edelmoedig bij, dat
+Theodorus er heelemaal niets van afwist. De aangeklaagden, hierna
+ondervraagd, of zij, krachtens het orakel dat zij raadpleegden, ook
+vooruit wisten, wat zij zouden te verduren hebben, reciteerden die
+allerbekendste verzen, die duidelijk verkondigden, dat de zucht om in 't
+geen voor hen te verheven was door te dringen, spoedig hun het leven zou
+kosten, maar dat de wraakgodinnen den keizer zelf en de rechters met
+zwaard en brand bedreigden; het zal volstaan de drie laatste regels aan
+te halen:
+
+    "Hun, die door gramschap gedreven, Uw bloed wreedaardig vergieten,
+    Wacht een' ontzettende straf. D'onverbidd'lijke Wraak uit den afgrond
+    Zal, in de vlakten van Mimas, hun hart door de vlammen verteren!"
+
+Na deze versregels worden ze weer met de folterklauwen mishandeld en,
+den dood nabij, van elkaar gescheiden. Hierna wordt, om op de werkplaats
+van de beraamde misdaad het volle licht der openbaarheid te laten
+schijnen, eene schare van hooggeplaatsten binnengeleid, die de hoofden
+van het plan waren. Terwijl niemand om iets anders dan om zich zelf
+dacht en de een de schuld op den ander wierp, begon eindelijk Theodorus,
+toen de rechters het hem veroorloofden, te spreken. Eerst wierp hij
+zich neer en smeekte om genade, daarna, geperst om te antwoorden,
+bekende hij, het door Eucerius te hebben vernomen, en dat hij
+herhaaldelijk op het punt had gestaan, het den keizer te berichten, maar
+door Eucerius daarin was verhinderd, die hem verzekerde, dat niet door
+een ongeoorloofden aanslag op de regeering, maar door den wil van het
+onveranderlijke noodlot het gehoopte van zelf in vervulling zou gaan.
+Eucerius bevestigde, onder de wreedste pijnigingen, deze bekentenis;
+maar Theodorus werd weerlegd door zijn eigen brief, dien hij, hoewel in
+duistere termen, aan Hilarius had gericht; hieruit toch bleek, dat hij
+vast op de voorspelling vertrouwde en dat hij niet voor de daad
+terugdeinsde, maar het tijdstip zocht om zijn misdadig opzet ten uitvoer
+te brengen.
+
+Na deze bekentenissen worden zij verwijderd. Eutropius, die toen
+Gouverneur van Azië was, werd, als medeplichtig aan het komplot, voor de
+rechtbank gedaagd, maar als onschuldig losgelaten, dank zij den
+philosoof Pasiphilus, die, hoewel op de wreedste manier gefolterd, opdat
+hij hem door eene leugenachtige aantijging onrechtvaardig in 't verderf
+zou storten, zijne standvastigheid van karakter bewaarde. Hierop volgde
+de philosoof Simonides, wel is waar nog jong, maar in onzen tijd boven
+allen door strengheid van principes uitstekende. Toen deze beschuldigd
+werd de zaak van Fidustius te hebben gehoord, en gezien had, dat het
+geding niet naar waarheid, maar naar den wil van één werd beslist,
+verklaarde hij, dat men hem de voorspelling had toevertrouwd, maar dat
+hij, zooals een man van karakter past, er over gezwegen had.
+
+De keizer, na dit alles nauwkeurig te hebben onderzocht, bekrachtigde
+het vonnis der rechters en beval, met ééne uitspraak, allen ter dood te
+brengen ... allen werden onthoofd, behalve Simonides alleen, dien de
+wreede opperrechter, verbitterd door zijne ernstige standvastigheid,
+beval levend te verbranden. Simonides, het leven als een krankzinnigen
+meester ontvluchtende en lachende om de plotselinge lotsverwisselingen,
+kwam, zonder zich te verroeren, in de vlammen om....
+
+In de volgende dagen heeft eene menigte uit zoowat alle standen, die het
+moeilijk valt bij name te noemen, in het net der lastering verstrikt, de
+armen der beulen vermoeid, na van te voren door pijnbank en lood en
+zweepslagen te zijn afgemarteld. Sommigen werden zonder het minste
+verwijl ter dood gebracht, terwijl men er nog over verhandelde of ze
+moesten terechtgesteld worden; overal was eene slachting te zien,
+evenals van vee....
+
+Niet erg lang daarna werd ook Maximus, de bekende philosoof, een man van
+groote geleerdheid, door wiens wijze lessen de keizer Julianus grondig
+in de wetenschap was onderricht, er van aangeklaagd, bovengenoemde
+verzen te hebben gehoord. Hij erkende er van te hebben geweten, maar
+had, als philosoof, zich verplicht geacht, er geen ruchtbaarheid aan te
+geven. Ja, hij had zelf voorspeld dat die uitvorschers van de toekomst
+er de doodstraf voor zouden ondergaan. Naar Ephese, zijne vaderstad
+gebracht, werd hij aldaar onthoofd en ondervond, gelijk het laatste
+proces hem leerde, dat de onrechtvaardigheid van een rechter
+gevaarlijker is dan alle beschuldigingen."
+
+Ammianus voegt er o.m. nog (in c. 2, 3) deze karakteristieke
+bijzonderheden aan toe: "En opdat zelfs de echtgenooten geen tijd zouden
+hebben, de ellende hunner mannen te beweenen, werden terstond
+gerechtsdienaars er op afgezonden, die, bij 't verzegelen der huizen en
+het nazoeken van het huisraad van den veroordeelde, onzinnige
+bezweringen of recepten voor liefdedranken heimelijk verstopten, alles
+gereedmaakt tot verderf van onschuldigen. Als die stukken voor de
+rechtbank waren voorgelezen, waar men noch op grond van wet, noch van
+geweten, noch van billijkheid de waarheid van de leugen onderscheidde,
+werden de goederen geconfiskeerd en onschuldigen, onverdedigd,
+jongelingen zoowel als ouden, met verlamde leden, in draagstoelen naar
+het schavot gebracht."
+
+Hierbij dient echter uitdrukkelijk te worden opgemerkt, dat de
+wreedheid van keizer Valens niet alleen door Ammianus en de aanhangers
+der oude religie, maar ook door Christelijke schrijvers[98] ten
+strengste werd veroordeeld.
+
+Naar aanleiding van die raadpleging der godheid wenschen wij nog een en
+ander in 't midden te brengen.
+
+Er is in Pergamum (in Klein-Azië) een bronzen toovergereedschap
+gevonden, dat aan den bovenvermelden drievoet herinnert, bestaande in
+hoofdzaak uit eene driehoekige bronzen plaat met afbeeldingen van
+Hecate, tooverwoorden, verbindingen van klinkers en allerlei magische
+figuren er op. Men heeft hiermede ook den z.g. scriptoskoop vergeleken,
+een bord met letters en woorden, waarop een driehoek van bordpapier in
+beweging kan worden gebracht, ten einde op spiritistische séances
+antwoorden te verkrijgen; ten onzent wordt echter hiertoe in plaats van
+dien driehoek bij voorkeur een houten kruis gebruikt, rustende op eene
+stift.
+
+Het ligt voor de hand, dat het spellen van woorden door middel van
+tafelbeweging, zooals sinds het midden der vorige eeuw in zwang is, het
+geduld der vragenden al heel spoedig op eene harde proef stelt.
+Dientengevolge is men gewoon om, zoodra men uit eenige letters het
+betreffende woord meent te kunnen opmaken, terstond tot een ander woord
+over te gaan, hetgeen echter, zooals van zelf spreekt, tot verkeerde
+uitkomsten kan leiden. Maar ook in dit opzicht leert ons het moderne
+spiritisme de raadpleging van den drievoet, zooals ze in het
+bovenvermelde geval door Ammianus, onzen besten zegsman, bericht wordt,
+beter begrijpen.
+
+Een geheel ander geval van tooverij dan het voorafgaande is hetgeen ons
+Zosimus, een niet onbetrouwbaar historicus uit de vijfde eeuw, van
+Nestorius, den opperpriester der Eleusinische mysteriën, bericht (IV,
+18):
+
+     "Aan Nestorius, gedurende die tijden [375 n. Chr.] hierophant,
+     verkondigde een droomgezicht, dat de held Achilles [de hoofdfiguur
+     uit den Trojaanschen oorlog, z.b. I] van overheidswege
+     eerbetuigingen moest ontvangen; dit toch zou de stad heil brengen.
+     Toen hij nu het droomgezicht aan de overheden had meegedeeld en
+     dezen, in de meening dat hij, als stokoud man, onzin praatte, er
+     geen notitie van namen, ging hij bij zich zelf te rade wat er te
+     doen viel en in de goddelijke dingen van jongs af aan onderricht,
+     vervaardigde hij eene figuur van den held in een klein huisje en
+     zette dit onder het beeld van Athene, dat in het Parthenon staat.
+     Zoo dikwijls hij nu de gebruikelijke ceremoniën ter eere van de
+     godin voltrok, bracht hij tegelijk ook aan den held naar zijn beste
+     weten en overeenkomstig den ritus zijn huldebetoon, en aangezien op
+     deze wijze de raad van den droom in vervulling werd gebracht,
+     bleven, toen eene zware aardbeving plaats had, de Atheners alleen
+     gespaard."
+
+Ook uit een ander bericht, dat kort hierna ter sprake zal komen, blijkt,
+dat Nestorius allerlei tooverpractijken beoefende, en er bestaat dus
+geen reden, het hier vermelde feit in twijfel te trekken; of echter het
+neerzetten van het Achillesbeeldje en de te zijner eere verrichte
+ceremoniën de oorzaak zijn geweest, dat het onheil aan de stad
+voorbijging, is eene vraag van geheel anderen aard.
+
+In 378 kwam de wreedaardige keizer Valens, die toch al sinds het
+bovenvermelde rechtsgeding ongeluk op ongeluk had ondervonden, rampzalig
+aan zijn einde. Bij Adrianopel door de Gothen overwonnen, werd hij, naar
+het geloofwaardigste bericht luidt, zwaar gewond eene hut binnengedragen
+en werd deze door de vijanden, die niet wisten met wien zij te doen
+hadden, in brand gestoken. Ammianus brengt (in XXXI, 14, 8 vlg.) naar
+aanleiding hiervan de verzen van bovenvermeld orakel in herinnering en
+voegt er aan toe:
+
+     "Valens, onbeschaafd en ruw als hij was, gaf er eerst niets om,
+     maar door voortdurende tegenslagen van de ergste soort tot de meest
+     verachtelijke vrees vervallen, huiverde hij, bij herinnering aan
+     datzelfde orakel, als er maar van Azië sprake was, want hij hoorde
+     van ontwikkelde menschen dat Homerus en Cicero van een berg Mimas
+     hadden gesproken, die boven de stad Erythrae [in Klein-Azië] ligt.
+     Maar na zijn ondergang en den aftocht der vijanden werd er, naar
+     men zegt, nabij de plek, waar hij zou gevallen zijn, eene hooge
+     verhevenheid van steenen gevonden, waaronder zich één bevond met
+     het opschrift in Grieksche letters, dat een zekere Mimas, een
+     voornaam man uit den ouden tijd, aldaar begraven was."
+
+Het merkwaardigste is echter, dat, na Valens, reeds in 379 inderdaad
+iemand, wiens naam met "Theod" begon, den troon besteeg, echter geen
+Theodorus, zooals de magiërs vermoed hadden toen zij te vroeg met het
+raadplegen van het orakel waren opgehouden, maar Theodosius I, later de
+Groote bijgenaamd.
+
+Theodosius wist echter de magie er weinig dank voor en vaardigde in 389
+met zijne medekeizers Valentinianus II en Arcadius het volgende
+wetsbesluit uit[99]:
+
+     "Al wie hoort dat iemand met de smet van booze kunsten is bezoedeld
+     en hem betrapt en gegrepen heeft, moet hem terstond te voorschijn
+     slepen en aan de oogen der rechters als een vijand van het
+     algemeene welzijn toonen. En indien iemand uit de wagenmenners of
+     uit eenig ander soort menschen getracht heeft tegen dit verbod in
+     te gaan, of in 't geheim zelfs iemand, die aan de booze kunst
+     klaarblijkelijk schuldig is, heeft omgebracht, moet hij de
+     doodstraf niet ontkomen, daar eene dubbele verdenking op hem rust
+     van òf een openbaar schuldige aan de strengheid der wetten en de
+     vereischte ondervraging te hebben onttrokken, ten einde hem te
+     verhinderen zijn medeplichtigen bekend te maken, òf wellicht een
+     particulieren vijand onder den schijn van zulk eene strafoefening
+     met eene nog veel wreedere bedoeling te hebben uit den weg
+     geruimd".
+
+Tot toelichting zij hierbij opgemerkt, dat de wagenmenners toenmaals bij
+de wedstrijden elkaar door middel van tooverij trachtten afbreuk te doen
+en ook voor gewelddadigheden niet terugdeinsden.
+
+Toen echter in 408 Rome door de Gothen, belegerd en uitgehongerd werd,
+was de overheid toch tot zekere hoogte bereid, om bij de magie hulp te
+zoeken. De gouverneur van Rome, Pompeianus, trad in onderhandeling met
+eenige Etruriërs, die beweerden, eene zekere stad van de haar omringende
+gevaren te hebben bevrijd. Ze hadden nl. door gebeden en ceremoniën
+volgens den voorvaderlijken ritus, geweldige bliksemstralen bezworen en
+zoodoende de barbaren verjaagd. Ze eischten, dat van regeeringswege
+zekere oude gebruiken zouden worden verricht, maar de zaak heeft haar
+beloop niet gehad--daaromtrent zijn de duistere en elkaar tegensprekende
+berichten[100] het eens. Ten slotte ging men er toe over, zich van de
+barbaren tegen eene ontzaglijke som vrij te koopen.
+
+De Etruriërs--dit zij hierbij opgemerkt--waren van oudsher om hunne
+tooverijen bekend en zouden het geheim hebben geweten van op het onweer
+in te werken. Naar aanleiding hiervan heeft men wel eens vermoed, dat ze
+zich van electriciteit bedienden, en o.m. het door ons aan het einde van
+hoofdstuk I vermelde verhaal van koning Tullus Hostilius in dit verband
+betrokken.
+
+Wij gaan nu tot Proclus over, den grootsten Neoplatonicus der vijfde
+eeuw, Proclus, die tot de eerste systematici van alle tijden wordt
+gerekend en met de meest subtiele dialectiek ook diep religieus gevoel
+vereenigde.
+
+Proclus, in alle toenmalige wetenschappen bedreven, beoefende ook de
+magie. Zijn leerling Marinus vermeldt dienaangaande in de
+levensbeschrijving van zijn meester (c. 28):
+
+     "Hij maakte gebruik van de systasen en entychieën der Chaldeeërs en
+     van de goddelijke en geheimzinnige strophalen [tooverwielen]. Want
+     dit alles had hij overgenomen en de wijze van uitspreken en het
+     andere gebruik ervan had hij geleerd van Asclepigeneia, de dochter
+     van Plutarchus [den leermeester van Proclus]. Want bij haar alleen
+     waren de tooverijen van den grooten Nestorius [z.b.] en de geheele
+     theürgische bezweringsmethode bewaard gebleven, door haar vader aan
+     haar overgeleverd. En reeds voordien had Proclus, door de
+     Chaldeeuwsche reinigingen naar den ritus gezuiverd, uit eigen
+     aanschouwing met lichtende verschijningen van Hecate verkeer,
+     zooals hij ook zelf in een afzonderlijk geschrift vermeldt. Door
+     een zekeren iynx [tooverschijf] handig in beweging te brengen deed
+     hij regenbuien neerkomen en bevrijdde hij Attica van verderfelijke
+     hitte. Hij legde amuletten tegen aardbevingen neer en stelde de
+     voorspellingskunst van den drievoet op de proef".
+
+Hierbij enkele opmerkingen.
+
+"Systase" beteekent o.m. "samenkomst", "voorstelling", "aanbeveling"; in
+de magie verstaat men er blijkbaar hymnen en ceremoniën onder, waardoor
+men met de eene of andere godheid in relatie treedt zonder eenig letsel
+te ondervinden, vgl. inzonderheid den grooten tooverpapyrus uit Parijs
+(v. 209), uit eene passage boven door ons behandeld. "Entychie", d.w.z.
+"ontmoeting", zal wel ongeveer dezelfde beteekenis hebben gehad.
+
+Wat voorts van den "grooten" Nestorius gezegd wordt, komt overeen met
+het bericht van den geschiedschrijver Zosimus, dat wij boven hebben
+aangehaald; van Nestorius had Proclus het neerleggen van amuletten tegen
+aardbevingen overgenomen.
+
+Den "iynx" of tooverschijf hebben we reeds in ons eerste hoofdstuk
+ontmoet. Van eene soort "strophalos" en wel de "Hecatische", d.w.z. de
+aan Hecate gewijde, berichten latere zegslieden dat hij van goud was
+met een saffiersteen in 't midden en met verschillende karakters en
+figuren op zijne oppervlakte. Men draaide hem met een riem van stierhuid
+rond en stiet daarbij allerlei onverstaanbare klanken uit. In 't
+algemeen werden zulke toovergereedschappen, hetzij dezen een kogelronden
+of een driehoekigen, of welken vorm ook hadden, iynxen genoemd[101].
+
+Evenals die "strophalos" aan het bovenvermelde toovergereedschap uit
+Pergamum, doen de divinatorische proefnemingen van Proclus ons
+onwillekeurig aan de ondervraging van den drievoet aangaande den
+opvolger van keizer Valens denken.
+
+Karakteristiek is ook het volgende verhaal van Marinus (c. 29):
+
+     "Asclepigeneia, de dochter van Archiades en Plutarche en
+     echtgenoote van Theagenes, een weldoener van mij, werd, toen ze nog
+     een meisje en bij hare ouders was, door eene zware ziekte
+     aangetast, waar de artsen machteloos tegenover stonden. Archiades,
+     die op haar alleen de hoop van zijn geslacht had gevestigd, was
+     mistroostig en vol smart, zooals te begrijpen. Toen de doktoren het
+     opgaven, wendde hij zich, zooals hij bij de belangrijkste
+     aangelegenheden placht te doen, tot den philosoof, als tot zijne
+     laatste toevlucht of liever als tot een Redder en drong met
+     smeekbeden bij hem er op aan, ook zelf onverwijld te bidden voor
+     het behoud van zijne dochter. Proclus ging naar den Asclepiustempel
+     om den god voor de zieke aan te roepen. Want de stad mocht zich
+     toen nog in diens bescherming verheugen en het heiligdom van den
+     "Redder" was nog onverwoest. Terwijl hij op de meer ouderwetsche
+     manier zijn gebed verrichtte, kwam eene groote verandering in den
+     toestand van het meisje en voelde ze zich in eens verlicht, want de
+     Redder, immers als een god, genas haar gemakkelijk. Na de
+     plechtigheden te hebben vervuld, stapte Proclus naar Asclepigeneia
+     en vond haar verlost van de pijnen, die haar lichaam nog zoo even
+     gekweld hadden, in een toestand van gezondheid verkeerende".
+
+De werken van Proclus, voor zoover ze ons nog zijn bewaard gebleven,
+bevestigen de beweringen van Marinus.
+
+Zoo verzekert Proclus[102] dat "de ware wijders ... door middel van
+levenwekkende figuren en namen aan de godenbeelden leven en beweging
+mededeelen" of, zooals hij het elders[103] uitdrukt, dat "de
+wijdingskunst ... in de godenbeelden bezieling legt ... en door middel
+van wekere symbolen het uit deelbare en vergankelijke materie ontstane
+in staat stelt om deel te hebben aan een god en door hem in beweging te
+worden gebracht en de toekomst te voorspellen".
+
+Volgens de "Asclepius", een der zg. Hermetische geschriften en
+waarschijnlijk uit de derde eeuw n. Chr. dateerende, waren de
+Egyptenaren de uitvinders van dit soort magie (c. 37):
+
+     "Onze voorouders vonden eene kunst uit om goden te scheppen. Aan
+     deze uitvinding voegden ze eene er mee overeenstemmende en aan het
+     wezen der wereld ontleende kracht toe en deze met die uitvinding
+     vermengende, riepen ze, daar ze geen zielen vermochten te scheppen,
+     zielen van demonen of engelen op en banden ze in beelden door
+     middel van heilige en goddelijke wijdingen, waardoor de beelden het
+     vermogen konden hebben om zoowel goed als kwaad te doen."
+
+En elders (c. 24) is er sprake van "standbeelden, bezield met gevoel en
+vol van geest, die groote en wonderbaarlijke dingen doen, standbeelden,
+die de toekomst vooruit weten en haar door lot, profeten, droomen en op
+vele andere manieren voorspellen, standbeelden, die ziektes veroorzaken,
+maar ook genezing bewerken".
+
+Ook Origenes heeft het herhaaldelijk[104] over de magische wijding van
+standbeelden en Zosim zegt (V, 41) hoogst opmerkelijk "dat de
+standbeelden, door plechtige wijdingen geheiligd, ... zielloos zijn en
+niets vermogen uit te richten als iets van die wijding te loor is
+gegaan".
+
+Een groot Egyptoloog, G. Maspéro, heeft er dan ook op gewezen, dat
+inderdaad in het oude Egypte, althans te Thebe, ten tijde van de XIX en
+de volgende dynastieën (dus na ± 1350 v. Chr.) de standbeelden van god
+Amun wonderen zouden hebben verricht. De koning raadpleegde het
+standbeeld, soms zelfs in 't openbaar, omtrent allerlei aangelegenheden
+en na elke vraag zeide het met zijn hoofd uitdrukkelijk ja, en wel twee
+keer. Theoretisch sprak de ziel, die in het beeld was getooverd, maar
+feitelijk bewoog zich het standbeeld door eene of andere mechanische
+verrichting, welke de priesters geheim wisten te houden.
+
+Het geloof aan de bezieling van beelden komt ook bij primitieve volkeren
+voor.
+
+Zoo maken bijv. de Papoeas op Nieuw-Guinea wanneer iemand gestorven is,
+beeldjes uit hout en nopen door allerlei ceremoniën de ziel van den
+overledene, in het beeld te gaan, dat zij vervolgens met haar in
+onafscheidelijken samenhang achten te zijn. Het beeld wordt bij
+gewichtige aangelegenheden geraadpleegd; spreekt het niet, dan is het
+goed, spreekt het daarentegen, d.w.z bevangt den vrager eene beving, dan
+is de zaak bedenkelijk. Vooral bij ziekten moet het beeld dienst doen.
+
+Verwant hiermede is het bijv. op Celebes voorkomende gebruik, den
+ziektedemon in een beeld te tooveren en dit vervolgens angstvallig te
+schuwen.
+
+Wij zien dus, hoe een oeroud animistisch geloof zich nu nog bij
+primitieve volkeren handhaaft, terwijl het bij een meer beschaafd volk
+(de oude Egyptenaren) aanleiding gaf tot grove bedriegerij.
+
+Proclus vermeldt ook[105] dat "sommigen door het sap van nachtschade en
+andere gewassen zich in de oogen te druppelen beelden van demonen in de
+lucht zien", zooals dan ook werkelijk door ooginspuitingen
+"hallucinaties" kunnen worden opgewekt. In de tooverpapyri vindt men ook
+dienomtrent aanwijzingen, maar de meest belangrijke passage is te
+onduidelijk om haar hier aan te halen; wij moeten ons dus met een ander
+veel minder treffend, maar toch belangwekkend specimen behelpen[106].
+
+     "Eene bezwering ter verkrijging van een onmiddellijk visioen.
+
+     Eeim, To, Eim, Alalēp, Barbariath, Menebreio, Arbathiaōth,
+     Iouel, Iael, Ouenēiie, Mesommias. De god kome, dien ik voor mij
+     raadpleeg, en ga niet weg voordat ik hem zal hebben vrijgelaten.
+     Ournaour, Soul, Zasoul, Ouot, Nooumbiaou, Thabrat, Beriaou,
+     Achthiri, Marai, Elpheon, Tabaoth, Kirasina, Lampsourē, Iaboe,
+     Ablanathanalba, Akrammachamarei. [Doe water] in eene bronzen kom
+     met olie [er op, z.b.], zalf uw rechter oog met water uit een
+     verongelukt schip en het linker met eenig koptisch antimonium met
+     het water vermengd. Indien gij geen water uit een verongelukt schip
+     kunt vinden, dan van een ondergedompeld uit teen gevlochten
+     veerschuitje."
+
+Proclus spreekt van diergelijke "autopsieën" als uit eigen ervaring en
+tracht ook hun ontstaan nader toe te lichten:
+
+     "De goden laten vele gestalten voor zich uitgaan en vertoonen vele
+     afwisselende figuren; nu eens gaat een vormeloos vuur voor hen uit,
+     dan een dat tot de gedaante van een mensch is gevormd en dan een
+     dat weer eene andere gestalte heeft aangenomen"[107].
+
+     "Terwijl de goden zelven onveranderlijk blijven en er niets bij
+     verkrijgen of verliezen, gaan goddelijke verschijningen voor hen
+     uit, die in de ruimte om ons heen ontstaan. Want daar de
+     aanschouwenden lichamelijk en de goden zelven onlichamelijk zijn,
+     hebben de visioenen die ze aan hen, die zulks waardig zijn, toonen,
+     iets van de toonenden, maar ook iets, dat aan de aanschouwenden
+     verwant is. Daarom worden zij ook gezien en niet door allen gezien.
+     Want de aanschouwenden zelven zien ze door middel van de stralende
+     omhulsels der zielen. Men ziet ze althans vaak als de oogen omhuld
+     zijn"[108].
+
+De theorie, dat de mensch nog een fijner organisme dan het
+grofstoffelijke lichaam bezit, vindt men in Plotinus' geschriften
+slechts eventjes aangeduid (Enn. I, 1, 7; VI, 4, 15), maar reeds bij
+Porphyrius[109] is ze in dier voege ontwikkeld, dat hij verscheidene
+"omhulsels" der ziel aanneemt. Damascius, een denker uit de zesde eeuw,
+spreekt o.m. van een "sterreachtig"[110] voertuig der ziel; vandaar
+blijkbaar de uitdrukking, "astraal" lichaam, thans bij voorkeur door de
+theosophen gebezigd. Bij de spiritisten vindt men ook de uitdrukking
+"perisprit". Volgens onderzoekers, wier wetenschappelijkheid aan geen
+twijfel onderhevig is, schijnt de hypothese van zulk een ijler lichaam
+noodig, om zekere "mediamieke" verschijnselen te verklaren.
+
+De Christelijke kerk heeft zich officieel, d.w.z. bij monde van
+concilies, tegen de magie uitgesproken.
+
+De zesde canon (regel) van de synode, in 306 (?) te Elvira (in Spanje)
+gehouden, luidt:
+
+     "Indien iemand door middel van tooverij een ander doodt, mag hem,
+     omdat hij dit misdrijf niet zonder afgodendienst kon volvoeren,
+     zelfs bij het einde [des levens] het avondmaal niet worden
+     toebediend".
+
+Ook hieruit blijkt, zooals wij reeds in IV hebben gezien, dat men de
+tooverij in noodzakelijk verbond achtte te staan met den dienst der
+goden.
+
+Opmerkelijk is ook de vierentwintigste canon van de Synode te Ancyra (in
+Klein-Azië), uit het jaar 314:
+
+     "Zij, die waarzeggen en de gewoonten der volkeren [d.w.z. der
+     niet-Christenen] volgen, of lieden in huis halen teneinde
+     toovermiddelen op te sporen of reinigingen te voltrekken, moeten in
+     de voorgeschrevene vijfjarige boete vervallen naar de bepaalde
+     graden van drie jaren kniebuiging en twee jaren gebed zonder
+     offer".
+
+De zesendertigste canon van de synode te Laodicea (tusschen 343 en 381?)
+bepaalt:
+
+     "De hoogere en lagere clerici mogen geen toovenaars, bezweerders,
+     of sterrewichelaars wezen, noch zoogenaamde amuletten vervaardigen
+     die boeien voor hunne eigene zielen zijn. Diegenen echter, die deze
+     amuletten dragen moeten buiten de kerk worden gesloten".
+
+De zestiende canon van eene synode, na het midden der vijfde eeuw in
+Ierland gehouden, liep over tooverij.
+
+Dat men echter in de practijk niet altijd de stengste opvatting
+huldigde, blijkt o.m. uit hetgeen Rufinus in zijne "Kerkgeschiedenis"
+(omstreeks 402 geschreven) aangaande den H. Spiridion, een bisschop op
+Cyprus en tijdgenoot van Constantijn den Grooten, bericht (I, 5):
+
+     "Hij had eene dochter, Irene genaamd, die altijd hare plichten
+     jegens hem trouw vervulde en die als maagd stierf. Na haar
+     overlijden kwam iemand die zeide dat hij aan haar eenig deposito
+     had toevertrouwd. De vader wist niets van de zaak af. Men doorzocht
+     het geheele huis maar vond nergens het verlangde. Toch bleef hij,
+     die het deposito had toevertrouwd, met geween en tranen aandringen;
+     hij verzekerde zelfs aan zijn leven een einde te zullen maken, als
+     hij het deposito niet terug kreeg. De vader, door zijne tranen
+     bewogen, snelde naar het graf van zijne dochter en riep haar bij
+     den naam. Toen riep zij uit het graf: "Wat wilt gij, Vader?" Hij
+     vroeg: "Waar hebt gij het deposito van den man neergelegd?" Daarop
+     wees zij hem de plaats aan en zeide: "Daar zult gij het ingegraven
+     vinden". De vader keerde naar huis terug en gaf het deposito, dat
+     gevonden werd zooals de dochter uit het graf had geantwoord, terug
+     aan hem die het opeischte."
+
+Die handeling van den H. Spiridion, wiens naam hoogst opmerkelijk is,
+doet ons onwillekeurig aan de bezwering van Melissa denken, die wij in
+ons eerste hoofdstuk hebben vermeld.
+
+De kerkelijke schrijver Lactantius (omstreeks 310), om zijn vloeienden
+stijl als de "Christelijke Cicero" geprezen, doet ons door eene hoogst
+onbevangene uiting over de necromantie, onwillekeurig aan Justinus den
+martelaar denken (vgl. hoofdstuk IV).
+
+Weliswaar spreekt ook hij in zijn hoofdwerk Goddelijke instellingen"
+(II, 16) van de "doodenbezwering en de tooverkunst en wat de menschen
+verder aan kwaad openlijk of in 't geheim uitvoeren", en van de "magiërs
+en diegenen, die het volk terecht boosdoeners noemt", weliswaar denkt
+ook hij hierbij zonder weifelen aan den invloed van demonen "vijanden en
+kwellers der menschen" (c. 15), maar als het er op aankomt, de
+onsterfelijkheid der ziel te bewijzen, slaat hij een geheel anderen,
+meer objectieven toon aan (VII, 13):
+
+     "Onwaar is het gevoelen van Democritus, Epicurus en Dicaearchus
+     [een volgeling van Aristoteles] dat de ziel zou worden opgelost.
+     Zij zouden zeker niet durven spreken van den ondergang der zielen
+     in tegenwoordigheid van een magiër, die wist, dat de zielen door
+     zekere bezweringen uit de onderwereld worden opgeroepen en
+     tegenwoordig zijn en zich aan menschelijke oogen vertoonen en
+     spreken en de toekomst voorspellen, en als zij [nl. de ongeloovige
+     wijsgeeren] het dorsten, zouden zij door het feit zelf en de
+     rechtstreeksche bewijzen weerlegd worden".
+
+Minder onbevangen dan Lactantius was zijn jongere tijdgenoot Eustathius
+van Antiochië, die een verwoeden aanval heeft gericht tegen Origenes'
+bovenvermelde bijbellezing over de "tooveres van Endor." Daarbij neemt
+hij redeneeringen te baat als volgt (c. 5): "Deed de vrouw Samuël
+opkomen met lichaam en al of bekleed met eenigen vorm op de wijze van
+een schaduwomtrek? Indien ze hem zonder lichaam deed opkomen, liet ze
+niet Samuël weer opstaan, maar de gedaante van een geest. Want de echte
+Samuël is de uit ziel en lichaam samengestelde, de mensch die eene
+evenredige mengeling uit beide heeft", enz. Ook beweert hij (c. 12
+vlg.), dat de voor Samuël zich uitgevende demon zegt: "Morgen zult gij
+en Uw zoon Jonathan bij mij zijn", en derhalve in tegenspraak is met de
+schrift, waarin uitdrukkelijk staat "dat Saul tegelijk met drie zonen
+gedood is, maar niet met één alleen." Origenes haalt echter c. 5 i.f.
+den gewonen tekst aan, nl.: "Morgen zult gij en uwe zonen bij mij zijn",
+en waar Eusthathius zijne tekstvariante van daan heeft, is ons onbekend.
+
+Op hetzelfde niveau staan de beschouwingen van Gregorius van Nyssa (in
+Klein-Azië) over de toovenares in een brief aan den bisschop Theodosius
+sius (tweede helft vierde eeuw), vgl. p. 202 v/203 r:
+
+     "De demon heeft ook tegen wil en dank zich zelf verraden door de
+     waarheid te zeggen: "Morgen zult gij en Jonathan bij mij zijn."
+     Want indien het waarlijk Samuël was, hoe kon het dan, dat Saul, die
+     wegens alle mogelijke boosheid was veroordeeld, bij hem zou komen?
+     Maar 't is duidelijk, dat de booze geest, die in de plaats van
+     Samuël gezien werd, niet loog, toen hij zeide dat Saul bij hem zou
+     zijn. Indien echter de schrift zegt "en Samuël zeide", laat dan
+     eene zoodanige uitdrukking een kundige niet in verwarring brengen
+     maar laat hij meenen, dat er bijstaat "die geloofd werd Samuël te
+     zijn", want wij vinden dat de Schrift vaak spreekt van het
+     schijnbare in de plaats van het werkelijke."
+
+Tot zulke redeneeringen moest men wel komen als men er van uitging dat
+"Samuël groot onder de heiligen, de tooverij echter eene booze zaak is"
+(201 v).
+
+Hoogst belangwekkend is een geschrift dat waarschijnlijk uit den tijd
+van Julianus den afvallige dagteekent, nl. de legendaire "Confessie van
+den H. Cyprianus" (niet den kerkvader), die zijne ziel aan den duivel
+had verkocht, maar zich bekeerde en verlossing vond. In genoemde
+"Confessie" verhaalt Cyprianus uitvoerig zijn loopbaan en biecht op wat
+hij als toovenaar heeft misdreven. Wij halen hier een en ander uit aan,
+te beginnen met de uitermate kenschetsende woorden (c. 7):
+
+     "Ik was een wonderdoener als een uit den ouden tijd en gaf proeven
+     van mijne tooverkunst; ik was vermaard als een magiër-philosoof,
+     daar ik veel begrip had van de ongeziene dingen."
+
+Het volgende citaat, uit c. 12, handelt over de magische vertooning van
+schijnbeelden, die reeds vroeger in dit hoofdstuk ter sprake is gekomen:
+
+     "Voor de grap maakte ik dat water in de woestijn scheen te stroomen
+     en plassen in de huizen scheen te vormen."
+
+En in c. 13 luidt het desgelijks:
+
+     "Ik liet ook dooden als levenden voorkomen en lammen als
+     loopenden."
+
+Maar hij gebruikte zijne tooverkunst nog voor geheel andere doeleinden
+(c. 12):
+
+     "Ik maakte dat vrouwen van hunne mannen naar boeleerders gedreven
+     werden.... ik heb geheele families aan 't verderf overgeleverd."
+
+Voor de ergste gruwelen deinsde hij niet terug (c. 11):
+
+     "Ik heb zwangere vrouwen ter wille van de demonen opengesneden ...
+     ik heb vele ... demonen door diergelijke offers verzadigd om op die
+     manier tot den duivel zelf te genaken. En toen ik op het punt stond
+     naar hem toe te gaan, bracht ik hem het bloed van elk levend wezen
+     in een gouden schaal. Hij nam het aan, besprenkelde eerst zijne
+     kroon er mee en zijne dienstbare machten, vervolgens ook mij en
+     zeide: "Ontvang ook gij macht over alle zielen van onredelijke en
+     redelijke wezens."
+
+Uitvoerig zet Cyprianus uiteen, hoe de duivel en de demonen mirakelen
+bewerken (5 vlg):
+
+     "In alle sterren en planten en in de scheppingen des Heeren heeft
+     hij gelijkenissen met zich samengevlochten, tot den oorlog tegen
+     God en Diens engelen. Daardoor brengt hij de menschen aan 't dwalen
+     als ware hij God, hoewel hij niets in substantie bezit, maar alles
+     bij wijze van eene schimachtige schilderij voorstelt en vertoont.
+     Vandaar dat de demonen, wanneer zij in gedaanten verschijnen zich
+     oplossen, al beijveren zij zich om althans door middel van beelden
+     hunne macht te toonen.
+
+     Hoe hij echter materie voor deze schaduwen heeft, zal ik zeggen:
+     nergens anders vandaan dan van de offers. Want de walmen der
+     offerdampen worden voor hem materiaal, als wol en linnen en
+     weefsels en verven en werktuigen. En daarin hullen zich de demonen,
+     de schaduwen ervan in de plaats van gestalten gebruikende. Daarom
+     eischt hij een offer, tot dat van eene mier toe en verlangt hij
+     wateren en wol en vruchten en alle dingen op aarde, om daarvan
+     gebruik te maken tot het vormen van schijnbeelden. Evenals wij de
+     herinneringen aan overledenen als beelden in onze gedachte hebben,
+     en hen zien, terwijl ze niet verschijnen en met hen verkeeren
+     terwijl ze niet bij ons zijn, aldus neemt ook de duivel afdrukken
+     van de vormen der hem gebrachte offers en omgeeft zich en de zijnen
+     er mee, regen gevende maar geen water, vuur makende, maar dat niet
+     brandt, een visch gevende maar geen spijs, en goud schenkende, maar
+     dat niet werkelijk is. Ook uit de andere stoffen schept hij vormen
+     en toont eene stad en huizen en landstreken en bergen en
+     vadersteden, en evenzeer ook gras en bloemen en wolstoffen en
+     geborduurde doeken en de substantie van droomen.... En al deze
+     schijnbeelden vormt hij, maar de goddelooze menschen stellen hem
+     door hun dienst in staat ook dit te doen."
+
+Cyprianus erkent dan ook (c. 11):
+
+     "Mijne weldaden gaven geen baat, daar zij geen substantie hadden
+     ... Als ik iemand goud gaf, duurde het drie dagen, weshalve
+     diegenen, wien ik den truc mededeelde, het snel wisselden tot
+     schade van de wisselaars."
+
+Augustinus, de beroemdste der kerkvaders, "een philosophisch en
+theologisch genie van den eerste rang", die zoo vele onderwerpen van
+zielkundigen aard met scherpzinnig vernuft heeft behandeld, weidt ook
+over de magie herhaaldelijk uit, voornamelijk in zijn hoofdwerk "De
+staat Gods" (tusschen 413 en 427 geschreven). Hij legt in de eerste
+plaats (VIII, 19) er den nadruk op, dat reeds vóór het Christendom de
+tooverij door de wetten zwaar werd gestraft en beroept zich o.m. op de
+passage uit Vergilius (z.b. III) waar Dido verzekert, tegen haar zin de
+toevlucht tot magische kunsten te nemen. Ook wijst hij er op, dat
+Apuleius, toen men hem van tooverij beschuldigde (z.b. IV), alles deed
+om zijne onschuld aan te toonen en zich volstrekt niet op magische
+vaardigheden beroemde, zooals de Christenen op hun geloof, ondanks alle
+vervolgingen.
+
+Met onverholen afschuw spreekt Augustinus (in X, 9) van de "bezweringen
+en tooverzangen, vervaardigd door die gruwelijk nieuwsgierige kunst, de
+magie, met een meer verachtelijken naam goëtie, met een meer eervollen
+theürgie geheeten door hen, die deze practijken als 't ware trachten te
+onderscheiden en welke van hen, die zich aan ongeoorloofde kunsten
+overgeven, diegenen, die ook het volk voor boosdoeners uitmaakt,
+verdoemelijk achten--want zij zouden zich immers met goëtie
+afgeven--anderen echter voor prijzenswaardig willen laten doorgaan, die
+al de theürgie beoefenen. Beiden echter zijn gebonden aan de
+bedriegelijke gebruiken waarmee men de demonen, onder den naam van
+engelen vereert".
+
+Naar aanleiding van de tooverijen van Circe, in ons eerste hoofdstuk
+vermeld, en van een bericht bij Varro (vgl. III begin), dat in Arcadië
+zij, die een zekeren poel doorzwommen, in wolven veranderd werden, maar,
+wanneer zij geen menschenvlees hadden gegeten en na negen jaren
+denzelfden poel doorzwommen, hunne menschelijke gedaante herkregen
+(XVIII, 17), stelt Augustinus zich (in c. 18) de vraag: "Wat moet men
+gelooven van de gedaanteverwisselingen, welke door de kunst der demonen
+de menschen schijnen te overkomen?" en beantwoordt haar op de volgende
+hoogst opmerkelijke wijze:
+
+     "... Als wij zeggen dat men er niet aan moet gelooven, dan staat
+     daar tegenover, dat het ook nu nog niet aan personen ontbreekt, die
+     verzekeren vernomen of zelf te hebben ondervonden. Ook ik hoorde,
+     toen ik in Italië was, iets dergelijks van eene zekere streek
+     aldaar, waar men zeide dat herbergiersters, doorkneed in die booze
+     kunsten, gewoon waren, aan welke reizigers ze wilden of konden,
+     iets in de kaas te geven, waardoor dezen terstond in trekdieren
+     veranderd werden en allerlei benoodigdheden droegen en na gedanen
+     arbeid hunne vroegere gedaante herkregen; dat echter hun geest niet
+     dierlijk werd, maar het redelijke en menschelijke bewaarde, zooals
+     Apuleius in zijn boek, waaraan hij den titel "De gouden ezel" gaf,
+     vermeld of verdicht heeft, dat het hem zelf is overkomen om, door
+     opnemen van vergif, een ezel te worden, terwijl zijne ziel die van
+     een mensch bleef.
+
+     Dit is òf onwaar òf zoo ongewoon, dat men het te recht niet
+     gelooft. Echter moet men onwrikbaar gelooven, dat de almachtige God
+     alles kan doen wat Hij wil, hetzij om te straffen, hetzij om genade
+     te betoonen, en dat de demonen ... niets bewerken dan wat Hij
+     toelaat, wiens oordeelen vaak verborgen maar nooit onrechtvaardig
+     zijn. In geen geval scheppen de demonen substanties wanneer zij
+     iets dergelijks doen als waarover nu de quaestie loopt, maar zij
+     veranderen naar 't uiterlijk hetgeen door den waren God is
+     geschapen, zoodat het schijnt te zijn wat het niet is. Ik geloof
+     dus geenszins dat--om van de ziel geheel te zwijgen--zelfs het
+     lichaam op eenige wijze door de kunst of macht der demonen
+     werkelijk in dierlijke ledematen en gestalten kan worden veranderd,
+     maar wél, dat het voorstellingsvermogen van den mensch, dat ook in
+     't denken en droomen ontelbare soorten van voorwerpen afwisselend
+     uitbeeldt, en, hoewel zelf geen lichaam, toch met wonderbaarlijke
+     snelheid vormen aanneemt, die op lichamen gelijken, eveneens,
+     wanneer de lichamelijke zintuigen des menschen in slaap bevangen of
+     bedwelmd zijn, op onuitsprekelijke wijze in een lichamelijke
+     gedaante binnen het bereik van eens anders zintuigen kan worden
+     gebracht, zoodat, terwijl de lichamen zelven der menschen ergens
+     liggen, wel is waar levend, maar met meer verdoofde zinnen dan ooit
+     in den slaap, het voorstellingsvermogen als 't ware
+     verlichamelijkt, in het beeld van eenig dier aan eens anders zinnen
+     verschijnt, en dat de mensch ook zich zelf verbeeldt een dier te
+     zijn, zooals hij zich dat in den droom kan verbeelden, en lasten te
+     dragen; welke lasten, als ze inderdaad lichamen zijn, door de
+     demonen gedragen worden, om de menschen te foppen, die deels de
+     ware lichamen van lasten, deels de valsche van trekdieren zien. Een
+     zekere Praestantius toch verklaarde dat het zijn vader overkomen
+     was, bedoeld vergif in een kaas thuis tot zich te hebben genomen en
+     op zijn bed als in slaap te liggen, waaruit hij echter op geen
+     manier kon worden opgewekt. Na eenige dagen was hij echter als 't
+     ware ontwaakt en had zijne ondervindingen als een droom verteld,
+     dat hij nl. een paard was geworden en te midden van andere
+     trekdieren voor de soldaten graan had getransporteerd, dat het
+     Raetische heet, omdat het naar Raetië [ong. Tyrol en Zuid-Beieren]
+     wordt vervoerd. Bij onderzoek bleek het aldus geschied te zijn als
+     hij vertelde; en toch scheen het hem een droom toe. Een ander
+     verklaarde, dat hij, in zijn eigen huis 's nachts, voor hij ter
+     ruste ging, een philosoof, een van zijne beste kennissen, tot zich
+     zag komen, die hem eenige Platonische denkbeelden uiteenzette, die
+     hij vroeger, hoezeer er om verzocht, niet had willen uiteenzetten.
+     En toen men dien philosoof vroeg, waarom hij in het huis van een
+     ander had gedaan wat hij in zijn eigen huis had geweigerd te doen,
+     zeide hij: "Ik heb het niet gedaan, maar gedroomd dat ik het gedaan
+     had". En aldus is aan den een door middel van het
+     voorstellingsbeeld tijdens zijn waken vertoond wat de ander in zijn
+     droom zag.
+
+     Dit is niet door den eerste den beste, wien men voor
+     ongeloofwaardig zou kunnen verklaren, tot mij gekomen, maar door
+     zegslieden van wie ik niet mag aannemen, dat zij mij belogen
+     hebben. Wat men dus zegt en ook in boeken vermeld vindt, dat door
+     de Arcadische goden of liever demonen, menschen in wolven plachtten
+     te worden veranderd en dat
+
+    Circe Odysseus' makkers herschiep door toovergezangen,
+
+     schijnt mij toe op deze wijze te hebben kunnen gebeuren, als het
+     werkelijk gebeurd is."
+
+De brandende vraag of Samuël zelf zich aan Saul heeft gemanifesteerd,
+liet ook Augustinus niet onverschillig.
+
+In zijn geschrift "Over verschillende vragen" aan Simplicianus (van 397
+dagteekenende) zegt hij (II. vr. IV, 1):
+
+     "Gij vraagt, of de onreine geest, die in de toovenares was,
+     bewerken kon, dat Samuël door Saul gezien werd en met hem sprak.
+     Maar het is een veel grooter wonder, dat Satan zelf, de vorst aller
+     onreine geesten, met God vermocht te spreken en Hem verzocht, Job,
+     dien allerrechtvaardigsten man, op de proef te mogen stellen.... En
+     indien dit U schokt, dat het aan een boozen geest vrij stond de
+     ziel van een rechtvaardige op te wekken en als 't ware uit de
+     geheime verblijfplaatsen der dooden te voorschijn te roepen, moet
+     het dan niet meer verbazing wekken, dat Satan den Heer zelf opnam
+     en op de tinne des tempels zette? Op welke wijze hij het ook gedaan
+     heeft, de manier waarop het aan Samuël overkomen is, opgewekt te
+     worden, blijft ons evenzeer verborgen. Of men moest soms zeggen,
+     dat het voor den duivel eene gemakkelijkere vrijpostigheid was, den
+     levenden Heer mee te nemen van waar hij wilde en neer te zetten
+     waar hij wilde, dan den geest van den overleden Samuël uit zijn
+     verblijf op te wekken. Maar indien ons dit in het Evangelie daarom
+     niet hindert, omdat de Heer wilde en toeliet dat het geschiedde,
+     zonder eenige vermindering van zijne macht en goddelijkheid,
+     evenals Hij door de Joden zelven, ofschoon dezen verdwaasd en vuil
+     waren en de werken des duivels deden, zich heeft laten vasthouden
+     en boeien en bespotten en kruisigen en dooden: dan is het ook niet
+     absurd om te gelooven, dat door eene zekere uitzonderingsbepaling
+     van den goddelijken wil toegestaan werd, dat de geest van den
+     heiligen profeet, niet tegen zijn zin noch door gebiedende en
+     noodzakende tooverkracht, maar gewillig en aan de geheime
+     beschikking Gods, welke aan die toovenares en Saul ontging,
+     gehoorzamende, er in toestemde om zich aan den blik des konings te
+     vertoonen, ten einde hem door eene goddelijke uitspraak te
+     verpletteren. Waarom toch zou de ziel van een goed mensch, als zij,
+     door booze levenden opgeroepen, verscheen, hare waardigheid
+     verliezen, daar ook levende goede menschen dikwijls op bevel tot
+     boozen komen en met hen verhandelen over 't geen plicht en
+     billijkheid vereischt, terwijl ze daarbij hunne eer en deugd
+     ongerept bewaren en tegenover de ondeugden van de anderen zulk eene
+     houding aannemen, als in overeenstemming is met de omstandigheden?"
+
+Helt Augustinus hiermede tot de zienswijze van Origenes (z.b.) over, hij
+zou toch liever den uitweg van Tertullianus willen inslaan (2):
+
+     "Er is echter bij dit feit een andere gemakkelijkere uitweg en eene
+     meer geschikte verklaring mogelijk, nl. om aan te nemen, dat niet
+     werkelijk de geest van Samuël uit zijne rust is opgewekt, maar een
+     fantoom en een spel van verbeelding door de machinatiën van den
+     duivel zijn voorgesteld, hetwelk de Schrift daarom met den naam van
+     Samuël noemt, omdat de beelden der dingen met de namen van datgene
+     plegen genoemd te worden, waarvan zij beelden zijn.... Wie toch
+     aarzelt, een geschilderd mensch een mensch te noemen?... Het is dus
+     geen wonder, wanneer de Schrift zegt dat Samuël gezien is, indien
+     ook bij geval slechts een beeld van Samuël verscheen, door de
+     machinatie van hem, die zich in een engel des lichts verandert en
+     zijne dienaren in dienaren der gerechtigheid".
+
+Alles overwegende en geen uitspraak willende doen in de vraag of de
+menschelijke ziel na dit leven al of niet door magische bezweringen kan
+worden opgeroepen en verschijnen, komt Augustinus (3), hoewel
+"schoorvoetende, om niet meer nauwgezette onderzoekingen van te voren
+uit te sluiten" tot de conclusie om "liever aan te nemen" dat "door de
+booze medewerking van die toovenares" hier de eene of andere satanische
+illusie is te weeg gebracht.
+
+In een later geschrift "Over de acht vragen van Dulcitius" (niet vóór
+421) haalt hij in vr. VI het voorgaande betoog over de kwestie aan,
+voegt er echter aan toe (5):
+
+     "Maar dat ik niet te vergeefs gezegd heb, dat wij, om geen meer
+     nauwgezette onderzoekingen van te voren uit te sluiten, [niet dan]
+     schoorvoetende moesten aannemen, dat bij dit feit een schijnbeeld
+     van Samuël door de booze medehulp van de toovenares is vertoond,
+     dat heeft mijn later onderzoek mij geleerd, daar ik gevonden heb,
+     dat in het boek van Jezus Sirach, waarin de aartsvaders van de rij
+     af geprezen worden, Samuël in dier voege geprezen wordt, dat het
+     heet: "Hij heeft ook nog na zijn dood geprofeteerd [XLVI, 23]".
+     Mocht men echter ook dit boek tegenspreken op grond van den canon
+     der Hebreeën, omdat het zich daarin niet bevindt: wat moeten wij
+     van Mozes zeggen, die zeer zeker volgens Deuteronomium [XXXIV, 5]
+     stierf en volgens het Evangelie [Matth. XVII, 3] met Elia, die niet
+     stierf, aan levenden is verschenen?"
+
+Ook in zijn geschrift "Over de vereering, de dooden te betoonen" (niet
+vóór 421) heeft zich Augustinus (XV, 18) op dezelfde wijze uitgelaten.
+
+De grootste der kerkvaders is dus, wat de doodenbezwering te Endor
+betreft, ten slotte tot dezelfde conclusie gekomen als ook heden ten
+dage de meest gezaghebbende theologen en ten allen tijde de onbevangene
+lezers, dat nl. het verhaal in den Bijbel (I Sam. 28,5--20), zooals het
+er staat, eene reëele verschijning van Samuël veronderstelt.
+
+De theürgie in den eigenlijken zin des woords, d.w.z. de kunst om met
+bovenmenschelijke wezens in aanraking te komen, wordt door Augustinus in
+den "Staat Gods" fel bestreden. Van het feit, dat de Neoplatonicus
+Porphyrius in zijn brief aan Anebo (z.b.) twijfelingen opperde, trekt de
+kerkvader in X, 11 ruim partij; het antwoord van Abammon (Iamblichus)
+schijnt hem te zijn ontgaan. Toch kan ook Augustinus niet alle feiten
+geheel wegcijferen, al beknibbelt hij ze zooveel mogelijk en al maakt
+hij er zich in de moeilijkste gevallen met eene uitvlucht van af:
+
+     "Wat betreft het feit, dat, zooals Porphyrius vermeldt, zij die
+     deze, [de theürgische] vuile reinigingen volgens heiligschendenden
+     ritus uitoefenen, sommige wonderbaarlijk schoone beelden, hetzij
+     van engelen hetzij van goden, als met gezuiverden geest zien
+     (indien zij ten minste iets zoodanigs zien) dan bevestigt dit het
+     woord van den apostel dat "Satan zich verandert in een engel des
+     lichts". Van hem toch zijn die fantomen, van hem, die, begeerende
+     de rampzalige zielen door de bedriegelijke vereering van vele
+     valsche goden te verstrikken en van den waren dienst des waren
+     Gods, den eenige door wien men gereinigd en geheeld wordt, af
+     keerig te maken, zich zelf, zooals van Proteus is gezegd,
+
+         in alle gedaanten verandert,
+    vijandelijk vervolgende, bedriegelijk helpende, altijd
+    verdervende [X, 10]."
+
+Bij het vermelden van die schoone verschijningen denken wij
+onwillekeurig aan de bezwering der demonen door Iamblichus, boven
+uitvoerig beschreven.
+
+Met dat al erkent Augustinus (X, 16.) de realiteit van andere, naar
+moderne opvatting veel krassere "wonderen der goden", "waarvoor de
+geschiedenis borg staat", "die klaarblijkelijk door hunne kracht en
+macht geschieden", bijv.:
+
+     "dat eene Vestaalsche maagd, wier zuiverheid in twijfel werd
+     getrokken, het geding beslechtte door eene zeef met water uit den
+     Tiber te vullen, zonder dat het doorliep. Deze en andere wonderen
+     van dien aard zijn geenszins naar macht en grootte met die te
+     vergelijken, welke, naar wij lezen, aan het volk Gods zijn
+     geschied, hoe veel te minder die wonderen, welke door de wetten
+     zelfs van die volkeren, die zulke goden vereerden, verboden en
+     gestraft werden, nl. de wonderen der magie of theürgie! De meesten
+     daarvan bedriegen slechts in schijn de sterfelijke zintuigen door
+     het spel der verbeelding, zooals bijv. het omlaag halen der maan
+     ... enkele schijnen wel is waar feitelijk sommige daden der vromen
+     te evenaren, maar het doel, waardoor ze worden onderscheiden, toont
+     dat onze wonderen buiten vergelijking de meerdere zijn."
+
+In zake deze laatste opmerking verwijzen wij naar het onderscheid dat
+Origenes maakt tusschen de wonderen van Jezus en die der toovenaars
+(z.b.). Voorts zij van Augustinus nog eene passage aangehaald, waarin
+hij evenzeer op gelijke wijze als andere reeds boven door ons vermelde,
+christelijke schrijvers redeneert (X, 8):
+
+     "Den magiërs van Pharao werd daarom toegestaan, eenige wonderen te
+     verrichten, ten einde op wonderbaarlijkere wijze te worden
+     overwonnen. Zij toch werkten door middel van booze tooverijen en
+     magische bezweringen, waaraan de booze engelen, d.w.z. de demonen,
+     zijn onderworpen; Mozes echter heeft met grootere macht, omdat hij
+     het recht aan zijne zijde had, in den naam Gods, die hemel en aarde
+     schiep, met hulp der [goede] engelen hen gemakkelijk overwonnen".
+
+Zonder de redeneeringen van Augustinus aan eene ingrijpende kritiek te
+onderwerpen, moeten wij er toch de aandacht op vestigen, dat hij uit het
+oog schijnt te hebben verloren, dat de vroegere wetten de magie
+geenszins als zoodanig, maar slechts wanneer zij tot booze doeleinden
+werd misbruikt, bestraften en dat men ook van overheidswege, zooals wij
+herhaaldelijk hebben opgemerkt, wel eens de hulp van toovenaars heeft
+ingeroepen.
+
+Al die bestrijding door conciliën en kerkvaders heeft echter niet kunnen
+verhinderen, dat ook Christenen volgens de overoude methoden, tooverij
+uitoefenden. In Egypte bijv. zijn tooverpapyri gevonden, toebehoorende
+aan een magiër uit de achtste eeuw n. Chr., maar waarschijnlijk
+grootendeels van vroeger dateerende. Wij willen tot besluit, hier nog
+een en ander uit aanhalen:
+
+     "Spreuk tot vergemakkelijking der geboorte.
+
+     Toen de Heiland met zijne discipelen op den Olijfberg ging, trof
+     hij er eene hertekoe aan, die in weeën lag. Deze schreeuwde tot
+     hem:
+
+     "Wees gegroet, gij zoon der maagd! Wees gegroet, gij, de
+     eerstgeborene van zijn vader en van zijne moeder! Gij zult tot mij
+     komen en mij helpen in dit uur der benauwdheid". Hij wendde zijne
+     oogen tot haar en zeide: "Mijn glans zoudt gij niet kunnen
+     verdragen.... maar ik haast mij [en zend] den aartsengel Michaël
+     tot U.... en hij neemt een scheut(?)wijns en roept mijnen naam
+     daarbij aan en den naam van mijne twaalf apostelen en zegt: wat
+     krom is, moet recht worden... Ik ben het die spreekt, de Heer
+     Jezus, die [genezing] verstrekt"[111].
+
+In de navolgende liefdes-tooverspreuk wordt ook de duivel aangeroepen:
+
+     "Sjoerin, Sjoeran, Sjoetaban, Sjoetaben, Ibonese, Sjarsaben, ....
+     Satan de duivel, die met zijn staf op de aarde sloeg tegen den
+     levenden God en zeide: "Ik ben ook een god"--ik bid en roep U allen
+     heden aan, opdat gij tot mij moogt komen naar [deze dingen], die ik
+     heden in mijne handen houd, opdat gij, zoodra ik aan Theodora ervan
+     geef te eten of te drinken, haar hart en haar vleesch aan mij moogt
+     boeien tot in eeuwigheid. Ja, ja!"
+
+En in eene andere spreuk, ook tot erotische doeleinden, gaat de magiër
+zelfs tot dreigementen over, die onwillekeurig aan de vroeger vermelde
+dreigementen herinneren:
+
+     [Als gij mij niet volgt], dan daal ik neer naar de onderwereld en
+     breng den beheerscher van den Tartarus naar boven en zeg: "Gij zijt
+     ook een god," want ik wil mijn verlangen naar Theodora vervullen.
+
+     Hij zeide tot mij: "Verlangt gij den steen, ik breek hem stuk, het
+     ijzer, ik maak het tot water, de ijzeren deuren, ik verbreek ze
+     haastiglijk, tot dat ik boei het hart van Theodora aan U, ik,
+     spoedig.
+
+     Wanneer zij hierop niet komt, dan houd ik de zon in zijn wagen op
+     en de maan in haren loop en de sterrekroon die op het hoofd van
+     Jezus is, totdat ik mijn verlangen vervul, haastiglijk, ja, ja!
+
+     Ik bezweer U en al uwe machten.... ik bezweer den vurigen troon,
+     waarop gij zit, tot dat gij mijn verlangen naar Theodora, de
+     dochter van Eudoxius, vervult. Ik bezweer Uwe amuletten. Ja, ja,
+     terstond, terstond!"[112]
+
+
+
+
+Litteratuur.
+
+
+#E. Zeller#, Die Philosophie d. Griechen, Bd. III, 2e afd. 4e uitg.
+(1902).
+
+#J. Burckhardt#, Die Zeit Constantins d. Grossen, 2e uitg. (1880).
+
+#J. Geffeken#, Der Ausgang d. griech.-röm. Heidentums, in
+Religionswiss. Bibl. hrg. v. W. Streitberg, Bd. VI (1920).
+
+#K.H.E. de Jong#, Hegel u. Plotin (1916).
+
+#Ranke#, s.v. Aegypten II Religion, in Die Rel. i. Gesch. u. Geg. I
+(1909).
+
+#E. Kuhnert#, Feuerzauber, in Rhein. Mus. f. Philol. Bd. XLIX
+(1894).
+
+#K. Preisendanz#, Die Homeromantie. Pap. Lond. CXXI, in Philologus
+Bd. LXXII (1913).
+
+The demotic magical papyrus ed. by F. Ll. Griffith a. H. Thompson
+(1904).
+
+#J. de Zwaan#, Een dichter uit den tijd der Apostolische vaderen,
+in Onze Eeuw XI jrg. 4. deel (1911).
+
+#Maspéro#, Étud. d. myth. e. d'arch. ég. I e. II (1893).
+
+#C. Rasche#, De Iamblicho libri qui inscr. de myst. auctore,
+Dissert. Münster (1911).
+
+#Couperus#, De berg van licht (1905).
+
+#Lucianus#, De spiritistische séance te Endor, in De Dageraad Bd.
+XV (1893/94).
+
+#De H#. boeken v. h. oude verbond. Vulgaat en Nederl. vertaling met
+aanteeken. kerk. goedg. II (1897).
+
+#v. Orelli#, s.v. Saul, in Herzog, Realenc. prot. Theol. u. Kirche,
+13e uitg. Bd. XVII (1906).
+
+#A. Lods#, La croyance à la vie future e. l. culte des morts dans
+l'antiquité israelite (1906).
+
+#R. Kittel#, Geschichte d. Volkes Israël, 3e uitg. Bd. II (1917).
+
+#J. Scheftelowitz#, Der Seelen- u. Unsterblichkeitsglaube im alten
+Testament, in Archiv f. Religionswiss. Bd. XIX (1919).
+
+#Kautzsch#, s.v. Urim u. Tummim, in Herzog, Realenc. 3e uitg. Bd.
+XX (1908).
+
+#R. Ganschinietz#, Hippolytos' Cap. gegen die Magier, uit Text. u.
+Unt. Gesch. altchr. Lit. brg. v. Harnack u. Schmidt, 3 Reihe, IX. Bd. 2.
+Hft. (1913).
+
+#Origenes#, Eustathius v. Antiochien u. Gregor v. Nyssa üb. d.
+Hexe von Endor, hrg. v. E. Klostermann, in kl. Texte f. Vorl. u. Üb. 83
+(1912).
+
+#V. Schultze#, Geschichte d. Untergangs d. gr.-röm. Heidentums Bd.
+I (1887).
+
+#L. Loewenfeld#, Somnambulismus u. Spiritismus, 2e uitg. (1907).
+
+#v. Schrenck--Notzing#, Materialisationsphänomene. Ein Beitrag z.
+Erforschung der mediumistischen Teleplastie (1914).
+
+#W. Koch#, Kaiser Julian (1899).
+
+#P. Allard#, Julien l'Apostat I, 2e uitg. (1900).
+
+#J. Geffcken#, Kaiser Julianus (1914).
+
+#R. Wünsch#, Antikes Zaubergerät aus Pergamum, in Jahrb. d.
+deutsch. arch. Inst. Ergänzungsheft VI(1905).
+
+#Gregorovius#, Geschichte d. Stadt Athen im Mittelalter Bd I
+(1889).
+
+#R. Wünsch#, Sethianische Verfluchungstafein (1898).
+
+#K. Preisendanz#, Miszellen z.d. Zauberpapyri, in Wiener Studiën,
+Zeitschr. f. klass. Philol. XL Jrg. (1918) 1 Hft.
+
+#J. Geffcken#, Der Bilderstreit des heidnischen Altertums, in
+Archiv f. Religionswiss. Bd. XIX (1919).
+
+#K.H.E. de Jong#, Die Lehre vom Astralkörper bei den
+Neuplatonikern, in Actes d. IV^e Congres internat. d' hist. d. rel.
+(1913).
+
+#C.J. von Hefele#, Conciliengeschichte, 2e Ausg. B. I (1873) e. II
+(1875).
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+*Slotwoord.*
+
+
+Aan het einde van ons overzicht gekomen, moeten wij nog ons eigen
+oordeel over de realiteit en de waarde der magie uitspreken.
+
+Zooals wij zagen, valt het niet te betwijfelen dat verscheidene antieke
+denkers de realiteit der magie loochenden, waarbij echter opmerkelijk
+is, dat de grootsten van hen, Democritus en Aristoteles, toch ruimte
+lieten voor feiten die tot het gebied der magie behooren. Daarentegen
+erkenden andere, bij de genoemden geenszins achterstaande denkers als
+Iamblichus, Proclus, Origenes, Augustinus de realiteit der magie
+onomwonden. Dat het verzet der ongeloovigen ten slotte wegstierf, was
+eene wetenschappelijke noodzakelijkheid. In onzen tijd zien we evenzeer,
+hoe het ongeloof, dat tooverij en geesten loochent, voor de uitkomsten
+van het "psychische onderzoek", ingesteld door autoriteiten als E.
+Gurney, F.W.H. Myers, W, Barrett e.a. gaandeweg zwicht.
+
+Over de waarde der magie hebben in de oudheid zelfs mannen, die de
+realiteit der feiten erkenden, zich ongunstig uitgelaten. Bij nader
+onderzoek blijkt echter, dat de magie niet verdient, botweg met afkeer
+en minachting te worden behandeld. De tooverij zal op het gebied van
+liefde wel niet meer kwaad hebben veroorzaakt dan bijv. verlokkingen van
+financiëelen aard. Of de "magiërs" meer zieken hebben verknoeid dan de
+geneesheeren, blijft eene open vraag. En ongetwijfeld zinkt het aantal
+dergenen, die door "zwarte magie" hun leven verloren, in 't niet
+tegenover de ontelbare slachtoffers van schavot of oorlog. Voorts staat
+tegenover de schaduwzijde der magie ook een niet gering te achten
+lichtzijde. De magie heeft den stoot gegeven tot grootsche scheppingen
+op litterair gebied. Zonder de magie toch zouden wij drie der schoonste
+zangen van Homerus, de meest ontroerende tragedie van Euripides, de
+diepstgevoelde idylle van Theocritus missen. Ook valt niet te
+betwijfelen dat vele zieken door de toepassing van toovermiddelen,
+wellicht hoofdzakelijk ten gevolge van "suggestie," genezing hebben
+gevonden. Door de strenge leefwijze en de geestesconcentratie, welke tal
+van magische handelingen vereischten, kwam menigeen tot "reiniging der
+ziel" en tot "verlossing." En, wat voor ons, menschen, het hoogste van
+alle belangen raakt, door de "doodenbezwering" was, naar de overtuiging
+van hoogst achtenswaardige antieke denkers, het voortbestaan der ziel na
+den dood daadwerkelijk aangetoond.
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+REGISTER.
+
+A.
+
+Aardbevingen 90, 206 vlg, 211
+Amuletten 14, 85 vlgg., 153, 170, 211, 219, 239
+Animisme 3, 90, 132, 216
+Astrologie 67 vlgg, 107, 137 vlg., 166, 193, 219
+
+B.
+
+Beelden, wonderdadige 101, 121, 123, 146, 169, 206, 213--216
+Belezen 46 vlg
+Beschermgeesten 138 vlg.
+Bijzitters 110, 126
+
+C.
+
+Christendom 103--109, 187
+Concilies 218 vlg
+Corybantisme 102
+
+D.
+
+Demonen 1, 48, 82 vlg, 94 vlg., 100 vlg., 103 passim
+Doodenbezwering 1 vlg, 9--16, 22, 49, 52, passim
+Doop 129 vlg
+Dreigementen, magische 161--165, 238 vlg
+Duivel 105, 178, 224, 231 vlgg., 235, 238 vlg.
+
+E.
+
+Endor, toovenares van 175--179, 185 vlg., 221 vlgg, 230--234
+Envoûtement 35, 117
+Exorcisme 58, 65, 76, 95 vlg, 109, 173 vlg.
+
+F.
+
+Fakirs 96
+Fluide, magnetisch 35, 40
+
+G.
+
+Genezingen, wonderdadige 14, 20, 38 vlgg., 45 vlgg, 71 vlgg., 81 vlg,
+passim
+Gestorvenen, ontijdig 146 vlg, 173
+
+H.
+
+Hallucinaties 3, 54, 191, 216
+Haren 117
+Helderziendheid 4, 126
+Hydromantie 16, 49, 152
+Hypnose 3, 87, 102
+
+I.
+
+Illusies, magische 166 vlgg., 174, 224 vlg., passim
+
+J.
+
+Jezus 76, 103, 107 vlgg., 130 vlg., 179, 184 vlg, passim
+
+K.
+
+Kabbala 77
+Kinderoffer 49, 59 vlg., 67, 77, 108, 151, 170
+Knapen, waarzeggende 49, 125 vlg., 153 vlgg, 172, 182 vlg.
+Knoopen 52 vlg.
+Korenziel 44
+Kristalzien 126
+
+L.
+
+Liefdestoovenarij 13 vlg., 32 vlgg., 49--57, 59 vlg., 62--66, passim
+Linnen 120, 130, 132, 152, 200
+
+M.
+
+Mana 39, 57, 65, 73, 86, 99, 132, 151
+Materialisaties 191
+Mediums 96, 154 vlg.
+Mystiek 159 vlg.
+
+N.
+
+Naam, tooverkracht van den 73 vlgg., 107, 110, 129 vlgg., 144 passim
+
+O.
+
+Omgekomenen, geweldadig 146 vlg. 173
+Onthouding,  sexueele 53, 131 vlg., 154, 182
+Oog, het booze 25, 63, 84--87
+
+P.
+
+Perisprit 218
+Plaatjes, looden 40, 68, 146
+Praeanimisme 3
+
+R.
+
+Reliquieënvereering 99
+
+S.
+
+Speeksel 71 vlgg., 97 vlgg., 107
+Spiegel 125 vlg.
+Spiritisme 96, 205 vlg, 218
+Suggestie 3 vlg., 35, 40, 87, 96, 119
+
+T.
+
+Telepathie 2, 4, 25, 35 vlg., 140 vlg., 212 vlg.
+
+W.
+
+Weerwolf 52, 54, 92 vlgg., 119, 227, 230.
+
+       *       *       *       *       *
+ADDENDA.
+
+
+P. 21, regel 12, voeg na "verzoeken" in: "en aansporen".
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+FOOTNOTES:
+
+[Footnote 1: Odyssea X, 135-574 en XI.]
+
+[Footnote 2: Plutarchus, De ser. num. vind. 17, Aelianus, frg. 255.
+Galenus, Protrept. IX, 10.]
+
+[Footnote 3: Plutarch. De ser. num. 10, Vit. Cimon, 6.]
+
+[Footnote 4: Plutarch. De ser. num. 17.]
+
+[Footnote 5: Pyth. IV, 213 (380) vlgg.]
+
+[Footnote 6: Diogenes Laertius VIII, 2, 59, vgl. Diels, Die Fragmente
+d. Vorsokratiker I, 3^e uitg. (1912) p. 263 vlg]
+
+[Footnote 7: Augustinus, De Civ. Dei VII, 35.]
+
+[Footnote 8: Livius, I, 31.]
+
+[Footnote 9: Phaedo 81 c.d.]
+
+[Footnote 10: Euthydemus 290 a.]
+
+[Footnote 11: Sextus Empiricus, Math. IX, 19.]
+
+[Footnote 12: Epist. ad Menoeceum ap. Diog. Laert. X, 134.]
+
+[Footnote 13: Diog. Laert. VI, 2, 68.]
+
+[Footnote 14: Diog. Laert. VI, 2, 24.]
+
+[Footnote 15: Diog. Laert. VIII, 1, 36.]
+
+[Footnote 16: Schol. a. Theocr. II, 16; Propert II, 4, 10.]
+
+[Footnote 17: Plutarch. Vit. Pyrrh. 3.]
+
+[Footnote 18: E. Ziebarth, Neue attische Fluchtafeln, in Nachnchten d.
+Kon. Gesellsch. d. Wiss. Gottingen 1899 p. 109 vlg.]
+
+[Footnote 19: E. Ziebarth, Neue att. Fl., p. 113 vlg.]
+
+[Footnote 20: Livius XXV, 1.]
+
+[Footnote 21: Plinius, Hist. Nat. XVIII, 6,41]
+
+[Footnote 22: Apulems, Apolog. 42.]
+
+[Footnote 23: T.p.]
+
+[Footnote 24: Arrianus, Exped. Alex. II,3, Plutarchus Vit. Alex. 18.]
+
+[Footnote 25: Papyr. Parthey I. 264, in Abh. d. kön. Akad. d. Wiss.
+z. Berlin 1866.]
+
+[Footnote 26: Philostratus, Vit. Apoll. I,8.]
+
+[Footnote 27: Gazette archéologique IX, jrg. 1884, platen 44,45,
+46, p. 352 vlg.]
+
+[Footnote 28: Thucydides III, 22.]
+
+[Footnote 29: H. Hubert, s.v. Magia, in Daremb. e. Sagl. Dict. d.
+ant. gr. e. rom. Bd. III, 2 helft. (1904) p. 1515.]
+
+[Footnote 30: Papyr. Paris. 2579 en 2646, uitg. v. C .Wessely, in
+Gr. Zauberpap. v. Par. u .Lond., in Denkschr. d. phil. hist.
+Cl. d. Kais. Akad. Wiss. Wien Bd. XXXVI (1888).]
+
+[Footnote 31: Plinius, Hist. Nat. VII, 2, 9.]
+
+[Footnote 32: Sophocles ap. Macrobium, Saturn. V. 19, 9; frg.
+423 ed. Didot; Tr. gr. Frg. ed. Nauck 2e uitg. (1889) 491,
+p. 249.]
+
+[Footnote 33: H. Hubert, s.v. Magia p. 1516.]
+
+[Footnote 34: Papyr. Parthey II, v. 55 vlg.]
+
+[Footnote 35: Dio Cassius XXXVII, 30.]
+
+[Footnote 36: Herodotus III, 11.]
+
+[Footnote 37: Dio Cassius XLIX, 43.]
+
+[Footnote 38: Eusebius, Chron. Ol. 188,1.]
+
+[Footnote 39: Sueton. Vit. Aug. 94.]
+
+[Footnote 40: Sueton. Vit. Aug. 90.]
+
+[Footnote 41: Sueton. Vit. Tiber. 69.]
+
+[Footnote 42: De Is. en Osir., 12--19.]
+
+[Footnote 43: Pap. Paris, 3007--3085.]
+
+[Footnote 44: Philostratus, Vit. Apoll. IV, 45.]
+
+[Footnote 45: Philostrat. Vit. Apoll. IV, 4; 10; VIII, 7, 30 vgl.]
+
+[Footnote 46: Philostrat. Vit. Apoll. VIII, 26, Dio Cassius LXVII, 18.]
+
+[Footnote 47: Ep. LIII, 1.]
+
+[Footnote 48: Ep. CXXXVIII, 18.]
+
+[Footnote 49: Aehanus, Var. hist. IV, 17.]
+
+[Footnote 50: Plinius, Hist. nat. XXVIII 37.]
+
+[Footnote 51: Philostrat. Vit. Apoll. V, 27-38.]
+
+[Footnote 52: Philostrat. Vit. Apoll. VI, 29-34.]
+
+[Footnote 53: Philostrat. Vit Apoll. VIII, 1-8.]
+
+[Footnote 54: Ongenes, Contra Celsum III, 36.]
+
+[Footnote 55: Tacit. Histr. IV, 82.]
+
+[Footnote 56: Vopiscus, Vit. Saturn. 8]
+
+[Footnote 57: Hippolytus, Refut. omn. haer. VI, 7.]
+
+[Footnote 58: Hippol. Refut. omn. haer. VII, 32.]
+
+[Footnote 59: Tweede boek Jeû, vert. d. C. Schmidt in Koptisch-gnostische
+Schriften (1905), 322 en 327 f.f.]
+
+[Footnote 60: Alcest. 75 vlg.]
+
+[Footnote 61: De Civit. Dei VIII, 19: Ep. CXXXVIII, 19.]
+
+[Footnote 62: Capitolinus, Vit. Anton. phil. 13.]
+
+[Footnote 63: Dio Cass. LXXI, 8, 4; 9, 2.]
+
+[Footnote 64: Spartianus, Vit. Did. Julian. 7.]
+
+[Footnote 65: Tweede boek Jeû, vert. C. Schmidt p. 308-314.]
+
+[Footnote 66: Ed. Dieterich, Abraxas (1891) p. 169, v. 5 vlg.]
+
+[Footnote 67: Philostrat. Vit. Apoll. I, 8 en 13.]
+
+[Footnote 68: Milligan, Selections from the Greek Papyri (1910) p.
+83 vlg., Erman-Krebs, Aus den Papyrus d. kön. Mus. z. Berlin (1899)
+p 185.]
+
+[Footnote 69: Pap. Parthey II, 17 vlg.]
+
+[Footnote 70: Ennead. IV, 4,36.]
+
+[Footnote 71: Enn. IV, 4,41.]
+
+[Footnote 72: Enn, IV, 9,3.]
+
+[Footnote 73: Enn. IV, 4,40.]
+
+[Footnote 74: Enn, IV, 4,43.]
+
+[Footnote 75: Enn. IV, 7, 20.]
+
+[Footnote 76: Enn. IV, 4, 43.]
+
+[Footnote 77: Pap. V, col. VH, 27--VIII, 4, ed. Dieterich p. 808.]
+
+[Footnote 78:  Pap. V., col. VII, 17--25; ed. Diet., p. 807 vlg.]
+
+[Footnote 79: Porphyr. Vit. Plot. 23.]
+
+[Footnote 80:  Pap. V. col. II, 16-18 ed. Diet. p 796 vgl.]
+
+[Footnote 81: Celsus ap. Origen. Contr. Cels I, 68.]
+
+[Footnote 82: Papyr. Parthey I, 106-110.]
+
+[Footnote 83: Ps. Justinus, Quaest ad. Orthod. 26.]
+
+[Footnote 84: Dio Cassius LXXVII, 18, 4.]
+
+[Footnote 85: Herodianus, IV, 12.]
+
+[Footnote 86: Dio Cass. LXXIX, 11, 3, Lampridius, Vit. Hel. 8.]
+
+[Footnote 87: Lamprid. Vit. Alex. Sev. 29.]
+
+[Footnote 88: Vopiscus, Vit. Aurel. 24.]
+
+[Footnote 89: Codex Justinian. IX, 18, 4.]
+
+[Footnote 90: Eunapius, Vit. Soph. Ed. Boissonade, 2 uitg. p. 459.]
+
+[Footnote 91: Cod. Justin. IX, 18, 5.]
+
+[Footnote 92: Cod. Justin. IX, 18, 6.]
+
+[Footnote 93: Cod. Justin. IX, 18, 7.]
+
+[Footnote 94: Vit. Soph. Ed. Boissonade 2 uitg. p. 474 vlg.]
+
+[Footnote 95: Theodotus, Hist. eccl. III, 21.]
+
+[Footnote 96: Cod. Theodos. IX, 16, 7.]
+
+[Footnote 97: Zosimus IV, 13 vlgg, Philostorgius IX, 15, Socrates
+IV 19, Sozomenus, VI, 35.]
+
+[Footnote 98: Socrat. IV, 19, Sozomen. VI, 35.]
+
+[Footnote 99: Cod. Justin. IX, 18, 9.]
+
+[Footnote 100: Zosim. V, 41, Sozomen. IX, 6.]
+
+[Footnote 101: Nicephorus schol. ad Synes De insomn. p. 361 D. cf
+Stephanus, Thes. gr ling VII (1848/54) s v. strophalos c. 886
+Psellus ad Orac Magic. p. 74, cf Stephanus Thes. gr. ling.
+III (1835) s v. Hekatikos c. 360.]
+
+[Footnote 102: In Timaeum IV p. 240 a]
+
+[Footnote 103: In Tim. p. 287c.]
+
+[Footnote 104: Contr. Cels. V, 38, VII, 35, 64, 69, VIII, 41.]
+
+[Footnote 105: In Rem publ. Ed. Kroll II (1901) p. 117.]
+
+[Footnote 106: Greco-Egyptian frg. o. magie, ed. Goodwin (1852)
+p. 4 vlg.]
+
+[Footnote 107: In Rem publ. Ed. Kroll I (1899) p. 110 vlg.]
+
+[Footnote 108: In Rem publ. Ed. Kroll I p. 39]
+
+[Footnote 109: De abstin. I, 31, II, 46; Sentent. 32.]
+
+[Footnote 110: Suidas s.v. augoeides.]
+
+[Footnote 111: Erman u. Krebs, Aus den Papyrus d. kon. Mus.
+p. 257.]
+
+[Footnote 112: Erman u. Krebs, Aus d. Pap. p. 259.]
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Magie bij de Grieken en de Romeinen
+by Karel H.E. de Jong
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GRIEKEN EN DE ROMEINEN ***
+
+***** This file should be named 15215-0.txt or 15215-0.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        https://www.gutenberg.org/1/5/2/1/15215/
+
+Produced by Miranda van de Heijning, Frank van Drogen and the Online
+Distributed Proofreading Team.
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+https://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at https://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit https://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     https://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/15215-0.zip b/15215-0.zip
new file mode 100644
index 0000000..142ea83
--- /dev/null
+++ b/15215-0.zip
diff --git a/15215-8.txt b/15215-8.txt
new file mode 100644
index 0000000..97c1e16
--- /dev/null
+++ b/15215-8.txt
@@ -0,0 +1,6823 @@
+The Project Gutenberg EBook of Magie bij de Grieken en de Romeinen
+by Karel H.E. de Jong
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Magie bij de Grieken en de Romeinen
+
+Author: Karel H.E. de Jong
+
+Release Date: March 1, 2005 [EBook #15215]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GRIEKEN EN DE ROMEINEN ***
+
+
+
+
+Produced by Miranda van de Heijning, Frank van Drogen and the Online
+Distributed Proofreading Team.
+
+
+
+
+
+
+VOLKSUNIVERSITEITS
+BIBLIOTHEEK
+
+onder redactie van de Vereeniging "V.U.B."
+
+Prof. Dr. J. DE ZWAAN, Groningen, _Voorzitter_; Prof. Dr. Ph. KOHNSTAMM,
+Amsterdam, _Ondervoorzitter_; Dr. N. ADRIANI; Prof. Mr. D. VAN BLOM;
+Prof. Dr. J. BOEKE; Prof. Dr. H. BOLKESTEIN; Prof. Dr. F.J.J.
+BUYTENDIJK; RADEN Dr. HOESEIN DJAJADININGRAT; H.J.G. JANSSEN VAN RAAY;
+Prof. Mr. J. VAN KAN; Prof. Dr. J.W. PONT; Prof. Mr. N.W. POSTHUMUS;
+Prof. Dr. A.H.M.J. VAN ROOY; Prof. Dr. C. SNOUCK HURGRONJE; IR. J.A.G.
+VAN DER STEUR; Dr. H.H. ZEIJLSTRA Fzn., Deventer, _Secretaris_.
+
+
+7
+
+HAARLEM
+DE ERVEN F. BOHN
+1921
+
+DE MAGIE
+BIJ DE GRIEKEN EN ROMEINEN
+
+DOOR
+
+Dr. K.H.E. DE JONG,
+Privaat-docent aan de Rijks-Universiteit te Leiden.
+
+HAARLEM
+DE ERVEN F. BOHN
+1921
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+_VOORREDE_.
+
+_De magie is in wezen handelen, actief optreden bij uitnemendheid en wel
+met behulp van wonderbaarlijke of wonderbaarlijk werkende middelen, zij
+doet blijken dat de mensch krachten bezit, die buiten het bereik van de
+algemeen erkende zintuigen vallen; zij leidt tot de overtuiging dat onze
+ziel den "dood" overleeft en dat er nog andere intelligenties zonder
+cellichamen bestaan. Wat de religie betreft, deze onderscheidt zich van
+de magie hoofdzakelijk daarin, dat zij tegenover de "hoogere" machten
+uitteraard eene passieve houding aanneemt, een onderscheid, dat zich
+echter niet streng laat doorvoeren, zooals bijv. het gebed in vele
+gevallen beslist een actief karakter draagt. De mantiek, d.w.z. het om
+raad vragen en uitvorschen van de toekomst buiten de rede om, wijkt
+eveneens door haar passief karakter van de magie af, maar ook hier is de
+grens niet scherp te trekken, daar immers de magie vaak ter wille van de
+wichelarij wordt beoefend.
+
+Wij vatten voorts de magie meer in individueelen zin op en roeren daarom
+bijv. de zg. mysteri�n, die immers in den grond der zaak offici�ele
+magie waren, niet dan bij uitzondering aan. Bij de indeeling van de
+gegeven stof laten wij ons door historische gezichtspunten leiden.
+Hoofdstuk I behandelt den tijd tot � 450 v. Chr., het tijdperk van het
+na�eve geloof, hoofdstuk II den tijd van � 450 v. Chr.--� 100 v. Chr.,
+waarin het ongeloof bovendrijft, hoofdstuk III den tijd van � 100 v.
+Chr.--� 50 n. Chr., waarin de kentering intreedt en het ongeloof
+terugwijkt; hoofdstuk IV den tijd van � 50 n. Chr.--� 200 n. Chr.,
+waarin de nederlaag der ongeloovigen niet meer te loochenen valt, en
+hoofdstuk V de laatste eeuwen der oudheid, � 200_� 500 n. Chr., waarin
+het geloof door de wijsbegeerte wordt gerechtvaardigd_.
+
+_Hypothesen wantrouwende bepalen wij ons er hoofdzakelijk toe den lezer
+met de bronnen zelve in kennis te stellen. Wij hebben daarom getracht de
+citaten, hoe moeilijk, ja zelfs raadselachtig deze vaak zijn, zoo
+nauwkeurig mogelijk te vertalen. Ook hierbij hebben wij, zooals van zelf
+spreekt, ons den arbeid onzer voorgangers ten nutte gemaakt. In de
+vertaalde teksten staan onze eigene toelichtingen tusschen [ ]._
+
+_Het is mij eene aangename plicht, in de eerste plaats Prof. Dr. J. de
+Zwaan, en verder Dr. C. Brakman en den Heer W. C. Cape, voor de nuttige
+wenken, die ik van hen ontving, mijn hartelijken dank te betuigen_.
+
+_Den Haag. K. H. E. de Jong_.
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+INHOUD.
+
+Blz.
+
+Voorrede ............................................................  V
+
+Inleiding............................................................  1
+
+I. Het na�eve geloof................................................   7
+
+II. Het bovendrijvende ongeloof.....................................  19
+
+III. Kentering......................................................  48
+
+IV. Nederlaag der ongeloovigen......................................  80
+
+V. Het geloof gerechtvaardigd door de wijsbegeerte.................. 136
+
+Slotwoord........................................................... 242
+
+Register............................................................ 245
+
+Addenda............................................................. 247
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+
+
+INLEIDING.
+
+De magie hangt samen uit allerlei bestanddeelen, die het uiterst
+moeilijk is, uit elkaar te halen, te meer, daar zij immers vaak met de
+wichelarij, die wij zooveel mogelijk uitschakelen, dooreen is geward.
+Toch laten zich enkele onderscheidingen van principi�elen aard maken.
+Het staat bijv. vast, dat tal van tooverpractijken overleefsels
+(survivals) zijn, die het nageslacht in toepassing brengt zonder den
+waren zin ervan te begrijpen. Als wij, zooals immers vaak geschiedt,
+iets "afkloppen", dan denken wij er niet bij, dat dit kloppen
+oorspronkelijk de bedoeling had, om afgunstige en gevaarlijke geesten of
+demonen op de vlucht te drijven. Vaak maakten die overleefsels vroeger
+deel uit van de eene of andere religie, zooals o.m. de doodenbezwering,
+die ook in de classieke oudheid voorkwam, op een vroeger tijdperk van
+doodenvereering duidt. Dikwijls echter klampt de tooverij zich ook aan
+een nog bestaanden godsdienst vast en zijn nog heerschende religieuze
+plechtigheden in wezen magisch. Wie bijv. eene hostie bij zich draagt,
+om zich daardoor voor gevaren te beschermen, drijft tooverij met een
+bestaand cultusvoorwerp, en de consecratie zelf, waardoor, volgens de
+kerkleer, de substantie van het brood in de substantie van het lichaam
+des Heeren verandert, is, uit een oogpunt van godsdienstgeschiedenis,
+magie. Vaak echter hebben magische handelingen niets met eene
+ondergegane of bestaande religie te maken en dienen zij slechts om
+verbazing te wekken, ja, om er geld uit te slaan. Men denke bijv. aan
+de publieke vertooningen van "telepathie", zooals ze onlangs ten onzent
+de grootste belangstelling wekten, vertooningen die overigens met
+telepathie in den strengen zin van het woord niets te maken hebben. En
+zoo ontbrak het ook in de oudheid niet aan "toovenaars", die op de markt
+aan nieuwsgierige toeschouwers voor "weinige stuivers" hunne
+kunststukjes lieten zien.
+
+Wat de opvattingen betreft, die men in de oudheid van de magie had, ligt
+het voor de hand, dat men, afgaande op de laatst vermelde practijken,
+haar veelal als eene soort bedrog, hetzij van groven, hetzij van meer
+verfijnden aard beschouwde. Waar dit niet opging, maakten de
+ongeloovigen zich liefst met het een of andere groote woord er van af,
+als bijv. "deisidaimonie", en "superstitie", beide vrijwel equivalenten
+van de ten onzent geliefkoosde uitdrukking "bijgeloof". Diegenen echter,
+die de magie als iets supranormaals beschouwden, stelden zich meestal
+tevreden met een onderscheid te maken tusschen de magie in ongunstigen
+en in gunstigen zin, waarbij men de eerste meer bepaaldelijk go�tie, en
+de laatste sinds de tweede eeuw na Chr. bij voorkeur the�rgie noemde.
+Het lag echter in den aard der zaak, dat dit onderscheid niet altijd
+streng in acht werd genomen. De doodenbezwering bijv., ging voor
+ongeoorloofd of voor geoorloofd door naar gelang men zich hierbij van
+afkeerwekkende of van onaanstootelijke middelen bediende. Denkers, die
+zich niet met een diergelijk op ethische gronden berustend onderscheid
+vergenoegden, legden bij hunne pogingen om de magie te verklaren, den
+nadruk hetzij meer op het bestaan van geheimzinnige krachten in de
+menschen en in den kosmos, hetzij meer op de inwerking van
+bovenmenschelijke wezens.
+
+In onzen tijd heeft de poging om het alom voorkomende verschijnsel der
+magie te verklaren, tot diep gaande en ingewikkelde theorie�n aanleiding
+gegeven. Dat met enkel bedrog, hoewel bedrog op dit gebied ongetwijfeld
+eene groote rol speelt, zich op lange na niet alles laat verklaren, is
+zeker, en ook, dat men met groote, maar, alles wel beschouwd, zinledige
+woorden als "bijgeloof" evenmin verder komt. Men beschouwt de magie
+thans hoofdzakelijk als het onvermijdelijke resultaat van het nog
+onlogische en niet wetenschappelijk geschoolde denken der primitieve
+volkeren, terwijl men haar ook wel eens opvat als eene reactie tegen een
+"hoog" religieus standpunt, reeds in overoude tijden ingenomen. Verder
+zijn het thans voornamelijk twee theorie�n, die elkaar den voorrang
+betwisten. In de eerste plaats de "animistische", volgens welke er ook
+buiten de menschheid om "zielen" of "geesten" bestaan, zelfs in
+voorwerpen, die wij heden ten dage als levenloos beschouwen. Hierbij
+valt de nadruk op het onloochenbaar verband tusschen het geloof aan
+"geesten" of "zielen" en tooverij. Daarentegen vestigt de
+"praeanimistische" theorie de aandacht op het wijd verspreide geloof van
+eene niet-individueele "levenskracht" door welke de tooverij wordt
+verondersteld te geschieden. De aanhangers dezer theorie beroepen zich
+te recht op het feit, dat bij vele magische handelingen niet aan den
+bijstand of zelfs het bestaan van "geesten" of "zielen" wordt gedacht.
+Beide theorie�n sluiten elkaar echter volstrekt niet uit, zooals immers
+ook in onze dagen het geloof aan "geesten" met het geloof aan het
+"magnetische flu�de" of "dierlijk magnetisme" bij zeer velen goed
+samengaat. In elk geval is bij diergelijke theoretische overwegingen
+groote voorzichtigheid aan te bevelen, aangezien wij immers het
+zieleleven der huidige primitieve volkeren niet dan hoogst onvolledig
+kennen en aangaande de volkeren uit overoude "praehistorische" tijden in
+hoofdzaak op vrij onzekere gissingen zijn aangewezen. Maar niet alles in
+de magie berust op bedrog of op foutief denken; zij steunt ook, althans
+in vele gevallen, op een grondslag van "psychische" feiten, zooals men
+het nu pleegt te noemen. Dat door hallucinaties, hypnose,
+verbaalsuggestie en autosuggestie veel te verklaren is, wordt al lang
+toegegeven. Men dient echter nog verder te gaan en zekere feiten, wier
+lang ontkende realiteit nu toch meer en meer blijkt, als bijv. de
+mentale suggestie of telepathie en de helderziendheid er bij te trekken;
+ook de werking van psychische centra buiten den mensch om is althans
+niet a priori af te wijzen. Dat bij deze onderzoekingen de grootst
+mogelijke critische voorzichtigheid behoort te worden in acht genomen,
+behoeft geen betoog. In elk geval moeten wij echter dit principe als
+onomstootelijk aannemen; daar de magie een complex is van allerlei
+heterogene bestanddeelen, moet zij ook door de samenwerking van
+verschillende theorie�n worden verklaard.
+
+LITTERATUUR.
+
+
+a. _Van algemeenen aard_,
+
+#H. Schurtz#, Urgeschichte der Kultur (1900).
+
+#A. Lang#, Magie and religion (1901),
+
+*#Z�ckler#, s.v. Magier, Magie, in Herzog, Realencyklopaedie f.
+protest. Theol. u. Kirche, 3e uitg. XII (1903).
+
+#A.C. Haddon#, Magie and Fetishism (1906), in Religions, ancient
+and modern.
+
+Mgr. #A. le Roy#, La religion des primitifs (1909).
+
+#N.W. Thomas#, s.v. Magie, in Encyclopaedia Britannica, 11e uitg.
+XVII (1911).
+
+#Arendzen#, s.v. Occult art, occultism, in The Catholic
+Encyclopaedia XI (1911).
+
+*#Frazer#, The golden bough, 3e uitg. 1911 - 1915.
+
+#R. Dussaud#, Introduction � l'histoire d. religions (1914).
+
+#K. Beth#, Religion und Magie bei den Naturv�lkern (1914).
+
+#R.R. Marett#, s.v. Magie (Introductory), in Encyclopaedia of
+Religion and Ethics VIII (1915).
+
+#A. Jeremias#, Allgemeine Religionsgeschichte (1918).
+
+
+b. _Over "Animisme."_
+
+
+#L. Frobenius#, Aus den Flegeljahren der Menschheit (1901).
+
+#E.B. Tylor#, Primitive culture, 4^e uitg. (1903).
+
+#Goblet d'Alviella#, s.v. Animism, in Enc. o. rel. a. eth. I
+(1908).
+
+#A.W. Nieuwenhuis#, Die Wurzeln des Animismus. Eine Studie �ber
+die Anfange der naiven Religion nach den unter primitiven Malaiern
+beobachteten Erscheinungen, in Internat. Archiv f. Ethnographie, XXIV,
+Supplem. (1917).
+
+#B. Ankermann#, Totenkult u. Seelenglaube bei den afrikanischen
+V�lkern, in Zeitschrift fur Ethnologie 50e jrg. (1918).
+
+#G.W. Gilmore#, Animism or thought-currents of primitive peoples
+(1919).
+
+
+c. _Over "Praeanimisme"_.
+
+
+#R.H. Codrington#, The Melanesians (1891).
+
+#R.R. Marett#, The threshold of religion, 2e uitg. (1914).
+
+#R.R. Marett#, s.v. Mana, in Encycl. o. rel. a. eth. VIII (1915).
+
+#P. Saintyves#, La force magique (1914).
+
+
+d. _Over "psychische" feiten_.
+
+
+#J.A. Mac Culloch#, The childhood of fiction, a study of folktales
+and primitive thought (1905).
+
+*#K.H.E. de Jong#, Das antike Mysterienwesen in
+religionsgeschichtlicher, ethnologischer und psychologischer
+Beleuchtung, 2e uitg. (1919).
+
+_Aanm. De met * gemerkte boeken zijn ook voor 't vervolg van dit werk te
+raadplegen_.
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK I.
+
+Het na�eve geloof.
+
+
+De oudste en prachtigste gedenkstukken der Grieksche letterkunde, de
+heldendichten van Homerus (v��r de zevende eeuw) bevatten verscheidene
+episoden, waarin de magie onmiskenbaar op den voorgrond treedt.
+
+In de Ilias, die den oorlog der Grieken tegen Troje verheerlijkt, lezen
+wij o.m. hoe Hera, de echtgenoote van den hoogsten god, Zeus, van
+Afrodite, de godin der schoonheid, den gordel leent, aan wien eene
+onweerstaanbare charme is verbonden, en Zeus zoodoende betoovert,
+teneinde hem te beletten, den Trojanen bijstand te verleenen (XIV,
+153-351).
+
+Veel sprekender is echter in dit opzicht de Odyssea, die de lotgevallen
+van koning Odysseus, een der Grieksche helden uit den Trojaanschen
+oorlog, bezingt.
+
+Odysseus toch, de meest vindingrijke en meest volhardende van alle
+helden uit de classieke sagenwereld, raakt bij zijn avontuurlijken
+terugkeer uit Troje met zijn eenig overgebleven schip op een onbekend
+eiland verzeild, en stuurt de helft van zijne makkers op verkenning uit.
+Dezen bereiken het paleis van de toovenares Circe, wier liefelijk gezang
+tot hen doordringt en gaan, vriendelijk door haar uitgenoodigd, naar
+binnen, op ��n na, die uit wantrouwen achterblijft. En terecht, want
+Circe mengt onder het wijnmoes dat zij haren gasten voorzet booze
+kruiden, en verandert hen door aanraking met eene tooverroede in
+zwijnen. De eenige achtergeblevene makker, na tevergeefs te hebben
+gewacht, keert tot Odysseus terug en spoort hem aan, zoo spoedig
+mogelijk te vluchten. De held echter heeft daar geen ooren naar en gaat
+terstond geheel alleen er op uit om de verlorene makkers weer op te
+sporen. Onderweg ontmoet hem de god Hermes, de geleider van de zielen
+der overledenen, licht hem in, hoe hij het gevaar moet afwenden en
+verstrekt hem de geheimzinnige plant Moly als werkzaam tegenmiddel.
+Odysseus ledigt evenzeer den verraderlijken beker, maar weet zich
+ongemerkt van het tegengift te bedienen, en als Circe ook hem met de
+roede aanraakt, springt hij met getrokken zwaard op haar los, als om
+haar te dooden. Circe valt voor hem op de knie�n, smeekt om genade, en
+biedt hem, als onderpand van trouw, haar liefde aan. Odysseus gaat daar
+echter niet eerder op in, voordat zij zich door een plechtigen eed
+gebonden heeft, geen arglist meer in 't werk te stellen. Op verzoek van
+den held, geeft Circe voorts aan zijne makkers de menschelijke gedaante
+terug, en de zwervelingen brengen nu een vol jaar op het toovereiland in
+vreugde en genietingen door.
+
+V��r hun vertrek echter gebiedt Circe Odysseus, zich naar 't doodenrijk
+te begeven en aldaar den ziener Tiresias omtrent zijn verderen terugkeer
+te raadplegen. Odysseus ziet daar zeer tegen op, maar Circe bemoedigt
+hem en geeft hem nadere inlichtingen over den tocht naar het doodenrijk
+en wat hij aldaar te verrichten heeft. De held vaart naar het
+doodenrijk, dat aan gene zijde der wereldzee ligt en gaat naar de plek,
+hem door Circe aangewezen. Daar graaft hij met zijn zwaard een kuil van
+eene el breedte en lengte, brengt daaromheen een plengoffer voor alle
+dooden, eerst van honig met melk gemengd, vervolgens van wijn, daarna
+van water en strooit er ten slotte wit meel op. Hij belooft aan de
+"wezenlooze hoofden der dooden" na zijn terugkeer naar Ithaca, zijn
+vaderland, eene allervoortreffelijkste koe te offeren, en een
+brandstapel met heerlijke gaven overladen te ontsteken, maar ter eere
+van Tiresias afzonderlijk een geheel zwarten ram, uitmuntende onder de
+anderen, te slachten. Hierna keelt hij een mannelijk en een vrouwelijk
+schaap, zoodat het bloed in den kuil vloeit en beveelt zijn makkers ze
+te villen en te verbranden, onder een gebed tot de goden van het
+doodenrijk, Hades en diens gade, Persephoneia. De dooden komen op, maar
+Odysseus posteert zich, altijd naar de voorschriften van Circe, met
+getrokken zwaard naast de groeve en laat geen der overledenen, zelfs
+zijne eigen moeder niet, het bloed naderen, alvorens Tiresias te hebben
+geraadpleegd. Tiresias, kenbaar aan zijn gouden staf, nadert, drinkt van
+het bloed en voorspelt aan Odysseus wat hem op zijn terugkeer en na zijn
+thuiskomst wacht. Odysseus laat vervolgens zijne moeder en ook andere
+overledenen van het bloed drinken en onderhoudt zich met hen[1].
+
+Deze verhalen, hoe mythisch ook, zijn toch voor de magie der Grieken en
+Romeinen, of liever voor de magie van alle volkeren in de hoogste mate
+kenschetsend. Wij zien onwillekeurig welk een nauw verband er is
+tusschen tooverij en zinnelijke liefde. Wij leeren, dat de magie zelfs
+den toegang tot het doodenrijk vermag te ontsluiten. Voorts blijkt bij
+de doodenbezwering het hoofddoel te zijn, zich omtrent het heden en de
+toekomst nader te laten inlichten; vandaar dan ook de uitdrukking
+"necyomantie" of de meer gebruikelijke "necromantie", d.w.z.
+"doodenwichelarij".
+
+In de geschiedenis is herhaaldelijk sprake van doodenbezweerders en
+doodenorakelen. Wij zullen hier enkele treffende gevallen vermelden,
+waarbij men zich tot genoemde bezweerders of instellingen wendde, ten
+einde den toorn van overledenen te verzoenen of bijzonderheden te weten
+te komen die aan de "levenden" onbekend waren.
+
+De lierdichter Archilochus, vaak in ��n adem met Homerus genoemd, was,
+omstreeks 640 v. Chr., gesneuveld. Calondas die hem had neergeveld,
+wilde het orakel van Delphi raadplegen, maar de Pythia (profetes)
+verdreef hem, naar algemeen verzekerd werd, met de woorden:
+
+     "Weg uit den tempel met U, die gedood hebt den dienaar der Muzen!"
+
+Toen hij daarop zich verontschuldigde als in noodweer te hebben
+gehandeld en wenschte dat hij maar liever zelf was omgekomen, werd hem
+geboden, zich naar het doodenorakel te Taenarum (in het Zuiden van de
+Peloponnesus) te begeven en de ziel van den dichter door smeekbeden en
+plengoffers te verzoenen. Calondas voldeed hieraan en werd toen tot
+Delphi toegelaten[2].
+
+Melissa, de echtgenoote van Periander, tyran van Corinthe (omstreeks 600
+v. Chr.) had van een vreemdeling een deposito ontvangen. Toen Periander,
+na haar dood, dit nergens vermocht te vinden, liet hij door middel van
+het vermaarde doodenorakel der Thesproti�rs (in Epirus) de overledene
+vragen, hem de plaats, waar het deposito verborgen was aan te wijzen.
+Zij weigerde echter zulks te doen en verzekerde, koude te lijden daar
+zij geen baat had van de kleeren die met haar wel begraven maar niet
+verbrand waren; tevens voegde zij er een identiteitsbewijs bij van zeer
+intiemen aard. De tiran, overtuigd dat hij inderdaad met zijne
+overledene vrouw te doen had, liet terstond de Corinthische vrouwen van
+hare gewaden berooven en deze in een kuil verbranden, waarop de schim
+van Melissa, voor de tweede keer opgeroepen, de plaats van het deposito
+aanwees. Het verhaal hieromtrent is bij Herodotus, den "vader der
+geschiedenis", te vinden (V, 92).
+
+Ter loops zij hier opgemerkt, dat het een zeer oud en wijd verspreid
+gebruik is, om ter eere van overledenen kleedingstukken te verbranden.
+Reeds bij Homerus verzekert Andromache, de weduwe van den gesneuvelden
+Trojaanschen held Hector, zijne fijne gewaden als eerbetoon in 't vuur
+te zullen werpen (Ilias XXII, 510-514). Te Athene zoowel als te Rome was
+het verboden, meer dan drie gewaden te gelijk met den doode aan de
+vlammen prijs te geven. En nog in onzen tijd verbranden Joodsche
+pelgrims in een zeker dorp van Galilea op een bepaalden dag van 't jaar
+shawls en zakdoeken ter eere van overledene Rabbis.
+
+Van Pausanias, sinds 480 voogd van een minderjarigen Spartaanschen
+koning, wordt bericht dat hij, tijdens zijn verblijf te Byzantium eene
+jonkvrouw, genaamd Cleonice, had willen verleiden en haar bij
+vergissing had gedood. Sindsdien werd hij onophoudelijk gekweld door de
+schim der verslagene, die hem in den droom verscheen en hem dreigend
+toeriep:
+
+     "Ga uwe straf tegemoet! Baldadigheid voert ten verderve!"
+
+Hij nam, ten einde raad, tot het doodenorakel te Heraklea (in Klein-Azi�
+aan de Zwarte Zee) zijne toevlucht, liet door allerlei ceremoni�n en
+plengoffers de ziel van Cleonice bezweren en trachtte haar toorn te
+verbidden. Zij verscheen en zeide dat hij, te Sparta aangekomen, spoedig
+van zijne ellende bevrijd zou zijn, zinspelende, naar het schijnt, op
+het einde dat hem wachtte. Inderdaad werd Pausanias van verraad
+overtuigd en vluchtte hij, om de inhechtenisneming te ontgaan, naar een
+tempel, waarin men hem echter inmetselde en aan den hongerdood
+prijsgaf[3]. De Spartanen werden daarna eveneens door schrikwekkende
+verschijningen verontrust en daar het orakel hun gelastte de ziel van
+Pausanias te verzoenen, ontboden zij "psychagogen", d.w.z.
+doodenbezweerders, uit Itali�, die een offer brachten en het schimbeeld
+uit het heiligdom verdreven[4].
+
+Aangaande de liefdestooverij zij opgemerkt, dat men daarbij, zooals
+allereerst eene zinspeling van Pindarus, den verhevensten Griekschen
+lierdichter (eerste helft der vijfde eeuw) aanduidt[5], o.m. een vogel
+uit de familie der spechten, den draaihals (gr. iynx) op een rad (of
+schijf) bond en in eene zekere richting ronddraaide. Wij zullen in
+hoofdstuk II er een hoogst interessant voorbeeld van aanhalen.
+
+Het spreekt vanzelf dat de magie zich niet bij de doodenbezwering en de
+opwekking of verdrijving van liefde beperkte, maar haren invloed op het
+geheele leven liet gelden. Door tooverij trachtte men ziekten te
+genezen--reeds de Odyssea (XIX, 457 vlg.) kent eene bezwering, die eene
+bloedende wond vermag te stelpen--, door tooverij een vijand te schaden,
+ja, zoo mogelijk, te dooden--waartoe men reeds vroeg van wassen beeldjes
+gebruik maakte--, door tooverij zelfs het weder en levenlooze wezens te
+be�nvloeden--zooals men van de Thessaalsche heksen vertelde, dat zij de
+maan van den hemel vermochten omlaag te trekken.
+
+Aan de mythische figuur van den zanger Orpheus knoopte zich, ongeveer
+sinds het begin der zesde eeuw, eene geheele litteratuur vast, die in
+hooge mate een magisch karakter droeg. Orpheus zelf ging door voor een
+groot toovenaar. Orphische amuletten waren in omloop. De orphische
+tooverliederen riepen, naar het heette, gestorvenen weer in het leven
+terug, en bezielden levenlooze voorwerpen. Rondreizende profeten
+beweerden, door offers en allerlei andere ceremoni�n, overeenkomstig de
+voorschriften van Orpheus, aan belanghebbenden de zaligheid in het
+hiernamaals te kunnen waarborgen.
+
+Een historisch figuur daarentegen en wel uit de tweede helft der zesde
+eeuw v. Chr. is Pythagoras, de ascetische, aristocratisch gezinde,
+geheimzinnige hervormer, die ook als een magi�r en wel voornamelijk een
+beoefenaar der doodenbezwering werd beschouwd. Aangaande zijn
+volgelingen waren soortgelijke geruchten--blijkbaar niet zonder
+reden--in omloop. De veelzijdige en geniale Siciliaan Empedocles (�495 -
+�435), arts, staatsman, dichter, wijsgeer, wiens leeringen soms aan de
+evolutie-theorie doen denken, had eveneens de faam van wonderdoener,
+hetgeen zeer zeker niet in tegenspraak is met het volgende fragment
+waarschijnlijk uit zijn leerdicht "De natuur"[6]:
+
+     "Alle kruiden die er groeien om ziekten en ouderdom af te weren,
+     zult gij leeren kennen, daar ik U alleen dit alles wil
+     toevertrouwen. Gij zult het geweld der onvermoeide winden tot staan
+     brengen, die zich tegen de aarde verheffen en met hun ademtocht de
+     bouwlanden vernielen en omgekeerd zult gij, als gij het wilt, tot
+     herstel van het evenwicht, de winden er bij roepen; gij zult eene
+     donkere regenbui op tijd voor de menschen in droogte doen
+     verkeeren; gij zult ook de zomerdroogte in stroomen herscheppen,
+     die den groei der boomen bevorderen....gij zult uit de onderwereld
+     de kracht van een gestorven man weer terugroepen."
+
+Van de magie bij de oudste Romeinen weten wij slechts zeer weinig.
+Volgens latere berichten zou Numa Pompilius, de tweede, overigens
+legendaire koning van Rome, zich er op hebben toegelegd om, door middel
+van tooverij, de gestalten der goden in het weerspiegelende water te
+aanschouwen (hydromantie, d.i. waterwichelarij)[7] en zou zijn evenzeer
+legendaire opvolger, Tullus Hostilius, door een geheim offer Juppiter,
+den hoogsten god, getracht hebben op te roepen, maar wegens het niet in
+acht nemen van den juisten ritus door den vertoornden god met den
+bliksem zijn getroffen[8]. Zeker is het, dat de zoogenaamde wet der
+twaalf tafelen (ongeveer uit het midden der vijfde eeuw) dengene met
+straf bedreigde, die het veldgewas had betooverd of eene booze bezwering
+had uitgesproken.
+
+Vatten wij de uitkomsten van ons onderzoek over de magie in de vroegste
+eeuwen der klassieke oudheid samen, dan valt te constateeren dat zij
+blijkbaar van meet af aan in Griekenland en Itali� inheemsch was, dat
+zij wel is waar veelal angstvallig geschuwd en soms van rechtswege
+gestraft, maar ook in noodgevallen zelfs door regeeringen te hulp
+geroepen werd en dat, naar alle waarschijnlijkheid, slechts
+enkelen,--bijv. zeer zeker de panthe�st Xenophanes uit de zesde
+eeuw--hare realiteit in vollen ernst betwijfelden of ontkenden.
+
+
+Litteratuur.
+
+
+*#D. Tiedemann#, Disputatio de quaestione quae fuerit artium magicarum
+origo (1787).
+
+*#L. Georgii#, s.v. Magie, in Pauly, Real-Encycl. d. class. Alt. IV
+(1846).
+
+*#Kroll#, Antiker Aberglaube, in Samml. gemeinverst. wiss. Vortr�ge, N.F.
+Heft 278 (1897).
+
+*#K.H.E. de Jong#, De Apuleio Isiacorum mysteriorum teste. Dissert. Leiden
+(1900).
+
+*#H. Hubert#, s.v. Magia, in Daremb. e. Sagl. Dict. d. ant. gr. e. rom. T.
+III, 2 part. (1904).
+
+*#Gruppe#. Griech. Myth. u. Rel. II (1906).
+
+#E. Samter#, Die Religion der Griechen, in Aus Natur u. Geisteswelt Bd.
+457 (1914).
+
+*#A. Abt#, Die Apologie des Apuleius von Madaura u. die antike Zauberei,
+in Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. hrg. v. Dieterich u. W�nsch, IV Bd.
+2. Hft. (1908).
+
+#F.B. Jevons#, Graeco-Italian Magie, in Anthropology a. t. classics. Six
+lectures edited by R.R. Marett (1908).
+
+#Bouch�-Leclereq#, Histoire de la divination dans l'antiquit�
+(1879-1881).
+
+*#Bouch�-Leclercq#, s.v. Divinatio, in Daremb. e. Sagl. Dict. d.
+ant. gr. e. rom. T. II, I part. (1892).
+
+*#Dubray#, Necromancy, in The Cath. Encycl. X (1911).
+
+#Mau#, s.v. Bestattung, in Pauly, Real-Encyd. d. cl. Alt. 2e uitg.
+III (1899).
+
+#Frazer#, Adonis, Attis, Osiris I (1914).
+
+#Gruppe#, s.v. Orpheus, in Roscher, Lex. Mythol. III.
+
+*#Zeller#, Die Philosophie d. Griechen I. 5e uitg. (1892).
+
+*#W. T(euffel)#, s.v. Iynx, in Pauly, Real-Enc. d. cl. Alt. IV
+(1846).
+
+#Gossen# s.v. Iynx, in Pauly, Real-Encyd. d. d. Alt. 2e uitg. X
+(1919).
+
+*#R. Heim#, Incantamenta magica graeca latina, in Jahrb�cher f.
+class. Philologie, v. Fleckeisen, XIX Supplementb. (1893).
+
+*#Pfaff#, s.v. Incantatio, in Pauly, Real-Enc. d. cl. Alt. 2e uitg.
+IX (1916).
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK II.
+
+*Het bovendrijvende ongeloof.*
+
+
+De tweede helft der vijfde eeuw v��r Christus is de tijd der
+"sophisten", die, Griekenland in alle richtingen doorkruisende,
+onderricht gaven in welsprekendheid en in practische levenswijsheid. Zij
+oefenden scherpe critiek op de van oudsher heerschende opvattingen en de
+eminentste van hen, Protagoras, trok zelfs het bestaan der goden in
+twijfel. Waarschijnlijk heeft de twijfel aan de realiteit der magie zich
+inzonderheid van hen uit in ruimeren kring verspreid.
+
+Toch was het nog langen tijd veel meer de angst dan de twijfelzucht, die
+de houding van het groote publiek tegenover de magie bepaalde. Dit
+blijkt zonneklaar uit de beschouwingen dienaangaande van den
+dichterlijken denker, die voornamelijk door zijn stijl zulk eene
+bekoring op het nageslacht heeft uitgeoefend, dat hij ook nu nog door
+velen als de grootste Griek wordt beschouwd--Plato uit Athene (�427--
+�347).
+
+Plato toch geloofde niet alleen dat bij de graven wel eens
+"schaduwachtige verschijningen" van overledenen, die een te materi�el
+leven hadden geleid, gezien werden;[9] hij spreekt ook van eene "kunst
+der bezweringen", "die eene betoovering is van slangen, spinnen,
+schorpioenen en andere dieren en ziekten"[10] en van eene "zwarte"
+magie, zooals men nu zou zeggen, die zelfs gezondheid en leven bedreigt.
+
+In zijn laatste werk "De wetten" heeft hij het o.m. over schade, door
+vergif of tooverij toegebracht (XI 932^e-933^e):
+
+     "Het feit dat er twee soorten van vergiftiging onder het
+     menschelijk geslacht gebruikelijk zijn, maakt de uiteenzetting
+     hieromtrent langdradig. De eene n.l. is die, welke op natuurlijke
+     wijze door lichamelijke middelen den lichamen schade berokkent; de
+     andere die, welke door middel van zekere tooverijen, bezweringen en
+     boei�ngen, zooals men 't noemt, werkt en zoowel aan boosdoeners de
+     overtuiging geeft, dat zij iets diergelijks vermogen, als aan
+     anderen het geloof, dat zij in de ergste mate door diegenen, die
+     vermogen te tooveren, schade lijden. Het is niet gemakelijk, er
+     achter te komen, hoe het met deze en diergelijke dingen eigenlijk
+     gesteld is, noch, als men er achter kwam, doenlijk, anderen
+     daaromtrent op overtuigende wijze in te lichten. En ook is het een
+     onbegonnen werk, menschen, die om diergelijke redenen argwaan tegen
+     elkander koesteren, te willen voorlichten, en als ze bijgeval
+     wassen beeldjes, 't zij bij hunne deuren, 't zij bij driesprongen,
+     't zij bij de grafmonumenten hunner ouders zien, hen aan te sporen,
+     niets om al dat soort dingen te geven, daar ze toch geen duidelijk
+     inzicht dienaangaande hebben. Wij maken de wet in kwestie tweeledig
+     en gaan in de eerste plaats iemand--op welk van beide manieren hij
+     ook trachte schade te berokkenen--verzoeken en aanraden niet te
+     probeeren iets diergelijks te doen en niet het gros der menschen
+     als kinderen schrik aan te jagen en bang te maken, noch ook den
+     wetgever en rechter te noodzaken de menschen van diergelijke
+     angsten te genezen, daar in de eerste plaats hij, die probeert in
+     dier voege schade te berokkenen, niet weet wat hij doet, zoowel wat
+     de lichamen betreft, als hij geen verstand heeft van geneeskunde,
+     als wat de tooverijen betreft, wanneer hij geen wichelaar of
+     teekenuitlegger is. De wet aangaande vergiftiging en tooverij luide
+     aldus: Indien iemand door vergif een ander persoonlijk of diens
+     slaven eene niet-doodelijke schade toebrengt, of zijn kudden of
+     bijenkorven hetzij eenige andere hetzij doodelijke schade
+     berokkent, moet hij, wanneer hij een geneesheer is en wegens
+     gifmengerij wordt veroordeeld, met den dood worden gestraft; als
+     hij echter een leek is, moet de rechtbank uitmaken, welke straf of
+     boete hij dient te ondergaan. Als iemand echter den indruk maakt
+     van door boei�ngen of aantrekkingen of zekere bezweringen of door
+     welke hekserijen van dien aard ook, schade te hebben berokkend,
+     moet hij, als hij een wichelaar of teekenuitlegger is, sterven, als
+     hij echter zonder kennis van wichelarij wegens tooverschade wordt
+     veroordeeld, moet ook aangaande hem de rechtbank schatten, welke
+     straf of boete hem haars inziens moet worden opgelegd."
+
+Hoogst kenschetsend is ook het volgende (X, 909a-c):
+
+     "Wie het bestaan van goden of hunne voorzienigheid loochenen of
+     gelooven dat ze te verbidden zijn en voorts tot het dierlijke
+     vervallen en, de menschen verachtende, velen van de levenden
+     verleiden en beweren de gestorvenen op te roepen en belooven de
+     goden over te halen, d.w.z. ze door offers en gebeden en
+     bezweringen betooverende, en zoowel particulieren als geheele
+     families en steden ter wille van 't geld probeeren te gronde te
+     richten,--wie hieraan blijkt schuldig te zijn, dien veroordeele de
+     rechtbank om, overeenkomstig de wet, in de gevangenis in 't
+     binnenland te worden opgesloten en dat nooit eenig vrij persoon
+     toegang tot hem hebbe en dat hij de voeding, hem door de mannen der
+     wet bepaald, uit handen van slaven ontvange; als hij sterft, dan
+     moet men hem buiten de grenzen werpen en hem de begrafenis
+     ontzeggen. En als een vrije hem helpt begraven dan mag wie maar
+     wil hem wegens goddeloosheid aanklagen."
+
+Wie hier ook maar eenigszins objectief tegenover staat, zal moeten
+erkennen, dat zelfs "de goddelijke" Plato zich door bigotterie en
+staats-fanatisme op de treurigste wijze heeft laten verblinden. Het is
+toch al te na�ef, een kwaadwillige vaderlijk te vermanen zijn
+evenmenschen vooral geen schrik aan te jagen, en te onzinnig,
+gevangenisstraf te eischen voor diegenen, die eene geheele stad trachten
+te gronde te richten, maar de doodstraf voor hen, die aan een bijenkorf
+eene niet-doodelijke schade toebrengen! Zeer zeker is het voor Plato
+eene verzachtende omstandigheid, dat hij niet de laatste hand aan dit
+werk heeft kunnen leggen, maar eene zware verantwoordelijkheid rust op
+hen, die zulk verward en verderfelijk geschrijf--men denke slechts aan
+de heksenprocessen--gedurfd hebben te publiceeren.
+
+Van Aristoteles (384--322), den universeelen en tevens nuchteren man der
+wetenschap, werd, zooals wij in hoofdstuk V nader zullen zien,
+verzekerd, dat hij de realiteit der magie loochende, en dit stemt ook
+met hetgeen ons van hem is bewaard gebleven, goed overeen. Echter heeft
+hij in zijn geschrift "Over het voorspellen in den slaap" erkend, dat
+wij somtijds in onze droomen de toekomst vooruitzien en in c. 2
+getracht, de meest raadselachtige gevallen aldus te verklaren:
+
+     "Evenals wanneer iets het water of de lucht in beweging brengt,
+     het bewogen gedeelte weer een ander gedeelte in beweging brengt en
+     wanneer dat tot rust is gekomen, het voorkomt dat zulk eene
+     beweging tot een zeker einddoel voortgaat, hoewel hetgeen de
+     beweging veroorzaakte niet meer aanwezig is, aldus is er niets
+     tegen, dat zekere bewegingen en gewaarwordingen de droomende zielen
+     bereiken...en hoe ze ook tot [ons] geraakt zijn, 's nachts meer
+     waarneembaar zijn, doordat ze, wanneer zij zich over dag
+     voortplanten, eerder opgelost worden (want de lucht is 's nachts
+     minder in beroering omdat er dan meer windstilte heerscht) en in
+     het lichaam tengevolge van den slaap eene gewaarwording
+     veroorzaken, omdat de slapenden meer dan de wakenden ook de kleine
+     inwendige bewegingen gewaar worden. Deze bewegingen veroorzaken
+     voorstellingen, waaruit men de, toekomst aangaande de betrokken
+     voorwerpen vooruitziet."
+
+     "Dat kennissen het meest de toekomst van kennissen vooruitzien,
+     komt door het feit dat kennissen het meest over elkaar bezorgd
+     zijn. Want evenals ze elkaar uit de verte zeer snel herkennen en
+     gewaar worden, aldus worden ze ook de [bovenbedoelde] bewegingen
+     snel gewaar, want de bewegingen, die van kennissen uitgaan, zijn
+     gemakkelijker kenbaar".
+
+Men heeft opgemerkt dat volgens deze ietwat duistere verklaring een
+zeker rapport tusschen kennissen zou bestaan en dat derhalve aan
+Aristoteles het geloof aan "telepathie", d.w.z. "gedachteoverbrenging"
+of juister de overbrenging van gedachtebeelden, indrukken, gevoelens
+buiten de gewone zintuigelijke kanalen om, niet vreemd zou zijn geweest.
+Van hoe groot belang dit voor ons onderwerp is, zal spoedig blijken.
+
+De Atomisten, die de ziel verklaarden voor een aggregaat van
+stofdeeltjes dat zich tegelijk met de ontbinding van het lichaam zou
+oplossen, werden gewoonlijk mede onder hen gerekend, die de realiteit
+der magie loochenden. Echter trachtte Democritus (� 400 v. Chr.) de
+grootste der atomisten, het geloof aan het "booze oog", dat nu nog in de
+landen om de Middellandsche Zee sterk leeft, te rechtvaardigen door
+zijne leer der "Idolen", d.w.z. ijle beelden, die door de lucht zweven
+en verklaarde hij het alomverspreide geloof aan goden door de
+verschijningen van reusachtige en lang levende, schoon niet
+onsterfelijke "Idolen"[11]. Er waren dan ook willekeurige hypothesen en
+ingewikkelde redeneeringen noodig om te ontkomen aan consequenties, die
+tot de realiteit van geestverschijningen en tooverij voerden. Ja,
+Epicurus (341-270) die de atoomleer tot een ethisch systeem verwerkte en
+haar zulk eene groote populariteit deed erlangen, heeft, in zijn ijver
+voor de wilsvrijheid, de uitspraak gedaan: "Het ware beter zich aan de
+fabelleer over de goden te houden, dan slaaf te zijn van het noodlot
+der natuurkundigen, want de fabelleer geeft toch eenige hoop, de goden
+door eerbetooning te kunnen verbidden, maar het noodlot oefent een
+onverbiddelijken dwang uit[12]", een uitspraak, die met eene plat
+materialistische opvatting der dingen in onverzoenlijken strijd is.
+
+De Cynici, d.w.z. Hondschen, aldus genoemd om hunne primitieve
+levenswijze, die vaak ook met goede zeden in botsing kwam, verstompten
+zich door hun hoofddogma van de zelfgenoegzaamheid der deugd den blik
+voor de fijnere verschijnselen van het zieleleven. De populairste
+vertegenwoordiger dier richting, Diogenes (tweede helft der vierde eeuw)
+verzekerde dat wij na den dood in 't geheel niets meer waarnemen[13], en
+dat hij, lettende op droomuitleggers, wichelaars en diegenen, die aan
+hunne woorden geloof slaan, niets zotters vond dan den mensch[14]. Geen
+wonder, dat de Cynici ook in latere eeuwen een verwoeden strijd voerden
+tegen alles wat naar magie en het soortgelijke zweemde.
+
+De Sceptici eindelijk (sinds ongeveer 350 v. Chr.), die tengevolge van
+hun twijfel aan de juistheid van onze waarnemingen en redeneeringen ook
+de meest alledaagsche feiten op losse schroeven stelden, wilden van het
+wonderbaarlijke in 't geheel niets afweten; ook zij richtten hunne
+wapenen onvermoeid tegen de magie en hare voorvechters, waarbij zij zich
+o.m. niet ontzien hebben, een man als Pythagoras voor een bedrieger uit
+te maken[15].
+
+De nuchtere, materialistische, van het ongewone afkeerige wijsgeeren
+voerden ruim twee eeuwen lang den boventoon, voornamelijk in de kringen
+der "intellectueelen." Het was een tijd van "verlichting."
+
+Bij zulk eene mentaliteit tiert van alle litteratuur-genres de comedie
+het meest, die immers uitteraard vijandig staat tegenover het
+wonderbaarlijke.
+
+Reeds Aristophanes (� 445 - � 385), de beroemdste dichter der
+oud-Attische comedie, had herhaaldelijk den draak gestoken met de
+tooverkunst.
+
+In zijn "Wolken" (423) neemt een oude boer, die diep in de schuld zit,
+zijn toevlucht tot Socrates en vraagt hem, hoe hij zich aan de
+uitbetaling van de renten zou kunnen onttrekken. Na lang praten raadt
+Socrates den boer aan, zich in te hullen en zelf iets uit te denken. De
+boer jammert, maar gehoorzaamt en roept v. 746 in eens uit:
+
+     "O beste Socrates!
+
+     Socrates. Wat is er, vadertje?
+
+     Boer. Ik heb iets bedacht om van mijne rente af te komen.
+
+     Socrates. Laat eens hooren.
+
+     Boer. Zeg mij eens--
+
+     Socrates. Wat?
+
+     Boer. Als ik eene Thessaalsche toovenares geld gaf, en de maan 's
+     nachts omlaag haalde en ze vervolgens als een spiegel, opborg in
+     eene ronde doos en goed bewaarde--
+
+     Socrates. Wat zou je dat helpen?
+
+     Boer. Wat? Als de maan nooit weer opkwam, zou ik geen rente
+     behoeven te betalen.
+
+     Socrates. Hoe zoo?
+
+     Boer. Omdat de rente per maand wordt uitbetaald.
+
+Een Grieksche maand liep nl. van de eene opkomende maan tot de volgende.
+
+En in zijn laatste stuk, Plutus (388) bespot Aristophanes (v. 649-747)
+de wonderdadige genezing van den blinden Plutus (god van den rijkdom) op
+eene manier, die de ergste straatjongen hem niet had kunnen verbeteren.
+
+In de latere comedieschrijvers wordt al spoedig de geest van Epicurus
+vaardig; ook Menander (� 343/2-� 291/0) de bekendste van allen maakt
+hierop geen uitzondering. Dit blijkt reeds uit de titels van sommige
+stukken als de "Demonenvreezer" en de "Thessaalsche", die blijkbaar tot
+hoofddoel hadden, het wonderbaarlijke en magische te bespotten.
+
+Met dat al was de magie in die tijden voor de letterkundigen niet
+slechts een voorwerp van spot. Ook hare po�tische zijde oefende eene
+machtige bekoring uit en de grootste dichters hebben er partij van weten
+te trekken.
+
+Euripides (�481-� 406), de fijngevoeligste en wetenschappelijkste der
+Grieksche tragici, koos tot onderwerp van zijn beroemdste drama de
+tooveres Medea (431).
+
+Medea, evenals Circe eene figuur uit de mythologie, was de dochter van
+A�tes, heerscher van het wonderland Colchis, aan de kust der Zwarte Zee
+en ten Zuiden van den Caucasus gelegen. Jason uit Thessali� kwam tot
+A�tes om het gouden vlies op te eischen, maar de koning verklaarde dit
+slechts aan dengene te zullen uitleveren, die een allergevaarlijksten
+kampstrijd met goed gevolg zou hebben daarstaan. Medea vatte liefde voor
+Jason op en stelde hem door toovermiddelen in staat de bovenmenschelijke
+taak te volbrengen; toen A�tes des ondanks met de uitlevering van het
+gouden vlies talmde, hielp zij Jason dit heimelijk te ontvoeren en
+vluchtte zij met hem naar Griekenland, waar zij tal van jaren samen een
+gelukkig leven leidden.
+
+In zijn treurspel schetst Euripides hoe Jason Medea, aan wie hij zooveel
+te danken had, verstoot om met de dochter van een koning in 't huwelijk
+te treden. Medea, vastbesloten zich te wreken, veinst in haar lot te
+berusten en zendt zelfs de bruid kostbare kleeren en een gouden krans
+ten geschenke. De uitwerking dier geschenken wordt in het navolgende tot
+Medea gerichtte bodeverhaal (v. 1159-1221) aanschouwelijk beschreven:
+
+     "Zij [de koningsdochter] nam de bonte gewaden en deed ze zich om,
+     zette den gouden krans op hare lokken, schikte het haar voor den
+     glimmenden spiegel op en lachte haar zielloos evenbeeld toe.
+     Vervolgens stond ze van haar zetel op, ging door 't vertrek heen,
+     bevallig stappende met blanken voet, en, boven mate verblijd met de
+     geschenken, draaide ze vaak het hoofd om, en keek naar haar
+     opgeheven hiel. Wat er echter op volgde, was een verschrikkelijk
+     tooneel om te zien. Ze verandert van kleur, gaat
+     schuinschachteruit, bevende aan hare leden en ter nauwernood
+     voorkwam zij een val door in den stoel neer te zinken. En eene oude
+     dienares, in den waan, dat de toorn van Pan of van een ander god op
+     haar neerkwam [en haar tot waanzin bracht] gilde een gebed uit,
+     totdat ze zag hoe wit schuim uit den mond vloeide, hoe ze de
+     oogpupillen verdraaide, en geen bloed meer in 't vleesch was; toen
+     ging ze van 't gegil tot eene luide weeklacht over. Terstond rende
+     de eene slavin naar 't huis van haar vader, de andere naar den
+     bruidegom om te berichten, wat de bruid overkwam. Het geheele huis
+     dreunde van al het geloop. En reeds zou een hardlooper in stagen
+     draf het einddoel van een renbaan hebben bereikt, toen de
+     rampzalige met een naar gesteun uit hare sprakeloosheid ontwaakte
+     en het oog weer opensloeg. Een dubbel onheil bestookte haar; de
+     gouden wrong om 't hoofd zond een wonderbaarlijken stroom uit van
+     alverslindend vuur en de fijne kleeren, uw geschenk, verteerden het
+     blanke vleesch der ongelukkige. In brand geraakt, vliegt ze op van
+     haar stoel, schudt het haar en het hoofd nu herdan derwaarts heen
+     en wil den krans afwerpen. Maar de gouden band bleef vastzitten en
+     wanneer zij 't haar schudde, ontvlamde het vuur dubbel zoo erg. Zij
+     valt op den grond, door 't onheil overweldigd, en behalve voor haar
+     vader moeilijk te herkennen. De stand van hare oogen, de edele vorm
+     van het gelaat waren verdwenen, bloed, met vuur vermengd, druppelde
+     neer uit haren kruin en het vleesch viel, door den onzichtbaren
+     beet van het vergif, van hare beenderen af, zooals hars uit een
+     pijnboom druppelt--een ontzettend schouwspel. Schrik belette allen,
+     het lijk aan te raken; haar afgrijselijk lot was voor ons eene
+     waarschuwing. Maar de rampzalige vader, in zijne onwetendheid van
+     't onheil, komt plotseling binnen, werpt zich op 't lijk, weeklaagt
+     luid, slaat de armen om haar heen, kust haar en spreekt haar toe:
+     "O arm kind, welke demon heeft U zoo schandelijk doen omkomen? Wie
+     maakt den grijsaard, van U beroofd, een graf gelijk? Wee mij, mocht
+     ik maar met U sterven kind!" Toen hij echter met treuren en
+     weeklagen ophield en zijn oud lichaam weer wilde opheffen, kleefde
+     hij vast aan die fijne kleeren als de klimop aan een laurierspruit,
+     en 't werd eene verschrikkelijke worsteling: hij toch wilde zijne
+     knie opheffen, maar zij hield hem vast, en als hij zich met geweld
+     wilde losrukken, scheurde hij het grijze vleesch van zijne
+     beenderen af. Ten slotte bezweek hij en gaf den geest. Het onheil
+     was hem te machtig. Daar liggen ze nu dood naast elkaar de dochter
+     en de grijze vader, een ramp, die tot tranen roert."
+
+Theocritus, de grootste bucolische, d.w.z. landelijke dichter (eerste
+helft der derde eeuw) beschrijft in zijne tweede ecloga "De
+toovenaressen", hoe een verlaten meisje haar geliefde door magie weer
+tot zich tracht te trekken. Zij bezigt tot dat doel allerlei
+toovergerei, voornamelijk echter den draaihals, reeds in ons eerste
+hoofdstuk vermeld. Vandaar het refrein in het gedicht, dat wij hier
+gedeeltelijk laten volgen:
+
+     "_De toovenaressen_.
+
+     Waar zijn me de laurieren? Thestylis, breng ze! Waar de
+     tooverkruiden? Omkrans de schaal met de roode wol van een schaap,
+     opdat ik den tegenover mij hardvochtigen man, dien ik toch zoo lief
+     heb, moge boeien, die sinds twaalf dagen, o, die ellendeling! nog
+     maar niet komt, en niet weet of ik gestorven ben of nog in leven en
+     niet aan mijne deur heeft geklopt, die wreedaard! Heeft Eros, heeft
+     Aphrodite zijn wuft gemoed elders heen gevoerd? Ik ga naar de
+     worstelschool van Timagetos, morgen, om hem te zien, en zal hem
+     verwijten dat hij zoo met mij omspringt. Nu echter zal ik hem door
+     de kracht van het offer boeien. Maar gij, o Maangodin, blink
+     schoon! Want U zing ik toe, o kalme godin, en U, onderaardsche
+     Hecate, waarvoor ook de honden sidderen, als gij schrijdt door de
+     graven om het donkere bloed te slurpen. Wees gegroet, o Hecate,
+     schrikwekkende en sta mij bij, tot het einde toe, bewerk dat deze
+     kruiden niet zwakker mogen zijn dan die van Circe noch die van
+     Medea noch die van de blonde Perimede[16].
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Eerst moet het offermeel in 't vuur rooken. Maar strooi het er toch
+     in, Thestylis! Ongeluk, waar zijn je hersens gebleven? Of steekt
+     gij, vuilpoes, ook al den draak met mij? Strooi en zeg te gelijk
+     dit: "Ik strooi de beenderen van Delphis."
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Delphis martelde mij. Maar ik brand tegen Delphis den laurier, en
+     evenals deze, door het vuur gegrepen, luid kraakt en plotseling is
+     ontvlamd en wij zelfs geen asch van haar zien, zoo moge ook het
+     vleesch van Delphis in de vlam worden verteerd.
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Evenals ik dit was[sen beeld?] met de hulp der godin laat
+     versmelten, zoo moge Delphis uit Myndos terstond door liefde
+     versmelten. En evenals die bronzen toovertol door de kracht van
+     Aphrodite wordt rondgedreven, zoo moge hij ronddraaien rondom mijn
+     huis!
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Nu offer ik de klei. Gij, Artemis, zoudt zelfs het gevoellooze
+     staal kunnen ontroeren en wat er verder onwrikbaar is--Thestylis,
+     de honden huilen door de stad heen; de godin is op de driesprongen;
+     sla gauw op het bronzen bekken!
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Zie daar! de zee zwijgt, de winden zwijgen, de smart echter in mijn
+     borst zwijgt niet, maar ik verteer geheel van liefde voor hem, die
+     mij, rampzalige, in plaats van zijne gade tot eene slechte deerne
+     heeft gemaakt.
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+       *       *       *       *       *
+
+     Deze franje van zijn mantel verloor Delphis, die ik nu uiteen pluk
+     en in het woeste vuur werp. O martelende liefde! hoe hebt gij als
+     een bloedzuiger aan mij hangende al het donkere bloed uit het
+     lichaam gedronken!
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!
+
+     Eene waterhagedis stamp ik fijn en breng U morgen een boozen drank.
+     Thestylis, neem die tooverkruiden en besmeer daarmee van boven zijn
+     deurpost zoolang het nog tijd is, en zeg, er op spuwende: "Ik
+     vermorzel de beenderen van Delphis!"
+
+     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!"
+
+Deze booze tooverij, het "envo�tement", dat bij vrijwel alle volkeren
+voorkomt, berust in de eerste plaats op het geloof, dat de mensch
+doortrokken is met eene soort zelfstandigheid, die ook op de voorwerpen
+overgaat, waarmede hij in aanraking komt. Door op die voorwerpen, zooals
+in het vermelde geval op een stuk van een kleed in te werken, meent men
+den persoon zelf te treffen, die verondersteld wordt er altijd in
+psychisch contact mede te blijven. Onwillekeurig denken wij hierbij aan
+het veelbesprokene "magnetische flu�de" en enkele onderzoekers hebben
+dan ook in die richting proeven genomen, uit welke zou zijn gebleken,
+dat het gebruik in quaestie, schijnbaar alleronzinnigst, toch nog op
+eenigen rationeelen grondslag zou berusten. Zeker is het, dat bij
+primitieve volkeren de suggestie zulk eene onweerstaanbare uitwerking
+heeft, dat menigeen, zoodra hij gelooft betooverd te worden, door de
+bloote angst ziek wordt en wegkwijnt. Maar het envo�tement veronderstelt
+nog een ander geloof, n.l. dat symbolische handelingen re�ele gevolgen
+kunnen hebben, bijv. wanneer men, zonder iets te bezitten wat met het
+slachtoffer in aanraking is geweest, eene figuur ervan in het zand
+teekent en daarin met stokken prikt. Hierbij toch wordt blijkbaar
+aangenomen, dat de mensch het vermogen bezit om door wilsconcentratie
+een ander op afstand te deren, en tevens dat die wil door eene
+symbolische handeling tot hoogere kracht wordt opgevoerd. De echte
+telepathische experimenten in aanmerking genomen--niet de publieke
+vertooningen tegen entree, die onlangs zoo grooten opgang hebben
+gemaakt--zou iets dergelijks niet als onmogelijk te beschouwen zijn,
+maar toch altijd wel tot de grootste uitzonderingen behooren.
+
+Apollonius uit Rhodus, een tijdgenoot van Theocritus, verhaalt in het
+derde boek van zijn epos "Argonautica" op uitvoerige en dichterlijke
+wijze, hoe de toovenares Medea (zie boven) liefde voor Jason opvat en
+hem de middelen aan de hand doet zich onkwetsbaar te maken, ten einde de
+hem wachtende kampstrijden met goed gevolg te kunnen doorstaan. De held
+gaat heen, om hare aanwijzingen ten uitvoer te brengen (v. 1191--1224):
+
+     "De avondzon dook in de duistere aarde weg achter de verstafgelegen
+     bergkruinen der Aethiopi�rs. De nacht legde hare paarden het juk
+     op; de helden maakten hunne legersteden gereed bij de kabeltouwen.
+     Maar zoodra de lichten van het schoonblinkende beergesternte
+     overhelden en de lucht van af den hoogen hemel volslagen kalm was
+     geworden, stapte Jason heimelijk als een dief naar de eenzaamheid,
+     met al zijne benoodigdheden, want hij had overdag voor alles
+     afzonderlijk gezorgd; een ooi en melk uit de wei kwam zijn makker
+     Argos brengen; het overige nam hij uit het schip zelf. Maar toen
+     hij een plek zag, die bezijden het pad der menschen lag, kalm te
+     midden van zuivere beemden, baadde hij allereerst, overeenkomstig
+     den ritus, zijne slanke gestalte in de goddelijke rivier, en
+     omkleedde zich met den donkeren mantel, dien Hypsipyle uit Lemnos
+     hem vroeger geschonken had als eene herinnering aan hunne innige
+     liefde. Na vervolgens een kuil van eene el breedte in den grond te
+     hebben gegraven, hoopte hij gekloofd hout op, sneed een lam de keel
+     af en strekte het naar behooren over den kuil heen uit; hij stak de
+     blokken van onder in brand en goot gemengde plengoffers uit,
+     Hecate-Brimo [de geweldige] aanroepende als helpster bij de
+     kampstrijden. En na die aanroeping ging hij weer terug; de geduchte
+     godin echter, haar vernemende uit de diepste holen, begaf zich naar
+     het offer van Jason toe; haar omkransden schrikwekkende slangen te
+     midden van eikenloof; ontzaglijk straalde het licht der fakkels;
+     onderaardsche honden deden om haar heen een scherp geblaf hooren.
+     Alle weilanden langs het pad sidderden; de moerasbewonende nimfen,
+     die rondom de beemden van den Phasisstroom zwieren, gilden het uit.
+     Jason beving wel de vrees, maar desondanks zag hij niet om en zijn
+     voeten droegen hem verder, totdat hij zich onder zijne makkers had
+     gemengd; reeds wierp de in de vroegte geboren Dageraad verrijzende
+     zijn licht over den besneeuwden Caucasus."
+
+Het reinigingsbad heeft hier kennelijk bovenal de bedoeling, de booze
+demonen af te weren, die licht op den tooverende een schadelijken
+invloed vermochten uit te oefenen.
+
+Ook elders is dit heldendicht, dat inzonderheid bij de Romeinen in groot
+aanzien stond en sterk werd nagevolgd, rijk aan verhalen over magie.
+
+Dat men ook in die tijden van spot en scepticisme zich, hetzij voor
+goede, hetzij voor booze doeleinden van tooverij bediende, blijkt uit
+tal van gegevens.
+
+In eene redevoering (na 327) die op naam van Demosthenes gaat en in elk
+geval tot de meest boeiende lectuur uit de oudheid behoort, t.w. eene
+aanklacht tegen den "chanteur" Aristogiton, vinden wij vermeld dat de
+Atheners de "giftmengster" Theoris, "de Lemnische" met haar geheele
+geslacht ter dood lieten brengen en wordt de broeder van Aristogiton
+ervan beschuldigd, door middel van eene slavin der tooveres hare kruiden
+en bezweringen te hebben overgenomen ten einde, naar zijn zeggen,
+daardoor o.m. lijders van de vallende ziekte te genezen. (I. Rede tegen
+Arist. c. 79 vlg.).
+
+Aan koning Pyrrhus (gest. 272), den bekenden tegenstander der Romeinen,
+werd eene wonderbare geneeskracht toegeschreven:
+
+     "Men geloofde dat hij aan miltzieken genezing bracht door een
+     witten haan te offeren en hun, terwijl zij achteroverlagen, met den
+     rechter voet de milt zachtjes aan te raken. Niemand was zoo arm of
+     onaanzienlijk, dat hem niet op verzoek die behandeling werd
+     toegestaan. Pyrrhus kreeg dan ook den haan, wanneer hij hem
+     geofferd had, en op dit eergeschenk was hij bijzonder gesteld. Men
+     zegt ook, dat de groote teen van dien [rechter] voet eene
+     goddelijke kracht had, zoodat hij na zijn dood, terwijl het overige
+     lichaam verbrand was, ongedeerd en door het vuur onaangeraakt werd
+     gevonden"[17].
+
+De volkenkunde levert hiertoe tal van paralleles.
+
+Bij de primitieve volkeren heerscht algemeen de overtuiging, dat hunne
+hoofden eene bijzondere kracht of zelfstandigheid bezitten, die men
+tegenwoordig gewoonlijk met een Polynesisch-Melanesisch woord "mana"
+noemt, door welke zij o.m. ook zieken vermogen te genezen. Van de
+hoofden op de Tonga eilanden (in de Stille Zuidzee) geloofde men, dat de
+aanraking van hun voet aan kliergezwellen en leververharding een einde
+maakte. Bij de Walos (aan den Senegal) brachten moeders hunne zieke
+kinderen naar de koningin, die ze plechtig met den voet op den rug, de
+maag, het hoofd en de beenen aanraakte. Hetzelfde geloof heerschte in
+Europa. Toen Waldemar I van Denemarken (1157-1182) door Duitschland
+reisde, brachten moeders hunne kinderen tot hem met het verzoek, zijne
+handen op ze te leggen, in de overtuiging, dat ze dan beter zouden
+groeien. Van de Engelsche koningen verwachtte men wonderdadige hulp
+tegen klierziekten. Koningin Elizabeth (1558-1603) oefende herhaaldelijk
+de gift der genezing uit. Karel I zou in 1633 op ��n dag honderd, zijn
+zoon Karel II in den loop van zijne regeering (1660-1685) ten naastenbij
+honderdduizend klierlijders hebben aangeraakt. Ook Fransche koningen
+traden als wonderdadige genezers op. Dat door de kracht der suggestie de
+koninklijke aanraking vaak zal hebben geholpen is niet onwaarschijnlijk;
+of echter ook nog het "magnetische flu�de" er wel eens bij in 't spel is
+geweest, moeten wij vooralsnog in 't midden laten.
+
+Wij komen later nog op diergelijke wonderdadige genezingen terug.
+
+Wat de booze tooverij betreft, zijn ons ook uit dien tijd verscheidene
+plaatjes, bijna allen uit lood, bewaard gebleven, waarop men
+vervloekingen kraste. Een voorbeeld hiervan is het navolgende, uit
+Attica, van omstreeks 300 v. Chr.
+
+     "Ik boei Theagenes de tong en de ziel en het pleidooi dat hij
+     voorbereidt; ik boei ook van Pyrrhius den kok de handen en voeten,
+     de tong en de ziel en het pleidooi dat hij voorbereidt; ik boei ook
+     de vrouw van Pyrrhius haar tong en haar ziel; ik boei ook Cercion
+     den kok en Docimus den kok de tong en de ziel en het pleidooi dat
+     zij voorbereiden; ik boei ook Cineas de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij met Theagenes samen voorbereidt; ik boei ook
+     Pherecles de tong en de ziel en het getuigenis dat hij ten gunste
+     van Theagenes aflegt; ik boei ook Seuthes de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij voorbereidt en de voeten en de handen en de oogen
+     en den mond; ik boei ook Lamprias de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij voorbereidt, de handen, de voeten, de oogen en den
+     mond, al dezen boei ik, ik doe ze verdwijnen, ik stop ze onder den
+     grond, ik spijker ze vast; en als ze voor de rechtbank en bij den
+     scheidsrechter iets doen, mogen ze dan niet in aanmerking komen,
+     noch in woord, noch in daad"[18].
+
+Hier tracht men dus zijne tegenpartij in rechten te schaden en hoopt dat
+hetgeen met de plaat geschiedt, ook de personen zelf zal overkomen. De
+symboliek hierbij verraadt een uiterst na�even gedachtengang. Lood is
+zwaar, dus moet het ook op een afstand een bezwarenden invloed
+uitoefenen. De spijker houdt vast, dus moet hij ook op afstand iemand
+vastleggen. Overigens verwijzen wij naar hetgeen reeds boven over het
+envo�tement is gezegd.
+
+Meestal worden bij die vervloekingen ook de onderaardsche goden
+aangeroepen, zooals bijv. op de navolgende plaat uit de vierde eeuw:
+
+     "Hermes, gij vastlegger en Persephone, legt vast van Parthenius en
+     Apollonius, de zoons van Hagnotheus de tong en de ziel en de daden
+     en de voeten en de plannen.
+
+     Hermes, gij vastlegger en Persephone, legt vast van Euxenus de ziel
+     en het lichaam en de voeten en de handen en de daden en de plannen
+     en de tong totdat hij naar de onderwereld is neergedaald"[19].
+
+Ook bij de Romeinen werd de tooverij gedurende die tijden evenzeer in
+practijk gebracht en ook bij hen ontbrak het niet aan vervolgingen van
+staats- en rechtswege.
+
+In den loop van den tweeden Punischen oorlog waren de gemoederen door de
+voortdurende wisselingen van den krijgskans ten zeerste geschokt. Men
+nam de toevlucht tot allerlei uitheemsche plechtigheden; magi�rs en
+profeten verkregen grooten invloed op het volk. Toen (in 213) gelastte
+de senaat, verontrust over de toenemende verwaarloozing van den
+Romeinschen eeredienst, de geschriften over magische en soortgelijke
+onderwerpen aan de overheid uit te leveren[20].
+
+Ook kwam het wel eens voor, dat men een landman, wiens voorspoed te zeer
+in 't oog liep, er van beschuldigde, tooverkunsten te hebben aangewend,
+zooals blijkt uit navolgend feit, dat in het jaar 157 plaats vond.
+
+     "Toen C. Furius Chresimus, een vrijgelatene, van een zeer kleinen
+     akker meer vruchten had geoogst, dan de naburen van de meest
+     uitgestrekte velden, ontstond er een groote afgunst tegen hem, en
+     beschuldigde men hem, dat hij andermans vruchten door booze
+     tooverij verlokte [d.w.z. naar zich toe lokte]. Om die reden door
+     een magistraat, Spurius Albinus, aangeklaagd, vreesde hij te worden
+     veroordeeld en bracht, toen de volksvergadering [waarbij hij in
+     beroep was gekomen] tot de stemming moest overgaan, al zijn
+     akkergereedschap naar het forum [de vergaderplaats] en haalde zijne
+     krachtige, welgevoede en goed gekleede slaven erbij, alsmede zijne
+     voortreffelijk gesmeede ijzeren werktuigen, zware houweelen,
+     geweldige ploeg en en doorvoedde runderen. Daarop zeide hij: "Dit
+     zijn mijne booze toovermiddelen, medeburgers! En al mijn zwoegen,
+     mijne nachtwaken en zweet kan ik U niet eens vertoonen noch naar
+     het forum brengen". Hij werd met algemeene stemmen
+     vrijgesproken[21]."
+
+Er is hier, zooals wij zien, sprake van het verlokken, d.w. z. naar zich
+toe lokken, van andermans veldgewas; die term komt ook al voor in de wet
+der twaalf tafelen, die wij aan het einde van ons eerste hoofdstuk
+hebben vermeld. Hoe stelde men zich echter dat naar zich toe lokken
+voor? Toch wel niet zoo, dat de rijpe korenaren van het eene veld naar
+het andere overliepen, al wordt dan ook, zooals later blijken zal, iets
+dergelijks door dichters gezegd. Om ons een juist denkbeeld te vormen
+van hetgeen bedoeld wordt, moeten wij op het primitieve denken van
+landbouwende volkeren nader ingaan.
+
+Zooals wij kunnen opmaken uit talrijke mythen en gebruiken, die zoowel
+in Europa als elders voorkomen, geloofde men van oudsher dat ook de
+planten en de oogst bezield waren. De "korenziel" is ook nog ten onzent
+bekend, zij het dan ook slechts als een onbegrepen overleefsel
+(survival). Deze ziel wordt veronderstelt in de laatste schoof te
+huizen, van daar dan ook dat bij een oogst allerlei gebruiken er mede
+zijn verbonden. Zeer vaak wordt van de laatste schoof eene pop gemaakt,
+de "graanmoeder", soms met vrouwenkleeren opgetuigd. Teneinde het
+volgende jaar een goeden oogst te hebben wordt de pop veelal met water
+besprenkeld, om door deze symbolieke handeling--men spreekt ook van
+"sympathetische magie"--een vruchtbaarmakenden regen te bezweren. De
+korenziel leeft naar men aanneemt het geheele jaar lang; door eenige
+graankorrels uit de laatste schoof met het zaaigraan te vermengen, is
+men zeker van de aanwezigheid der korenziel in den oogst van het
+volgende jaar. In onze Oost spreekt men van eene "rijstmoeder" als
+draagster van eene bezielende zelfstandigheid. De rijstmoeder, d.w.z.
+enkele halmen van weelderigen en eigenaardigen groei, bijv. van zeven
+geledingen, wordt met de noodige zorg naar huis gebracht en meestal op
+eene afzonderlijke plek in de schuur gezet. Zoolang men de rijstmoeder
+heeft, is men verzekerd van den overigen oogst.
+
+Nemen wij dit alles in overweging, dan ligt het voor de hand, dat men
+volgens het aloude geloof door bezweringen en tooverijen niet alleen aan
+het veldgewas van een ander rechtstreeks schade kon toebrengen, maar ook
+diens korenziel naar zich toe kon lokken en zoodoende zich den oogst van
+zijn buurman toe�igenen. Dat de dichters, die evenmin als anderen, den
+oorsprong van het geloof in kwestie kenden, het verlokken van den oogst
+letterlijk opvatten om hetzij hunne fantasie, hetzij hunne ironie bot te
+vieren, kan geen verwondering wekken.
+
+Er werden echter aan de magie ook gunstige werkingen toegeschreven. Zoo
+geloofde men o.a. dat hagelslag door tooverspreuken kon worden afgeweerd
+en dat bezweringen de kracht hadden wonden te heelen. De oude Cato
+(gest. 149), de conservatieve practicus bij uitnemendheid, geeft in zijn
+werk over den akker bouw (c. 160) den volgenden, overigens niet zeer
+duidelijken raad:
+
+     "Indien iets ontwricht is, zal het door deze bezwering genezen.
+     Neem een groen riet, vier of vijf voet lang, splijt het midden door
+     en laten twee mannen het tegen uwe heupen aanhouden. Begin met te
+     bezweren. Motas, vaeta, daries, dardares, astataries,
+     dissunapiter, totdat ze [de stukken riet] samenkomen, en zwaai er
+     [het] ijzer over heen. Wanneer ze op deze wijze zijn samengekomen
+     en het eene stuk het andere heeft aangeraakt, grijp dan dat met de
+     hand en snijd het rechts en links af. Bind het vast aan de plek
+     waar de ontwrichting of de breuk is, en deze zal genezen."
+
+Blijkbaar is ook hier magische symboliek in 't spel; evenals de stukken
+riet worden samengevoegd, zullen, naar men gelooft, ook de beenderen
+weer samengroeien.
+
+Het zwaaien van ijzer (blijkbaar het mes) was kennelijk tegen de booze
+geesten gericht, die, naar men meende, er voor bevreesd waren. Hierover
+later meer.
+
+De tooverwoorden zelve, van wier uitwerking men ongetwijfeld het meeste
+verwachtte, zijn onverstaanbaar. Zijn het woorden uit eene oude,
+vergetene taal en dus een overleefsel? Het oeroude heeft van zelf al
+iets magisch. Of uit eene vreemde taal? Ook wat uit den vreemde komt,
+geldt vaak voor tooverkrachtig. Of zijn het willekeurige
+klankverbindingen? Ook dit is dikwijls in de magie het geval, vgl.
+slechts het ook ten onzent gebruikelijke hocuspocus en abracadabra. Wij
+komen op dit onderwerp later uitvoerig terug.
+
+Het geloof aan de kracht van het "belezen" heeft zich in landelijke
+streken met groote taaiheid weten te handhaven. In West-Vlaanderen
+bestond nog niet lang geleden het gebruik, om, tot genezing van een
+verstuikten paardepoot, driemaal het kruisteeken er over heen te maken
+en daarbij de eerste keer aul�, de tweede keer aulel� en de derde keer
+super aul� te zeggen. En ten onzent wordt bij gevallen van ontwrichting
+en dgl. nog wel eens het volgende rijm uitgesproken:
+
+    "Dit arm of poot
+    Is verrukt of verstoot,
+    't Zal niet verrotten of verzweren
+    In den naam des Heeren ...
+
+
+*Litteratuur.*
+
+#Th. Gomperz#, Griechische Denker III (1909).
+
+#S. Seligmann#, Der b�se Blick u. Verwandtes(1910).
+
+#R. W�nsch#, Die Zauberinnen des Theokrit, in Hessische Blatter f.
+Volkskunde, VIII (1909).
+
+#Frazer#, The magic art, Vol I (1913).
+
+#A. de Rochas#, L'ext�riorisation de la sensibilit�, 5e uitg.
+(1899).
+
+#O. Berthold#, Die Unverwundbarkeit in Sage u. Aberglauben d.
+Griechen, in Religionsgeschtliche. Vers. u. Vorarb. hrg. v. W�nsch u.
+Deubner, XI Bd., 1 Hft. (1911).
+
+#R. W�nsch#, Antike Fluchtafeln, in KI. Texte f. Vorles. u. �b.,
+hrg. v. H. Lietzmann, No. 20, 2e uitg. (1912).
+
+#E.N. Fallaize#, s.v. Harvest, in Encyd, rel. eth. VI(1913).
+
+#Frazer#, Spirits of the corn a. of the wild (1914).
+
+#A. Kruyt#, Animisme i.d. Ind, archipel (1906).
+
+#Frazer#, Balder the beautiful II (1914).
+
+#A. de Cock#, Volksgebr. e. Volksgel, m. betr. t. Huisdieren, in
+Volkskunde, Tijdschr. v. Nederl. folklore, VII (1894).
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK III.
+
+*Kentering.*
+
+
+De eerste eeuw v��r onze jaartelling kenmerkt zich o.m. door een steeds
+toenemend verzet tegen materialisme en scepticisme. De ingewikkelde
+atoomleer zoowel als de onvruchtbare twijfelingen lieten de dieper
+denkenden op den duur onbevredigd. Het Pythagore�sme en het Platonisme
+herleefden. Het onzienlijke en buitengewone trok weer in verhoogde mate
+de aandacht. Posidonius (� 135--� 51), een der invloedrijkste denkers,
+de Leibniz der oudheid, evenzeer uitmuntende in de wiskundige
+wetenschappen als in de geschiedenis, hecht aan droomen en gelooft aan
+demonen.
+
+De veranderde zienswijze der Grieksche denkers deed zich ook bij de
+Romeinen sterk gelden. Terentius Varro (116--27) "Rome's grootste
+geleerde", en geenszins blind voor de bedriegerijen op het gebied der
+tooverij, vermeldt als een feit, dat, toen de bewoners van Tralles (in
+Klein-Azi�) door middel van magie den afloop van den oorlog met koning
+Mithradates (tusschen 88 en 63 v. Chr.) van Pontus (aan de Zuid-Oostkust
+van de Zwarte Zee) trachtten te weten te komen, de daartoe gebezigde
+knaap in water het beeld van den god Mercurius (Hermes) aanschouwde en
+de toekomst in 160 versregels voorspelde[22]. De Pythagoree�r Nigidius
+Figulus, een tijdgenoot van Varro en in kennis ter nauwernood bij hem
+achterstaande, bracht, door zekeren Fabius om inlichtingen gevraagd
+aangaande 500 denaren (zilverstukken) die hij verloren had, eveneens
+knapen door bezweringen in extase, waarin zij aanwezen, waar de buidel
+met een gedeelte der muntstukken begraven en hoe de rest verdeeld was,
+ook dat Cato (de jongere) een dier denaren had, en inderdaad erkende
+deze het muntstuk van een zijner slaven voor een offer aan Apollo te
+hebben ontvangen[23]. Van Vatinius, eveneens een Pythagoree�r, verzekert
+Cicero in de tegen hem gerichte redevoering (VI, 14, uit het jaar 56)
+dat hij de zielen uit de onderwereld opriep en de schimmen door het
+offeren van knapen gunstig stemde. Aangezien Cicero twee jaren later
+Vatinius heeft verdedigd, zal de laatstgenoemde gruwel wel niet als een
+bewezen feit zijn te beschouwen.
+
+In de Romeinsche litteratuur dier tijden speelt de magie, inzonderheid
+voor erotische doeleinden, eene groote rol. Wij willen hiervan het o.i.
+meest belangrijke aanhalen.
+
+De beroemdste Romeinsche dichter, de ernstige, verhevene en toch
+populaire Vergilius (70--19) volgt in zijn achtste herdersdicht (v
+64--109) de idylle van Theocritus na, door ons in hoofdstuk II
+aangehaald. Ook hier weer is het eene verlatene minnares, die met
+medehulp van eene slavin, liefdestooverij verricht:
+
+     "Breng water en omwind dit altaar met een zachten band. Brand
+     saprijke tooverkruiden en uitnemenden wierook, opdat ik beproeve
+     mijn koelen echtgenoot door een magisch offer in hartstocht te doen
+     ontvlammen; hier ontbreken slechts tooverzangen.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Tooverzangen kunnen zelfs de maan van den hemel omlaag trekken;
+     door tooverzangen heeft Circe de makkers van Odysseus veranderd; de
+     kille slang in de wei barst door tooverzangen.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Eerst bind ik deze drie draden van drie verschillende kleuren om uw
+     beeld en voer dit driemaal rondom dit altaar; 't oneven getal
+     behaagt aan de goden.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Amaryllis, leg drie knoopen in de drie kleuren, Amaryllis leg de
+     knoopen en zeg: "Ik knoop de boeien van Venus!"
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Evenals deze klei hard wordt en dit was smelt door ��n en hetzelfde
+     vuur, aldus moge Daphnis voor anderen gevoelloos worden, maar voor
+     mij in liefde opgaan! Strooi gezouten meel en ontsteek de brosse
+     laurier met aardpek! De gevloekte Daphnis brandt mij en ik brand
+     dezen laurier op zijn beeld.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Zulk eene liefde als die eene vaars overmeestert, wanneer zij, door
+     wouden en diepe bosschen heen, een stier zoekende, vermoeid en
+     verloren naast eene waterbeek in het groene moerasriet neerzinkt en
+     vergeet dat de late nacht haar terugroept: zulk eene liefde
+     overmeestere Daphnis--en moge het niet bij mij opkomen hem te
+     genezen!
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Deze kleeren liet de trouwelooze mij eens als dierbaar onderpand
+     van hem achter, die ik nu onder den drempel zelf aan U, o aarde
+     toevertrouw: dit onderpand staat mij borg voor Daphnis.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Deze giftige tooverkruiden, uit Pontus bijeengegaard, gaf Moeris
+     zelf mij; Pontus is er rijk aan. Dikwijls zag ik Moeris door die
+     kruiden een wolf worden en zich in de bosschen verbergen, dikwijls
+     zielen uit de diepste graven opwekken en het veldgewas elders
+     heenvoeren.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Breng asch, Amaryllis, naar buiten en werp ze over uw hoofd heen in
+     de stroomende beek, maar zie niet om. Hiermede wil ik Daphnis
+     aanvallen; hij geeft niets om goden noch om tooverzangen.
+
+     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!
+
+     Zie! de asch heeft, terwijl ik draal met haar weg te dragen, van
+     zelf het altaar met trillende vlammen aangetast; het zij een goed
+     voorteeken! Er is zeker iets aan de hand; Hylax blaft op den
+     drempel. Moet ik het gelooven, of droomen zij, die minnen, wakende?
+
+     Houdt op, mijn zangen, houdt op! Daar komt Daphnis al van de stad".
+
+Hierbij enkele opmerkingen.
+
+De symbolieke beteekenis van knoopen in de magie is gemakkelijk te
+vatten. Door het leggen van een knoop wil men boeien, wil men zekere
+handelingen van personen of uitwerkingen van voorwerpen verhinderen.
+Knoopen zijn dan ook vooral in de liefdestooverij gebruikelijk. Bij de
+Arabieren legt een meisje, om een man tot zich te trekken, knoopen in
+diens zweep. Volgens het oude volksgeloof kon eene heks door tooverij
+met knoopen een verderfelijken invloed op het huwelijksleven uitoefenen.
+Maar de macht van den knoop strekt zich nog veel verder uit. De Finsche
+toovenaars, heette het, vermochten door het leggen van knoopen den wind
+zelf vast te leggen. En onwillekeurig denken wij hierbij ook aan den
+Gordiaanschen knoop. Gordius toch, een der oudste koningen van Phrygi�
+(in Klein-Azi�) had, naar de overlevering luidt, een wagen aan Zeus, den
+hoogsten god, gewijd en aan dien wagen het juk met de dissel door een
+knoop verbonden, die niet gemakkelijk was los te maken. Een orakel
+verkondigde, dat diegene koning over Azi� zou zijn, welke dien knoop
+vermocht te ontwarren. Alexander de Groote vervulde die godspraak door
+den knoop met het zwaard door te hakken[24]. Dat het getal drie en
+andere oneven getallen, eene groote rol in de magie spelen, is eveneens
+een feit. De toovergodin Hecate werd vaak met drie aangezichten
+afgebeeld. Herhaaldelijk wordt den toovenaar eene sexueele onthouding
+van drie dagen voorgeschreven. Mephisto moet drie keer door Faust worden
+uitgenoodigd, alvorens hij diens vertrek mag binnentreden. Voor eene
+zekere oproeping van den god Apollo was een lauriertak met zeven bladen
+vereischt[25]. De toovenaars op het schiereiland Malakka gebruiken
+zijden draden van zeven kleuren. In de Joodsche toovervoorschriften
+wordt ronduit verklaard, dat de even getallen beneden tien bepaald
+ongunstig zijn.
+
+Het geloof, dat een mensch de gedaante van een wolf of ook wel van een
+ander dier kan aannemen, is bij zeer vele volkeren heerschende. In de
+zestiende en zeventiende eeuw beschouwde men den weerwolf als een
+dienaar des duivels en menigeen werd zoodoende het slachtoffer van den
+brandstapel. Dat de wolf in oude tijden aan primitieve volkeren een
+demonisch wezen toescheen en in verband werd gebracht met tooverij is
+geen wonder; voorts hebben ook krankzinnigheid en hallucinaties bij het
+geloof aan den weerwolf eene groote rol gespeeld.
+
+Van tegenovergestelde strekking als de bezwering in het bovenvermelde
+herdersdicht is eene episode uit het vierde boek van de Aene�de, het
+onafgewerkt tot ons gekomen heldendicht van Vergilius. De dichter laat
+aldaar (v. 478--498) Dido, de koningin van Carthago, gemarteld door eene
+noodlottige liefde voor Aeneas, die haar op goddelijk bevel verlaten
+moet, aldus tot hare zuster spreken:
+
+     "Ik heb een middel gevonden--wensch er mij geluk mee--dat mij hem
+     [Aeneas] zal teruggeven of mij van mijne liefde zal bevrijden. Aan
+     den rand van den Oceaan, waar de zon ondergaat, houdt het gebied
+     der Aethiopi�rs op, waar het hemelgewelf met zijne fonkelende
+     sterren op de schouders van den ontzaglijken Atlas zich wentelt.
+     Vandaar is eene priesteres van 't Massylische volk mij gewezen, die
+     den tempel der Hesperiden en den boom met de gouden appelen
+     bewaakte, die den draak aldaar voedde door hem vochtige
+     honig[koeken] toe te dienen, bestrooid met slaapwekkenden papaver.
+     Deze belooft door tooverzangen de harten van wie zij wil, van
+     liefde te bevrijden, maar bij anderen eene felle hartstocht op te
+     wekken, het water in de stroomen tot staan te brengen en de sterren
+     te doen terugkeeren op hare baan. Zij roept de nachtelijke schimmen
+     op. Gij zult den grond onder hare voeten hooren grommen en de
+     esschen van het gebergte zien neerdalen. Ik roep de goden en U,
+     geliefde zuster, tot getuigen, dat ik tegen wil en dank het wapen
+     der magische kunst te baat neem. Richt gij in het geheim een
+     brandstapel op 't binnenplein hemelhoog op en leg het zwaard van
+     den man, dat hij, de booswicht, in mijn vertrek vastgehecht
+     achterliet, en al zijne kleeren en het bruidsbed, mijn verderf, er
+     boven op. De priesteres gebiedt mij, al wat mij aan dien
+     verfoeilijken man herinnert, te vernietigen."
+
+Ook hier weer eene symbolische handeling, waaraan eene re�ele
+uitwerking wordt toegeschreven. Het vernietigen van voorwerpen die op
+eene ongelukkige liefde betrekking hebben, moet ook aan die liefde zelf
+voorgoed een einde maken.
+
+Aan den wensch van Dido wordt voldaan en het verhaal gaat (v. 504--519)
+aldus door:
+
+     "Maar nadat op het binnenplein van 't paleis een ontzaglijke
+     brandstapel uit blokken van pijnboom-en eikenhout hemelhoog was
+     opgericht, versiert de koningin de plaats met guirlanden uit
+     cypr�ssentakken gevlochten en, met volkomen besef van wat zij gaat
+     doen, legt zij de kleeren, het achtergelatene zwaard en het beeld
+     van Aeneas op het rustbed [bovenop den brandstapel]. Er staan
+     altaren rondom en de priesteres, met loshangende haren, roept
+     driemaal het honderdtal goden, den Erebus, de Chaos, de driedubbele
+     Hecate, de drie aangezichten van de maagd Diana met bulderende stem
+     aan. Ook had zij vocht gesprenkeld, dat water uit het meir Avernus
+     moest verbeelden en kruiden bijeengegaard, afgesneden bij
+     maneschijn met bronzen sikkel, tierige kruiden vol van zwart
+     venijn.... Dido zelf stond naast het altaar, met het offermeel in
+     de reine handen, ��n voet ontbloot, in een los kleed en riep, den
+     dood voor oogen, de goden tot getuigen aan".
+
+Dido, die slechts voor den schijn die magische handelingen laat
+verrichten, stort zich ten laatste in het zwaard van Aeneas en de
+brandstapel wordt ontstoken.
+
+Dat ook aan het getal honderd eene bijzondere uitwerking werd
+toegeschreven, blijkt uit den grooten Parijschen tooverpapyrus v. 252,
+waar sprake is van een magischen godennaam, die uit honderd letters
+bestaat.
+
+Bij het meir Avernus, dat in Campani� te midden van huiveringwekkende
+bosschen lag, was, naar men beweerde, een toegang tot de onderwereld;
+vandaar dat dit meir bij de magie dikwijls ter sprake kwam, zooals wij
+nog herhaaldelijk zullen zien.
+
+De symboliek van het loshangende haar, den ontblooten voet en het
+ontgordelde kleed is vrij duidelijk. Al hetgeen boeit zou bij deze
+plechtigheid hinderlijk zijn, waar het geldt den knellenden band der
+liefde los te maken. Maar ook bij andere magische handelingen komen
+dezelfde gebruiken voor, blijkbaar oorsponkelijk met de bedoeling om de
+raadselachtige kracht, waarvan reeds in hoofdstuk II sprake is geweest,
+ongestoorder te laten werken; later is dit alles een bloot overleefsel.
+
+Ook Medea laat, zooals wij straks zullen zien, bij bezweringen het haar
+neerhangen. Van Apollonius van Tyana (in Klein-Azi�) een der beroemdste
+magi�rs, wordt verzekerd, dat hij dit gebruik zijn leven lang in acht
+nam[26]. Bij de Mohammedanen laat de geestenbezweerder het haar
+loshangen en hetzelfde doen ook de tooverartsen in het Zuiden van
+V��r-Indi�.
+
+Wat de ontblooting van ��n voet betreft, heeft men op eene Grieksche
+vaas eene afbeelding gevonden van een man met zijn ontblooten
+rechtervoet op de huid van een offerdier en met zijn geschoeiden
+linkervoet op den grond[27]. De tweehonderd Plataeers, die in den
+Peloponnesischen oorlog door de linies der hen belegerende Spartanen
+heenbraken, hadden slechts hun linker voet geschoeid[28]. Blijkbaar was
+het een aloud gebruik, eene soort wijding, door diegenen in acht
+genomen, die een levensgevaarlijk waagstuk beproefden.
+
+Vastgeknoopte kleeren en gordels werden over 't algemeen bij
+tooverhandelingen als hinderlijk beschouwd. Vandaar dat bijv. ook Medea,
+zooals spoedig blijken zal, hare kleeren los draagt. Bij het exorcisme,
+d.w.z. de uitbanning van booze demonen, mocht, volgens het Joodsche
+gebruik, de pati�nt slechts ��n gewaad, en wel zonder gordel, dragen.
+Opmerkelijk is ook, dat te Rome de Flamen Dialis, een der hoogste
+priesterlijke ambtenaren, geen knoop in zijn kleedij mocht dragen en dat
+de Mohammedaansche bedevaartgangers bij hun tocht naar Mekka hetzelfde
+gebruik in eere houden.
+
+De Epicurist Horatius (65--8 v. Chr.), zanger van wijn, liefde en
+vaderlandsche deugd, tracht op alle mogelijke manieren de magie hatelijk
+en bespottelijk te maken. Herhaaldelijk richt hij aanvallen tegen eene
+zekere Canidia, waarvan wij in 't midden willen laten of zij al dan niet
+eene historische persoonlijkheid is geweest. O.m. beschrijft hij in zijn
+vijfde "Epode" op allergriezeligste wijze hoe een geroofde knaap van
+voornamen stand door Canidia en hare helpsters, Sagana, Veia en Folia,
+wordt doodgemarteld (15--38):
+
+     "Canidia, het onopgeschikte hoofdhaar omwonden met gezwollen
+     adders, gebiedt wilde vijgeboomen, uit graven opgewoeld, doodsche
+     cypressen, veeren en eieren van de gekuifde uil, besmeerd met het
+     bloed van de afschuwelijke pad en kruiden uit Thessali� en Iberi�
+     [Georgi�], vruchtbaar aan vergiften, alsmede beenderen, ontrukt aan
+     den muil van eene hongerige teef, in Colchische [magische] vlammen
+     te verbranden. Maar Sagana, opgeschort, sprenkelt door het geheele
+     huis heen water uit den Avernus en lijkt met haar te berge rijzend
+     haar op een zee�gel of op een rennend everzwijn. Veia, door geen
+     gewetenswroeging afgeschrikt, groef, al hijgende van 't werk, met
+     haar hard houweel een kuil, opdat de knaap, er ingegraven en met
+     zijn mond er boven uit stekende als een zwemmer, die slechts met
+     zijn kin zich boven 't water verheft, door den aanblik van twee- of
+     driemaal in den loop van den langen dag verwisseld eten zou
+     wegsterven, opdat zijn uitgesneden merg en dorre lever voor de
+     bereiding van een minnedrank zouden dienen".
+
+Bij de magie is wel eens meer sprake van kinderoffers. Op eene
+afbeelding, die ons uit de oudheid is overgebleven, schijnt het offeren
+van een kindje te worden voorgesteld[29]. In een tooverpapyrus wordt
+voorgeschreven, hoe men, om eene vrouw in zijn macht te krijgen, den
+toorn van de maangodin tegen haar moet opwekken: men moet haar nl.
+beschuldigen dat zij o.m. een ongeboren of een jong kind offert[30]. Dit
+is, zooals van zelf spreekt, slechts eene fictie. Daar echter het
+griezelige eene zekere bekoring heeft, achtte men ook later nog de
+tooverij met het offeren van kinderen en soortgelijke gruwelen
+verbonden. Vooral in het heksengeloof speelt dit eene rol, zooals men
+o.m. kan opmaken uit de bereiding van het tooverbrouwsel in de vierde
+akte van "Macbeth", waarbij onder andere zonderlinge en onsmakelijke
+ingredi�nten ook de vinger van een bij de geboorte vermoorden zuigeling
+voorkomt.
+
+Met groote ironie verklaart de dichter, in de zeventiende epode, dat
+hij voor de tooverkunsten van Canidia zwicht:
+
+     "Reeds geef ik het gewonnen aan Uwe krachtige wetenschap, ik bid en
+     smeek U bij het rijk van Proserpina, bij de niet aan te tasten
+     majesteit van Diana, bij de boeken met tooverzangen, die de
+     gesternten, aan den hemel vastgehecht, vermogen omlaag te roepen,
+     Canidia, houd eindelijk op met Uwe bezweringen en laat den vluggen
+     toovertol achteruit draaien [ten einde de betoovering daardoor op
+     te heffen] (v. I--7)".
+
+     "Ik ben te over reeds door U gestraft, o veel geliefde van matrozen
+     en straatventers! Gevlucht is mijn jeugd en de blozende kleur
+     verliet de beenderen, omhuld met eene vaalbleeke huid; mijn haar is
+     grijs geworden door Uwe tooverwalmen; geen rust ontspant mij van
+     het werk, de nacht verjaagt den dag, de dag de nacht en mijne
+     benauwde borst vindt geen verlichting. Dus word ik, rampzalige,
+     gedrongen om te gelooven wat ik ontkende, dat Sabellische
+     bezweringen de borst tot in het diepst schokken en je hoofd vaneen
+     splijt door een Marsisch tooverlied. Wat wil je meer? (v. 19--30)."
+
+Aan de Sabellen en Marsen, volksstammen in Midden-Itali�, van
+oudvaderlijken eenvoud, schreven de verfijnde Romeinen het bezit van
+tooverkrachten toe. Ook dit verschijnsel is zeer opmerkelijk. Volkeren
+van eene "hoogere cultuur" zijn licht geneigd aan te nemen, dat volkeren
+die, zooals het heet, "op een lageren trap van ontwikkeling staan," in
+de magie uitmunten. De Hindoes beschouwden de oerinwoners van Indi� als
+toovenaars en zoo ook de Zweden de Finnen. De Hollanders vermoeden vaak
+bij de Javanen het bestaan van eene "stille kracht". En het is dan ook
+niet onmogelijk, dat volkeren, die te kort schieten in het uitdenken van
+machinerie�n--dit toch beschouwt men gewoonlijk als het meest sprekende
+kenmerk van eene "hoogere cultuur"--daarentegen meer begaafd zijn met
+zekere geheimzinnige krachten die het wezen uitmaken der magie.
+
+En eindelijk worden in eene satire (I, 8) Canidia en Sagana, die 's
+nachts er op uit gaan om dooden te bezweren, door Horatius op zulk eene
+wijze gehoond, dat wij de reproductie ervan maar liever achterwege
+laten, en met de opmerking volstaan, dat de bestrijders der magie het
+zoo nauw niet nemen.
+
+Ovidius (43 v. Chr. - � 17 n. Chr.), de meest ingenieuze en meest
+irreligieuze van alle Romeinsche dichters, steekt althans op minder
+onhebbelijke wijze den draak met de tooverkunst. Hooren wij, uit een
+zijner minnedichten (I, 8,5--16) de navolgende beschrijvingvan eene oude
+koppelaarster, tevens magicienne:
+
+     "Zij kent de tooverkunsten en de zangen van Circe; zij doet de
+     snelle wateren zich terugbochten naar hunne bron; zij weet goed wat
+     een kruid, wat een band, rondom een draaienden toovertol gewonden,
+     vermag; ... als zij wil, hoopen zich wolken aan den geheelen hemel
+     op; als zij wil, blinkt de dag aan den helderen trans. Bloed zag
+     ik, (zou je 't gelooven?), van de sterren neerdruppelen; het gelaat
+     der maan was purpurrood van bloed. Ik vermoed, dat zij, van
+     gedaante veranderd, door de nachtelijke schaduwen vliegt en dat
+     haar oud lichaam zich met veeren overdekt; ik vermoed het, en 't
+     wordt beweerd; ook schittert eene dubbele pupil in hare oogen."
+
+Dit laatste is ons ook van de Thibii, eene volksstam aan de Zwarte Zee,
+bericht, van wie men verder vermeldde, dat zij de macht van het booze
+oog (vgl. II) uitoefenden en in 't water niet onderzonken[31].
+
+In zijn "Remedie tegen de liefde", overigens "een geneesmiddel erger dan
+de kwaal", keurt hij (248--260) het gebruik van magische middelen af:
+
+     "Meent iemand, dat de booze kruiden van het Thessalische land en de
+     magische kunsten hulp kunnen brengen, dan zie hij wel toe! Dat is
+     de oude manier van giftmengerij: mijne muze biedt met hare gewijde
+     zangen eene onschuldige hulp. Volgt gij mij, dan zal geen schim op
+     bevel uit den grafheuvel te voorschijn treden; geen tooverkol zal
+     door gruwelijke bezwering den grond doen splijten; geen veldgewas
+     zal van den eenen akker naar den anderen over gaan; en de
+     zonneschijf zal niet plotseling bleek zien. De T�ber zal, als
+     gewoonlijk, naar de wateren der zee loopen, de maan als gewoonlijk,
+     met een sneeuwwit span voortrijden. Geen hart zal door bezweringen
+     van kommer verlost worden, geen liefde voor brandende zwavel op de
+     vlucht slaan ..."
+
+Men schreef nl. reeds in overoude tijden aan zwavel eene reinigende
+kracht toe en ook in de liefdestooverij werd er gebruik van gemaakt.
+
+Ovidius verklaart verder (v. 289 vlg.):
+
+     "W�e gij ook zijt, die hulp verlangt van onze kunst, ontzeg aan
+     giftmengerij en tooverzangen geloof."
+
+Maar met dat al was de magie als litterair onderwerp ook voor hem
+onmisbaar. Het werk, waaraan hij bovenal zijn naam te danken heeft, zijn
+immers de "Metamorphosen," d.w.z. gedaantewisselingen, eene reeks
+verhalen uit de mythologie, die telkens met verandering van
+lichaamsvormen, dus met tooverij, eindigen. En de episode van Medea is
+zeer zeker niet de minste in dit bij uitstek kleurrijke en
+schilderachtige dichtwerk. E�n greep (VII, 180-188):
+
+     "Toen de maan in haar volsten glans en met gevulde schijf op de
+     landen neerzag, verliet Medea het huis, gehuld in ontgordelde
+     kleeren, ��n voet ontbloot, de haren over de naakte schouders
+     neergolvende; onverzeld gaat ze met zwervende schreden door de
+     stomme stilte der middernacht; diepe rust had menschen, gevogelte
+     en wilde dieren ontspannen; de heggen zijn zonder gefluister;
+     onbewogen zwijgt het loof; de vochtige lucht zwijgt; de sterren
+     alleen flikkeren."
+
+Hierbij eene opmerking.
+
+Er is hier sprake van "ontbloote schouders." Diergelijke ontblootingen
+en zelfs algeheele naaktheid komen bij de tooverij meer voor. In een
+fragment uit eene Grieksche tragedie wordt uitdrukkelijk gezegd, dat
+Medea naakt de benoodigde tooverkruiden maait[32]. Op eene vaas vindt
+men afgebeeld, hoe twee naakte toovenaressen de maan omlaag halen[33].
+In de tooverpapyri wordt voorgeschreven, dat de knaap, die bij zekere
+handelingen onmisbaar is, naakt moet zijn[34]. Bij het exorcisme, dat
+aan den doop voorafging, moest oudtijds, inzonderheid volgens het
+ritueel der Grieksche kerk, de doopeling ontkleed worden. Dit alles
+sluit goed aan bij het boven vermelde feit, dat men knoopen en gordels
+bij tooverhandelingen ongewenscht achtte: het geheimzinnige "mana"
+immers moet zoo vrij mogelijk kunnen werken.
+
+De liefdestooverij was meer dan eene bloote litteraire fictie.
+
+Tooverdranken waren ook toen veel in gebruik en er wordt zelfs vermeld,
+dat Lucretius Carus (� 97 v. Ch.--55(?) v. Ch.) door het toedienen ervan
+in zijne geestvermogens zou zijn gekrenkt en derhalve zijn beroemd
+leerdicht "Over de natuur der dingen", eene uiteenzetting van Epicurus'
+systeem slechts in zijne heldere oogenblikken zou hebben geschreven. Men
+heeft wel is waar dit bericht in twijfel getrokken, maar er zijn
+omstandigheden, die sterk voor de waarheid ervan pleiten: het gedicht is
+niet alleen onvoltooid, maar heeft ook verscheidene lacunes en
+plotselinge overgangen; daarenboven doet de inhoud er onwillekeurig aan
+denken, dat de auteur aan hallucinaties leed, 't geen immers met groote
+dichterlijke begaafdheid best kan samengaan.
+
+Maar ook andere tooverijen werden blijkbaar herhaaldelijk in practijk
+gebracht.
+
+Van Catilina, een energiek, maar ook onbesuisd man, die in 63 v. Chr.,
+zooals bekend, eene poging deed om de regeering te Rome omver te werpen,
+vertelden sommigen, dat hij, na het houden van eene opruiende toespraak,
+om zijne deelgenoten nauwer aan zich te verbinden, menschenbloed, met
+wijn vermengd, in bekers liet rondreiken; eerst nadat ze onder
+vervloekingen, zooals deze bij zekere plechtigheden gebruikelijk waren,
+den drank hadden geproefd, zou hij hun zijn plan hebben geopenbaard.
+
+Aldus de geschiedschrijver Sallustius (87--35 v. Chr.), die echter
+verklaart, geen genoegzame bewijzen ervoor te hebben (Samenzw. v. Cat.
+22), terwijl een later auteur zelfs verhaalt, dat de saamgezworenen een
+kind slachtten en bij de ingewanden ervan den eed aflegden[35]. Dat men
+zich door het storten en ook wel door het drinken van bloed tot trouwe
+kameraadschap verplichtte[36], kwam meer voor en zoodoende zou het
+bericht omtrent Catilina eene kern van waarheid kunnen bevatten zonder
+dat men daarom noodzakelijkerwijs aan het allerergste behoeft te denken.
+
+Hoe het zij, de vrees voor de magie was zoo groot, dat men herhaaldelijk
+van overheidswege er maatregelen tegen nam. Onder Augustus werden door
+zijn alvermogenden gunsteling, Vipsanius Agrippa, de toovenaars en de
+vaak met hen op ��ne lijn gestelde sterrewichelaars, uit Rome verdreven
+(33 v. Chr.)[37]. En in 't jaar 28 v. Chr. moest Anaxilaos uit Larissa
+(in Thessali�), "een Pythagoree�r en magi�r", Itali� verlaten[38].
+
+Maar ook de vervolgers onthielden zich niet van occultistische, resp.
+magische practijken. Agrippa zelf had samen met Octavianus, zooals hij
+oorspronkelijk heette, zich den horoscoop laten trekken[39], en de
+keizer droeg, ten einde niet door den bliksem te worden getroffen,
+altijd en overal het vel van een zeekalf bij zich als afweermiddel[40].
+
+Het optreden van Agrippa had niet, of slechts tijdelijk, het gewenschte
+gevolg: onder keizer Tiberius moesten (waarschijnlijk in 16 n. Chr.) de
+astrologen en magi�rs wederom uit Itali� worden verjaagd. Zelfs werd ��n
+hunner, L. Pituanius, van de Tarpejische rots afgeworpen (de straf op
+hoogverraad) en lieten de consuls P. Marcius buiten de Esquilijnsche
+poort (aan de Oostzijde van Rome), na met trompetgeschal het sein te
+hebben gegeven, op de ouderwetsche manier, d.w.z. door geeseling en
+onthoofding, terechtstellen. Aldus bericht de beroemde geschiedschrijver
+Tacitus in zijne Annalen (II, 32).
+
+Meer opzien baarde, in 't jaar 20 n. Chr., het proces van Piso, dien men
+beschuldigde, Germanicus, een neef van den keizer en een zeer populair
+veldheer, door vergif uit den weg te hebben geruimd. "Er werden", zooals
+Tacitus in Ann. (II, 69) verzekert, "op den grond en bij de muren
+overblijfsels van opgegravene menschelijke lichamen en tooverspreuken en
+vervloekingen en de naam van Germanicus op looden tafels ingekrast en
+halfverbrande asch met smetstof bestreken en andere toovervoorwerpen
+gevonden, waardoor men gelooft dat zielen aan de onderaardsche machten
+gewijd worden". Piso, hoewel hij openlijk zijne vijandschap tegen
+Germanicus had betuigd, ontkende hem te hebben vergiftigd, maar pleegde,
+aan zijne vrijspraak wanhopende, zelfmoord.
+
+Men verzekert verder, dat Tiberius zelf vrij was van angstvallige
+gelooverij, maar toch de astrologie beoefende (Ann. VI,20 vgl.), en, als
+er onweer dreigde, voor de securiteit een laurierkrans op het hoofd
+droeg[41], omdat men geloofde, dat dit loof door den bliksem niet wordt
+getroffen.
+
+Er is een factor, die reeds lang in werking, zich van die tijden af met
+groote kracht doet gelden, nl. de invloed van Oostersche gedachten,
+gebruiken, godsdiensten, eene strooming, aan welke men den naam
+Ori�ntalisme heeft gegeven.
+
+De Romeinen, tot dusver onweerstaanbaar voortdringende, hadden eindelijk
+in 't Oosten een tegenstander gevonden, dien ze niet vermochten te
+overweldigen: de Parthen. De schitterende overwinning, door de Parthen
+in 53 v. Chr. op Crassus behaald, die tengevolge hiervan met leger en al
+zijn ondergang vond, is een keerpunt in de geschiedenis. En terwijl het
+Romeinendom aldus door het Oosten op het slagveld werd gestuit,
+onderging het tevens in steeds toenemende mate den invloed van het
+Oosten op geestelijk gebied. Het is geen toeval, dat de invloedrijkste
+denker der eerste eeuw v. Chr., Posidonius (reeds in 't begin van dit
+hoofdstuk genoemd) uit Syri� afkomstig was. Aan Posidonius bovenal is
+het o.m. toe te schrijven, dat eene door en door Oostersche leer, de
+astrologie, in Rome tot aanzien kwam. Zooals wij zagen, werd de
+astrologie door de wetgevers met de magie op ��ne lijn gesteld, en
+inderdaad kwamen beide niet slechts vaak met elkaar in aanraking, maar
+versmolten zij ook herhaaldelijk met elkaar, zooals nog later zal
+blijken.
+
+De Oostersche godsdiensten wonnen, om het zoo uit te drukken, met den
+dag veld, al verzetten ook de ouderwetsch gezinde Romeinen er zich met
+hand en tand tegen en al deinsden zij zelfs voor vervolgingen niet
+terug.
+
+In de eerste plaats was het de "Alexandrijnsche" religie, die, op
+instigatie van koning Ptolemaeus I (� 300 v. Chr.) uit Egyptische en
+Grieksche bestanddeelen samengesteld, zich reeds vroeg over de
+Helleensche en Romeinsche wereld ging verspreiden.
+
+De Egyptische godsdienst, dien wij, tengevolge van de talrijke ons
+bewaard geblevene gedenkstukken, zelfs wat kleine bijzonderheden
+betreft, vrij nauwkeurig kunnen reconstrueeren, was in wezen magie.
+
+Het geloof, dat men door zekere woorden en handelingen invloed vermag
+uit te oefenen op de onbezielde zoowel als op de bezielde wezens,
+heerschte van af de oudste tijden bij de Egyptenaren en was met al hun
+doen en laten innig verbonden.
+
+En evenals de menschen, weten ook de goden zich niet te helpen zonder
+magie; ook zij hangen zich amuletten om, om zich te beschermen en
+gebruiken tooverformulieren om elkaar te bedwingen. Allermerkwaardigst
+is bijv. het navolgende verhaal, dat wij sterk verkort, maar toch
+zooveel mogelijk met de woorden van het oorspronkelijke weergeven, hoe
+n.l. de godin Isis, die de kennis heeft van geweldige tooverformulieren,
+den zonnegod Re zijn diepste geheim weet te ontlokken.
+
+Re was oud geworden en leed aan de gebreken van den ouderdom. Het
+speeksel droop uit zijn mond op den grond neer. Isis mengde dit met
+aarde, vormde er eene slang van en legde die neer op de plek, waarlangs
+Re zou voorbijkomen. De zonnegod werd door de slang gebeten; de adem des
+levens verliet hem; zijne kaken trilden en al zijne ledematen beefden.
+Het vergif verspreidde zich door zijn geheele lichaam, evenals de Nijl
+door de landstreken van Egypte. Re riep de goden om hulp aan: "O gij
+goden, die uit mij zijt ontstaan! Eene verschrikkelijke ramp heeft mij
+getroffen. Mijn hart voelt haar, maar mijne oogen zien haar niet; ik
+weet niet wie mij dit heeft aangedaan. Nooit heb ik zulk eene pijn
+gevoeld; geen ziekte kan meer wee veroorzaken als dit. Ik ben een vorst,
+de zoon van een vorst, ik heb menigten van namen en menigten van
+gedaanten; mijn wezen is in ieder god. Ik kwam te voorschijn om neer te
+zien op hetgeen ik had gemaakt, ik schreed door de wereld, die ik
+geschapen had, toen iets mij stak, maar ik weet niet wat. Brengt tot mij
+mijne kinderen, de goden, die woorden van macht en de taal der magie
+bezitten, en monden die weten hoe ze uit te spreken". De kinderen van
+iederen god kwamen en ook Isis kwam, met zich brengende hare woorden van
+magische kracht; haar mond was vol van den adem des levens, want hare
+amuletten overwinnen de pijnen der ziekte en hare woorden doen weer
+herleven de kelen van hen die gestorven zijn. En zij zeide: "Wat is er
+gebeurd, o heilige vader? Heeft eene slang U gebeten en heeft een ding
+dat gij geschapen hebt, zijn hoofd tegen U opgeheven? Voorwaar het zal
+neergeworpen worden door mijne machtige woorden en ik zal het wegdrijven
+buiten het bereik van uwe stralen". De heilige god zeide: "Ik ging langs
+mijn pad om te zien wat ik geschapen had, toen ik gebeten werd door eene
+slang, die ik niet zag. Is het vuur? Is het water? Ik ben kouder dan
+water en gloeiender dan vuur. Mijn oog heeft geen kracht, ik kan den
+hemel niet zien; het zweet loopt van mijn aangezicht als in den
+zomertijd". Toen zeide Isis tot Re: "Noem mij uwen geheimen naam,
+heilige vader, want al wie bevrijd zal zijn door uwen naam, die zal
+leven". Re gaf toen allerlei namen op, maar het vergif werd niet uit
+zijn lichaam weggenomen; het vrat dieper door en de groote god kon niet
+langer gaan. Toen zeide Isis tot Re": "Wat gij gezegd hebt, is niet uw
+ware naam. Noem hem mij en het vergif zal verdwijnen". Eindelijk gaf de
+groote god toe, dat zijn naam in Isis zou overgaan en Isis, de
+heerscheres over woorden met tooverkracht, zeide: "Wijk, vergif, ga weg
+van Re. Ik ben het die het overwonnen vergif ter aarde doe neervallen,
+want de naam van den grooten god is van hem genomen. Moge Re leven en
+het vergif sterven! Moge het vergif sterven en Re leven". Dit waren de
+woorden van Isis, de machtige heerscheres, de meesteres der goden, die
+Re bij zijn eigen naam kende.
+
+Dat speeksel aarde vermag te bezielen, berust op het reeds in hoofdstuk
+II vermelde geloof aan het "mana", eene kracht of zelfstandigheid,
+waarmee het lichaam van goden en bevoorrechtte menschen zou zijn
+doortrokken en die ook buiten de sfeer van het lichaam om, drager van
+het psychische zou blijven. De wonderdadige werking van speeksel zal ook
+later nog wel eens ter sprake komen.
+
+Veel belangrijker echter is de rol, die de naam in de tooverkunst
+speelt. En het is dan ook volstrekt geen wonder, dat de naam, de kortste
+vertegenwoordiger van iemands persoonlijkheid, van de oudste tijden af
+aan tooverkracht scheen te bezitten. Volgens het primitieve denken is de
+naam een deel, en wel een belangrijk deel van dengene die hem draagt.
+Hij is een dubbelganger en tevens ten nauwste met zijn drager verbonden.
+Zoo kwam men er toe om aan kinderen, ja ook aan steden, een geheimen
+naam te geven, waarop een kwaadwillige en een vijand geen vat zou kunnen
+hebben. Bovenal echter kan de naam van een god niet zonder uitwerking
+worden uitgesproken; de god is verplicht er antwoord op te geven en te
+handelen overeenkomstig den eisch van wie hem aanroept.
+
+Zoo was ook van ouds her een mysterie verbonden met den naam van den god
+der Hebree�n; slechts in zeer bijzondere omstandigheden mocht men hem op
+de lippen nemen en vandaar dan ook het uitdrukkelijk verbod: "Gij zult
+den naam Uws Gods niet ijdellijk gebruiken", een verbod, dat thans, nu
+men den magischen achtergrond ervan niet meer voor oogen heeft, maar al
+te vaak wordt overtreden.
+
+En toch is ook heden ten dage het geloof aan de mysterieuze kracht van
+den naam nog niet geheel verdwenen; nog zijn sommigen er van overtuigd,
+dat onze namen een geheimzinnigen invloed zouden uitoefenen op onze
+lotgevallen en telkens weer hoort men den spreuk aan voeren: nomen est
+omen, d.w.z.de naam is een voorteeken.
+
+Van alle Egyptische goden traden reeds in oude tijden Isis en Osiris
+sterk op den voorgrond. De mythen aangaande hen zijn ons echter in haren
+samenhang slechts in het verhaal bij Plutarchus (� 100 n. Chr.)
+overgeleverd[42], die wel is waar klaarblijkelijk uit goede bronnen
+put, maar zich wel eens tendentieuze uitleggingen veroorlooft. Volgens
+de traditie was Osiris, de weldadige god, door zijn broeder Set (of,
+zooals de Grieken hem noemden, Typhon), de verpersoonlijking van het
+booze, verraderlijk omgebracht en in veertien stukken verscheurd, maar
+door de bezweringen van zijne gade Isis en hun zoon, Horus, weer
+samengevoegd en tot het leven teruggeroepen geworden. Het menschelijke
+tot het goddelijke verheffende, ging men iederen overledene als een
+Osiris beschouwen, die door de bezweringen van zijn zoon als van een
+anderen Horus, het eindelooze leven verkrijgt. En nog verder in die
+richting doorgaande geeft de magi�r vaak zich zelf voor den een of
+anderen god uit, teneinde door den goddelijken naam zijn wil grootere
+kracht bij te zetten.
+
+Enkele voorbeelden:
+
+     "Ik ben Re, in dezen zijn geheimzinnigen naam
+     "Hij-die-was-in-den-oceaan", zijne pijlen tegen zijne vijanden
+     afschietende".
+
+Of, als men zich tegen een vijand keert:
+
+     "Verwijder U, want ik ben Horus, trek U terug, want ik ben de zoon
+     van Osiris. De magie van mijne moeder [Isis] is de bescherming van
+     mijne leden".
+
+Door eene of andere mythe te vermelden meent de magi�r de daden te
+kunnen verrichten, die daarin aan een god worden toegeschreven.
+
+     "Ik wil alle booze en slechte dingen, die neerkomen op N, den zoon
+     van M., verbannen, evenals Re zich zelf voor zijne vijanden
+     redde, evenals Chnoem zich redde voor Sobk, evenals Horus zich
+     redde voor Set."
+
+Wij komen later nog op dergelijke bezweringen herhaaldelijk terug.
+
+Dat de hoofdgoden van den Alexandrijnschen cultus, Osiris, Isis, Horus
+en de raadselachtige, maar, wat zijne werkingssfeer betrof, met Osiris
+vereenzelvigde Sarapis, als begunstigers van de magie bij uitnemendheid
+werden beschouwd, spreekt van zelf. Men verhaalde van hen tallooze
+wonderen; men verwachtte van hen in den droom goeden raad te ontvangen;
+men schreef hunne namen op amuletten. De Egyptische priesters gingen
+voor toovenaars door, en Egypte voor het tooverland bij uitnemendheid.
+
+Niet slechts de Egyptische, maar ook de Joodsche religie deed zich in de
+Grieksch-Romeinsche wereld gelden. En ook bij de Joden stond de magie
+toen in grooten bloei, ondanks de strengste verboden en de wreedste
+vervolgingen. De Joodsche tooverspreuken hadden gezag bij de naburige
+volkeren. In de Koptische en Grieksche tooverlitteratuur speelt de god
+der Joden, Iao, Sabaoth, eene groote rol; ook de namen van aartsvaders,
+van Jozua (Jezus) en Salomo komen er herhaaldelijk in voor. Een lang
+exorcisme (verdrijving van een boozen geest door bezwering), dat wij
+nog over hebben[43], is blijkbaar afkomstig van een Joodsch-Orphisch
+genootschap.
+
+Nog in latere eeuwen hebben de Joden den naam van toovenaars, meestal in
+ongunstigen zin, behouden. Het geloof aan den "ritueelen" moord, nl. dat
+de Joden bij hun Paaschfeest of tot andere doeleinden het bloed van een
+Christenkind gebruiken, behoort nog niet tot het verleden, al ontbreekt
+het ook ten eenenmale aan deugdelijke bewijzen. Maar ook de hoogere
+magie, zooals zij in de Kabbala, de Joodsche geheimleer uit de
+middeleeuwen, werd geleeraard, heeft de aandacht van velen, en niet
+altijd van de minst begaafden, getroffen. Er is in onze dagen,
+voornamelijk in Frankrijk en Engeland, veel belangstelling voor
+Kabbalistiek, waarbij het echter aan degelijke studies over dit
+ingewikkelde onderwerp maar al te zeer ontbreekt.
+
+Keizer Tiberius is in 19 n. Chr. ook tegen de vereerders van Isis en de
+Joden met de wreedheid hem eigen, opgetreden, zooals o.m. Tacitus het in
+zijn Annalen (II, 85) vermeldt:
+
+     "Er is ook verhandeld over het verdrijven van de Egyptische en
+     Joodsche religies en een senaatsbesluit genomen om vierduizend
+     vrijgelatenen, met die superstitie besmet, wier leeftijd het
+     toeliet, naar het eiland Sardini� te verbannen, ten einde aldaar de
+     roovers in bedwang te houden; als ze door het slechte klimaat
+     omkwamen, zou er niets aan verloren zijn; de overigen moesten
+     Itali� verlaten, tenzij ze voor een bepaalden datum de uitheemsche
+     godsdiensten zouden hebben afgezworen."
+
+Al die wreedheid was te vergeefs.
+
+
+*Litteratuur.*
+
+
+*#L. Fahz#, De poetarum romanorum doctrina magica, uit
+Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. II Bd. 3 Hft. (1904).
+
+#W. J. Dilling, s.v. Knots, in Enc. rel. a. eth. VI (1914).
+
+#Fraser#, Taboo and the perils of the soul (1914).
+
+#Skeat#, Malay Magie (1900).
+
+*#L. Blau#, Das j�dische Zauberwesen (1898).
+
+#J. A. Mac Culloch, s.v. Lycanthropy, in Enc. rel. eth. VIII (1915).
+
+#E. Penquitt#, De Didonis Vergilianae exitu, Dissert. K�nigsberg
+(1910).
+
+*#R. W�nsch#, Aus einem griechischen Zauberpapyrus, in Kleine Texte
+f. Vorles. u. �b. hrg. v. H. Lietzmann, No. 84 (1911).
+
+#J. Heckenbach#, De nuditate sacra sacrisque vinculis, uit
+Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. IX, 3 (1911).
+
+#W.Y. Sellar#, s.v. Lucretius, in Encyclopaedia Britannica,-lle
+uitg. XVII (1911).
+
+#P.J. Hamilton-Grierson#, s.v. Brotherhood (Artificial), in Enc.
+rel. eth. II (1909).
+
+*#Riess#, s.v. Astrologie, in Pauly, Real-Enc. class. Alt. 2e uitg.
+Bd. II (1896).
+
+*#A. Bouch�-Leclercq#, L'astrologie grecque (1899).
+
+*#F. Cumont#, Astrology and religion among the Greeks and Romans
+(1912).
+
+*#G. Lafaye#, Histoire du culte des divinit�s d'Alexandrie (1884).
+
+*#W. Drexler#, s.v. Isis, in Roscher, Lex. d. Myth. Bd. II (1890--97).
+
+*#F. Cumont#, Die oriental. Religionen im r�m. Heidentum, vert. v.
+G. Gehrich, 2e uitg. (1914).
+
+#Erman#, �gypten u �gyptisches Leben im Altertum II (1887).
+
+#Budge#, Egyptian magie, 2e uitg. (1901).
+
+#Lange#, Die �gypter, in Chantepie de la Saussaye Lehrbuch d.
+Religionsgesch. 3e uitg. I (1905).
+
+#G. Roeder#, Urkunden z. Religion d. alt. Agypten (1915).
+
+#H. Schmidt#, Namenglauben im Alten Testament, in Die Religion in
+Gesch.u.Gegenwart IV (1913).
+
+#G. Roeder#, s.v. Set, in Roscher, Lex.d.Myth. 63. Lfg. (1910).
+
+#A.H. Gardiner#, s.v. Magic (Egyptian), in Enc. rel eth. VIII (1915).
+
+*#T. Witton Davies#, Magic, Divination a. Demonology among the
+Hebrews and their neighbours (1898).
+
+*#M. Gaster#, Magic (Jewish), in Enc. rel. eth. VIII (1915).
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK IV.
+
+*Nederlaag der ongeloovigen.*
+
+
+
+Sinds ongeveer het midden van de eerste eeuw onzer jaartelling neemt het
+geloof in het wonderbaarlijke en magische eene hooge vlucht. De grootste
+persoonlijkheden op intellectueel gebied erkennen de realiteit der
+magie; magie en wijsheid worden als identiek beschouwd. De keizers zelf
+gaan de tooverij begunstigen en de felle protesten van enkelen bewijzen
+slechts, hoe weinig zij de teekenen dier tijden verstaan. Allerlei
+omstandigheden werken als bij afspraak samen tot de nederlaag der
+ongeloovigen.
+
+Wij willen een en ander nader toelichten. Dat de magie met wijsheid en
+wetenschap wordt gelijkgesteld komt meer voor. De Arabieren gebruiken
+het woord ilmoe (wetenschap) ook voor hetgeen op "occultisme", zooals
+wij het noemen, betrekking heeft. Vandaar het Javaansche ng�lmoe, de
+kennis der geheime tooverformulieren, een wonderlijk mengelmoes van
+Polynesische, Hindoesche en Mohammedaansche bestanddeelen. De Javanen
+jagen deze "wetenschap" ijverig na en meenen door haar al het mogelijke
+te kunnen gedaan krijgen. Maar niet alle tooverspreuken zijn even
+machtig en bij een rechtsgeding bijv. zal de verliezende partij hare
+nederlaag aan de grootere kracht van de bezweringen der tegenpartij
+toeschrijven.
+
+Wellicht het meest typische voorbeeld van een magi�r-wijsgeer is
+Apollonius van Tyana (in Klein-Azi�), omtrent wien wij echter niet zoo
+goed zijn ingelicht als wij het zouden wenschen. De uitvoerige
+levensbeschrijving toch, die de belletrist en kunstkenner Philostratus
+op last van de keizerin Julia Domna (gest 217), van hem te boek stelde,
+is rijk aan onwaarschijnlijke verhalen en overbodig vertoon van
+belezenheid; bovendien heeft men, wellicht niet zonder reden, vermoed,
+dat zij de strekking had, een tegenbeeld te zijn van de Christusverhalen
+der evangeli�n.
+
+Of Apollonius werkelijk, zooals Philostratus verhaalt, het grootste
+gedeelte der toenmaals bekende wereld doorkruiste om de menschen tot
+handhaving der oudvaderlijke zeden en zoo mogelijk tot inachtneming van
+de Pythagoreesche leeringen en leefwijze aan te sporen, blijft eene
+opene vraag, maar het lijdt geen twijfel dat hij door allerlei
+wonderbaarlijke handelingen aanleiding gaf, als magi�r te worden
+beschouwd. Het verhaal bijv. dat hij een gestorven meisje in 't leven
+terugriep[44], wijst onmiskenbaar op wonderdadige genezingen, door hem
+verricht.
+
+Philostratus is echter met zulke wonderen niet tevreden en verhaalt o.m.
+dat Apollonius te Ephese eene epidemie vooruit gevoelde en haar
+vervolgens, op verzoek van de inwoners, deed ophouden door den demon der
+pest, die zich als een oud bedelaar voordeed, te laten steenigen. En
+toen de Ephesi�rs, op aansporen van den profeet, den steenhoop
+opruimden, zagen ze, inplaats van dat monster, een hond er onder liggen,
+van uiterlijk op een dog gelijkend, zoo groot als de grootste leeuw,
+verpletterd door de steenen en met schuim op den muil[45]!
+
+E�n wonderbaarlijk feit betreffende Apollonius is historisch vrij goed
+geboekstaafd, en wel het volgende: In 't jaar 96 n. Chr. hield de wijze,
+reeds op hoogen leeftijd, te Ephese eene openlijke voordracht. Onder 't
+spreken raakt hij gaandeweg afgeleid, zwijgt, doet eindelijk eenige
+stappen vooruit en roept: "Stoot hem neer, den tyran, stoot hem neer!"
+Daarna keert hij zich tot zijn gehoor en zegt: "Heden--op dit oogenblik
+is keizer Domitianus gedood" en spoedig kwam een bericht uit Rome, dat
+Apollonius' visioen schitterend bevestigde[46].
+
+Over 't geheel genomen heeft Apollonius blijkbaar reeds bij zijne
+tijdgenooten en zeer zeker bij de nakomelingschap den indruk gemaakt van
+eene hoogstaande persoonlijkheid. Zelfs van kerkvaders zijn ons gunstige
+oordeelen over hem bewaard gebleven. Hieronymus verklaart: "Die man vond
+overal iets te leeren, en altijd vorderingen makende, overtrof hij
+telkens weer zich zelven"[47]. En Augustinus zegt: "Veel beter, dat moet
+men erkennen, was Apollonius, dan de bewerker en bedrijver van zoovele
+liefdesschandalen, dien ze Jupiter noemen[48]", eene zinspeling op de
+vaak hoogst onkuische verhalen aangaande dien oppersten god.
+
+Plutarchus (�46 n. Chr.-�120 n. Chr.) die door zijne
+levensbeschrijvingen zulk een ontzaglijken invloed heeft uitgeoefend,
+Plutarchus, die in zeldzame mate practisch inzicht met het geloof in het
+onzienlijke vereenigde, geeft ook bewijzen van zijne belangstelling voor
+het aanhangige onderwerp. Wel is waar wordt de "angstvallige vrees voor
+bovenmenschelijke wezens" in zijn geschrift hierover (c. 10 en 13) voor
+erger dan zelfs athe�sme verklaard, maar dit is blijkbaar zonder
+nadenken, in eene oogenblikkelijke opwelling, van een ongeloovigen
+moralist overgenomen. Immers elders handhaaft Plutarchus de realiteit
+van vele verschijnselen en handelingen, die nu nog bij menigeen voor
+ongeloofwaardig doorgaan.
+
+Zoo vinden wij bijv. in zijne "Huwelijksvoorschriften" het navolgende
+(c.5):
+
+     "De jacht door middel van vergif vangt den visch wel is waar
+     spoedig en gemakkelijk, maar zij maakt hem voor spijs ongeschikt.
+     Zoo hebben ook de vrouwen die zekere liefdesdranken en tooverijen
+     tegen de mannen verzinnen en hen door wellust overweldigen,
+     zinnelooze, onverstandige en bedorvene levensgezellen. Immers ook
+     Circe had geen baat van hare tooverkunst en kon niets met hare
+     slachtoffers beginnen toen ze zwijnen en ezels geworden waren, maar
+     Odysseus, die zijn verstand had en bedachtzaam met haar omging, had
+     ze uitermate lief."
+
+En in zijne "Tafelgesprekken" wijdt hij (V,7) eene uitvoerige discussie
+aan het "booze oog" en maakt daarin energiek tegen de ontkenners
+front(1):
+
+     "De feiten steunen op wonderbaarlijke wijze de faam. En al weten
+     wij er de reden niet van, daarom mogen wij toch de geschiedenis
+     geen geloof ontzeggen, daar immers van duizenden dingen wier
+     zelfstandigheid helder voor oogen ligt, de reden ons ontgaat."
+
+     "Wij kennen menschen, die door hun aanblik inzonderheid kinderen
+     deren, wier vochtig en zwak gestel door dezen wordt aangedaan en
+     eene ongunstige verandering ondergaat, terwijl dit minder overkomt
+     aan vaste lichamen, die reeds hun beslag hebben gekregen."
+
+Wat de verklaring van het feit in quaestie betreft, verwerpt Plutarchus
+de hypothese der atomisten (6), in II door ons vermeld, en neemt zijn
+toevlucht tot de theorie der uitstroomingen (2):
+
+     "De reuk toch en de stem en de ademhaling zijn zekere
+     uitstroomingen der levende wezens en deelen, die de zintuigen
+     treffen en [allerlei] doen ondergaan ... Het ligt voor de hand, dat
+     dit het meest door de oogen gebeurt, want het gezicht, dat zeer
+     bewegelijk is, verspreidt met het flu�de, dat een flikkerenden
+     glans uitzendt, eene wonderbaarlijke kracht, door welke de mensch
+     zoowel veel lijdt als bewerkt. Immers, de mensch, door de zichtbare
+     dingen aangedaan, verkeert in dienovereenkomstige genoegens en
+     onaangenaamheden; en tot de verliefdheden, die toch de grootste en
+     felste aandoeningen der ziel zijn, geeft het gezicht de aanleiding,
+     zoodat de minnaar versmelt, wanneer hij naar de schoonen kijkt, en
+     er als 't ware naar toegetrokken wordt. Daarom dient men zich ook
+     te verwonderen over diegenen, die meenen dat de mensch door het
+     gezicht wel aangedaan en gekrenkt wordt, maar geenszins er iets
+     door doet en schade toebrengt".
+
+Plutarchus vermeldt ook de meening, dat zekere amuletten tegen den nijd
+beschermen, omdat het booze oog door hunne vreemde gestalte wordt
+afgewend en minder in het slachtoffer doordringt (3).
+
+Wij vinden inderdaad op tal van amuletten, die nog bewaard zijn
+gebleven, allerzonderlingste afbeeldingen. Voornamelijk speelt het oog
+zelf daarbij eene groote rol. Sommige onderzoekers hebben dan ook reeds
+bij de primitieve stammen het bestaan vermoed van de theorie, dat
+dezelfde kracht, die eene werking uitoefent, ze ook vermag op te heffen,
+dat dus het gelijke met het gelijke, en in ons geval het oog met het oog
+moet worden bestreden. Tegenwoordig heerscht echter onder de ethnologen
+de opvatting, dat zulk eene systematische gedachte van de primitieve
+volkeren niet is te verwachten, maar eene reeds gevorderde beschaving
+veronderstelt. De ware verklaring zou deze zijn: De primitieve volkeren
+gelooven, dat geesten, hetzij overledene menschen, hetzij
+bovenmenschelijke wezens, het door ons reeds in hoofdstuk II vermelde
+"mana", eene kracht of zelfstandigheid, ook aan onbezielde voorwerpen
+kunnen mededeelen. Al wat door iets bijzonders den primitieven mensch
+als drager van die geheimzinnige kracht toeschijnt, bijv. steenen van
+een eigenaardigen vorm, dient als amulet. Het amulet vermag dus, om het
+zoo uit te drukken, door uitstraling van "mana" de kracht van het booze
+oog te breken. Aangenomen, dat deze verklaring voor de primitieve
+volkeren opgaat, dan wekt toch het feit, dat wij op Grieksche amuletten
+o.m. de afbeelding vinden van het gedrochtelijke Gorgo- of Medusahoofd,
+met slangen omwonden en met wijd geopenden, starenden blik,
+onwillekeurig de gedachte op, dat men de bedoeling had, door zulke
+schrikgestalten de booze demonische machten op de vlucht te jagen.
+
+Het behoeft verder wel geen betoog, dat hetgeen van dit geloof aan het
+booze oog op waarheid berust, blijkbaar hoofdzakelijk door de inwerking
+der hypnose en suggestie moet worden verklaard.
+
+Plutarchus--om tot hem terug te keeren--acht ook wonderdadige genezingen
+niet uitgesloten, zooals o.m. het door ons in hoofdstuk II aangaande
+Pyrrhus vermelde uit zijne biographie van dien koning is geput.
+
+Van de realiteit der doodenbezwering is hij vast overtuigd. De verhalen
+over Calondas en Pausanias, die wij in ons eerste hoofdstuk hebben
+aangehaald, zijn bij hem te vinden. En in zijn levendig geschreven
+dialoog "Over den genius van Socrates" verhaalt hij (c.16) hoe een
+Pythagore�er door middel van een droom verneemt dat een zijner
+geestverwanten is overleden (de Pythagoree�rs konden, heette het, door
+een zeker teeken in den droom onderscheiden of het beeld van een doode
+dan wel van een levende verscheen) en in den waan, dat deze niet naar
+eisch ter aarde was besteld, zich naar het graf begeeft, 's avonds
+plengoffers brengt en de ziel bezweert terug te keeren om hem te
+verkondigen, hoe in deze te handelen. In 't verloop van de nacht ziet
+hij wel is waar niets, maar verbeeldt hij zich, eene stem te hooren, die
+zegt, dat voor het lijk overeenkomstig den ritus was gezorgd en dat de
+ziel zich reeds heeft afgescheiden voor eene nieuwe geboorte.
+
+En naar aanleiding van het feit, dat in zijn vaderstad Chaeronea een
+zekere Damas door zijne medeburgers in het bad was vermoord, vermeldt
+Plutarchus in het leven van Cimon (I):
+
+     "Daar gedurende langen tijd zekere verschijningen op die plek
+     gezien en zuchten gehoord werden, zooals onze voorouders
+     verzekerden, liet men de deuren van het bad dichtmetselen; en tot
+     nu toe nog meenen zij, die nabij deze plek wonen, dat
+     schrikwekkende gezichten en stemmen er aan verbonden zijn."
+
+Bij de Latijnsche auteurs speelt de magie ook in dien tijd geen geringe
+rol.
+
+Seneca (gest. 65 n. Chr.), de veelzijdigste en beroemdste schrijver van
+zijn tijd, evenzeer een virtuoos in verzen als in proza, schept in het
+beschrijven van tooverijen veel genoegen, al is dan ook iets zoo
+willekeurigs als de magie met het Sto�cijnsche determinisme dat hij
+overigens huldigt, moeilijk overeen te brengen. Eene groote plaats neemt
+de magie, zooals van zelf spreekt, in zijn treurspel "Medea" in, dat
+blijkbaar door Euripides (vgl. hoofdstuk II) is ge�nspireerd.
+
+Medea toch, zooals in de vierde acte haar voedster--eene in de antieke
+drama's onmisbare figuur--uitvoerig beschrijft, "stort al hare
+toovermiddelen uit en brengt te voorschijn, wat ook zij zelf lang
+vreesde; zij ontplooit de geheele menigte der rampspoeden (v.
+677-679)..... Aangetrokken door de tooverzangen is de geschubde schare
+uit de eenzame schuilhoeken opgedaagd" (684 vlg.). Medea maakt vergif
+uit planten gereed, "perst het zwadder uit de slangen, mengt er deelen
+van onheilspellende vogels onder, het hart van den droeven oehoe, het
+ingewand, levend aan een gekuifden uil uitgesneden; dit alles legt de in
+misdaden bedrevene afzonderlijk; in sommige middelen zit de verterende
+kracht van 't vuur, in andere het kille ijs der trage koude. Ze voegt
+bij de vergiften woorden, niet minder te vreezen. Daar laat zij 't
+gedruisch van haren razenden tred hooren en spreekt de bezwering uit;
+reeds bij de eerste klanken beeft de wereld" (731--39).
+
+En in de derde acte van zijn "Oedipus" wordt met even sombere kleuren de
+oproeping van La�us, 's konings vader geteekend. De scenerie is doodsch,
+een afgelegen bosch. "In 't midden staat een ontzaglijke boom, die met
+dichte schaduw de mindere stammen drukt en zijne takken met wijden
+omvang uitbreidende, alleen het woud beschermt. Onder hem bevindt zich
+eene sombere waterplas, die licht noch zon kent, onbewegelijk door
+eeuwige kou. Een slijkerig moeras omringt den tragen poel" (v.
+542--547). Hierheen begeeft zich de grijze toovenaar en verricht de
+magische plechtigheden. Zijne stem vindt gehoor. "Het geheele bosch
+daalde om zich weer met zijn loof te verheffen. Het eikenhout kreeg
+spleten en een huivering deed het geheele woud schokken. De grond zonk
+weg en zuchtte diep" (574 vlgg.). Het is alsof de onderwereld zich er
+over verontwaardigt dat men in haar wil doordringen. Toch verschijnen de
+bleeke schimmen en onder hen de goden. En ten slotte verrijst, na eene
+herhaalde aanroeping, de schim van La�us en laat zijne voorspellingen
+hooren (v. 619--658).
+
+Niet in de po�zie alleen werden de aardbevingen aan de inwerking van
+bovenmenschelijke wezens toegeschreven. Ook Pythagoras zou beweerd
+hebben, dat de aardbevingen niets anders waren dan de samenkomsten der
+afgestorvenen[49]. Analoge opvattingen vermeldt ons de volkenkunde. De
+Balineezen beschouwen de aardbevingen als het werk van booze geesten.
+Volgens den koning van Dahom� veroorzaakte de geest van zijn vader de
+aardbeving in 't jaar 1862. De Kwakiutl-Indianen (in Britsch Columbia,
+Canada) gelooven, dat het geesten zijn die de aarde doen schokken. Het
+"animisme" zooals wij het noemen, is dus hier ver doorgevoerd.
+
+Seneca's neef, Lucanus (39--65), een niet tot rijpheid gekomen genie,
+een dichter van ongekende stoutheid en gezwollenheid, tracht ook waar de
+magie ter sprake komt, zijne voorgangers te overtroeven.
+Alleruitvoerigst beschrijft hij, in het zesde boek van zijn epos
+"Pharsalia" het uiterlijk en de handelingen van de Thessaalsche tooveres
+Erichtho. Ziehier enkele, en niet eens de ergste trekken:
+
+     "Erichtho had de verfoeilijke tooverkunst tot nieuwe practijken
+     opgevoerd. Zij vindt het een gruwel, haar doodsch hoofd aan het dak
+     van een stad of aan een tehuis toe te vertrouwen; zij bewoont de
+     verlaten graven en nestelt zich in de zerken, na de schimmen er uit
+     te hebben verdreven (v. 509--512) ... Het aangezicht der goddelooze
+     is in walgelijke vervuiling vermagerd. Haar schrikwekkend gelaat,
+     dat geen helderen hemel kent, wordt door eene stygische bleekheid
+     bezwaard en zwoegt onder een last van ongekamde haren (v. 515--'18)
+     ... Zij rooft de rookende asch en de gloeiende beenderen van
+     jongelingen midden uit de houtmijt (v. 533 vlg.) ... Worden de
+     lijken in steenen graven bewaard, ... dan woedt zij gretig tegen
+     alle ledematen en dompelt hare handen in de oogen; zij heeft er
+     behagen in de kille pupillen uit te graven en kauwt de bleeke
+     uitgroeisels der verdroogde hand. Zij breekt met haar gebit den
+     strop van den gehangene (v. 538--544) ... Ja, dikwijls bij de
+     begrafenis van een bloedverwant legde de afgrijselijke Thessaalsche
+     zich op de dierbare leden, deed alsof ze eene kus wou geven, sneed
+     het hoofd af, maakte met hare tanden den saamgepersten mond los,
+     beet in de tong, die aan de dorre keel hing, stortte een gemurmel
+     uit in de kille lippen en droeg eene geheime gruwelboodschap op
+     naar de onderaardsche schimmen" (v. 564--569).
+
+Alleronsmakelijkst! Maar die beschrijving heeft op Dante zoowel als op
+Goethe een diepen indruk gemaakt, en Erichtho is daardoor eene figuur in
+de wereldletterkunde geworden.
+
+Artistiek daarentegen en guitig is ook hier de antagonist van Lucanus,
+de geestig-onhebbelijke romancier-satyricus Petronius (gest. 67), die in
+zijn "Gastmaal van Trimalchio" een tot dusver nog onovertroffen portret
+van een O-wee�r heeft geleverd. Laten wij hooren, hoe in c. 62 een der
+helden van zijn roman, een gewezen slaaf, het navolgende griezelige
+avontuur met een toovenaar vertelt:
+
+     "Eens op eene keer was mijn patroon naar Capua gegaan, om wat
+     snuisterijen van de hand te doen. Gebruik makende van de
+     gelegenheid haal ik onzen gast over om vijf mijlen ver met me mee
+     te gaan; 't was een soldaat, een vent als een duivel. Wij maken ons
+     uit de voeten bij 't hanengekraai (de maan blonk als of 't middag
+     was) en komen te midden van grafmonumenten. Mijn makker verwijdert
+     zich achter een steen; ik ga al neuri�nde verder en tel de
+     monumenten. Toen ik vervolgens naar mijn begeleider omkeek, kleedde
+     hij zich uit en lei al zijne kleeren naast den weg neer. De moed
+     zonk mij in de schoenen; ik stond er als verstijfd. Maar hij maakte
+     eenen kring om zijne kleeren heen en plotseling was hij een wolf.
+     Denkt niet, dat ik grappen verkoop; ik zou niet willen liegen om al
+     het geld van de wereld. Maar waar had ik het over? Wat ik begonnen
+     was te vertellen, toen hij een wolf geworden was, begon hij te
+     huilen en vluchtte naar de bosschen toe. Ik wist eerst niet, waar
+     ik was; toen trad ik dichter bij om zijne kleeren op te rapen, maar
+     die waren in steen veranderd. Als ik niet van angst verging, wie
+     dan? Ik trok echter mijn zwaard, en hakte al den weg langs op de
+     schimmen in, totdat ik het landhuis van mijn meisje bereikte. Als
+     een spook trad ik binnen; bijna gaf ik mijn ziel op: het zweet brak
+     mij uit; ik zag niet uit mijne oogen; ter nauwernood kwam ik weer
+     bij. Mijn meisje verbaasde zich er over, dat ik zoo laat wandelde
+     en "Als je", zei ze, "eerder gekomen was, had je ons ten minste
+     kunnen helpen; een wolf drong onze stal binnen en al onze
+     schapen--als een slager heeft hij ze het bloed afgetapt. Maar hij
+     heeft er ook van gelust, al is hij ontvlucht, want onze slaaf heeft
+     hem met de lans zijn hals doorboord." Toen ik dit gehoord had, kon
+     ik geen oog meer dicht doen, en zoodra 't dag was, vloog ik naar 't
+     huis van mijn makker, als een bestolen kroegbaas en toen ik op die
+     plek kwam, waar de kleeren in steen waren veranderd, vond ik niets
+     dan bloed. Maar toen ik thuis kwam, lag mijn soldaat in bed, als
+     een os, en een dokter behandelde zijn hals. Ik begreep nu, dat hij
+     een weerwolf was, en van toen af had ik geen stuk brood meer met
+     hem kunnen proeven, al had je me doodgeslagen".
+
+Wij zien hier, hoe het oude volksgeloof aan den weerwolf--vgl. het in
+hoofdstuk III aangehaalde herdersdicht van Vergilius--op
+romantisch-vermakelijke wijze is uitgewerkt.
+
+Eene nadere toelichting.
+
+Het geloof, dat men door het zwaard booze geesten vermag op de vlucht te
+drijven, ja zelfs te deren, is wijd verspreid. Op den Babar-archipel
+(ten Noord-Oosten van Timor) dragen de vrouwen zwaarden om, ter
+bescherming van den zuigeling, de booze geesten schrik aan te jagen. Op
+het eiland Nias (aan de Westkust van Sumatra) slaan mannen met hunne
+zwaarden links en rechts om den ziektedemon uit het huis van den pati�nt
+te bannen en op diergelijke wijze gaan Chineezen en Japanneezen tegen
+den demon van de pest te werk. Maar ook aan andere wapenen werd
+tooverkracht toegeschreven. Jozua bijv. strekt, op bevel van God, zijne
+lans zoo lang tegen A� uit, totdat die stad gevallen is (Joz. VIII, 18
+en 26). Bij eene oorlogsverklaring door de Romeinen moest een zeker
+priester eene bebloede lans in het vijandelijke gebied slingeren. In
+Koningen II, 13,14--17 staat hoe Joas, koning van Isra�l, op bevel van
+den profeet Eliza, een pijl des heils tegen de Syri�rs afschiet. Eene
+treffende parallel hiertoe is het navolgende uit eene Zweedsche sage.
+Tot koning Eirik kwam, toen hij door de vijanden erg in 't nauw werd
+gebracht, een groote man met een breeden hoed, gaf hem een rietstengel
+en liet hem dien met de woorden: "Odin [hoogste god der Scandinavi�rs]
+heeft U allen !" over zijne vijanden heen afschieten.
+
+Een exorcisme (demonenuitdrijving) ten overstaan van een Romeinsch
+veldheer wordt ons uitvoerig beschreven door den geschiedschrijver
+Flavius Josephus in diens "Joodsche oudheidkunde" (VIII, 2, 5):
+
+     "Ik was er getuige van, hoe een zekere Eleazar, een van mijne
+     landgenoten, in tegenwoordigheid van Vespasianus, zijne zonen, de
+     krijgstribunen en de andere menigte soldaten de bezetenen van de
+     macht der demonen bevrijdde. De manier van genezing was als volgt:
+     hij bracht onder de neus van den bezetene zijn ring, onder welks
+     zegel zich een van die wortels bevond, die Salomo hiervoor had
+     aangewezen, liet den zieke hieraan ruiken en trok hem alsdan den
+     demon door de neusgaten naar buiten. En terwijl die mensch terstond
+     neerviel, bezwoer hij den demon onder aanroeping van Salomo en
+     opzegging van diens bezweringen, nooit meer in hem terug te keeren.
+     Daar Eleazar echter de aanwezigen er volkomen van wilde overtuigen,
+     dat hij die kracht bezat, zette hij voor den zieke in de nabijheid
+     een beker, met water gevuld, of een voetbekken en beval den demon,
+     om bij zijn uittreden uit den mensch, deze gereedschappen omver te
+     werpen en de toeschouwers te leeren: begrijpen, dat hij den pati�nt
+     had verlaten. Dit geschiedde en het verstand zoowel als de wijsheid
+     van Salomo bleek duidelijk."
+
+Het exorcizeeren zelf was niet het meest wonderbaarlijke en laat zich
+door suggestie gemakkelijk verklaren. Merkwaardig echter is, dat hier,
+in afwijking van de procedure bij andere bezweringen, een physisch feit
+als bewijs van de demonische inwerking er aan toe is gevoegd. Dat n.l.
+demonen of goden diergelijke raadselachtige bewegingen konden
+veroorzaken, werd toenmaals zelfs door diegenen geloofd die in de
+physische wetenschappen niet onbedreven waren. Heden ten dage denkt men
+hierbij onwillekeurig aan zekere verhalen omtrent de Indische "fakirs"
+en aan de "spiritistische" mediums. Wat de fakirs betreft, is een
+dergelijk feit, schoon wel eens door geloofswaardige personen bericht,
+tot dusver o.w. nog niet streng wetenschappelijk vastgesteld. Bij eenige
+mediums daarentegen zijn analoge verschijnselen van telekinesie, d.w.z.
+beweging uit de verte buiten de bekende krachten om, herhaaldelijk onder
+goede voorwaarden van controle waargenomen, zoodat hunne realiteit op
+redelijke gronden bezwaarlijk te loochenen valt. Maar het zijn en
+blijven hooge uitzonderingen, feiten, die zich niet zoo maar op commando
+kunnen voordoen en daarom zijn wij eerder geneigd aan te nemen, dat het
+door Josephus vermelde feit aan zekeren jongleurtruc te danken was, die
+trouwens ook later nog herhaaldelijk is toegepast.
+
+Tacitus, reeds in hoofdstuk III door ons aangehaald, vermeldt in
+Histori�n IV, 81 hoe zijn oudere tijdgenoot, keizer Vespasianus (69--79)
+zelf eene wonderdadige genezing verrichtte:
+
+     "Gedurende die maanden, dat Vespasianus te Alexandri� de
+     passaatwinden en eene rustige zee afwachtte, gebeurden er vele
+     wonderen, waaruit de gunst des hemels en eene zekere genegenheid
+     der goden jegens Vespasianus bleek. Iemand van het mindere volk uit
+     Alexandri�, bekend als ooglijder, wierp zich voor zijne knie�n neer
+     en smeekte hem jammerend om genezing van zijne blindheid, op
+     aanraden van den god Serapis, dien het aan gelooverij lijdende volk
+     boven de anderen vereert. Hij verzocht den keizer zich te
+     verwaardigen, zijn wangen en oogkringen met het vocht van zijnen
+     mond te besproeien. Een ander, met eene lamme hand, verzocht, op
+     aansporing van denzelfden god, door den keizerlijken voet te worden
+     getreden. Vespasianus lachte er eerst om en weigerde; toen ze
+     bleven aandringen, ging hij weifelen; nu eens vreesde hij een mal
+     figuur te slaan, dan weer vatte hij door hun gesmeek en de taal van
+     vleiers, hoop; tenslotte beval hij geneesheeren te onderzoeken of
+     zulke blindheid en lamheid door menschelijke hulp te genezen was.
+     De medici zeiden, na allerlei discussies, dat bij de eene het
+     gezichtsvermogen niet vernietigd was en terugkeren zou, als de
+     beletselen verwijderd werden; van den andere kon het verstijfde lid
+     weer door aanwending eener heilzame kracht hersteld worden.
+     Misschien was dit de wil der goden en de keizer voor de volvoering
+     daarvan uitgekozen; en tenslotte zou als het geneesmiddel slaagde,
+     de keizer er de eer van hebben, als het faalde, de spot de
+     ongelukkigen treffen." Toen gaf Vespasianus, in de meening dat zijn
+     geluk geen grenzen kende en niets verder ongeloofelijk was, zelf
+     met een blij gelaat, en te midden van de gespannen verwachting der
+     aanwezige menigte, aan het verzoek gehoor. Terstond werd de
+     verlamde hand weer lenig en herblonk voor den blinde het daglicht.
+     Zij die er getuigen van waren, vermelden nog beide feiten, nu er
+     met een leugen niets te verdienen valt".
+
+Men vergunne ons hier eene uitweiding.
+
+Aan het speeksel wordt ook elders geneeskracht toegeschreven. Bij de
+Romeinen meende men door eene dagelijksche bestrijking 's morgens met
+speeksel druipoogigheid te kunnen genezen[50]. De Joden geloofden, dat
+bespuwing een goed middel tegen oogziekten was, zooals blijkt uit het
+volgende merkwaardige Talmoedverhaal: Toen een man van zijne vrouw
+eischte om Rabbi Me�r in 't gezicht te spuwen, veinsde de beroemde
+leeraar pijn aan zijn oog te lijden, opdat de vrouw, in 't belang van
+den huiselijken vrede, aan den wensch van haar man zou kunnen voldoen.
+De Islamieten gelooven nu nog, dat door het lichaamsvocht van hunne
+sjeichs (heiligen) baraka (zegen, genade, d.w.z. een flu�de,
+levenskracht of genezingskracht) kan worden overgebracht. Van de
+Wakerew�, een volksstam in Midden-Afrika, bericht Stanley dat de
+onderdanen zich door hun koning in de handen lieten spuwen en dan
+vervolgens hunne oogen bestreken, blijkbaar omdat zij aan het vocht van
+den koninklijken mond geneeskracht toeschreven. Dit alles laat zich
+gemakkelijk verklaren door het primitieve geloof, dat het lichaam o.m.
+van opperhoofden, zooals wij reeds in hoofdstuk II hebben vermeld, van
+"mana", eene magische kracht of zelfstandigheid is doortrokken. Men kan
+nog verder gaan en hierin een hoofdfactor zien van de
+reliquie�nvereering. Vaak immers wordt ook aan het lijk en het gebeente
+van een heilige wonderkracht toegeschreven. Het "mana", om maar die
+uitdrukking te gebruiken, is ook na den dood nog in de overblijfselen
+van eene bevoorrechte persoonlijkheid aanwezig.
+
+Keeren wij nu tot Vespasianus terug.
+
+Verdient het al onze aandacht dat die bejaarde, nuchtere, practische
+keizer eene wondergenezing verrichtte, niet minder opmerkelijk zijn de
+berichten bij Philostratus, dat Vespasianus[51], evenals zijn zoon
+Titus[52], achting voor Apollonius van Tyana zouden hebben gevoeld, die
+daarentegen door den achterdochtigen Domitianus (z.b.) den broeder en
+opvolger van Titus werd vervolgd[53].
+
+Hadrianus (117-138), de veelzijdigste en bedrijvigste aller keizers, was
+een en al belangstelling voor de magie en wij lezen dan ook in den
+grooten tooverpapyrus uit Parijs (v. 2446-2455), dat Pachrates, de
+"profeet" uit Heliopolis (in Egypte) hem "de macht van zijne goddelijke
+magie toonde" en dat de keizer, "uit bewondering voor den profeet, beval
+hem eene dubbele remuneratie uit te keeren".
+
+Hadrianus stichtte voorts ter eere van Antino�s, een jongeling, die zich
+voor den keizer zou hebben opgeofferd, eene stad, Antino�polis (in
+Egypte) en wijdde hem een cultus. Van welken aard die cultus is geweest
+kan men opmaken uit de woorden van een Christelijk schrijver[54]:
+
+     "Indien iemand met waarheidsliefde en onpartijdigheid de
+     geschiedenis van Antino�s onderzoekt, zal hij vinden, dat
+     tooverkunsten en wijdingen der Egyptenaren de oorzaken zijn, dat
+     hij in Antino�polis ook na zijn dood nog iets schijnt te
+     verrichten. Zoo iets wordt ook in andere tempels, naar verluidt,
+     door de Egyptenaren en diegenen, die in diergelijke kunsten
+     bedreven zijn, bewerkstelligd. Zij vestigen nl. op zekere oorden
+     voorspellende of genezende demonen, die echter vaak ook hen
+     kwellen, die iets schijnen te hebben misdreven aangaande verbodene
+     spijzen of het aanraken van een dood menschelijk lichaam, om
+     zoodoende den grooten en onbeschaafden hoop schrik aan te jagen.
+     Van dien aard is ook hij, die te Antino�polis in Egypte voor een
+     god wordt gehouden, van wiens wondermacht zwendelaars allerlei
+     leugens verzinnen, terwijl anderen, door den aldaar gevestigden
+     demon bedrogen, en nog weer anderen door hun boos geweten
+     overtuigd, eene straf meenen te ondergaan, hun door Antino�s als
+     god opgelegd."
+
+Op het bannen van demonen naar zekere oorden en meer bepaaldelijk in
+standbeelden, komen wij in hoofdstuk V terug; hier willen wij er
+voornamelijk op wijzen, hoe een destijds ingestelde cultus bovenal een
+magisch karakter droeg.
+
+Het is ook juist in den tijd, dien wij nu behandelen, dat de Oostersche,
+in de Helleensch-Romeinsche wereld ingedrongen, religies zich eene
+overheerschende positie onder de beschaafde kringen verwerven, en het
+spreekt van zelf, dat dit de toch al sterke neiging van het publiek voor
+het magische nog meer deed toenemen.
+
+De dienst der Egyptische goden werd omstreeks het midden der eerste
+eeuw, zij het dan ook onder een zekere beperking, officieel erkend. Otho
+(in 69 keizer) vierde dikwijls de Isisfeesten openlijk in het linnen
+plechtgewaad. Vespasianus (z.b) betrad te Alexandri� alleen in eigen
+persoon den tempel van Serapis, ten einde den god over zijn
+heerschappij te raadplegen[55]. Van toen af aan zijn de keizers
+begunstigers van den "Alexandrijnschen" cultus. Onder Hadrianus werden
+de Egyptische goden voor het eerst op de keizerlijke munten afgebeeld.
+Geen wonder, dat zulke illustre voorgangers ook op dit gebied hunne
+volgelingen hadden. Hier zij slechts vermeld, dat ook Plutarchus,
+hoezeer aan de oud-vaderlandsche gebruiken gehecht, warme sympathie voor
+Isis en Osiris koesterde, zooals uit zijn geschrift over beide goden
+genoegzaam blijkt.
+
+Ongeveer omstreeks denzelfden tijd als de Isisreligie verkreeg ook de
+dienst van de Klein-Aziatische godin Cybele, die twee eeuwen lang in
+Rome slechts een zeer beperkten kring van vereerders mocht hebben, door
+de gunst van keizer Claudius (41-54) groote uitbreiding. Magie was ook
+aan dezen cultus niet vreemd; men beoefende er o.m. het "hypnotisme",
+echter onder den naam van "Corybantisme", afgeleid van de Corybanten,
+figuren uit de Cybele-mythe, die ook afzonderlijk vereerd werden.
+
+Eveneens blijken de aanhangers van den oorspronkelijk Perzischen
+Mithrasdienst, die sinds den tijd van Vespasianus het Romeinsche rijk
+binnendrong, zich vaak op de tooverkunst te hebben toegelegd.
+
+De Oostersche religies, die toenmaals in het Westen zulk eene opgang
+maakten, leefden dus met de magie in vrede; de nieuwe wereldgodsdienst
+daarentegen, het christendom, veroordeelde de tooverij van meet af aan
+ten strengste.
+
+Laten wij dienaangaande het Nieuwe Testament raadplegen.
+
+Wij lezen vooreerst in de Handelingen der Apostelen, VIII:
+
+     (5) Philippus trok naar de stad Samaria en predikte hun den
+     Christus. (6) Het volk luisterde eensgezind en vlijtig naar hetgeen
+     Philippus zeide en zag de teekenen, die hij verrichtte. (7) Want de
+     onzuivere geesten voeren uit vele bezetenen met groot geschreeuw;
+     ook werden vele jichtlijders en lammen weer gezond gemaakt. (8) En
+     er ontstond eene zeer groote vreugde in die stad. (9) Er was echter
+     in die zelfde stad een man met name Simon, die reeds vroeger
+     tooverkunsten verrichtte en het volk in verrukking gebracht had
+     door te zeggen dat hij zelf iets bijzonders was, (10) wien allen,
+     van den kleinste tot den grootste aanhingen en zeiden: "Deze is de
+     kracht Gods, die "de Groote" heet", (11) En zij hingen hem aan,
+     omdat hij langen tijd hunne zinnen door tooverij verrukt had. (12)
+     Maar nu zij Philippus geloofden, die de blijde boodschap van het
+     koninkrijk Gods en van den naam van Jezus Christus verkondigde,
+     lieten zij zich doopen, mannen zoowel als vrouwen. (13) En ook
+     Simon zelf werd geloovig en na gedoopt te zijn bleef hij
+     voortdurend bij Philippus en toen hij de teekenen en groote
+     krachten zag, die er geschiedden, ontzette hij zich. (14) Toen nu
+     de apostelen in Jeruzalem hoorden, dat Samaria het woord Gods
+     aangenomen had, zonden zij tot hen Petrus en Johannes. (15) Dezen
+     kwamen en baden voor hen, dat zij den Heiligen Geest mochten
+     ontvangen. (16) Want deze was nog op niemand hunner neergedaald,
+     maar zij waren alleenlijk gedoopt in den naam van den Heer Jezus.
+     (17) Toen legden zij de handen op hen en zij ontvingen den Heiligen
+     Geest. (18) En als Simon zag, dat door de handoplegging der
+     apostelen de Heilige Geest geschonken werd, bood hij hun geld aan
+     (19) en zeide: "Geeft ook mij deze macht, opdat hij, wien ik de
+     handen opleg, den Heiligen Geest ontvangt". (20) Petrus echter
+     zeide tot hem: "Uw geld ga met U ten verderve, omdat gij gemeend
+     hebt, dat de gave Gods door geld verkregen wordt! (21) Gij hebt
+     part noch deel aan dit woord, want uw hart is niet oprecht
+     tegenover God. (22) Bekeer U dan van deze uwe boosheid en bid God,
+     of misschien deze overlegging uws harten U vergeven wordt, (23)
+     want ik zie, dat uwe ziel vol is van bittere gal en dat gij
+     verstrikt zijt in ongerechtigheid. (24) Doch Simon antwoordde en
+     sprak: "Bidt gijlieden voor mij tot den Heer, dat niets over mij
+     kome van hetgeen gij gezegd hebt."
+
+De oudste Christenen gingen dus, zooals wij zien, van het gezonde
+principe uit, dat de uitdeeling der goddelijke gaven vrij moet zijn van
+winstbejag, overigens echter werd tusschen de "wonderen" in naam van den
+Christus of in naam van andere godheden verricht, geen scherpe grenslijn
+getrokken.
+
+Hoogst kenschetsend is verder het navolgende verhaal, eveneens uit de
+Handelingen der Apostelen, XIII:
+
+     (6) En toen zij [nl. Paulus en Barnabas] het eiland [Cyprus]
+     doorgetrokken waren tot aan de stad Paphos, troffen zij er een
+     Joodschen toovenaar en leugenprofeet aan, met name Bar-Jezus, (7)
+     die tot het gevolg van den stadhouder Sergius Paulus, een zeer
+     verstandig man, behoorde. Deze ontbood Barnabas en Saulus en
+     begeerde zeer, het woord Gods te hooren. (8) Maar Elymas, de
+     toovenaar--want aldus wordt zijn naam vertolkt--kwam tegen hen op
+     en trachtte den stadhouder van het geloof afkeerig te maken. (9)
+     Maar Saulus (ook Paulus genoemd), vervuld van den Heiligen Geest,
+     keek hem scherp aan (10) en zeide: "O gij kind des duivels, vol van
+     alle bedrog en alle arglist, vijand van alle gerechtigheid, wilt
+     gij eens ophouden, de rechte wegen des Heeren krom te maken? (11)
+     Zie dan, de hand des Heeren keert zich tegen U en gij zult blind
+     zijn en de zon voor een tijd niet zien!" En terstond viel nevel en
+     duisternis op hem, en tastende zocht hij rond naar wie hem bij de
+     hand zouden leiden. (12) Toen de stadhouder zag wat gebeurd was,
+     geloofde hij, ontzet over de leer van den Heer."
+
+Hier zien wij dus, hoe naar de Christelijke opvatting, een
+toovenaar-profeet door de goddelijke macht krachteloos wordt gemaakt.
+
+Zeer opmerkelijk is ook hetgeen naar aanleiding van Paulus' prediking in
+Ephese wordt vermeld (Handelingen XIX, 19):
+
+     "Velen ook dergenen, die magische kunsten beoefend hadden, brachten
+     de [toover]boeken bijeen en verbrandden ze in tegenwoordigheid van
+     allen; men berekende de waarde ervan en kwam tot een bedrag van
+     vijftigduizend zilverstukken."
+
+In de "Openbaring van Johannes" wordt (XXI, 8) verzekerd, dat ook aan de
+toovenaars als aan de andere misdadigers "hun deel zal zijn in den poel
+die daar brandt van vuur en sulfer, hetwelk is de tweede dood" (vgl. ook
+XXII, 15).
+
+De zg. Apostolische Vaders sluiten zich bij die zienswijze aan.
+
+In den zg. "Brief van Barnabas" (waarschijnlijk uit de eerste eeuw
+dagteekenende) wordt c. 20 gewaarschuwd voor den "weg der duisternis",
+want het is "de weg van den eeuwigen dood met straf, waarop zich bevindt
+wat de ziel te gronde richt", en daaronder wordt ook de magie
+uitdrukkelijk genoemd.
+
+Ook de zg. "Leer der Twaalf Apostelen" (hoogstwaarschijnlijk later dan
+de brief van Barnabas) zegt in c. III, 4 o.m.: "Mijn kind, wordt geen
+bezweerder noch astroloog noch magi�r en verlang die dingen niet te
+zien, want uit dit alles ontstaat afgodendienst". Dit was dus bij de
+Christenen het groote bezwaar tegen de tooverij.
+
+Desondanks werden zoowel Jezus zelf als zijne volgelingen in 't algemeen
+als magi�rs beschouwd.
+
+Het is bijv. een feit, dat de Joden Jezus voor een toovenaar uitmaakten.
+Volgens eene overlevering zou Jezus in Egypte de magie hebben geleerd en
+door middel van haar zijne wonderdaden hebben verricht. In Joodsche
+legenden van lateren tijd staat o.m. te lezen, dat Jezus een geheim
+perkament met den waren naam Gods had bezeten, dat dit hem echter
+afhandig werd gemaakt en hij dientengevolge zijne tooverkracht verloor.
+Die verhalen hebben echter, zooals van zelf spreekt, geen historische
+waarde. Daarentegen valt het niet te ontkennen, dat zekere wonderdadige
+genezingen, zooals ze in de Evangeli�n worden verhaald, sterk op die van
+magi�rs gelijken. Wanneer wij lezen, hoe Jezus doofstomheid (Marcus VII,
+33) en blindheid (Marcus VIII, 23 en Johannes IX, 6) geneest door o.m.
+van zijn speeksel gebruik te maken, dan denken wij onwillekeurig aan de
+wonderdaad van Vespasianus en aan hetgeen wij verder t.p. hebben
+vermeld. En wanneer in Lucas VIII, 43 vlg. staat, hoe eene zieke vrouw
+reeds daardoor genezen wordt, dat zij den zoom van Jezus' kleed
+aanraakt, en hoe in v. 46 Jezus zelf verklaart te voelen dat kracht van
+hem is uitgegaan, dan herinnert dat ons van zelf aan de wonderdadige
+geneeskracht, die, zooals wij reeds in hoofdstuk II zagen, door de
+primitieve volkeren aan hunne opperhoofden wordt toegeschreven.
+
+De Christenen gingen, evenals de Joden, in 't algemeen bij de Romeinen
+voor magi�rs door. Wanneer de geschiedschrijver Suetonius in zijn "leven
+van Nero" c. 16, de Christenen naar aanleiding van de vervolging onder
+dien keizer eene soort menschen noemt van eene "nieuwe en boosdoende
+superstitie", dan gebruikt hij--'t geen hoogst opmerkelijk is--een
+woord, nl. boosdoende (malefica) dat ook bij uitstek van de tooverij in
+ongunstigen zin werd gebezigd. In een brief, aan keizer Hadrianus
+toegeschreven, worden de Christelijke presbyters voor wichelaars en dgl.
+uitgemaakt[56]. Met die beschuldiging van magie hangt ook het gerucht
+samen, dat vooral in de tweede eeuw hardnekkig werd geloofd, dat nl. de
+Christenen een klein kind slachtten en brood in het bloed doopten om
+aldus het eeuwige leven te verwerven. Aanleiding daartoe was blijkbaar
+de geheime viering van het avondmaal bij de Christenen en zekere
+uitdrukkingen, die zij voor dit sacrament gebruikten. Het griezelige,
+dat men van de magi�rs geloofde, geloofde men ook van de Christenen, en
+men nam zich niet de moeite, om het feit zelf deugdelijk te bewijzen.
+Voorts werd het, zooals te begrijpen, als magie beschouwd, wanneer de
+Christenen door den naam van Jezus "duivelen" uit de bezetenen
+verdreven. Overigens was, zooals wij in hoofdstuk III gezien hebben, het
+exorcisme reeds voordien gebruikelijk.
+
+Begunstigers daarentegen van de magie waren de zg. Gnostieken,
+sectari�rs, van v��r onze jaartelling dateerende, echter reeds spoedig
+met het Christendom in aanraking gekomen. Gnosis, d.w.z. kennis, is,
+naar hunne opvatting, niet zoo zeer de "zelfbezinning van het intellect"
+als wel eene geheimzinnige openbaring, die door inwijding en
+sacramenten, door visioenen en extase den mensch ten deel valt. Wij zijn
+aangaande de Gnostieken vrij gebrekkig ingelicht en meestal slechts op
+de berichten van hunne tegenstanders aangewezen, maar dat zij sterk aan
+magie deden, is boven twijfel verheven. Zeer opmerkelijk is het, dat
+bovenvermelde Simon "de toovenaar" door de oude kerk werd beschouwd als
+de "vader der ketterijen", die "deels door goocheltoeren, deels ook door
+de hulp van demonen"[57] velen misleidde. Zooals wij in hoofdstuk V
+zullen zien, beoefenden de "Simonianen", die zich geruimen tijd wisten
+te handhaven, o.m. de doodenbezwering. Van Carpocrates (eerste helft
+der tweede eeuw) en zijne volgelingen luidt het: "Zij houden zich op met
+magische kunsten en bezweringen, minnedranken en toovermiddelen,
+bijzitters [helpende geesten] en droomenzendende geesten en de overige
+boosdoenarijen, bewerende de macht te hebben om reeds te heerschen over
+de vorsten en vormers van deze wereld, ja zelfs over al het geschapene
+in haar"[58]. Uit koptisch-gnostische geschriften, die men in den
+laatsten tijd gevonden en uitgegeven heeft, zijn wij hieromtrent een en
+ander te weten gekomen. In een dier boeken bijv. staat o.m. opgegeven
+welke symbolen en bezweringen van noode zijn, om "de oorden van den
+onzichtbaren God te doorwandelen". De symbolen of "zegels" bestaan uit
+allerlei figuren, die soms op sneeuwkristallen gelijken, de bezweringen
+grootendeels uit vreemdsoortige namen, als Jaldabaoth en
+allerzonderlingste klankverbindingen als zozeze, ja, herhalingen van
+enkele klinkers als bijv. eene drievoudige e. Bij iedere afzonderlijke
+aanroeping van gindsche "heerschers" moet men tevens een mystiek getal
+als bijv. 1119 "met de handen grijpen"[59]. Dergelijke practijken waren
+reeds in het oude Egypte gebruikelijk, zooals o.m. uit het zg.
+Doodenboek, feitelijk eene verzameling van tooverformulieren, blijkt.
+
+In de tweede helft der tweede eeuw n. Chr. heeft het ongeloof nog wel
+eenige voorstanders onder de wijsgeeren, maar het moet hoe langer hoe
+meer zwichten voor de onweerstaanbare macht der pythagore�sche en
+platonische philosophie. En hoe men in die kringen over de realiteit der
+magie dacht, leert ons bijv. de veertiende "voordracht" van Maximus, uit
+Tyrus, een toenmalig "conf�rencier", die daarin o.m. inlichtingen
+omtrent allerlei orakelen geeft. Vgl. inzonderheid de navolgende
+passage, (2, vlg.):
+
+"In Boeoti�, nabij de stad Lebadea, is een orakelgrot, genoemd naar den
+halfgod Trophonius. Wie hem wil raadplegen, legt een linnen, tot de
+voeten reikend, roodkleurig gewaad aan, neemt [honig]koeken in beide
+handen, en begeeft zich achterovergebogen door eene smalle opening
+binnen de grot. Na het een en ander te hebben gezien of gehoord komt hij
+weer naar boven en is zelf de tolk van wat hij waarnam. En ergens in
+Itali�, in Groot-Griekenland, was bij het meir dat Avernus heet, een
+orakelgrot met priesters: psychagogen, geheeten naar hun werk [het
+oproepen van zielen]. Wie daar ter wille van het orakel gekomen was,
+deed een gebed, slachtte offerdieren, bracht plengoffers en riep de ziel
+van wien hij wilde, van voorouders of van vrienden, op. En dan kwam hem
+een schimbeeld te gemoet, wel is waar onduidelijk om te zien en moeilijk
+te herkennen, maar toch in staat om eene stem te laten hooren en
+voorspellingen te doen, en na geantwoord te hebben op hetgeen men vroeg,
+verdween het. Het schijnt mij toe, dat ook Homerus dit orakel kende en
+Odysseus er de reis heen laat doen, al heeft hij het, met dichterlijke
+vrijheid, ver van de Middellandsche zee verplaatst.
+
+3. Indien deze dingen waar zijn, zooals het geval is, daar deels die
+orakelen ook nu nog bestaan, zooals ze waren, deels nog duidelijke
+sporen van den dienst en de plechtigheden bij die instellingen over
+zijn," enz.
+
+Eene zeer uitvoerige beschrijving van het Trophonius-orakel geeft, uit
+eigen ervaring, een tijdgenoot van Maximus, nl. Pausanias, in zijne
+beschrijving van Griekenland "de Baedecker der oudheid" (IX, 39). Van
+het meir Avernus, in Campani�, is reeds in hoofdstuk III sprake geweest;
+hier willen wij nog slechts opmerken, dat Zuid-Itali�, wegens de vele
+Grieksche kolonies die er waren, vaak "Groot-Griekenland" werd genoemd.
+
+De satiricus Lucianus uit Syri� (� 120-na 180), die zich niet ontzag de
+meest hoogstaande philosophen te bespotten, kantte zich fel tegen alles
+wat maar naar magie zweemde en heeft enkele geschriften speciaal aan de
+bestrijding ervan gewijd.
+
+Bekend is zijne levensbeschrijving van "Alexander den leugenprofeet" uit
+Abonouteichos (in Klein-Azi�), die ook bij hooggeplaatste Romeinen zeer
+gezien was. Lucianus, zijn persoonlijke vijand, noemt hem een toovenaar
+(c. 1), verwijt hem, op grond van hooren zeggen, grove onzedelijkheid
+(c. 5) en beschuldigt hem van stelselmatig bedrog, ja zelfs van poging
+tot moord (c. 56 vlg.). Dit alles valt, door gebrek aan andere bronnen,
+moeilijk te controleeren; maar dat men Alexander niet botweg mag
+beoordeelen naar de critiek van iemand, die, op 't voorbeeld van
+Epicurus, verklaart, dat "wonderen" bedrog moeten zijn, ook al kan men
+dit niet aantoonen (c. 17)--daarover worden de deskundigen het toch meer
+en meer eens.
+
+Van eenigszins minder inferieur gehalte is de "Menippus of
+doodenbezwering", waarin Lucianus genoemden satiricus, geholpen door een
+Chaldeeuwschen magi�r, in de onderwereld laat neerdalen. De beschrijving
+van de hiertoe vereischte voorbereidingen en ceremoni�n, hoe wonderlijk
+ook, is geen pure fantasie. Menippus nl. vertelt o.m., hoe de magi�r hem
+omstreeks middernacht naar de Tigrisrivier leidde, hem reinigde, met
+klei afwreef, met fakkels en de zeeajuin en verscheidene andere middelen
+zuiverde en tevens eene bezwering mompelde, (c. 7), 't geen met andere
+berichten omtrent soortgelijke handelingen overeenstemt. Van de
+onderwereld zelve zij hier vermeld, dat, volgens onzen zegsman, Socrates
+daar, tengevolge van zijne vergiftiging, nog met gezwollen beenen
+rondliep, (c. 18).
+
+Al zijne bitterheid heeft Lucianus echter in "De leugenvriend of de
+ongeloovige" bijeengegaard, om ze onbarmhartig uit te storten over
+iedereen die zich in dezen niet met de zienswijze der atomisten (c. 32
+f.f.) kan vereenigen, 's Mans fijne en vindingrijke ironie moge uit
+staaltjes als de navolgende blijken: Een der "wondergeloovigen"
+verzekert, een blik in de onderwereld te hebben geslagen en antwoordt op
+de vraag of hem ook Socrates voor oogen was gekomen, aldus: "Ik zag
+Socrates, echter niet duidelijk, maar op de gis af, omdat hij een kaal
+hoofd en een dikken buik had" (c. 24). Van een ander wordt gezegd, dat
+hem "de idee�n zelve verschijnen, die Plato laat zien, een duister
+schouwspel voor zwakken van gezicht" (c. 16), waarmee de geestigheid van
+Lucianus in deze materie haar toppunt heeft bereikt.
+
+Een tegenhanger van Lucianus is de grootste der toenmalige Latijnsche
+belletristen, Apuleius uit Madaura (heden ten dage Mdauroesch in
+Algiers), tevens een man van encyclopaedische kennis. Zijn bekendste
+werk, de kleurrijke en artistieke roman "Metamorphosen", d.w.z.
+"Gedaanteverwisselingen", ook wel "De gouden ezel" genoemd, vereenigt op
+eigenaardige wijze nuchter realisme met weelderige fantasie, losbandige
+dartelheid met innige devotie. De held ervan, Lucius, een jeugdig en
+hoogst onbezonnen geleerde, wordt nl. in een ezel veranderd en beleeft
+als zoodanig de zonderlingste lotgevallen, totdat hij door de genade van
+Isis wordt verlost en zich uit dankbaarheid aan den dienst der godin
+wijdt.
+
+Uit dit boek spreekt een enthousiasme voor tooverij, zooals wij het
+zelden elders aantreffen. Wij willen hier het meest frappante aanhalen.
+
+Lucius, te Hypata, een stadje in Thessali�, aangekomen, denkt over de
+wonderen na, die hij verwacht te zien (II, 1):
+
+     "Zoodra de zon de nacht verdreven en den dag hernieuwd had, verhief
+     ik mij tegelijkertijd uit den slaap en uit het bed, t�ch al
+     gespannen en bovenmatig nieuwsgierig, om wat zeldzaam en
+     wonderbaarlijk is, te leeren kennen, en bedenkende, dat ik mij
+     midden in Thessali� bevond, dat de geheele aardkring als de
+     bakermat der tooverzangen verheerlijkt ... bekeek ik alles stuk
+     voor stuk met de grootste belangstelling en nieuwsgierigheid. En er
+     was niets in dat plaatsje wat ik bij den aanblik voor dat hield wat
+     het was, maar ik geloofde dat alles zonder onderscheid door helsch
+     toovergemompel in eene andere gestalte was omgezet, dat de steenen,
+     die ik er aantrof, uit menschen verhard, de vogels die ik hoorde,
+     evenzoo bevederd, de boomen, die de stadgrens omgaven, op gelijke
+     wijze bebladerd en dat de bronwateren vervloeide menschenlichamen
+     waren. Reeds verwachtte ik, dat de standbeelden en schilderijen
+     zouden gaan wandelen, de muren spreken, de runderen en soortgelijk
+     vee profeteeren en van den hemel zelf en de zonneschijf plotseling
+     een orakel zou neerdalen."
+
+Daar ontmoet hij eene aanverwante, de matrone Byrrhina, die hem
+waarschuwt voor de booze kunsten van Pamphile (jongensgek), wier
+echtgenoot hem gastvrijheid verleent (2 vlg.):
+
+"Maar ik", aldus gaat Lucius in c. 6 voort, "toch al nieuwsgierig, was,
+zoodra ik het altijd gewenschte woord "tooverkunst" hoorde, er zoo verre
+van af, om voor Pamphile op mijne hoede te zijn, dat ik integendeel er
+naar snakte, om mij aan zulk eene leerschool zelfs tegen eene rijke
+betaling gaarne over te geven en mij rechtstreeks met rassen sprong in
+den afgrond te storten."
+
+De zucht naar tooverij valt moeilijk met schellere kleuren te teekenen.
+
+Door middel van eene slavin, waarmee hij liefdesbetrekkingen aanknoopt,
+tracht Lucius achter de geheimen van Pamphile te komen.
+
+Pamphile, aan haar weinig sympathieken echtgenoot ontrouw, legt zich
+vooral op liefdestooverij toe, waaromtrent dan ook in III, 17 vlg. een
+en ander wordt medegedeeld. Zij tracht afgesneden haren van dengene op
+wien ze verliefd is, meester te worden, en bedient zich voorts van een
+zeer omvangrijk tooverapparaat: allerlei soort welriekende kruiden,
+platen met onverstaanbare karakters bekrast, overblijfselen van
+verongelukte schepen, lichaamsdeelen van overledenen, bloed van
+vermoorden, bekkeneelen aan de tanden van roofdieren ontrukt,
+bezweringen, plengingen, nu eens met bronwater, dan met koeienmelk, met
+wilden honig ofwel met wijnmee. Na vervolgens de haren in elkaar
+gestrengeld en geknoopt te hebben werpt ze deze ter verbranding in een
+gloeiend kolenvuur.
+
+Wij hebben verscheidene van deze toovermiddelen reeds herhaaldelijk
+vermeld en willen hier meer bepaaldelijk onze aandacht op de haren
+vestigen.
+
+De haren toch spelen in het volksgeloof eene groote rol. Zelfs worden ze
+vaak als zetel van de levenskracht beschouwd. Volgens Euripides snijdt
+de dood een lok af van het hem gewijde slachtoffer[60]. Vergilius
+verhaalt in het (reeds in hoofdstuk III door ons aangehaalde) vierde
+boek der Aene�de (v. 696-705), hoe Dido die "voor haar tijd" zelfmoord
+pleegt, niet van het lichaam kan scheiden, alvorens haar van godswege
+een lok van de kruin is afgesneden. En wie denkt hierbij niet
+onwillekeurig aan Simson, die met zijne weelderige haren tegelijk ook
+zijne reuzenkracht verliest?
+
+Het is dus geen wonder, dat de haren bij liefdestooverij en envo�tement
+te pas komen. Lucianus vermeldt in zijne "heterengesprekken" (IV, 4),
+hoe voor de betoovering van een ontrouwen minnaar iets van den man zelf,
+zooals bijv. enkele van zijne haren, vereischt zijn. En treffend stemt
+het met de tooverij van Pamphile overeen, als wij lezen, hoe de magi�rs
+bij de Tamilen op Ceylon, om iemand te envo�teeren, haren en speeksel
+van hem met zand van zijne voetsporen vermengd, samenkneeden en op een
+looden plaat uitspreiden, waarbij tevens een ontvleeschte schedel met
+magische, er op ingekraste karakters onmisbaar is.
+
+Met de bovengenoemde middelen echter in een zeker geval niets kunnende
+gedaan krijgen, besluit Pamphile de gedaante van een vogel aan te nemen
+en zoo naar haar geliefde toe te vliegen. Ze begeeft zich voor dat doel
+naar haar bovenkamertje. (c. 21). Lucius, door de slavin gewaarschuwd,
+klimt, in den nacht, stilletjes de trap op en ziet door eene spleet in
+de deur, hoe Pamphile zich eerst van al hare kleeren ontdoet, daarna uit
+een gesloten kastje verscheidene busjes te voorschijn haalt, uit een
+ervan eene zalf neemt, deze lang met hare handpalmen wrijft en zich van
+de teenen tot de kruin er mee bestrijkt. Eindelijk schudt ze hare
+ledenmaten, die zich met veeren bedekken; ze wordt een oehoe en gaat met
+vollen vleugelslag er van door.
+
+Wij zien hier dus, hoe eene zalf vereischt is, als men zich in een dier
+wil veranderen, en denken daarbij meteen aan de zalf, waarmede de heksen
+zich bestreken, ten einde naar hunne nachtelijke samenkomsten te
+vliegen, zooals Goethe het in Faust dichterlijk heeft beschreven. En ook
+wordt ons overgeleverd, dat men zich van eene diergelijke zalf
+bediende, om de gedaante van een wolf aan te nemen, zooals immers het
+geloof aan den weerwolf met dat aan den duivel en tooverij samen is
+gesmolten. De hoofdbestanddeelen van de zalven in quaestie waren
+narcotische kruiden; een occultist uit de vorige eeuw, K. Kiesewetter,
+die het geheim van de samenstelling meende te kennen, heeft er zelf
+proeven mee genomen, waarbij hij van reizen in verre gewesten en groote
+menschenmassa's droomde. Het geloof der heksen, op eene samenkomst te
+zijn geweest, waarbij de duivel het voorzitterschap bekleedde, laat zich
+verder door "autosuggestie" gemakkelijk verklaren.
+
+Lucius, door dolle nieuwsgierigheid gedreven, wil nu ook een experiment
+met de zalf wagen, maar neemt per ongeluk een verkeerd busje en wordt
+zoodoende in een ezel veranderd (c. 24). Slechts het eten van rozen
+vermag hem de menschelijke gedaante weer te geven, maar dit valt hem
+niet dan na eene reeks allerellendigste wederwaardigheden ten deel (XI,
+13).
+
+Ook eene doodenbezwering wordt in onzen roman beschreven, en wel naar
+aanleiding van het feit, dat zeker bejaard burger eene vrouw
+beschuldigt, zijn neef, met wien zij gehuwd was, te hebben vermoord. Er
+ontstaat een oploop; het volk dreigt de vrouw te steenigen, zij echter
+verzekert onder tranen, onschuldig te zijn (II, 27).
+
+     "Toen dan", aldus gaat het verhaal bij Apuleius (c. 28) voort,
+     "zeide de grijsaard: De beslissing omtrent de waarheid zij aan de
+     goddelijke voorzienigheid overgelaten! Zatchlas is hier, een
+     Egyptisch priester van den eersten rang, die met mij tegen eene
+     groote belooning is overeengekomen, om den geest van den overledene
+     voor eene korte poos uit de onderwereld terug te roepen en dit
+     lichaam weer te bezielen." En meteen brengt hij een jongeling er
+     bij, in linnen gewaden, met schoenen van palmbladeren en met
+     kaalgeschoren hoofd. Lang kust hij diens handen, raakt zijne knie�n
+     aan en zegt: "Ontferm U, priester, ontferm U! Bij de gesternten des
+     hemels, bij de godheden der onderwereld, bij de elementen der
+     natuur, bij het zwijgen der nacht, en de heiligdommen van Coptos,
+     bij het aanwassen van den Nijl en de geheimen van Memphis ... geef
+     een kort gebruik van de zon en giet in de voor eeuwig gesloten
+     oogen een weinig licht! Wij verzetten ons niet tegen het noodlot,
+     wij ontzeggen niet aan de aarde haar eigendom, maar slechts
+     terwille van den troost der wraak, smeeken wij om eene korte spanne
+     levens."
+
+     De profeet, aldus vermurwd, legt een zeker kruid op den mond en een
+     ander op de borst van 't lijk. Vervolgens aanbidt hij, naar het
+     Oosten gekeerd, zwijgend de opkomst van den verheven zonnegod en
+     wekt door den aanblik van dit eerbiedwaardig tooneel de
+     belangstelling der aanwezigen voor een zoo groot wonder op
+     (29).... Reeds begon de borst op en neer te gaan, reeds de pols
+     hersteld te kloppen, reeds het lichaam door geest te worden
+     vervuld; daar verrijst het lijk en spreekt de jongeling".
+
+Nog meer echter dan die roman geeft het feit te denken, dat Apuleius
+zelf van tooverij is aangeklaagd (tusschen 155 en 158). Hij was nl. in
+het huwelijk getreden met eene rijke maar veel oudere weduwe en had
+daardoor de verwanten van haar eersten echtgenoot tegen zich in 't
+harnas gejaagd. Men beweerde, dat het huwelijk door verbodene kunsten
+tot stand was gekomen en diende eene aanklacht tegen Apuleius in,
+waartegen deze zich in zijne "Apologie", die ook de kerkvader Augustinus
+als "zeer inhoudsrijk en welsprekend" roemt[61], met goed gevolg
+verdedigde.
+
+De aanklagers legden Apuleius o.m. ten laste, dat hij zeldzame visschen
+had gekocht om er toovermiddelen uit te bereiden, dat hij een slaaf had
+behekst en voor eene lamp aan den voet van een altaar had doen
+neervallen, dat hij in de woning van een vriend nachtelijke offers had
+gebracht en dat hij een geheimzinnig beeld voor magische doeleinden met
+zich voerde.
+
+Deze punten van beschuldiging waren geenszins, zooals men vroeger
+waande, bespottelijk, maar integendeel, zooals het onderzoek in den
+laatsten tijd heeft aangetoond, van zeer ernstigen aard, daar ze
+overeenstemden met hetgeen men toenmaals van de tooverij en hare
+benoodigdheden geloofde.
+
+Apuleius verdedigt zich hiertegen in dier voege dat hij de lachers op
+zijne zijde tracht te krijgen, bij bijzonderheden van weinig beteekenis
+lang blijft stilstaan en allerlei uitweidingen maakt, die zeer zeker
+veel wetenswaardigs bevatten--ook wij hebben er in III een en ander uit
+geput--maar die toch kennelijk bedoelen, de aandacht van den toehoorder
+en lezer af te leiden. Op zekere gewichtige beschuldigingen gaat de
+verdediger zoo weinig mogelijk in.
+
+Aangaande de visschen tracht Apuleius (in c. 30 vlg.) uitvoerig aan te
+toonen, dat de magi�rs er zich niet van bedienen en roept o.a. in (c.
+30) uit: "Hoe zou een stomme en koude visch in staat zijn om den
+minnegloed te doen ontvlammen?", maar het staat vast, dat toch wel eens
+visschen voor liefdestooverij werden gebruikt, en Apuleius heeft dus
+niet anders gedaan, dan om de moeilijkheid heen praten.
+
+In zake de beheksing van den slaaf (c. 42-52) ontkent Apuleius niet, dat
+deze in zijne tegenwoordigheid was neergevallen (c. 44 vlg.), schrijft
+dit echter aan epilepsie toe: "Dat moet wel de grootste toovenaar van
+allen zijn, in wiens tegenwoordigheid die slaaf lang kan blijven staan"
+(c. 43). Echter komen de bijzonderheden van deze beschuldiging, zooals
+wij in ons laatste hoofdstuk zullen zien, vrij goed overeen met hetgeen
+ons de tooverboeken aangaande diergelijke handelingen leeren.
+
+Van het nachtelijke offer, eene echte tooverpractijk, door de wet
+verboden, maakt Apuleius zich (57-60) grootendeels met grappen,
+insinuaties en sofismen af. Zijne tegenargumenten zijn weinig
+steekhoudend en zelfs is het vermoeden geopperd, dat hij, na zijne
+vrijspraak, er een en ander ten gunste van de rhetorische werking aan
+zou hebben geretoucheerd.
+
+Het geheimzinnige beeld (c. 61-65) verklaart Apuleius voor een
+onschuldig voorwerp van particuliere vereering; het was echter een
+ebbenhouten beeld (c. 61), van Mercurius (de Latijnsche naam voor
+Hermes, z.b. hoofdstuk I) met een kleed om de schouders (c. 63), en
+juist zulke beelden van Mercurius, den god-toovenaar, werden, zooals in
+de tooverpapyri te lezen staat, voor magische doeleinden vervaardigd.
+
+Vat men alles samen, dan bevestigt de "Apologie" wat men a priori van
+den auteur der "Metamorphosen" kon verwachten, n.l. dat hij, die zich op
+elk gebied van wetenschap bewoog, ook het "occultisme" beoefende, al was
+het dan ook niet met booze bedoelingen.
+
+Apuleius, wien in geval van veroordeeling de doodstraf wachtte, bleef
+dan ook, ondanks zijne vrijspraak, bij zijne tijdgenooten voor een
+magi�r doorgaan en werd in latere eeuwen met Apollonius van Tyana op
+��ne lijn gesteld.
+
+De magie werd echter ook destijds, zoo noodig, voor officieele
+doeleinden gebruikt.
+
+Keizer Marcus Aurelius (161-180) verzekert wel is waar in zijne
+"Zelfbeschouwingen" (I, 6) geen geloof te slaan aan hetgeen
+wonderdoeners en toovenaars omtrent bezweringen en het bannen van
+demonen en soortgelijke practijken vertelden, maar toen het Romeinsche
+rijk door de Marcomannen uit Bohemen en andere volksstammen uit
+aangrenzende streken werd bedreigd, riep hij overal priesters vandaan,
+liet vreemdsoortige plechtigheden verrichten en Rome op allerlei
+manieren reinigen, zoodat dit zelfs zijn vertrek naar het leger
+vertraagde[62]. Ook heeft hij blijkbaar den "leugenprofeet", Alexander
+van Abonouteichos (z.b.), begunstigd en wordt bericht, dat een Egyptisch
+magi�r, Arnouphis, toen het Romeinsche leger, door de Quaden ingesloten
+en door afschuwelijken dorst gekweld werd, Hermes (Mercurius z.b.) en
+andere goden door middel van tooverkunsten bezwoer en zoodoende een
+regenval veroorzaakte, die de Romeinen verkwikte terwijl eene felle
+onweersbui de vijanden teisterde[63]. Zooals bekend hebben kerkelijke
+schrijvers dit "wonder" aan de gebeden van Christelijke soldaten
+toegeschreven.
+
+Van een later keizer, Didius Julianus, wiens bewind (in 193) slechts
+kort duurde, wordt bericht dat hij aan alle kanten bedreigd "door middel
+van magi�rs verscheidene handelingen liet verrichten waardoor hij
+meende, den haat van 't volk te kunnen kalmeeren en de wapenen der
+opgestane soldaten te kunnen bedwingen. Want ze offerden sommige
+offerdieren, die bij den Romeinschen eeredienst niet hooren, en hieven
+profane gezangen aan. Julianus nam ook zijne toevlucht tot die tooverij,
+waarbij, naar verluidt, een spiegel gebruikt wordt en geblinddoekte
+knapen, over wier kruin eene bezwering is uitgesproken, een blik in de
+toekomst slaan. Toen dan zou de knaap de aankomst van Severus en het
+aftreden van Julianus hebben gezien"[64].
+
+Van spiegels in engeren zin, d.w.z. metaalspiegels, is bij de magie der
+Grieken en Romeinen slechts zeer zelden sprake. Opmerking verdient
+echter hetgeen de reeds vroeger genoemde Pausanias, in zijne
+"Beschrijving van Griekenland" (VII, 21, 12) bericht, dat nl. voor een
+zeker heiligdom van de godin Demeter (Ceres) zich eene bron bevond, die
+men ter wille van zieken in dier voege raadpleegde dat men een spiegel
+aan een dun koord liet neerzakken, totdat de rand ervan het
+wateroppervlak eventjes aanraakte. Na vervolgens tot de godin gebeden
+en reukwerk gebrand te hebben, zag men in den spiegel, die den zieke
+levend of gestorven vertoonde.
+
+In de Middeleeuwen daarentegen en later bediende men zich voor magische
+doeleinden bij voorkeur van uiterst kunstig vervaardigde spiegels, of
+van bijzonder geslepene kristallen. Bij het raadplegen ervan werden
+allerlei bezweringen tot engelen en geesten gericht, die, naar men
+geloofde, alsdan verschenen en in heel enkele gevallen zelfs hunne stem
+lieten hooren. In den laatsten tijd is ook het "kristal-zien"
+proefondervindelijk onderzocht en gebleken, dat zich daarbij, naast
+waardelooze fantasiebeelden, ook visioenen voordoen, die op
+"helderziendheid" en wellicht nog op andere geheimzinnige krachten en
+invloeden wijzen.
+
+Bij de Christenen bleef de afkeer tegen de magie bestaan maar de feiten
+zelve werden erkend. Allermerkwaardigst is te dien opzichte de
+navolgende uitspraak in de eerste apologie (c. 18) van Justinus den
+martelaar (� 154):
+
+"De doodenbezweringen, de visioenen van onbedorven knapen, de
+oproepingen van menschelijke zielen en wat de magi�rs droomenzendende
+geesten en bijzitters [helpende geesten] noemen en hetgeen verricht
+wordt door hen, die in deze dingen ervaren zijn, mogen U ervan
+overtuigen dat de zielen ook na den dood nog waarnemingsvermogen
+bezitten; let ook op de menschen, die door de zielen van overledenen
+gegrepen en geschokt worden, welke men eenstemmig bezetenen en
+waanzinnigen noemt, op de zoogenaamde orakelen bij U, van Amphilochus,
+van Dodona en Pytho en wat er verder van dien aard is...."
+
+Amphilochus, een mythisch figuur evenals Trophonius (z.b.), werd op
+verscheidene plaatsen vereerd; te Dodona (in Epirus) was een orakel van
+Zeus en te Pytho (Delphi) een van Apollo.
+
+Tatianus, een jongere tijdgenoot van Justinus, haalt in zijne "Rede tot
+de Grieken" zooveel mogelijk de booze geesten er bij, (c. 16):
+
+     "De demonen, die aan de menschen bevelen geven, zijn niet de zielen
+     der gestorvenen."
+
+Het schijnt hierbij niet te onpas, op te merken dat de Grieken en
+Romeinen geen scherpe grenslijn trokken tusschen demonen, d.w.z.
+bovenmenschelijke intelligenties, en overledenen en vaak de overledenen
+zelven als demonen beschouwden. Wellicht de meest frappante uitspraak
+dienaangaande is de navolgende van den reeds bovengenoemden Maximus uit
+Tyrus in "Voordracht" XV, 6:
+
+     "De ziel houdt het lichaam dat altijd in vloed en golfslag drijft
+     en geschud en geslingerd wordt, bijeen en legt het vast voor anker,
+     en wanneer die pezen en de adem en al het andere waardoor het
+     lichaam, als met touwen, zoolang aan de ziel vastgeankerd was,
+     verslappen, dan vergaat het lichaam en zinkt in de diepte, maar
+     zij zelf ontzwemt den dood, ze is haar eigen vaartuig, houdt zich
+     zelf bijeen en blijft onwrikbaar. En zulk eene ziel draagt reeds
+     den naam van "demon", een voedsterling van den ether, uit de aarde
+     naar ginds verhuisd, evenals uit een onbeschaafd volk naar Grieken,
+     en uit eene wettelooze en door een tiran overweldigde en door
+     onlusten geteisterde stad naar eene met goede wetten, die door een
+     koning wordt bestuurd en vrede geniet".
+
+Van amuletten en toovermiddelen wil Tatianus niets af weten (c. 17):
+
+     "Alle soorten van wortelen die men gebruikt, de magische toepassing
+     van pezen en beenderen, hebben uit zich zelf geen uitwerking. Zij
+     zijn slechts het werktuig, waarvan de demonen zich in hunne
+     boosheid bedienen; zij hebben het bijzondere gebruik van ieder dier
+     heelmiddelen vastgesteld en wanneer zij zien dat de menschen
+     genegen zijn om de hulp aan te nemen, die ze hun door dit middel
+     geven, dan slagen ze er in, ze tot slaven te maken terwijl ze hen
+     bijstaan."
+
+Tatianus beweert, dat de demonen de menschen eerst ziek maken en dan,
+opdat men zich te meer aan hen zou verslaven, gehoor geven aan de
+bezweringen, die zij zelf hebben ingevoerd (c. 18):
+
+     "De demonen genezen niet, maar vangen de menschen met list...zij
+     dringen in de ledematen van zekere menschen, wekken vervolgens door
+     droomen het geloof aan hunne macht op, bevelen de zieken in het
+     openbaar te verschijnen, ten overstaan van allen, en na de
+     eerbewijzen te hebben genoten, die men hun toekent, vliegen zij uit
+     het lichaam van deze zieken en maken een einde aan de ziekte, die
+     zij zelven hadden veroorzaakt en herstellen de menschen in hun
+     vroegeren toestand."
+
+Van de Gnostieken uit het tijdperk der Antonijnen zij hier een zekere
+Marcus vermeld, aangaande wien wij bij den hl. Irenaeus in diens werk
+"Tegen de ketterijen" (I, 13)(Ed. Massuet) lezen: "Hij bewerkt dat
+bekers met gemengden wijn, terwijl hij voorgeeft ze te wijden en de
+formule van aanroeping lang maakt, in purperen en roode kleur
+schitteren, zoodat het schijnt dat de "Genade, die boven alles is" door
+zijne aanroeping haar bloed in dien beker druppelt en de aanwezigen ten
+zeerste verlangen uit dien kelk te proeven, opdat de Genade, door den
+magi�r aangeroepen, ook in hen vloeie". Naar bericht wordt, wierp Marcus
+te dien einde een zeker vocht in den beker, dat het mengsel
+langzamerhand kleurde. Irenaeus verzekert ook, (I, 21), dat bij de
+gnostieke inwijding een doop plaats vond en dat sommigen hier zekere
+hebreeuwsche namen aan toe voegden "om de inwijdelingen meer te doen
+ontstellen" en ook dat zij dezen met sap van balsem inwreven. Die
+fragmentarische en verwarde berichten zijn thans door de nieuwe vondsten
+eenigszins opgehelderd. In een koptisch geschrift toch worden de drie
+doopen, nl. die met water, met vuur en met den H. Geest uitvoerig
+beschreven, die Jezus zijn jongeren toedient alvorens hun de mysteri�n
+mee te deelen waardoor de ziel "de oorden van den onzichtbaren God"
+vermag te "doorwandelen" (z.b.). Ten behoeve van den eersten doop moeten
+de discipelen uit de handen van een man en eene vrouw die rein zijn van
+sexueelen omgang, twee kruiken wijn ontvangen en wijnranken halen. Jezus
+maakt vervolgens een offer gereed, plaatst een wijnkruik links en den
+anderen rechts van het offer, gelast den discipelen zich in linnen
+kleeren te hullen, steekt in hun mond en legt in hunne handen zekere
+kruiden en stelt hen voor het offer. Daarna spreidt Jezus kleeren van
+linnen uit, zet een beker met wijn en legt brooden overeenkomstig het
+aantal der discipelen er op en bekranst de discipelen met olijftakken.
+Na een gebed van Jezus geschiedt een wonder: de wijn aan de rechter
+zijde van het offer wordt tot water; dan treden de discipelen voor
+Jezus, die ze doopt en hun de brooden toereikt. Daarop volgt de
+vuurdoop, waarmee waarschijnlijk de zelfontvlamming van een reukwerk is
+bedoeld, terwijl de ceremoni�n voorts met die bij den eersten doop
+vrijwel overeenstemmen. Bij den derden doop worden aan het reukwerk
+"overblijfselen van safraan", balsem en honig toegevoegd en de
+discipelen met myrtetakken bekranst. Een bewalming met wierook en andere
+stoffen dient om uit de discipelen de "boosheid" van de "heerschers" in
+de lagere gebieden van de andere wereld te verwijderen[65]. Ook legt
+Jezus den discipelen wierook in den mond en deelt hun ten slotte de
+reeds boven vermelde geheimzinnige woorden en teekenen mede. Blijkbaar
+hebben diergelijke ceremoni�n, met zekere variaties, in de mysteri�n der
+Gnostieken plaats gevonden.
+
+De benoodigdheden zoowel als de handelingen bij deze gnostieke mysteri�n
+komen bijna alle ook elders in de magie voor. Gedeeltelijk is dit reeds
+gebleken, omtrent enkele bijzonderheden echter willen wij nog een en
+ander in 't midden brengen.
+
+Onthouding van sexueelen omgang is vaak een vereischte voor het slagen
+van magische handelingen. De minste tijdruimte hierbij is, zooals wij
+reeds in III aanstipten en later nog blijken zal, drie dagen. Voor eene
+zekere oproeping van Aphrodite, (Pap. Paris. 3209) moet men zeven dagen,
+voor de bezwering, vermeld in het "Achtste boek van Mozes", ��n en
+veertig dagen zuiverheid betrachten[66]. Apollonius van Tyana bleef,
+naar verluidt, gedurende zijn geheele leven, sexueel rein[67].
+
+Dergelijke voorschriften vindt men bij vrijwel alle volkeren. Ook de
+Hindoes achten bij zelfstandige tooverhandelingen het inachtnemen van
+onthouding gedurende ten minste drie dagen noodzakelijk. De Chineesche
+magi�rs ontzeggen zich o.m. ook sexueele genietingen en bij de
+primitieve volkeren moeten de toovenaars zich door wekenlange en uiterst
+strenge onthoudingen op de uitoefening van hun beroep voorbereiden.
+
+De hoofdreden hiervan is, dat de geslachtelijke omgang als
+verontreinigend wordt beschouwd. Men gaat daarbij niet uit van
+"ethische" of maatschappelijke overwegingen; of de handeling in quaestie
+bijv. echtelijk of buitenechtelijk is, doet niets ter zake. Maar men
+vreest, dat booze demonen, door de wellust aangetrokken, den mensch
+binnendringen en hem zoodoende onrein maken. Het "animisme" doet zijn
+machtigen invloed ook op het sexueele leven gelden.
+
+Linnen is eveneens bij de magie vaak in gebruik In den Pap. Par. wordt
+(v. 3094) den magi�r bevolen, een rein kleed van Indisch linnen om te
+doen, en Apollonius van Tyana zou zijn leven lang linnen gewaden hebben
+gedragen. Onder het Romeinsche bewind werd een Egyptisch priester van
+lageren rang aangeklaagd, omdat hij o.m. wollen kleedingstukken
+droeg[68]. Waarschijnlijk geloofde men in overoude tijden dat linnen een
+uitstekend geleider is voor dat geheimzinnige, en reeds herhaaldelijk
+door ons vermelde "mana". Ook de "magnetiseurs" verkondigen dergelijke
+theorie�n.
+
+Wierook is, zooals wij ook later nog zullen zien, eene der voornaamste
+benoodigdheden bij de magie. In een tooverpapyrus wordt o.m. den magi�r
+bevolen, zijn mond met een wierookkorrel te berooken[69]. En in onze
+Oost is het branden van benzo�, eene soort wierook, algemeen in zwang,
+en wel teneinde booze geesten te verjagen, eene bedoeling, die men zeker
+ook oudtijds had bij het gebruik van reukwerk.
+
+Vatten wij de uitkomsten van dit hoofdstuk samen, dan blijkt, dat aan
+het einde der tweede eeuw n. Chr. de realiteit der magie en, in verband
+hiermede, de inwerking van "demonen" vrijwel algemeen werd erkend. Bij
+de discussies, die van toen af over dit onderwerp werden gehouden, ging
+het hoofdzakelijk om de vragen: "Hoe moet men de magie uit een
+wijsgeerig standpunt verklaren?" en "Hoe moet men haar uit een religieus
+oogpunt beoordeelen?"
+
+
+
+*Litteratuur.*
+
+#P.J. Veth#, Java, 2'e. dr. bew. d. Snelleman e. Niermeyer IV [1907].
+
+#G�ttsching#, Apollonius v. Tyana, dissertatie Leipzig [1889].
+
+*#K. Kiesewetter#, Der Occultismus des Altertums [1896].
+
+#G.R.S. Mead#, Apollonius of Tyana [1901].
+
+#Canney#, Apoll. of T., in Enc. Rel. Eth. I [1908].
+
+#Th. Whittaker#, Apollonius of Tyana a. other essays [1909].
+
+#J.J. Hartman#. De Avondzon des Heidendoms. Het leven e.d. werken v.d.
+Wijze v. Chaeronea 2'e dr. [1912].
+
+#G. Abernetty#, De Plutarchi qui fertur de superstitione liber, dissert.
+K�nigsberg [1911].
+
+#B. Freire-Marreco#, Charms a. Amulets, in Enc. Rel. Eth. III [1910].
+
+#F.T. Elworthy#, Evil Eye, in Enc. Rel. Eth. V. [1912].
+
+#R. Lasch#, Die Ursache u. Bedeutung d. Erdbeben im Volksglauben, in
+Arch. f. Religionswiss. V [1902].
+
+#Wallis#, Prodigies a. portents, in Enc. R.E.X. [1918].
+
+#Frazer#, Scapegoat [1914].
+
+#F. Schwally#, Semitische Kriegsaltert�mer. I. Hft. Der hl. Krieg im
+alten Isra�l [1901].
+
+#P. Fiebig#, Antike Wundergeschichten. Zum Studium der Wunder des Neuen
+Testamentes, in kl. Texte f. Vorl. u. Ueb. hsg. v. H. Lietzmann No. 79
+[1911].
+
+*#A. de Rochas# L'ext�riorisation de la motricit�, 4'e uitg. [1906].
+
+#E. Feilding, W.H. Baggally, H. Carrington#, Report o.a. series o.
+sittings with Eusapia Palladino, in Proceedings o.t. Society Psychical
+Research, Vol. XXIII [1909].
+
+#Riess#, Aberglaube, in Pauly, Real.-Enc. cl. Alt. 2'e dr. I [1894].
+
+#Doutt�#, Magie et Religion d. l'Afrique d. Nord (1909).
+
+#Stanley#, Through the dark continent, Vol. I [1878].
+
+*#Graillot#, Le culte de Cyb�le, M�re des Dieux � Rome et dans l'empire
+Romain, in Bibl. �col. fran�aises d'Ath�nes e.d. Rome, fase. 107 [1912].
+
+*#Cumont#, Textes e. Monuments fig. rel. a. myst�res d. Mithra I [1899].
+
+#S. Krauss#, D. Leben Jesu n. j�dischen Quellen [1902].
+
+#Anrich#, Das antike Mysterienwesen in seinem Einfluss auf das
+Christentum [1894].
+
+#J. de Zwaan#, Imperialisme v. d. Oud-christelijken geest (1919).
+
+#H. Weinel#, Die Wirkungen des Geistes und der Geister im
+nach-apostolischen Zeitalter (1899).
+
+#Bousset#, Kyrios Christos, Geschichte des Christusglaubens v. d.
+Anfangen d. Christentums bis Irenaeus, in Forsch. z. Rel. u. Lit. d.
+Alt. u. Neu. Test. 21 Hft. (1913).
+
+#Thimme#, Alexander von Abonuteichos. Ein Beitrag zur Glaubw�rdigkeit
+Lucians, in Philologus XLIX (1890).
+
+*#O. Seeck#, Gesch. d. Unterg. d. ant. Welt Bd. III (1909).
+
+#Couperus#, De verliefde Ezel [1918].
+
+#E.E. Sikes#, Hair a. nails in Enc. R. E. VI [1913].
+
+#M. Bartels#, Die Medizin der Naturv�lker [1893].
+
+#K. Kiesewetter#, Die Geheimwissenschaften [1895].
+
+#P. Monceaux#, Apul�e magicien, in Revue d. deux mondes LXXXV [1888].
+
+#P. Vallette#, L'apologie d'Apul�e. Th�se, Paris [1908].
+
+#S. Dill#, Alexand o. Abonoteich., in Enc. R. E. I, (1908).
+
+#K.H.E. de Jong#, Dienstweigering bij de oude Christenen (1905).
+
+#M. Ott#, Thundering Legion, in The Catholic Encyclopedy XIV [1912].
+
+#A. Lang#, Crystal-Gazing, Enc. R. E. IV [1911].
+
+*#T. Dempsey#, The Delphic oracle, its early history, influence a.
+fall.(1918).
+
+#Puech#, Rech s.l. disc. a. Grecs d. Tatien (1903).
+
+*#E. Fehrle#, Die kultische Keuschheit im Altertum, in Religionsgesch.
+Ver. u. Vor. VI (1910).
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+HOOFDSTUK V.
+
+*Het geloof gerechtvaardigd door de wijsbegeerte.*
+
+
+De derde eeuw n. Chr. wordt geestelijk beheerscht door het zg.
+Neoplatonisme, dat de leer van Plato en die van Aristoteles tot ��n
+geheel trachtte te verwerken, maar tevens ook veel aan de Pythagore�en
+en de Stoa ontleende. De Neoplatonici, vol van belangstelling voor
+cosmologische en psychologische problemen, kenden ook aan de magie eene
+plaats in hun systeem toe en hebben ze in hare hoogste uitingen ten
+slotte als iets van goddelijken aard beschouwd.
+
+Van den stichter der Neoplatonische school, Ammonius Saccas (gest. �
+242), die niets schriftelijks heeft achtergelaten, weten wij zeer weinig
+met zekerheid, al is er reden om aan te nemen, dat zijne verdiensten ook
+op zielkundig gebied nog niet naar waarde zijn geschat. Van zijn
+leerling Plotinus (203-269) daarentegen zijn ons alle geschriften
+overgebleven en gelukkig is dit ook het geval met zijne biographie,
+geschreven door zijn eigen volgeling Porphyrius (� 233 - � 303), een man
+van litterair talent en critische waarheidsliefde.
+
+De levensbeschrijving van Plotinus is vooral uit een zielkundig oogpunt
+belangrijk. Porphyrius toch verzekert dat zijn leermeester buitengewone
+psychische gaven bezat en twee door hem vermelde feiten behooren
+rechtstreeks tot het gebied der magie.
+
+Wij geven Porphyrius zelf het woord (c. 10):
+
+     "Van hen, die zich voor philosofen uitgaven, zag Olympius uit
+     Alexandri�, die korten tijd discipel van Ammonius was geweest, met
+     verachting op Plotinus neer, daar hij gaarne zelf den eersten rang
+     had ingenomen. Olympius bestookte Plotinus ook in dier voege, dat
+     hij zelfs door tooverijen den schadelijken invloed der gesternten
+     op hem wilde doen werken. Daar hij echter gevoelde dat zijne poging
+     op hem zelf terugsloeg, zeide hij tot zijne vertrouwelingen, dat de
+     zielskracht van Plotinus groot was, zoodat deze de tegen hem
+     gerichte aanvallen tegen de kwaadwilligen zelven vermocht te
+     keeren. Plotinus verzette zich dan ook, wanneer Olympius tegen hem
+     werkte en zei dan: "Nu wordt het lichaam van Olympius als een in
+     elkaar gewrongen geldbeurs saamgetrokken en wel z��, dat zijne
+     ledematen zich tegen elkaar wrijven." Aangezien Olympius aldus vaak
+     in de onaangename situatie had verkeerd van eerder zelf te lijden
+     dan Plotinus te deren, hield hij met zijne pogingen op."
+
+Zooals reeds in hoofdstuk III is gebleken, werden de sterrewichelaars,
+die vooral sinds het optreden van Posidonius (�135-�51 v. Chr.) steeds
+meer aanhangers wonnen, gewoonlijk met de magi�rs op ��ne lijn gesteld.
+Hier zien wij hoe astrologie en tooverij, schoon uitteraard
+verschillend, ineen vloeien, zooals trouwens het verschil tusschen magie
+en wichelarij zich niet altijd door scherpte kenmerkt. In het
+bovenstaande geval is wat de verklaring betreft, de mogelijkheid niet
+van de hand te wijzen, dat iemand, door het vaste geloof aan de macht
+der sterren, eene telepathische werking zou vermogen uit te oefenen en
+evenmin, dat degene, tegen wie ze is gericht, door een sterkeren aanleg
+voor supranormale krachtsuitingen, de booze bedoelingen op den belager
+zelf zou kunnen doen neerkomen.
+
+Nog belangrijker is wat terstond op het bovenvermelde verhaal volgt:
+
+     "Plotinus was dan ook reeds van geboorte af, boven de andere
+     menschen bevoorrecht [zooals uit het volgende blijkt]. Een
+     Egyptisch priester, die naar Rome was gekomen en door een vriend
+     met hem in kennis was geraakt, wilde eene proeve van zijne wijsheid
+     toonen en verzocht Plotinus om mee te komen, ten einde zijn eigen
+     demon [beschermgeest], zooals men hem noemt, te zien verschijnen.
+     Daar Plotinus er gaarne gehoor aan gaf, geschiedde de oproeping in
+     den Isistempel, want dit was, naar het zeggen van den Egyptenaar,
+     de eenige reine plek, die hij in Rome had gevonden. Toen nu de
+     beschermgeest opgeroepen werd om te verschijnen, zou een god en
+     geen van het geslacht der demonen zijn gekomen, en zou de
+     Egyptenaar dan ook gezegd hebben: "Gelukzalig zijt gij, dat ge een
+     god tot beschermgeest hebt en niet een van lageren rang." Zij
+     hadden echter den god niet kunnen ondervragen en ook niet verder
+     kunnen zien, daar de mee aanwezige vriend de vogels, die hij tot
+     afweer [van schadelijke invloeden] in de hand hield, worgde, hetzij
+     uit afgunst of uit schrik. Omdat nu Plotinus een van de
+     goddelijkere demonen tot beschermgeest had, verhief hij ook
+     bestendig zijn goddelijk oog tot hem. En om die reden schreef hij
+     ook een betoog "Over den demon die ons ten deel is gevallen,"
+     waarin hij pogingen doet, om gronden voor de verscheidenheid der
+     beschermgeesten aan te voeren."
+
+Vogels bij diergelijke bezweringen te offeren, ook door ze op een
+bepaald oogenblik te verstikken, was meer gebruikelijk. Daardoor toch
+meende men den dood te kunnen afwenden, waarmee, naar het aloude geloof,
+de verschijning van eene godheid den mensch bedreigde. De vogels, bij de
+oproeping van bovenmenschelijke wezens gedood, waren dus, naar alle
+waarschijnlijkheid, oorspronkelijk plaatsvervangende offers. Voorts
+hangt dit vogeloffer wellicht ook samen met het geloof, dat de
+menschelijke ziel, na den dood, de gedaante van een vogel aanneemt, een
+geloof, dat vooral bij de oude Egyptenaren heerschte.
+
+Plotinus heeft getracht, de magie uit de grondstellingen van het
+Neoplatonisch systeem te verklaren en wel, om het in 't kort, maar
+zooveel mogelijk met zijn eigen woorden weer te geven, aldus:
+
+De wereld is ��n levend organisch wezen[70] waarin gelijkgestemde deelen
+ook op afstand op elkaar vermogen in te werken. Als eene snaar van onder
+in beweging wordt gebracht, plant die beweging zich ook naar het
+boveneinde voort; zijn twee snaren gelijk gestemd, dan heeft, wanneer de
+eene getokkeld wordt, ook de andere vaak er als 't ware een gevoel
+van[71]. Er is ��ne Al-ziel, waardoor het geschieden kan, dat
+tooverzangen en magische kunsten de menschen tot elkaar voeren, en dat
+een zacht gefluisterd woord het verafliggende be�nvloedt en op
+ontzaggelijken afstand zich verneembaar maakt[72]. De magie is dus
+mogelijk door de sympathie (samen-aandoenlijkheid), d.w.z. door den
+organischen of wil men, den dynamischen samenhang in de wereld.
+
+Onwillekeurig denkt men hierbij aan de moderne en reeds herhaaldelijk
+door ons vermelde leer der telepathie, d.w.z. der
+gedachteoverbrenging, of juister, der overbrenging van gedachtebeelden,
+indrukken, gevoelens buiten de gewone zintuigelijke kanalen om, eene
+theorie, die, zooals wij in hoofdstuk II gezien hebben, reeds
+Aristoteles flauw voor den geest zweefde.
+
+De ware magie is de liefde in het Al en haar tegendeel, de haat. De
+menschen zijn tot liefhebben geboren; wat liefde verwekt, trekt tot
+elkaar aan; zoo ontstond de tooverkunst die de eene ziel met de andere
+verbindt. Door de melodie van de bezwering, door de gebaren van den
+toovenaar wordt de ziel, d.w.z. haar niet-redelijk deel, medegesleept
+evenals zulks ook door gebaren en uitroepen geschiedt die medelijden
+wekken[73].
+
+Ook de wijze is, in zooverre hij aan het niet-redelijke deel heeft,
+vatbaar voor magische invloeden en zou er zelfs ziekte, lichamelijk
+ongemak of den dood door kunnen lijden. Zoo noodig zal hij die booze
+krachten door afwerende tooverij krachteloos maken[74].
+
+Dat Plotinus ook de doodenbezwering als re�el erkende, blijkt uit het
+slot van de verhandeling "Over de onsterfelijkheid der ziel",
+onloochenbaar de scherpzinnigste critiek, die oudtijds op het
+materialisme is geoefend, waarin hij spreekt van "de orakelen der goden,
+welke gebieden om den toorn van verongelijkte zielen te verzoenen en aan
+dooden eerbewijzen te betoonen" en van "vele zielen, die vroeger in
+menschen woonden" en "niet ophouden, de menschen weldaden te bewijzen",
+diegenen nl. die ook "door openbaring van orakelspreuken hulp
+verleenen"[75]. Blijkbaar heeft Plotinus hierbij ook aan de gevallen
+gedacht, door ons in het eerste en derde hoofdstuk vermeld.
+
+Zelfs de demonen kunnen, daar ook in hen iets niet-redelijks is, door
+tooverij worden be�nvloed en degenen, die hen aanroepen, verhooren[76].
+
+Na deze theoretische uiteenzettingen gaan wij over tot de belangrijkste
+gegevens omtrent de antieke magie, nl. de zg. tooverpapyri, die men
+sinds ongeveer het midden der vorige eeuw met grooten ijver is gaan
+opsporen en publiceeren. Deze offici�ele stukken, om ze aldus te noemen,
+die meestal uit de derde eeuw n. Chr. of later dateeren, bevatten zeer
+oude bestanddeelen en leeren ons niet slechts de tooverij in hare
+zonderlingste vormen kennen, maar ook het toenmalige leven in zijne
+bonte verscheidenheid. Eene groote ruimte neemt ook hier de zinnelijke
+liefde in, zooals reeds de inhoudsopgave van den 3274 regels langen
+tooverpapyrus uit de "Bibloth�que nationale" te Parijs ons leert. Wij
+ontleenen uit dezen "grooten Parijschen tooverpapyrus" de navolgende
+uiterst kenschetsende passages, te beginnen met v. 1496-1593:
+
+     "Liefdesopwekking bij een offer van mirre.
+
+     Offer mirre op een kolenvuur en spreek daarbij de bezwering uit.
+     Bezwering. Gij zijt mirre, de bittere, de lastige, de
+     verzoening-bewerkende onder strijdenden, de schroeiende en tot
+     beminnen dwingende alwie zich niet bekommeren om de liefde. Allen
+     noemen U mirre, ik echter noem U de vleeschverterende en
+     hartontvlammende. Ik zend U niet ver weg naar Arabi�, ik zend U
+     niet naar Babylon, maar ik zend U naar Athenodora de dochter van
+     Perictione opdat gij mij van dienst moogt zijn bij haar, opdat
+     gij haar naar mij toe moogt voeren. Indien zij zit, niet moge zij
+     zitten, indien zij tot iemand spreekt, niet moge zij spreken,
+     indien zij naar iemand kijkt, niet moge zij kijken, indien zij naar
+     iemand toegaat, niet moge zij naar hem toegaan, indien zij
+     rondwandelt, niet moge zij rondwandelen, indien zij drinkt, niet
+     moge zij drinken, indien zij eet, niet moge zij eten, indien zij
+     iemand kust, niet moge zij kussen, indien zij zich vermeit in eenig
+     genot, niet moge zij zich vermeien, indien zij slaapt, niet moge
+     zij slapen, maar mij alleen, Callicles, moge zij in gedachte
+     houden, naar mij alleen verlangen, mij alleen liefhebben, alle
+     mijne verlangens vervullen. Dring tot haar in niet door hare oogen,
+     niet door haar ribben, niet door hare nagels, niet door haar navel,
+     niet door hare ledematen, maar door hare ziel en blijf in haar hart
+     en brand haar binnenste, haar borst, hare lever, haar adem, hare
+     beenderen, haar merg, totdat zij kome naar mij, Callicles, mij
+     lief hebbende en doe al wat ik verlang, omdat ik U, mirre, bezweer
+     bij de drie namen Anocho, Abrasax, Tro en den meer
+     achterhalenden en sterkeren Kormeioth, Iao, Sabaoth,
+     Adonai opdat gij mijne opdrachten moogt vervullen, mirre! Zooals
+     ik U verbrand en zooals het in Uw vermogen is, aldus verbrand van
+     haar die ik bemin, Athenodora, de hersenen, brand uit haar en
+     wring er uit het binnenste, doe het bloed uit haar uitdruppelen
+     totdat zij kome tot mij, Callicles, den zoon van Timocleia. Ik
+     bezweer U bij Marparkourith, Nasaari, Naiemarepaiparine, Kouri. Ik
+     werp U in 't brandende vuur en ik bezweer U bij den
+     albeheerschenden god, den altijd levenden; ik bezwoer U en bezweer
+     U ook nu, U, Adonai, Barbar Iao, Zagoure Arsamosi,
+     Alaous, Kaisalaos, ik bezweer U, die den mensch stelt tot leven,
+     hoor! hoor! O groote God Adonaie, Ethuia, Zelfverwekker,
+     Altijdlevende God, Eioe, Iao, A�o, A�o, Phneos
+     Sphintes Arbathiao, Iao, Iae, Ioa Aioon,
+     Ouer, Gonthiaor, Rarael, Abra Brachasoroormerphergar,
+     Marbaphriouiringx, Iao, Sabaoth, Maskelli, Maskello. De
+     bezwering: Amousoe, Anouringch, Phnoukentabaoth,
+     Sousaephinphesech, Maphirar Anourin Ibanaoth, Arouer,
+     Chnouph, Anoch, Bathi, Ouchiarbas, Babaubar, Eloai. Voer naar
+     mij Athenodora, de dochter van Perictione, naar mij,
+     Callicles, den zoon van Timocleia, op den dag van heden, in deze
+     nacht, in dit uur Mouloth, Phorith Phthoith, Phthouth,
+     Penion. Ik roep ook u aan die het vuur beheerscht Phthananoch,
+     verhoor mij, gij Eene, Eeniggeboren Mane, Bia, Ba�, Ba�, Churir,
+     Oou, Thadein, Adonai, Erounouni, Mioonch Chioutiai, Marmar,
+     Auo, E, voer Athenodora de dochter van Perictione naar mij
+     Callicles den zoon van Timocleia nu, nu, reeds, reeds, snel,
+     snel!"
+
+De namen van den minnaar, de beminde en de moeders hebben wij ter wille
+van de grootere levendigheid zelf er in gevoegd; in den tekst staat N.N.
+Dat men bij eene bezwering den naam van de moeder en niet dan bij
+uitzondering dien van den vader noemt, zal wel een overleefsel zijn van
+het z.g. moederrecht, d.w.z. de gewoonte om de afstamming naar de
+moeder, in plaats van, zooals thans, naar den vader, te bepalen. Van het
+moederrecht dat bij tal van primitieve volkeren heerscht, zijn n.l. ook
+bij de oude oostersche volkeren sporen te vinden.
+
+Overigens hebben wij deze bezwering in haar geheel weergegeven, met al
+de tooverwoorden. Want blijkbaar is het niet slechts de accentuatie,
+maar ook het aantal dier tooverwoorden, wat het gewenschte effect
+bewerken moet. Zooals de lezer al spoedig ziet, zijn er Hebreeuwsche
+uitdrukkingen onder; ook Egyptische bestanddeelen zijn te constateeren,
+maar veel blijft uit den aard der zaak onzeker en onbegrijpelijk.
+
+Slechts van "Abrasax" willen wij, omdat het straks te pas komt,
+vermelden dat de getallenwaarde ervan (in 't Grieksch worden de getallen
+door letters aangegeven) 365 bedraagt.
+
+Aan Theocritus' in II en Vergilius' in III vermelde idyllen herinnert de
+navolgende "Wonderbaarlijke liefdestooverboei" (v. 296-433), die wij
+slechts gedeeltelijk aanhalen:
+
+     "Neem leem van een pottebakkerswiel en vorm twee beeldjes, een
+     mannelijk en een vrouwelijk; maak het mannelijke als den gewapenden
+     oorlogsgod, met een zwaard in de linker hand, en een slag doende
+     neerkomen op haar rechter sleutelbeen, haar zelve met de armen op
+     den rug geboeid en op de knie�n neergezonken."
+
+Dan moet de magi�r op verschillende lichaamsdeelen van de vrouw
+tooverwoorden schrijven en vervolgens dertien bronzen naalden nemen en
+het beeldje in dier voege doorprikken, dat hij allereerst een in de
+hersenen steekt met de woorden: "Ik doorprik de hersenen van u,
+Simaitha" en zoo voort met de overige lichaamsdeelen. Daarna moet hij op
+een looden plaatje eene bezwering inkrassen en uitspreken, voorts het
+plaatje aan de beeldjes vastbinden met een draad uit een weefsel na in
+dien draad driehonderd vijf en zestig knoopen te hebben gemaakt en
+zeggen: "Abrasax houd vast!" Het toovergerei wordt bij zonsondergang,
+naast de zerk van een ontijdig gestorvene of van een gewelddadig gedoode
+neergelegd met de bloemen van dat jaargetijde er bij. In de bezwering
+zelf; worden de onderaardsche goden en in 't bijzonder de blijkbaar aan
+dieplek verbonden "doodengeest" aangeroepen; overigens lijkt ze zeer op
+de eerst-aangehaalde bij het mirre-offer, maar is langer en
+hartstochtelijker, zooals o.m. blijkt uit v. 396-406:
+
+     "Ik bezweer u, doodengeest, bij den geduchten grooten Oaeo
+     Baphrenemounothilarikriphia Eueai Phirkiralithonuomener
+     Phaboeai, dat gij Simaitha naar mij voert en dat zij haar hoofd
+     met mijn hoofd samenvoege en hare lippen met mijne lippen ... en
+     liefde met mij, Meleagros, uitoefene, al haar leven lang."
+
+Aan deze "tooverboei" na verwant is (v. 1390-1495) de navolgende
+
+     "Liefdesopwekking door medehulp van helden, zwaardvechters of
+     gewelddadig omgekomenen.
+
+     Laat van het brood dat gij eet, een weinig over, breek het, maak er
+     zeven brokken van, ga naar eene plek waar helden, zwaardvechters en
+     slachtoffers van geweld gedood zijn, spreek de bezwering over de
+     brokken uit en werp ze neer en raap mest op van de plek waar gij
+     dit doet en werp hem binnen bij haar die gij begeert en ga en leg U
+     te ruste neer. De bezwering, uit te spreken over de brokken, is als
+     volgt:
+
+     "Aan de schikgodinnen, de noodzakelijkheden, de tooverijen, 't
+     verderf, de afgunst, de dooden, de ontijdig en gewelddadig
+     omgekomenen werp ik voedsel toe, o gij driehoofdige, nachtelijke,
+     slijkverslindende maagd, sleutelhoudster Persephassa, kind van
+     den Tartarus, norsch kijkende, geduchte met vurige slangen omgorde!
+     Philogynes mengde de overblijfselen van zijn eigen voedsel met
+     tranen en bittere zuchten opdat gij hem bijstaat, die door
+     kwellingen is bevangen, gij rampzalige helden, gij die op deze plek
+     wordt vastgehouden, gij lichtverstokenen, lotmisdeelden,
+     rampzaligen, staat Philogynes bij, die zwoegt in zijn hart ter
+     wille van Misandra, de goddelooze en onreine. Voert haar in
+     kwellingen hierheen, zoo snel mogelijk. Eioutabaoth, Takerba,
+     Abrathiao, Lalaoith, Iosachotou, Allaletho, en gij
+     heerscheres, slijkverslindende, Sunatra, Kabibau, Baras, Enphnoun,
+     schikgodin, Ereschiga Neboutosoualeth, zend de wraakgodin ...
+     die de zielen der afgetobde dooden met vuur opwekt; gij rampzalige
+     helden en ongelukkige heldinnen, gij die op deze plek, die op dezen
+     dag, die op dit uur [door mij wordt aangeroepen] ... verhoort mij
+     en wekt Misandra op in deze nacht en neemt haar den zoeten slaap
+     weg van de oogleden en geeft haar hatelijken kommer, geducht
+     verdriet en laat haar mijne sporen nazoeken en willen wat mijne
+     verlangens zijn totdat zij verricht heeft wat haar opgedragen wordt
+     door mij, o heerscheres Hecate, Phorba, Phorba, Barbaro,
+     Phorphor, Phorbai, godin der wegen, zwarte dog!"
+
+     Wanneer gij met dit te doen binnen drie dagen niets hebt
+     uitgericht, maak dan gebruik van het volgende dwangmiddel: ga naar
+     dezelfde plek en doe hetzelfde met de brokken, maar offer dan op
+     kolenvuur den mest van eene zwarte koe en zeg dit en raap weer den
+     mest op en werp hem weer zooals gij weet [dat ge doen moet]. De
+     bezwering bij het offer is de navolgende:
+
+     "O onderaardsche Hermes en onderaardsche Hecate en onderaardsche
+     Acheron en gij, rauwverslindende onderaardschen en onderaardsche
+     god, en onderaardsche helden en onderaardsche Amphiaraos, en
+     onderaardsche dienstbaren en onderaardsche geesten en onderaardsche
+     misdrijven en onderaardsche droomen en onderaardsche eeden en
+     onderaardsche hoofdgodin en onderaardsche Tartarus en onderaardsche
+     tooverij en onderaardsche Charon en onderaardsche wapendragers
+     en dooden en demonen en zielen van alle menschen komt heden;
+     schikgodinnen en nooddwang, brengt tot vervulling hetgeen geschiedt
+     bij deze liefdesopwekking, opdat gij tot mij voert Misandra, de
+     dochter van Arete, tot mij, Philogynes, den zoon van La�s,
+     omdat ik u aanroep, de in-den-beginne-geboren Chaos, de Erebos, het
+     huiveringwekkende water van den Styx, de stroomen der vergetelheid,
+     de acherousische poel van het doodenrijk, Hecate en Plouto en
+     Kora, de onderaardsche Hermes, de schikgodinnen en de straffen en
+     de Acheron en gij Aiakos, deurwachter der eeuwige sluitboomen,
+     open ze zoo snel mogelijk, en gij sle�telhouder Anoubis, wachter!
+     Zendt voor mij naar boven de schimbeelden dezer dooden tot
+     dienstbetooning in dit uur, zonder uitstel, opdat zij, optrekkende,
+     naar mij, Philogynes toevoeren Misandra, de dochter van
+     Arete. Isis stapte met haar echtgenoot-broeder op de schouders,
+     Zeus, neergedaald van den Olympus, staat en wacht op de schimmen
+     der dooden, die gaan naar Misandra en doen wat ik opdraag. Alle
+     onsterfelijke goden kwamen en alle godinnen om te zien de schimmen
+     dezer dooden. Draalt dus niet en weest niet traag, maar zendt, o
+     goden, de schimbeelden dezer dooden, opdat zij gaan naar Misandra
+     en doen wat ik opdraag, omdat ik u bezweer bij Jao en Sabaoth en
+     Adonai ... Bourrephaomias, Salke, Hadesbeheerscher, Sesengen.
+     Dit is de spreuk: Baliaba, Erechcharnoi, Aberidouma,
+     Salbachthieiserseratho, Eiserdaomi, Sisiphna, Sisa, Edoube,
+     Achcharitones, Aber, Phnouba, Jabaldenathi Ithrouphi, zendt naar
+     boven de schimbeelden dezer dooden naar Misandra de dochter van
+     Arete, om te doen wat ik opdraag".
+
+Deze bezweringen bestaan voor een groot gedeelte uit verzen en
+fragmenten van verzen, blijkbaar aan de tragedie en het epos ontleend,
+zooals immers ook in deze papyri herhaaldelijk versregels uit Homerus
+als tooverspreuken worden aangehaald. Homerus was voor de Grieken
+vrijwel hetzelfde als voor christelijke volkeren de Bijbel en het is een
+feit dat ook verzen uit den Bijbel voor tooverdoeleinden zijn aangewend.
+
+Het uiterst onaesthetische gebruik om mest als toovermiddel in het huis
+van de beminde te werpen, schijnt ook nu nog in zekere landen voor te
+komen en berust blijkbaar op het geloof, dat het "mana" van een
+overledene ook voorwerpen welke op de plek komen te liggen waar hij
+gestorven of begraven is, vermag te doortrekken en er zoodoende
+tooverkracht aan te verleenen. Viezigheden komen overigens in de
+tooverpapyri slechts vrij sporadisch voor.
+
+Hoe men den toorn van een godheid als magisch middel moet gebruiken,
+wordt voornamelijk in v. 2455-2705 uiteengezet. Men moet nl. na allerlei
+voorbereidingen zich tot de maangodin wenden (v. 2472-2492):
+
+     "Moge de godin Actiophis mij toeblinken en mijne heilige stem
+     hooren! Ik treed op om mijne aanklacht uit te spreken tegen de
+     vuile en onreine Simaitha. Want zij gaf uwe heilige mysteri�n aan
+     de menschen ter kennis prijs.... Ontruk haar den slaap, geef haar
+     verschroeiing der ziele, tuchtiging des geestes en verbijstering,
+     en verdrijf haar uit ieder oord en ieder huis, voer haar aldus naar
+     mij, Philogynes."
+
+En in den dwangspreuk (v. 2574-2621,2643-2674) wordt beweerd dat
+Simaitha aan de godin een gruwelijk offer brengt onder welks
+bestanddeelen zich ook een ongeboren resp. een jong kind bevindt, zooals
+wij reeds in hoofdstuk III terloops hebben vermeld.
+
+Hoogst opmerkelijk is in de bovenvermelde "Liefdesaantrekking", evenals
+trouwens ook in andere bezweringen de overspannen eisch dat het geheele
+doodenrijk, dat alle goden moeten samenwerken, om ��n minnaar zijn zin
+te laten krijgen. Allerzonderlingst bovenal is de mythologie er bij
+gehaald; Grieksche, Egyptische, Joodsche, Babylonische goden, scherp
+omlijnde figuren en vage abstracties worden om strijd aangeroepen.
+
+Van edeler aard zijn de voorschriften (v. 154-285), die de toovenaar
+Nephotes aan Psammetichus, den koning van Egypte zou hebben gegeven, ten
+einde in het weerspiegelende water zelf de gedaanten van goden of
+overledenen te zien en hunne stem te vernemen, de hydromantie, die,
+zooals wij tegen het einde van hoofdstuk I zagen, reeds de legendaire
+Romeinsche koning Numa Pompilius zou hebben beoefend.
+
+Zij vereischt allerlei voorbereidingen, waarvan wij hier een en ander
+willen vermelden. Men moet zich, met zwarte klimop bekransd, in bijzijn
+van een inwijder, op zuiver linnen neerleggen, zich de oogen met een
+zwarten riem laten omhullen, de houding van een doode aannemen en met
+gesloten oogen tegen de zon gekeerd (v. 171-178), eene bezwering (v.
+179-208), driemaal uitspreken (208 vlg.). Dan ontvangt men. aldus
+"gewapend" een zeker teeken van den god en moet, onder dankbetuigingen,
+op een aarden reukschaal wierook offeren, die zonder insnijding in de
+boomschors is verkregen (v. 209-219).
+
+Het voorschrift omtrent de eigenlijke handeling luidt (v. 223--231)
+aldus:
+
+     "Neem een bronzen vat of schaal of beker, zooals gij wilt, doe er
+     water in, als gij de hemelgoden aanroept, regenwater, als gij de
+     aardgoden aanroept, zeewater, als gij Osiris of Sarapis aanroept,
+     rivierwater, als gij dooden oproept, bronwater, houd het vaatwerk
+     op uwe knie�n, giet er olie van onrijpe olijven op, en zeg, terwijl
+     gij u er zelf over heen bukt, in het vaatwerk den daartoe
+     vereischten tooverspreuk en roep welken god gij wilt, aan, en vraag
+     hem waarover gij wilt en hij zal u antwoorden."
+
+Bij deze tooverhandeling, die den koning alleen wordt medegedeeld (v.
+254 vlgg.), dient men ook een amulet te dragen, en wel een zilveren
+plaatje, waarop de naam van den grooten god is geschreven (v. 257
+vlgg.).
+
+Aangaande het betooveren van knapen, reeds in III en IV herhaaldelijk
+vermeld, geeft o.m. de de zg. "neerval"-tooverij van "Salomo" (v.
+850--929) ons nadere opheldering, eene handeling, die overigens ook met
+volwassen mannen kan worden verricht en waaromtrent eveneens de meest
+stipte geheimhouding wordt geboden (v. 851--856):
+
+     "Ik bezweer U bij de heilige goden en bij de hemelsche goden, aan
+     niemand de tooverhandeling van Salomo mede te deelen en ze niet met
+     den eerste den beste te verrichten, als niet eene noodzakelijke
+     aangelegenheid u dwingt, opdat niet de goden voortdurenden wrok
+     tegen u koesteren".
+
+Daarna volgt eene aanroeping tot een god, om den magi�r door middel van
+een man of knaap omtrent welke zaak hij wil in te lichten. De handeling
+zelf moet onder den blooten hemel plaats vinden en het medium op
+ongebrandetichelsteenen worden neergezet. Driedaagsche onthouding van
+sexueelen omgang, het gebruik van zekere planten als beschermmiddelen en
+zekere kleedingstukken zijn vereischt (v. 897--904). Voorts wordt (v.
+904--915) den magi�r geboden:
+
+     "Hef uwe handen ten hemel naar de stralen van de zon toe en spreek
+     de bezwering zeven keer uit, offer uitnemenden wierook op hout van
+     wijnstokken, na wijn of bier of honig of melk van eene zwarte koe
+     te hebben geplengd en zeg vervolgens in 't oor van den betreffenden
+     man of knaap zeven keer de tooverspreuk en hij zal terstond
+     neervallen; maar gij zet u neer op de tichel-steenen en vraag hem
+     uit en hij zal alles naar waarheid uiteenzetten. Gij moet hem en
+     ook u zelf bekransen met een krans van geel Sint-Janskruid. De god
+     is op die plant gesteld".
+
+Ter onttoovering moet de magi�r de woorden Ananak, Arbeoueri en
+Aeeiou[o-,] d.w.z. de opeenvolging der Grieksche klinkers, in 't oor
+fluisteren en indien de uitwerking uitblijft, eene zekere soort sesam op
+kolenvuur offeren met eene eenigszins gewijzigde bezwering en het
+verzoek tot den god: "Heer, ga heen naar uwe eigene tronen en bewaar
+(het medium) voor alle ellende (916--922).
+
+Bij diergelijke tooverijen wordt ook wel gebruik gemaakt van eene lamp,
+waarin zich zuivere olie bevindt (v. 1094 vlg.). De magi�r spreekt met
+geslotene oogen de tooverspreuk uit (v. 958) en kijkt eindelijk naar de
+vlam van de lamp, waarin de aangeroepene god moet verschijnen (v.
+1104--1114). Vaak liet men echter ook, zooals een Egyptisch tooverboek
+uit dien tijd ons leert, een knaap, over wiens hoofd men eene bezwering
+uitsprak, in het licht zien; had de verschijning niet plaats, dan moest
+de knaap met zijn mond naar de lamp toegekeerd eene zekere formule
+zeggen. En dan openbaarde de god zich aan den knaap op het gegeven
+oogenblik.
+
+Die "neerval"-tooverij zoowel als het gebruik maken van eene lamp,
+roepen ons onwillekeurig eene zekere beschuldiging te binnen, tegen den
+romancier-wijsgeer Apuleius gericht, zooals wij in IV hebben vermeld.
+
+De aanroepingen, in die tooverpapyri tot de hoogere machten gericht,
+zijn soms van verbijsterende grootschheid. Vlg. bijv. de navolgende tot
+den minnegod (v. 1748--1796):
+
+     "Ik roep U aan, den leidsman van alle wording, U, die Uwe vleugelen
+     uitspreidt over de geheele wereld, U, den ongenaakbare en
+     onmeetbare, die in alle zielen de levenwekkende rede inblaast, U,
+     die alle dingen hebt samengevoegd door Uwe macht, Eerstgeborene,
+     Grondvester van het Al, goudvleugelige, zwartglanzende, die de
+     bezadigde redeneeringen wegbergt en duistere razernij inblaast U,
+     de verborgene, en die heimelijk aan alle zielen het niet te
+     aanschouwen vuur der verwekking toedeelt, U, die de hand legt op al
+     het bezielde, die niet met vermoeienis kwelt, maar met het
+     smartelijk genot van de wellust, uit wien alles is ontstaan! Gij
+     brengt bij Uwe ontmoeting leed aan, nu eens bezadigd, dan weer
+     onberedeneerd, gij, door wien de menschen tegen de plicht in durven
+     te handelen en dan de toevlucht nemen tot U, den zwartglanzende!
+     Gij, jongste, wettelooze, onverzoenlijke, onverbiddelijke,
+     onzichtbare, onlichamelijke, razernijverwekker, boogschutter,
+     fakkeldrager van alle geestelijke waarneming, heerscher over alle
+     verborgenheden, beschikker over de vergetelheid, oervader van het
+     zwijgen ... kom, gij, onnoozel als gij ver-, wekt wordt in 't hart,
+     machtigste als gij volgroeid zij't, ik roep U aan, den
+     onverbiddelijke, bij Uwen grooten naam Azarachtharaza, Lathaiathal,
+     Uuu, Lathaiathallalaph, loioio, Ai, Ai, Ai, Ai, Ouerieu Oiai ...
+     Eerstverschijnende, in-de-nacht-ver-schijnende,
+     in-de-nacht-U-verblijdende, nachtverwekker, verhoor mij!"
+
+De volgende aanroeping, uit een der tooverpapyri van de Leidsche
+bibliotheek[77] is niet min der indrukwekkend:
+
+     "Kom herwaarts tot mij ... o gij allesbeheerschende god, die de
+     menschen den adem tot leven hebt ingeblazen, heer van wat in de
+     wereld schoon is, verhoor mij, Heer, wiens verborgen naam niet is
+     uit te spreken, de naam, op het hooren waarvan de demonen wegduiken
+     ..., de naam, op het hooren waarvan de aarde draait, de onderwereld
+     in opschudding geraakt, de rivieren, de zee, de poelen, de bronnen
+     verstijven, de rotsen scheuren! ... Gij zijt de goede geest, gij
+     zijt de heer, die alles verwekt en voedt en doet toenemen. Wie
+     vormde de gedaanten der dieren, wie vond de wegen, wie is de
+     schepper der vruchten, wie wekt de bergen ten hoogen op, wie beval
+     de winden hun jaarlijksch werk te verrichten? ... Gij zijt de ��ne
+     onsterfelijke god, verwekker van alles en gij deelt aan alle dingen
+     zielen toe en beheerscht alles, koning der tijdperken en heer! En
+     de bergen beven met de vlakten en de stroomen van bronnen en
+     rivieren en de diepten der aarde ... de hoogblinkende hemel beeft
+     voor U en de geheele zee, o Heer! Albeheerscher, heilige en heer
+     van allen, door Uwe macht bestaan de elementen en groeit alles!"
+
+Maar het komt, o.m. in diezelfde bezwering[78], ook voor, dat de magi�r
+zich met de goden vereenzelvigt:
+
+     "Ik ben het geloof, uitgestort over de menschen, en de profeet der
+     heilige namen, de heilige, die gegroeid is uit de diepte, ik ben de
+     heerscher die gegroeid is uit den heiligen god, ik ben de god, dien
+     niemand ziet, noch roekeloos noemt, ik ben de heilige vogel Phenix,
+     ik ben de heerscher, de heilige, bijgenaamd Marmauoth, ik ben de
+     zon, die het licht heeft vertoond, ik ben Aphrodite, bijgenaamd
+     Typhi, ik ben de heilige bestuurder der winden ik ben Kronos die
+     het licht heeft getoond, ik ben de moeder der goden die genoemd
+     wordt hemel, ik ben Osiris die genoemd wordt het water, ik ben
+     Isis, die genoemd wordt de dauw, ik ben Esenephus die genoemd wordt
+     lente, ik ben het beeld, voor de in waarheid bestaande beelden, in
+     de gelijkenis van een krokodil, ik ben Suchos."
+
+Terloops zij opgemerkt, dat in sommige streken van Egypte de krokodil,
+Souchos (Sebak) geheeten, goddelijke eerbewijzen genoot, zooals nu nog
+in den Indischen archipel hier en daar het geval is.
+
+Vereenzelviging met de godheid komt vaak voor, ook in het Nieuwe
+Testament. In den brief aan de Galaten, II, 20 verklaart de apostel
+"niet ik meer leef, maar Christus leeft in mij". En zeer sterk komt dit
+uit in de zg. Oden van Salomo (waarschijnlijk uit de tweede eeuw
+dateerende). Daar toch zegt de dichter in VII, 3 van Christus:
+
+"Hij nam mijn wezen aan, opdat ik Hem zou begrijpen, en mijn gestalte,
+opdat ik mij niet van Hem zou afwenden." En in XVII luidt het:
+
+     7. En Hij, die mij kende en mij opvoedde is de Allerhoogste in al
+     zijne volmaaktheid. En hij verheerlijkte mij door zijne
+     goedertierenheid en verhoogde mijn verstand tot de hoogte der
+     waarheid.
+
+     8. En vandaar gaf Hij mij het pad zijner voetsporen. En ik opende
+     de poorten, die gesloten waren.
+
+     9. En ik rukte ijzeren grendels af en het ijzer ontgloeide en
+     vloeide en versmolt voor mij.
+
+     10. En niets vertoonde zich voor mij gesloten: Want ik was de
+     opening van alles.
+
+     11. En ik ging tot al mijne gebondenen om hen los te maken,
+
+     Om geen over te laten gebonden of bindende.
+
+     12. En ik gaf mijne kennis mildelijk en mijn gebed in mijne liefde.
+
+     13. En ik zaaide mijne vruchten in de harten en veranderde hen in
+     mijzelven.
+
+     En zij ontvingen mijn zegen en leefden.
+
+     14. En zij vergaderde zich bij mij en werden verlost,
+
+     Want zij waren mij tot ledematen en ik hun hoofd."
+
+De godsdienst gaat hier in mystiek over. Het is dus zake, kortelijk ook
+op de mystiek onze aandacht te vestigen.
+
+Mystiek in den meest volstrekten zin is het streven, om boven het denken
+uit, zich met het allerhoogste (het goddelijke) te vereenzelvigen. Dit
+streven vinden wij o.m. ook bij de Neoplatonici, inzonderheid bij
+Plotinus. Hij toch verkondigt een monisme (eenheidsleer) in den meest
+strengen zin des woords, d.w.z. hij wil alles tot ��n hoogste eenheid
+herleiden. Die eenheid is voor hem God, van wien echter, strikt genomen,
+niets te praediceeren valt; ook de uitdrukking "��n" is in _dezen_ niet
+anders dan het gebrekkig stamelen van de hier te kort schietende
+menschentaal. God gaat ook boven het denken uit, want denken, hoe
+eenvoudig ook, veronderstelt althans eene tweeheid, nl, iets dat denkt
+en iets dat gedacht wordt; God echter is, als men iets van hem mag
+praediceeren, het meest volstrekte E�n. Zooals van zelf spreekt, is het
+ons doel, om ons tot God te verheffen. Dit moeten wij bereiken door ons
+van de hartstochten los te maken, door ons te oefenen in het "zuivere"
+denken, door eindelijk, van alles te abstraheeren. Dan eerst kan het
+ons, in _zeldzame_ oogenblikken,--Plotinus zou het in zes jaren vier
+keer hebben gehad[79]--te beurt vallen, om boven het denken uit, tot
+eenwording te geraken met het ��ne. Dit is de unio mystica, de mystieke
+eenwording, zooals men het in de middeleeuwen noemde bij de Oosterlingen
+is zij in het zg. sufisme het einddoel der geloovigen en speelt een
+groote rol in de Perzische litteratuur.
+
+Keeren wij tot de magie terug, dan blijkt ten duidelijkste, hoe zeer
+zij van de mystiek verschilt. Voor den mysticus immers is de ��nwording
+met het goddelijke iets lijdelijks; de magi�r daarentegen geeft zich
+voor een god uit, om aan zijne woorden kracht tot handeling bij te
+zetten. Ja, hij durft zelfs, als zijnde gelijk aan de goden, de zwaarste
+dreigementen tegen hen uit te spreken:
+
+     "Als ge niet naar mij hoort, zal de zonnekring neerbranden en er
+     zal duisternis zijn over de geheele bewoonde aarde en de tor
+     [Egyptisch symbool voor de zon] zal worden uitgedoofd, totdat gij
+     me doen zult alles wat ik schrijf of zeg, zonder overtreding"[80].
+
+Een ander zeer kenschetsend staaltje van soortgelijke dreigementen vindt
+men op eene zg. vervloekingstaf el, uit Hadrumetum (in Tunis) afkomstig.
+De magi�r toch roept, aan het slot van zijne bezwering, na zijne
+wenschen te hebben kenbaar gemaakt, uit: "Zoo niet, dan zal ik in de
+heiligdommen van Osiris neerdalen en zijn graf verwoesten en door den
+stroom laten meevoeren, want ik ben de groote decaan van den grooten god
+Achrammachalala". De decanen waren demonen van hoogen rang, aan wie de
+bewaking van Osiris' gebeente was toevertrouwd; door zich met hun hoofd
+te vereenzelvigen, wil de magi�r te kennen geven, dat zijne dreigementen
+niet ijdel zullen zijn.
+
+Die bedreigingen, tegen de goden gericht, wekten bij menigeen groote
+verontwaardiging op en zijn dan ook een der hoofdpunten in de meest
+diepgaande polemiek, die toenmaals is gevoerd over de magie en wat er
+mee samenhangt. Porphyrius toch, de bovenvermelde leerling van Plotinus,
+had in zijn "Brief aan [den priester] Anebo" allerlei vragen opgeworpen,
+inzonderheid aangaande de hoogere magie, en ronduit verklaard, dat hij
+met de moeilijkheden, die zich daarbij aan zijn geest voordeden, niet
+goed raad wist. Er kwam een antwoord, op naam van den "Leermeester
+Abammon". Abammon is echter (zooals blijkbaar ook Anebo) een gefingeerde
+naam waarachter, naar o.i. niet meer te betwijfelen valt, zich de Syri�r
+lamblichus verbergt, een discipel van Porphyrius zelf. De titel, dien
+men aan dit boek gewoonlijk geeft, luidt: "Over de mysteri�n".
+
+Hooren wij nu Porphyrius' bezwaar tegen de magische dreigementen (c. 30
+vlg.):
+
+     "Nog veel onredelijker is het �chter, dat een mensch, die aan het
+     toeval onderworpen is, niet slechts een demon, als het zoo uitkomt,
+     of de ziel van een overledene, maar koning Helios [de zon] zelf of
+     de Maangodin of een ander der hemelgoden met dreigementen schrik
+     aanjaagt en liegt, opdat zij de waarheid zullen spreken. Want te
+     zeggen, dat hij 'den hemel zal verbrijzelen en de geheimen van Isis
+     zal blootleggen en het in Aby-' dos [in Egypte] verborgene zal
+     toonen en de bark [waarop naar het Egyptisch geloof, de zonnegod
+     het hemelruim omzeilt] zal doen stilstaan en de ledematen van
+     Osiris voor Typhon zal uitstrooien--is er eene grootere
+     geestesverbijstering denkbaar, dan te dreigen met hetgeen men noch
+     zag, noch vermag, of eene meer vernederende vreesachtigheid dan om
+     net evenals onnadenkende kinderen, voor z�� ijdele schrikbeelden en
+     verzinsels bang te zijn?"
+
+Het antwoord hierop luidt (VI, 5 vlg.):
+
+     "Met al dit soort van tooverspreuken bedreigen de menschen niet,
+     zooals gij meent, de zon of de maan of den een of ander der
+     hemelgoden (want dan zouden er nog grooter absurditeiten geschieden
+     dan waarover gij uwen onwil betuigt), maar, zooals ik in 't
+     voorafgaande zeide, een geslacht van in den kosmos verspreide
+     krachten, dat geen geest des onderscheids of rede bezit, dat van
+     een ander rede ontvangt en naar hem luistert, maar geen eigen
+     inzicht heeft, noch het ware van het leugenachtige of het mogelijke
+     van het onmogelijke onderscheidt. Dit geslacht wordt door het
+     uitstooten van opeengehoopte dreigementen in beweging en tot
+     verbijstering gebracht, daar het immers in zijn aard ligt, zelf
+     gedreven te worden door krachtuitspraken en anderen mee te sleuren
+     door zijne eigen verbijsterde en onbestendige verbeelding.
+
+     Maar dit heeft ook nog eene andere reden en wel als volgt. De
+     the�rg [hoogere magi�r] gebiedt de kosmische machten door de
+     kracht der geheimenissen niet meer als mensch of zich van eene
+     menschelijke ziel bedienende, maar als in de rij der goden
+     uitstekende gebruikt hij grootere dreigementen dan met zijn eigen
+     wezen overeenstemt, niet als of hij alles zou doen, wat hij
+     verzekert, maar bij een diergelijk gebruik van formules toonende
+     hoe groot en van welken aard de kracht is, die hij bezit door zijne
+     eenheid met de goden, welke de kennis der verborgene symbolen hem
+     heeft verschaft".
+
+Die symbolen bestonden uit allerlei zinspelingen op de mythologie, uit
+figuren, voorwerpen, uitheemsche namen en zonderlinge
+letterverbindingen, waarvan immers de gnostieke geschriften; (z.b. IV)
+en de tooverpapyri wemelen. En wanneer de symbolieke beteekenis van die
+woorden en klankverbindingen voor ons onbegrijpelijk is,| dan is dit,
+volgens Iamblichus (VII, 4) "juist het meest aanbiddenswaardige er aan;
+ze is immers te verheven, dan dat ze voor ons denken zou kunnen worden
+ontleed", vgl. ook de volgend uitspraak(II, 11): "Zoowel eene de
+godenwaardige voltrekking van de geheime en alle denken te boven gaande
+handelingen als de macht van de onuitsprekelijke en door de goden alleen
+begrepene symbolen geeft ons de the�rgische ��n wording".
+
+Aangaande die dreigementen verdient nog het volgende uit Iamblichus (VI,
+7) onze aandacht:
+
+     "De demonen houden de wacht over de onuitsprekelijke mysteri�n
+     juist daarom zoo nauwgezet, omdat daardoor voornamelijk de orde in
+     't heelal wordt bewaard. Want daarom blijven de deelen van het Al
+     in rij en orde, omdat de weldadige macht van Osiris zuiver en
+     onbevlekt blijft en zich niet vermengt met de aan haar
+     tegenovergestelde disharmonie en verwarring. Het leven van alle
+     dingen blijft rein en onbedorven, omdat de verborgene en
+     levenbarende en redelijke schoonheid van Isis niet in het
+     verschijnende en zichtbare lichaam neerdaalt. In eeuwige beweging
+     en in eeuwige wording blijft alles, omdat de loop der zon nooit
+     stilstaat, volmaakt en zuiver blijft alles, omdat de verborgenheden
+     in Abydos nooit worden onthuld. Waaraan nu het universum zijn
+     behoud te danken heeft (ik bedoel aan het feit dat de geheimen
+     altijd verborgen bewaard worden en dat het onuitsprekelijke wezen
+     der goden nooit het tegenovergestelde lot ondergaat), daarvan
+     kunnen de aardsche demonen niet eens hooren, dat het ooit anders
+     zou zijn of geprofaneerd zou worden en daarom heeft eene zoodanige
+     wijze van bezweren eenige macht over hen".
+
+Wij komen op Iamblichus, die meer tot de vierde eeuw en tot eene andere
+denkrichting behoort, later terug.
+
+Dat ook de belletrie sterk in het teeken der magie stond, blijkt o.m.
+uit Heliodorus' "Aethiopische verhalen", een roman die zoowel door
+fijne compositie als door fraaie beschrijvingen uitmunt en waaraan nog
+in latere tijden beroemde auteurs veel hebben ontleend. In dezen roman,
+die naar alle waarschijnlijkheid uit de laatste decenni�n van de derde
+eeuw dagteekent, wordt o.m. het leven van een Isispriester, Calasiris,
+uitvoerig beschreven en daardoor als 't ware eene encyclopaedie van het
+magische gegeven. Het belangrijkste daarvan is wel de passage, waar
+Calasiris het onderscheid tusschen de "echte" en de "valsche" wijsheid
+der Egyptenaren uiteenzet (III, 16):
+
+     "De eene is vulgair en wandelt, om het zoo uit te drukken, laag op
+     den grond, dient de spoken en geeft zich met doode lichamen af,
+     kleeft aan kruiden en hecht aan bezweringen; haar einddoel is nooit
+     iets goeds, noch voor haar zelve, noch voor hen, die zich van haar
+     bedienen; meestal faalt ze in hare pogingen, en brengt ze iets tot
+     stand, dan is het nog maar iets akeligs en armzaligs; ze laat
+     dingen zien, waarvan in werkelijkheid niets bestaat; ze stelt
+     verwachtingen te leur, is de uitvindster van ongeoorloofde
+     practijken en dienares van onbeteugelde lusten; de andere
+     daarentegen, de ware wijsheid, wier naam deze basterd zich
+     valschelijk toe�igent, die wij priesters en profeten van jongsaf
+     beoefenen, ziet omhoog ten hemel, heeft omgang met de goden en deel
+     aan de natuur der machtigere wezens; ze speurt de bewegingen der
+     sterren op en heeft tot winst de voorkennis der toekomst."
+
+Zie hier dan het verschil tusschen "go�tie" en "the�rgie" of "zwarte"
+en "witte" magie, zooals men het nu gewoon is te noemen. Maar het
+verschil ligt ten slotte meer in de bedoelingen dan in de handelingen
+zelf, en ook wat de bedoelingen aangaat, wordt het verschil niet altijd
+streng in acht genomen, daar immers Calasiris zelf herhaaldelijk
+verzekert (II, 33, IV, 7 en 14) door medehulp van demonen liefde op te
+wekken.
+
+Bijzonder merkwaardig is in de aangehaalde passage de zinsnede, dat de
+lagere magie "dingen laat zien, waarvan in werkelijkheid niets bestaat."
+Dit wordt meer vermeld. Zoo sprak bijv. Celsus, in zijne bestrijding van
+'t Christendom (� 178) o.a. van lieden, die van de Egyptenaren de kunst
+hadden geleerd om o.m. "kostbare maaltijden en tafels met gebak en
+dessert te toonen, waarvan in werkelijkheid niets voorhanden is".[81] In
+een zekeren magischen papyrus wordt die illusie aan de tooverkracht van
+een geest toegeschreven: op eene wel is waar bedorvene, maar toch wat
+den zin betreft, duidelijke plaats, luidt het nl.: "en indien gij een
+maaltijd wilt aanrichten, zeg: iedere ruimte zooals het behoort ... snel
+en onmiddellijk, terstond ... huizen met gouden daken, muren ...
+glinsterende ... gij zult dit ook zien: men houdt het voor werkelijk,
+maar het is slechts voor het aanschouwen".[82] In een zeker Christelijk
+geschrift, welks auteur ons niet bekend is, worden de wonderen welke de
+Egyptische toovenaars tegenover de wonderen van Mozes en A�ron stelden
+(vgl. Exodus VII, 11, 12, 22 en VIII, 7), tot diergelijke illusies
+herleid: "De wonderen, door Mozes verricht, bewerkten, daar zij door
+middel van de goddelijke kracht geschiedden, eene re�ele verandering van
+het voorwerp in datgene, wat tot stand kwam; de wonderen, door de
+bezweerders verricht, geschiedden door de kracht der demonen, die de
+oogen der toeschouwers in dier voege betooverden, dat ze wat geen slang
+was, als eene slang, wat geen bloed was, als bloed, en wat geen
+kikvorschen waren, als kikvorschen zagen".[83] Eene andere, realistische
+verklaring van deze magische vertooningen, zullen wij later ter sprake
+brengen.
+
+Wij wenschen hier nog een fragment uit de beschrijving van eene
+doodenbezwering aan toe te voegen (VI, 14):
+
+Calasiris en eene reisgenoote van hem zijn op een avond "terwijl de maan
+juist opkwam en met helder licht alles bestraalde", getuigen van een
+tooneel "wel is waar niet onschuldig, maar bij de Egyptische vrouwen
+gebruikelijk." Eene oude vrouw nl., "in de meening van een oogenblik te
+hebben, waarop ze niet gestoord en bespied werd, groef eerst een kuil,
+stak vervolgens een brandstapel aan den buitenkant ervan in brand en
+legde midden tusschen beide het lijk van haar zoon; ze nam een aarden
+mengvat van een drievoet er naast, goot honig in den kuil en wederom uit
+een ander vat melk en plengde wijn uit een derde. Voorts wierp ze een
+klomp van deeg en vet, tot het beeld van een man gevormd en met laurier
+en venkel bekransd, in de groeve. Hierna greep ze een zwaard en na zich
+in extase te hebben gebracht, riep ze de maangodin met vele barbaarsche
+en vreemd klinkende namen aan, sneed zich in den arm, veegde met een
+lauriertak zich het bloed af en besprenkelde den brandstapel; ze deed
+nog andere wonderbaarlijke dingen, bukte zich eindelijk over het lijk
+van haar kind, fluisterde hem eene bezwering in 't oor, deed hem
+ontwaken en noodzaakte hem door hare tooverkunsten recht op te staan."
+
+Niet echter wijsgeeren en schrijvers alleen, maar ook keizers waren de
+magie toegedaan.
+
+Caracalla (211-217), die de Isisreligie met den oud-Romeinschen
+eeredienst gelijk stelde, en ter eere van Apollonius van Tyana een
+heiligdom oprichtte[84], liet overal vandaan magi�rs ontbieden en
+trachtte door middel van doodenbezwering te weten te komen welk een
+einde hem wachtte en of iemand een aanslag op de heerschappij
+beraamde.[85] Heliogabalus (218-222), een vurig vereerder van Cybele
+(z.b. IV), bediende zich ten allen tijde van "duizenden" amuletten en
+liet, naar verzekerd wordt, door toovenaars geheime offers van knapen
+uit de hoogste standen brengen, ten einde uit hunne ingewanden de
+toekomst te kunnen voorspellen[86]; een onzer bekendste romanciers heeft
+dit op artistiek-griezelige wijze beschreven.
+
+Naar aanleiding van deze laatste beschuldiging, die, zooals (in III)
+bleek en nog blijken zal, ook tegen anderen is gericht, zij hier
+opgemerkt, dat voorzoover wij weten, de tooverpapyri, d.w.z. de
+offici�ele bescheiden omtrent de magie, slechts in twee (reeds in III en
+in dit hoofdstuk vermelde) passages, die bovendien parallelplaatsen
+zijn, van menschenoffers melding maken en dan nog wel met afkeuring. Men
+kan gerust aannemen, dat althans in het Romeinsche keizerrijk niet dan
+bij hooge uitzondering menschen ter wille van magische doeleinden zijn
+gedood. De geheimzinnigheid, waarmede de toovenaars--zooals trouwens ook
+de Christenen--zekere handelingen verrichtten, was geen gegronde reden,
+om daarbij aan het ergste te denken. Het meeste bloed werd ook toen ter
+tijd in 't openbaar vergoten.
+
+Alexander Severus (222-235), zachtzinnig en verdraagzaam, had in zijne
+huiskapel naast de beeltenissen van Orpheus en Christus ook die van
+Apollonius.[87] Aurelianus (270-275), een der grootste keizers, evenzeer
+uitmuntende in 't oorlogvoeren als in 't landsbestuur, liet zich door
+eene verschijning van Apollonius weerhouden om diens vaderstad te
+verwoesten en beloofde hem standbeelden en een tempel op te richten.[88]
+Daarentegen vaardigde de achterdochtige Diocletianus (284-305), aan
+wiens naam de wreedste van alle Christenvervolgingen in 't Romeinsche
+rijk verbonden is, ook strenge bepalingen tegen de magie uit.
+
+Wij gaan nu tot de Christenen over, om hunne houding tegenover de magie
+nader te bepalen.
+
+Tertullianus uit Afrika (�155-�220), een der vernuftigste en
+zeggingskrachtigste, maar tevens ook een der bekrompenste en
+onverdraagzaamste voorvechters die het Christendom ooit heeft gehad,
+hield de magie voor eene mixtuur van goochelarij en duivelswerk.
+
+Allerkarakteristiekst is de volgende, overigens niet gemakkelijk te
+vertalen passage uit zijn "Verweerschrift" (197), waarin hij (c. 23)
+naar aanleiding van de "wonderen" der goden uitroept:
+
+     "Indien voorts ook de magi�rs fantomen te voorschijn roepen en de
+     zielen van reeds afgestorvenen schandaliseeren, indien zij knapen
+     tot het uitspreken van orakelen nopen[?], indien zij door middel
+     van goocheltoeren vele wonderen schijnen te verrichten, indien zij
+     ook droomen zenden, daar zij de eens voor al aangeroepene macht van
+     engelen en demonen tot bijstand hebben, door welke ook geiten en
+     tafels gewoon zijn geraakt te voorspellen, hoe veel meer zal die
+     macht [nl. de demonen] naar eigen verkiezing en tot haar eigen
+     voordeel met alle kracht trachten te volbrengen, wat ze in eens
+     anders belang [nl. dat van den magi�r] doet?"
+
+Van geiten bij de wichelarij is ook elders sprake, vgl. bijv. Diodorus
+uit Sicili�, een geschiedschrijver ten tijde van keizer Augustus, (XVI,
+26): "Men zegt dat oudtijds geiten het orakel [te Delphi] hebben
+ontdekt, en om die reden bedienen de Delphi�rs zich tot nu toe meestal
+van geiten om godspraken te verkrijgen". En wat de voorspellende tafels
+betreft, zullen wij in het verder verloop van dit hoofdstuk een hoogst
+interessant geval hiervan vermelden.
+
+Uitvoerig behandelt Tertullianus de doodenbezwering in zijn geschrift:
+"De ziel", de eerste proeve van eene Christelijke psychologie, overigens
+reeds dateerende uit den tijd, toen hij met de secte der zg.
+Montanisten, ultra-rigoristische dwepers, sympathiseerde en met de kerk
+op gespannen voet stond (na 202/3).
+
+Het gaat hier in de eerste plaats om de oproeping van ontijdig
+gestorvenen of gewelddadig omgekomenen, waarvan immers, zooals wij boven
+gezien hebben, in de tooverpapyri herhaaldelijk sprake is. Tertullianus
+wil van eene werkelijke verschijning der afgestorvenen niets weten en
+verklaart (c. 57) de magie "zooals bijna allen"(!) ronduit voor
+"bedrog". "De aard en wijze echter van dit bedrog ontgaat alleen den
+Christenen niet". En hoe gaat dit dan in zijn werk? "Wel is waar worden
+de ontijdig gestorvenen en gewelddadig omgekomenen aangeroepen, op grond
+van het schijnbaar geloofwaardige argument, dat die zielen, welke een
+wreed en ontijdig uiteinde door geweld en onrecht aan het leven
+ontrukte, bij wijze van wedervergelding het meest tot het plegen van
+geweld en onrecht geneigd zouden zijn. Maar het zijn demonen, die onder
+hun schijn werken en nog wel het meest diegenen, die in hen huisden toen
+zij nog leefden en die hen tot zulk een uiteinde brachten. Want wij
+nemen aan, dat zoowat geen mensch zonder demon is en aan velen is het
+bekend, dat door toedoen der demonen ontijdige en afgrijselijke
+sterfgevallen worden bewerkt.... Ook dit bedrog van den boozen geest die
+onder het voorkomen van de overledenen schuilt, toonen wij, als ik mij
+niet vergis, ook door de feiten aan, omdat hij bij de exorcismen zich
+soms voor een der ouders van zijn slachtoffer [t.w. den bezetene]
+uitgeeft, soms voor een gladiator, of een dierenvechter, zooals ook bij
+andere gelegenheden voor een god, op niets meer bedacht dan om juist dat
+uit te schakelen, wat wij verkondigen, dat nl, alle zielen naar de
+onderwereld worden gedreven; het geloof aan het oordeel en de
+wederopstanding wil hij aan 't wankelen brengen. En toch erkent die
+demon, nadat hij de aanwezigen heeft getracht te misleiden, ten slotte
+door den aandrang der goddelijke genade overwonnen, zijns ondanks de
+waarheid".
+
+Dit laatste slaat op de bedoelde exorcismen, d.w.z. bezweringen om
+"booze" geesten uit de bezetenen te bannen (z.b. III), eene practijk,
+voornamelijk door de Christenen uitgeoefend. Het tot zwijgen brengen van
+den "boozen" geest werd dan voor een bewijs van de waarheid der
+Christelijke leer gehouden. Maar hooren wij Tertullianus verder:
+
+     "Aldus is ook bij dat andere soort tooverij, welke, naar men
+     gelooft, ook reeds tot rust gekomene zielen aan de onderwereld
+     ontrukt en aan het gezicht vertoont, geen ander bedrog meer aan 't
+     werk [n.l. dan dat der demonen]. Vooral omdat er ook een fantoom
+     bij wordt vertoond, omdat er ook een lichaam bij wordt gevormd; en
+     het is voor hem geen moeite, het uiterlijk gezicht te misleiden,
+     wien het gemakkelijk valt, de innerlijke scherpte des geestes te
+     verblinden. Aan Farao en de Egyptenaren schenen de slangen, die uit
+     de tooverstaven ontstaan waren, ook toe lichamen te zijn [vgl.
+     Exod. VII, 12], maar de waarheid van Mozes verslond de leugen
+     [d.w.z. de staf van A�ron verslond de staven der toovenaars, t.p.]
+     Veel deden ook de magi�rs Simon en Elymas tegen de apostelen, maar
+     de straf van blindheid was geen goocheltoer [z.b. IV]. Wat voor
+     nieuws is het, als de onreine geest ook nu de waarheid na�apt?
+     Ziet, de kettersche volgelingen van dienzelfden Simon gaan nu zoo
+     prat op hunne kunst dat ze beloven zelfs de zielen van profeten uit
+     de onderwereld te halen. En ik geloof dat ze dit op leugenachtige
+     wijze vermogen. Immers het stond ook aan den "pythonischen" geest
+     toen ter tijd even goed vrij, de ziel van Samuel na te bootsen,
+     toen Saul, na God te vergeefs te hebben aangeroepen, de dooden
+     raadpleegde."
+
+Tertullianus gaat hiermede over tot het verhaal van de "toovenares van
+Endor", die een "pythonischen" geest bezat, aldus genoemd, omdat Pytho
+(Delphi) de hoofdzetel van god Apollo, den beschermheer der waarzeggers
+was. Daar dit verhaal ook later nog herhaaldelijk ter sprake komt,
+willen wij het hier, tot betere ori�nteering van den lezer, in zijn
+geheel mededeelen.
+
+Het staat in I Samu�l 28.
+
+     "(5) Toen Saul het leger der Filistijnen zag, werd hij bevreesd en
+     zeer ontsteld. (6) Hij raadpleegde Jahwe, maar Jahwe antwoordde hem
+     niet, noch door droomen, noch door de uriem, noch door de profeten.
+
+     (7)Toen zeide Saul tot zijne dienaren: "Zoekt mij eene vrouw die
+     over een onderaardschen geest beschikt, opdat ik tot haar ga en
+     haar raadplege.'' Zijne dienaren zeiden tot hem: "Zie te Endor
+     woont eene vrouw die over een onderaardschen; geest beschikt." (8)
+     Toen maakte Saul zich onkenbaar, trok andere kleederen aan en ging
+     met twee mannen derwaarts. In den nacht kwamen zij bij de vrouw, en
+     hij zeide tot haar: "Voorzeg mij de toekomst door den
+     onderaardschen geest; doe voor mij opkomen, dien ik U noemen zal.
+     (9) Maat de vrouw zeide tot hem: "Gij weet wel wat Sau gedaan
+     heeft, hoe hij de toovenarij en waarzeggerij uit het land heeft
+     uitgeroeid. Waarom legt gij mij dan een valstrik om mij ter dood te
+     laten brengen?" (10) Toen zwoer Saul haar bij Jahwe "Zoo waar als
+     Jahwe leeft, gij zult om deze zaak geen straf beloopen." (11) Nu
+     zeide de vrouw "Wien zal ik voor U doen opkomen?" Hij zeid "Doe
+     Samu�l voor mij opkomen". (12) Doch toen de vrouw Samu�l zag,
+     schreeuwde zij luidkeels en zeide tot Saul: "Waarom hebt gij mij
+     bedroge Gij zijt Saul zelf!" (13) Maar de koning zeide tegen haar:
+     "Vrees niet. Zeg wat gij _ziet_". Toen zeide de vrouw tot Saul:
+     "Een Goddelijk wezen zie ik uit den grond opkomen". (14) Hij zeide
+     tot haar "Hoe ziet het er uit?" Zij antwoordde: "Een oude man komt
+     op; in een mantel is hij gehuld". Hier neigde Saul, begrijpende dat
+     het Samu�l was zijn aangezicht ter aarde en wierp zich neder
+     (15)Samu�l zeide tot Saul: "Waarom hebt gij mij in mijne rust
+     gestoord door mij te doen opkomen?" Saul zeide: "Ik ben zeer
+     beangstigd: de Filistijnen voeren oorlog tegen mij en God is van
+     mij geweken en heeft mij niet meer geantwoord, noch door de
+     profeten, noch door droomen, [noch door de uriem]. Daarom heb ik U
+     geroepen, om mij te verkondigen wat ik doen moet." (16)Samu�l
+     zeide: "Waarom ondervraagt gij mij, terwijl Jahwe van U geweken is
+     en de partij van Uwen naaste gekozen heeft? (17)Jahwe doet U zooals
+     hij door mij gesproken heeft; hij scheurt U het koningschap uit de
+     hand en geeft het aan Uwen naaste, aan David. (18)Omdat gij niet
+     naar Jahwe geluisterd en zijnen toorngloed tegen Amalek niet
+     voltrokken hebt, daarom heeft Jahwe thans evenzoo aan U gedaan.
+     (19)Hij zal ook Isra�l met U in de hand der Filistijnen geven;
+     morgen zult gij en Uwe zonen bij mij zijn en zal Jahwe bovendien
+     het leger van Isra�l aan de hand der Filistijnen overleveren".
+     (20)Toen viel Saul haasstiglijk lang uit op den grond want hij was
+     zeer bevreesd geworden vanwege Samu�ls woorden en had bovendien
+     geen kracht, daar hij den ganschen dag en den gansenen nacht niets
+     gegeten had".
+
+De "uriem" waren een orakel waarbij men door het werpen van zekere loten
+den wil Gods trachtte te weten te komen; het antwoord kon echter, zooals
+uit v. 6 blijkt, ook geheel uitblijven.
+
+Dat de toovenares Samu�l, zooals hij verschijnt, een goddelijk wezen
+noemt, stemt goed overeen met het geloof, door ons in IV vermeld, dat de
+overledenen als "demonen", d.w.z. alsbovenmenschelijke wezens werden
+beschouwd.
+
+Waarschijnlijk had Saul opzettelijk gevast, om zich op de
+doodenbezwering voor te bereiden, daar immers onthouding, althans van
+zekere spijzen, algemeen geacht werd eene der voornaamste
+voorbereidingen tot magische handelingen te zijn.
+
+Laten we nu zien, hoe Tertullianus dit verhaal uitlegt:
+
+     "Verre zij het van ons te gelooven, dat de ziel van eenig heilige,
+     laat staan van een profeet, door een demon te voorschijn is
+     gehaald, daar wij weten dat Satan zelf zich in een engel des lichts
+     [2: Cor. XI, 14], hoe veel te meer dus in een man des lichts
+     verandert en aan 't einde [der wereld] zich zelfs voor God zal
+     uitgeven [2 Thess. II, 4] en wonderbaarlijkere teekenen zal
+     verrichten, om, zoo mogelijk, de uitverkorenen te verleiden [Matth.
+     XXIV, 24]. Zou hij, zoo ooit, toen geaarzeld hebben, zich voor een
+     profeet Gods uit te geven, vooral tegenover Saul, in wien hij zelf
+     reeds huisde? Meen niet, dat de demon, die het fantoom; deed
+     ontstaan een ander was dan die welke het aanbeval, maar dat
+     dezelfde geest �n in de leugenprofetes, �n in den afvallige
+     gemakkelijk loog, om geloof te vinden, die geest, door wien Saul's
+     schat daar was, waar ook zijn hart was, nl. waar God niet was. En
+     derhalve zag hij ook door middel van dengene, door wien hij
+     geloofde te zullen zien, omdat hij hem geloofde door wien hij zag."
+
+
+Als men echter het verhaal onbevangen leest, dan blijkt er duidelijk uit
+dat de bezweerster, maar niet dat Saul de verschijning zag, en evenmin
+zal een onpartijdig lezer uit het verhaal de conclusie trekken dat de
+schrijver ervan niet aan de realiteit van Samu�l's manifestatie
+geloofde.
+
+Overigens staat Tertullianus volstrekt niet zoo ongeloovig tegenover
+openbaringen uit eene andere wereld, als zij slechts door middel van
+Montanistische profetie tot hem komen. Dit leert ons hetzelfde geschrift
+(c. 9):
+
+     "Er is thans eene zuster bij ons, aan wie de genade der
+     openbaringen is ten deel gevallen, die ze in de kerk, te midden van
+     den Zondagsdienst, door de extase in den geest ontvangt; ze houdt
+     gesprekken met engelen, soms ook met den Heer en ziet en hoort
+     geheimenissen en doorgrondt de harten van sommigen en verstrekt
+     geneesmiddelen aan hen, die er naar verlangen."
+
+Ongeveer in de jaren 230-235 schreef de bisschop Hippolytus zijne
+"Weerlegging van alle secten", inzonderheid tegen de in IV behandelde
+Gnostieken gericht, waarin hij echter ook een hoofdstuk afzonderlijk aan
+de magi�rs wijdde. Dit hoofdstuk is blijkbaar ontleend aan een recent
+populair-wetenschappelijk geschrift over physica en mechanica, waarbij
+ook de kunstgrepen der goochelaars nader ter sprake kwamen. Wij halen,
+als bijzonder karakteristieke proef, de verklaring van eene
+"godenverschijning" aan (IV, 35 vlg.):
+
+     "Dat Hecate in vurige gedaante door de lucht schijnt te ijlen,
+     bewerkt hij [de magi�r] door eene kunstgreep als volgt: Hij
+     verstopt een handlanger ergens waar hij het geschikt acht en neemt
+     zijne slachtoffers met zich mee en maakt hen wijs, dat hij hun zal
+     toonen hoe de godin in vurige gestalte door de lucht rijdt. Hij
+     beveelt hun, voor hunne oogen op te passen en, zoodra ze de vlam in
+     de lucht zien, zich te omhullen en op het aangezicht neer te vallen
+     totdat hij zelf hen roept en als hij hun dat heeft uiteengezet,
+     galmt hij in een nacht zonder maneschijn de volgende aanroeping in
+     verzen uit:
+
+
+    Gij, in den Hades, op aard,' in den hemel gehuldigd, o Bombo!
+    Gij, die in driesprongen huist, lichtdragende, nachtelijke zwerfster,
+    Gij, die de duisternis mint en een afkeer hebt van het daglicht,
+    Gij, die in hondengeblaf U vermeit en in moord U verlustigt,
+    Gij, die het slagveld betreedt en de sombere kerkhoflanen,
+    Gij, die belust zijt op bloed en den
+                         sterflingen schrik op het lijf jaagt,
+    Gorgo! Mormo! Godin van de maan, gij, rijk aan gestalten,
+    Moogt gij, wij bidden het U, goedgunstig ons offer genaken!
+
+Als hij dit gesproken heeft, ziet men een vuur door de lucht ijlen en de
+toeschouwers, huiverende voor dien wonderlijken aanblik, omhullen zich
+de oogen en vallen sprakeloos ter aarde neder. Maar heel het geweldige
+kunststuk bestaat hierin: De handlanger, die, zooals ik zeide, verstopt
+is, houdt een wouw of gier vast, met werk omwonden, en steekt hem,
+zoodra hij hoort dat de bezwering afgeloopen is, in brand en laat hem
+los. De vogel, door de vlam in de war gebracht, gaat de hoogte in en
+bespoedigt zijne vlucht, maar die dwazen verbergen zich bij dien aanblik
+alsof ze iets goddelijks hadden gezien. De vogel, ronddraaiende door den
+vuurgloed, strijkt neer, waar hij maar kan en doet nu eens huizen dan
+weer hoven in vlammen opgaan."
+
+Men heeft terecht opgemerkt, dat dit middel, zooals ook andere middelen,
+die Hippolytus opgeeft, kwalijk ten uitvoer is te brengen. Ook is het
+juist, dat voor de uitvoering van verschillende kunststukken zelf weer
+magische middelen benoodigd zijn, voor wier uitwerking niet de ervaring,
+maar de overlevering borg stond. Maar het meest merkwaardige is wel, dat
+Hippolytus zelf, ondanks al die mechanische kunstgrepen, ook veel aan
+demonische invloeden toeschrijft.
+
+Origenes uit Alexandri� (geb. omstreeks 184), de grootste en
+ongelukkigste van alle oud-Christelijke schrijvers, tijdens zijn leven
+miskend, na zijn dood verketterd, Origenes, wiens geest vrijwel al het
+toen weetbare omvatte, heeft ook aan de magie zijne aandacht geschonken.
+
+In zijn werk "Over de principi�n", de eerste Christelijke dogmatiek,
+zegt hij (III, 3,3):
+
+     "Wat moet moet men zeggen van hen, die zij [de Grieken]
+     ge�nspireerden noemen, door wie tengevolge van de inwerking der
+     demonen, die hen regeeren, antwoorden worden gegeven in verzen
+     volgens de regelen der kunst? Maar ook diegenen, die men magi�rs of
+     boosdoeners noemt hebben meer dan eens door aanroeping van demonen
+     knapen van nog teeren leeftijd zich in verzen doen uiten, die aller
+     bewondering en verbazing wekten [z.b. III, in 't begin]. Het is aan
+     te nemen dat dit aldus in zijn werk gaat: Evenals heilige en
+     vlekkelooze zielen, wanneer zij zich met hun geheele hart en in
+     volle reinheid aan God hebben gewijd, en zich vrij hebben gehouden
+     van alle aanraking met demonen en door streng onthouding zich
+     gezuiverd hebben en vervuld zijn van vrome en godsdienstige
+     leeringen, daardoor deel aan het goddelijke verkrijgen en de genade
+     der prophetie en der overige goddelijke gaven verwerven, aldus moet
+     men veronderstellen dat ook diegenen, die de booze machten vat op
+     zich geven, door bedrijf, leefwijze of beoefening van wat hun lief
+     en welgevallig is, de inspiratie van dezen ontvangen en hunne
+     wijsheid en kennis deelachtig worden."
+
+In zijne, van 248 dateerende, verdediging van het Christendom tegen
+Celsus, komt hij eveneens voor de realiteit der magie op, en wel naar
+aanleiding van Celsus' bewering, dat het er niets toe doet, of men den
+hoogsten God Zeus noemt dan wel hem een anderen naam geeft (I, 24).
+
+Met het oog op het feit, dat de toovenaars veel aan zekere namen en eene
+bepaalde uitspraak daarvan hechten, betoogt Origenes dat "wanneer ook de
+zoogenaamde magie niet, zooals de aanhangers van Epicurus en Aristoteles
+[z.b. II] meenen, eene zaak zonder eenige orde of verband is, maar,
+zooals de er in bedrevenen aantoonen, op vaste regels en grondstellingen
+berust, die echter slechts aan zeer weinigen bekend zijn", men gerust
+mag beweren, dat de namen Sabaoth, Adonai e.a., welke bij de Hebree�n
+met grooten eerbied worden overgeleverd, niet aan het een of andere
+toeval hun ontstaan te danken hebben, maar op eene zekere geheime
+godsleer" berusten. De namen der hoogere machten kunnen voor zekere
+doeleinden worden gebruikt, mits uitgesproken op eene zekere manier en
+in de taal van dat volk, waarbij ze behooren; de aardsche demonen zijn
+immers in dier voege over de verschillende landstreken verdeeld dat
+bijv. sommigen slechts over Egypte, anderen slechts over Perzi� macht
+uitoefenen.
+
+Het volgende dient tot verdere toelichting (25):
+
+     "Wie de geheime beteekenis der namen vermag te beredeneeren, zou
+     ook veel kunnen vinden aangaande de benaming der engelen Gods,
+     waarvan de een Micha�l, een ander Gabri�l, en weer een ander
+     Rapha�l heet, overeenkomstig de diensten die zij in 't heelal
+     verrichten volgens den wil van den albeheerschenden God. Tot
+     beschouwingen van soortgelijken aard geeft ook onze Jezus
+     aanleiding, wiens naam alleen reeds duizenden demonen voor aller
+     oogen uit zielen en lichamen heeft verdreven...
+
+     Wat de kwestie van de namen betreft, moeten wij nog opmerken, dat
+     diegenen, welke in het gebruik der bezweringen ervaren zijn,
+     beweren, dat dezelfde bezwering, in haar eigenaardigen tongval
+     uitgesproken, ten uitvoer kan brengen wat zij belooft, maar dat ze,
+     omgezet in eene andere taal, welke dan ook, krachteloos blijkt te
+     zijn en niets vermag. Dus is het niet de zakelijke beteekenis der
+     woorden, maar zijn het de hoedanigheden en eigenaardigheden der
+     klanken die in zich de kracht hebben om dit of dat te doen".
+
+Dit slaat blijkbaar op de tooverpapyri, waarin ook de namen van engelen
+en van Jezus voorkomen. Hier zij nog opgemerkt, dat Micha�l beteekent:
+"Wie is als God?", Gabri�l "Man Gods" en Rapha�l "God heeft genezen".
+
+Met dat al mogen de "wonderen" der magi�rs niet met die van Jezus en de
+apostelen op eene lijn worden gesteld (I, 68):
+
+     "Geen van de toovenaars spoort door hetgeen hij doet, de
+     toeschouwers tot zedelijke verbetering aan, noch onderwijst hij
+     hen, die over de vertooningen versteld staan, in de vreeze Gods,
+     noch proeft hij hen te overreden om zoo te leven, dat zij voor God
+     zullen worden gerechtvaardigd. Niets van dit alles doen de
+     toovenaars, daar zij niet kunnen of niet eens willen of geneigd
+     zijn, om zich te bemoeien met hetgeen tot verbetering der menschen
+     dient, daar zij immers ook zelven vol zijn van de schandelijkste en
+     beruchtste zonden. Maar ligt het niet voor de hand, dat Hij, die
+     door de wonderen die Hij verrichtte, de aanschouwenden tot
+     zedelijke verbetering aanspoorde, zich zelf niet alleen aan zijne
+     eigenlijke discipelen maar ook aan de anderen als voorbeeld van het
+     volmaakte leven toonde?"
+
+Het verschil tusschen de "wonderen" der magi�rs en die der Christenen is
+dus hierin gelegen dat de laatsten eene zedelijke strekking hebben welke
+aan de tooverij ten eenemale wordt ontzegd. Dat echter ook Origenes bij
+de beoordeeling der magi�rs hier geenszins de noodige objectiviteit in
+acht neemt, is maar al te duidelijk.
+
+Er is ons van Origenes ook nog eene lezing bewaard gebleven over I
+Samu�l 28, 3--25, d.w.z. over de "toovenares van Endor" (z.b.), waarin
+hij naast allerlei minder klemmende argumentaties ook blijk geeft van
+echte wetenschappelijkheid en met de grootste beslistheid de realiteit
+van Samu�l's verschijning handhaaft. Tot hen, die zooals bijv.
+Tertullianus (z.b.) hier met uitvluchten aankomen als "De satan zelf
+neemt de gedaante van een engel des lichts aan; geen wonder dus, dat ook
+zijne dienaren zich voordoen als dienaren der gerechtigheid", richt de
+geleerdste van alle oude Christenen de nuchtere vraag (c. 4): "Maar wat
+is het, wat de vrouw zag?"--"Samu�l". En waarom luidt het niet: "De
+vrouw zag een demonisch wezen, dat voorgaf, Samu�l te zijn?" Maar er
+staat geschreven: "Saul herkende Samu�l, dat hij het was." Als het niet
+Samu�l was, had er geschreven moeten staan: "En Saul meende dat het
+Samu�l zelfwas." Nu staat er echter geschreven: "Saul herkende", en
+niemand herkent iets wat niet bestaat." Voorts betoogt Origenes (c. 5
+vlg.), dat de woorden, Samu�l in den mond gelegd, waarheid bevatten,
+hetgeen er niet voor pleit dat een demon, maar dat Samu�l zelf
+verschenen is, en tracht hen, die zich ontzetten bij de gedachte dat de
+heilige Samu�l zich in het schimmenrijk zou bevinden (c. 3), gerust te
+stellen, door uitvoerig te betoogen (c. 6) dat immers Christus zelf, die
+toch hooger staat dan wie ook der profeten en heiligen, naar het
+schimmenrijk is neergedaald.
+
+Toen Hi�rocles, een hooggeplaatst ambtenaar en, naar verluidt, een
+medewerker van de "Diocletiaansche" vervolging (z.b.), in zijn tot de
+Christenen gericht "Waarheidlievend woord" de wonderen van Apollonius
+van Tyana (vgl. IV begin) boven die van Jezus stelde, werd hij (na 311)
+bestreden door Eusebius van Caesarea (later de bekende kerkhistoricus),
+die in een betoog tegen Philostratus' leven van Apollonius scherpe
+kritiek op de verhalen in quaestie oefent en, voor 't geval ze toch
+waarheid mochten bevatten, liefst aan de inwerking van booze geesten
+denkt. Vgl. bijv. de volgende redeneering (c. 31):
+
+     "Want dat hij [Apollonius] eene epidemie vooruit gevoelde, zou wel
+     is waar kunnen schijnen niets met tooverij te maken te hebben,
+     indien hij dit, zooals hij zelf verzekerde, aan zijne allersoberste
+     en reine leefwijze te danken had, maar misschien was het hem ook in
+     een onderhoud met een demon van te voren medegedeeld".
+
+Het in-'t-leven-terugroepen van een overleden meisje, wat immers ook aan
+Apollonius werd toegeschreven (vgl. IV), is blijkbaar door schijndood te
+verklaren en dus volstrekt geen wonderdaad (t.p.).
+
+In 313 had het groote feit plaats, dat de toestanden in het Romeinsche
+rijk ingrijpend veranderde: Constantijn en zijn medekeizer Licinius
+stelden nl. door het tolerantie-edict van Milaan liet Christendom met de
+andere godsdiensten gelijk. Daar echter de kerk aan andere religies het
+bestaansrecht ontzegde, waren deze van nu af aan feitelijk in het
+ongelijk gesteld en ook de magie kwam daarbij in verdrukking, al toonde
+Constantijn zelf, zooals uit navolgend, in 321 uitgevaardigd
+besluit[89] blijkt, zich in dit opzicht vrij gematigd:
+
+     "De wetenschap diergenen moet gestraft en te recht met de strengste
+     wetten gekastijd worden, van wie men ontdekt, dat zij, gewapend met
+     magische kunsten, iets tegen het leven van menschen ondernomen of
+     kuische gemoederen tot wellust verleid hebben. Geen beschuldigingen
+     echter zijn in te brengen tegen geneesmiddelen, in 't belang van
+     menschelijke lichamen gebruikt, of tegen tooverspreuken, in
+     landelijke streken onschuldiglijk toegepast om bij rijpen wijnoogst
+     zich van vrees voor slagregens of schade door hagelsteenen te
+     vrijwaren, hulpmiddelen waardoor niemands leven of goede naam
+     gevaar loopt, maar wier uitwerking moet dienen om te beletten dat
+     goddelijke gaven en menschelijke arbeid te niet gaan."
+
+Het Neoplatonisme, dat in steeds toenemende mate de verdediging van de
+oude godsdiensten tegen het Christendom op zich nam, had toenmaals als
+leider den reeds bovenvermelden Iamblichus. Een geschiedschrijver van
+omstreeks 400, Eunapius, die zijn leven in korte trekken schetst,
+verzekert ons dat de gevierde wijsgeer de magie practisch beoefende. Wij
+wenschen hieromtrent den lezer nader in te lichten.[90]
+
+De leerlingen van Iamblichus, wien hij een bewijs had gegeven van zijne
+supranormale gave, wenschten gaarne iets grooters te ervaren en hij
+antwoordde hun, dat dit niet van hem zelf, maar van het juiste tijdstip
+afhing. Toen ze zich nu eenigen tijd daarna, in het mooie seizoen, naar
+Gadara hadden begeven, eene Syrische stad, die om hare warme bronnen
+beroemd was, kwamen zij nogmaals met hetzelfde verzoek tot hem:
+
+     "Glimlachende zeide Iamblichus: "Het is wel is waar niet
+     overeenkomstig den ritus, dit te toonen, maar om Uwentwille zal het
+     geschieden." Hij beval zijnen begeleiders, van de inboorlingen te
+     vernemen, hoe twee van de warme bronnen, die wel kleiner, maar
+     liefelijker dan de anderen waren, van oudsher genoemd werden. Nadat
+     zij aan zijne opdracht hadden voldaan, zeiden zij: "Het is
+     volstrekt geen geheim: deze hier heet Eros [liefde] en deze in de
+     nabijheid heeft den naam van Anteros [wederliefde]," Hij echter
+     raakte terstond het water aan (want hij zat juist op den rand,
+     waarover heen de stroom zich uitstortte), voegde er eene korte
+     spreuk aan toe en riep van onder uit de bron een knaap te
+     voorschijn. De knaap was blank van huidkleur en van tamelijke
+     grootte; zijne goudachtige haren omglansden zijn rug en borst en
+     over 't geheel leek hij op iemand, die zich baadde of gebaad had.
+     Verbazing beving de vrienden, hij echter zeide: "Laten wij naar de
+     bron hier naast gaan" en hij ging hun voor, in gepeins verzonken.
+     Nadat hij ook daar dezelfde handeling had voltrokken, riep hij den
+     anderen Eros te voorschijn, aan den vorige in alles gelijk, behalve
+     dat zijne haren donkerder en met lichtblond gemengd neerstroomden.
+     Beide knapen omhelsden hem en leunden tegen hem aan alsof hij hun
+     eigen vader was. Hij echter gaf ze aan hunne eigen verblijven terug
+     en ging, na zich gebaad te hebben, heen, terwijl de vrienden van;
+     ontzag vervuld waren."
+
+Eunapius verzekert hierbij zegslieden te volgen, "die aan andere dingen
+geen geloof schonken, maar voor de waarneming van het aanschouwde
+moesten bukken."
+
+Men heeft dit verhaal voor "mal" uitgemaakt; en vrijwel als een
+verzinsel beschouwd. Daarmede zijn echter de moeilijkheden, die het
+oplevert, niet uit den weg geruimd. Immers de "malle wonderverhalen" van
+Eunapius komen zeer goed overeen met wat de grootste Neoplatonische
+denkers hebben geleeraard. Iamblichus zelf weidt in het boven door ons
+aangehaalde geschrift "Over de mysteri�n" (II, 3) nader uit over de
+schoonheid zoowel van de goden als van de demonen bij hun verschijnen.
+Porphyrius, de nuchterste aller Neoplatonici, geloofde, zooals wij later
+uit een citaat van Augustinus zullen zien, aan "wonderbaarlijk schoone
+beelden" van "engelen" of "goden" bij de the�rgische handelingen.
+Plotinus spreekt in het bekendste van zijne geschriften, in het betoog
+"Over het schoone" (Enn, I, 6), van diegenen (c. 7) "wien eene
+verschijning van goden of demonen ten deel is gevallen en die niets meer
+willen afweten van de schoonheid der andere lichamen." Aan zulke
+onomwonden uitspraken van scherpzinnige en hoogstaande denkers moet o.i.
+toch wel eene zekere objectiviteit beantwoorden. Men heeft dan ook bij
+dit verhaal van Eunapius gedacht aan de zg. materialisaties, d.w.z.
+tastbare, soms zeer schoone, verschijningen, zich vormende uit stoffen,
+onttrokken aan het lichaam van zekere "mediums," en ook "critische"
+onderzoekers zijn geneigd, hierbij aan re�ele, overigens uiterst
+raadselachtige, verschijnselen te denken. Maar ook afgezien daarvan laat
+zich de historiciteit van het boven aangehaalde geval best handhaven,
+wanneer men nl., met een niet onverdienstelijk occultist, aanneemt, dat
+daarbij eene opwekking van "hallucinaties" plaats heeft gevonden.
+
+Vergelijkt men de beschouwingen van Iamblichus over de magie met de
+theorie van Plotinus, dan springt het verschil duidelijk in 't oog. Bij
+Plotinus domineert het abstracte, bij Iamblichus het persoonlijke. De
+leer der "sympathie" (z.b.) wordt door den laatstgenoemde niet bijster
+hoog aangeslagen; vgl. het boven reeds vermelde geschrift: "Over de
+mysteri�n" (X, 3): "Wanneer ons van nature eene zekere geschiktheid te
+beurt valt om de toekomst vooruit te weten, zooals bij dieren een
+voorgevoel opkomt van aardbevingen of winden of stormen, dan schijnt
+mij dat volstrekt niet ontzagwekkend toe. Immers eene zoodanige ons
+aangeboren voorspellingsgave treedt bij ons op ten gevolge van scherpte
+van waarneming of ten gevolge van sympathie of ten gevolge van eenige
+andere samenwerking van natuurlijke krachten en heeft niets
+eerbiedwaardigs of bijzonder verhevens." Iamblichus streeft naar hooger:
+(4) "Alleen de goddelijke wichelarij, die van de goden afhangt, maakt
+ons waarlijk het goddelijke leven deelachtig, zij, die deel heeft aan de
+voorkennis en aan de goddelijke begrippen." De goden, die Plotinus
+slechts zelden noemt, zijn het overheerschende bij Iamblichus, die dan
+ook het gebed op onvergelijkelijk schoone wijze verheerlijkt (V, 26).
+Plotinus is meer monistisch-zelfgenoegzaam, Iamblichus meer
+pluralistisch-religieus.
+
+Het optreden van Iamblichus, hoe men ook over hem moge denken, beduidt
+een ommekeer in de Neoplatonische philosophie. Het systematiseeren,
+reeds door Plotinus beoogd, door Porphyrius verwaarloosd, wordt nu de
+hoofdzaak voor den wijsgeer, die tevens met behulp van
+getallenspeculatie en steunende op de religieuze overleveringen van
+allerlei volkeren, de geheimen der onzichtbare wereld tracht te
+ontsluieren en in vaste formules te brengen, Iamblichus, ook nu nog door
+velen wordt miskend, muntte niet slechts uit door dialectische gevatheid
+en "scholastieke" scherpzinnigheid, maar ook door veelomvattende
+geleerdheid en psychologisch inzicht, Iamblichus heeft bewerkt, dat het
+Neoplatonisme zich nog meer dan twee eeuwen handhaafde, ja zelfs, zooals
+wij spoedig zullen zien, op een zeker oogenblik een ernstig gevaar voor
+het Christendom opleverde.
+
+Keizer Constantius (337-361) was bijzonder op de magie en wat er mee
+samenhangt, gebeten; driemaal heeft hij er verordeningen tegen
+uitgevaardigd. In de eerste (357) staat o.m.: "De Chaldee�rs
+[sterrewichelaars] en magi�rs en de overigen, welke het volk om de
+grootte hunner misdrijven boosdoeners noemt", en: "Zwijgen worde voor
+altijd opgelegd aan alle onbescheiden onderzoek naar de geheimen der
+toekomst. Want al wie aan onze bevelen gehoorzaamheid weigert zal de
+doodstraf ondergaan, door het wrekende zwaard neergeveld"[91]. De
+tweede, niet geheel duidelijke verordening (van 't zelfde jaar) luidt:
+"Velen, gebruik makende van tooverkunsten, aarzelen niet, de elementen
+in verwarring te brengen, de levens van onschuldigen te bedreigen, en
+durven de schimmen op te roepen ... opdat een ieder zijne vijanden door
+booze kunsten ombrenge. Dezen vertere het doodelijk verderf, daar zij de
+natuur vijandig zijn"[92]. Met vooropstelling van het feit dat
+bekleeders van eerambten in gewone gevallen niet aan den lijve; mogen
+worden gepijnigd, gelast evenwel het derde, slecht gestelde, edict (358)
+dat "indien eenig; magi�r ... of ingewandziener of profeet ... of
+astroloog ... of wie iets dergelijks in mijne omgeving ... uitoefent,
+wordt betrapt, dan zal zijne waardigheid hem niet voor de pijnbank
+behoeden. Wanneer hij, hoewel van schuld overtuigd, zich met hardnekkig
+loochenen tegen diegenen heeft verzet, die zijne misdaad aan den dag
+brengen, moet hij aan de pijnbank worden overgeleverd en, terwijl de
+folterklauwen hem de zijden verscheuren, straffen ondergaan, zulk eene
+misdaad waardig"[93].
+
+Er waren Neoplatonici, die, allicht uit vrees; voor zulke strenge
+bepalingen, zich van de beoefening der magie verre hielden, anderen
+echter legden zich, desondanks, met allen ijver op haar toe. De strijd
+tusschen die beide richtingen heeft, zooals uit het verhaal
+dienaangaande bij Eunapius, nl. in het leven van Maximus[94], blijkt, op
+een zeker moment verstrekkende gevolgen gehad, ook op staatkundig
+gebied.
+
+Prins Julianus toch, geb. 332, zoon van een jongeren stiefbroer van
+Constantijn den Groote, stelde belang in de philosophie en begaf zich
+naar den gevierdsten der toenmalige Neoplatonici. Aedesius, maar deze,
+reeds oud van dagen en ziek van lichaam, verwees hem naar zijne
+discipelen. Toen nu een van dezen, een zekere Eusebius, in een onderhoud
+met den prins de logica en de dialectiek voor "het werkelijk zijnde"
+verklaarde, de magische kunsten daarentegen, "die de zintuigen bedriegen
+en betooveren", voor het werk van "wonderdoeners en van diegenen die in
+hunne uitzinnigheid en razernij tot zekere stoffelijke machten
+vervallen", wilde Julianus er meer van weten, en ten slotte zeide
+Eusebius:
+
+     "Er is een zekere Maximus, een van de oudere en goed onderrichte
+     toehoorders; deze veracht ten gevolge van zijn groot vernuft en de
+     uitnemendheid van zijn redeneervermogen de bewijzen in de logica en
+     is tot zekere uitzinnigheden vervallen. Onlangs riep hij ons, die
+     aanwezig waren, naar den tempel van Hecate en toonde ons vele
+     getuigen van zijn optreden. Toen wij hem ontmoet en de godin onze
+     vereering betoond hadden, zeide hij tot ons: "Gaat zitten, beste
+     vrienden, en ziet wat er gebeuren zal en of ik iets boven het gros
+     der menschen uitsteek". Nadat hij dit gezegd had en wij allen waren
+     gaan zitten, brandde hij eene korrel wierook en mompelde tot zich
+     zelf de eene of andere hymne en bracht het met zijne vertooning zoo
+     ver, dat het beeld eerst glimlachte en vervolgens een zeer
+     duidelijk lachen te zien was. Toen wij nu over dien aanblik in
+     opschudding geraakten, zeide hij: "Maar laat niet ��n van U
+     hierdoor in de war geraken, want terstond zullen ook de fakkels,
+     welke de godin in de handen draagt, ontstoken worden", en het woord
+     was nog niet uitgesproken, of het licht vlamde in de fakkels op.
+     Wij stonden op dat oogenblik over dien theatralen wonderdoener
+     versteld en gingen heen. Gij echter moet niets van die dingen
+     bewonderen, zooals ook ik dat niet doe, maar gelooven dat de
+     reiniging door middel van de rede iets van belang is". Maar
+     Julianus, dit hoorende, riep uit: "Vaarwel, en houd U aan de
+     boeken; mij echter hebt gij den man genoemd, dien ik zocht."
+
+Dat Maximus inzonderheid door magische kunsten zulk een ontzaglijken
+invloed op Julianus heeft uitgeoefend, dat deze het Christendom den rug
+toekeerde en de oude religie in eere trachtte te herstellen, blijkt ook
+uit de verhalen die dienaangaande bij de Christenen in omloop waren. Wij
+geven hier aan een tijdgenoot, den kerkvader Gregorius van Nazianze (in
+Klein-Azi�) het woord, die aangaande Julianus, als eene "niet
+ongeloofwaardige" gebeurtenis het volgende verhaalt (Rede IV, 55 vgl.):
+
+     "Hij daalde in een van de voor de meesten ontoegankelijke en
+     vreeswekkende heiligdommen neer ... terwijl de ... in zulke dingen
+     ervarene philosoof of juister schijnphilosoof hem vergezelde. Want
+     ook dit is eene soort wichelarij bij hen [nl. de niet-Christenen]
+     om in de duisternisg de onderaardsche demonen over de toekomst te
+     raadplegen.... Toen echter de schrikbeelden den naderbij komenden,
+     wakkeren man altijd talrijker en vreeswekkender bestookten--men
+     spreekt van ongewone klanken, onaangename geuren, vuurstralende
+     verschijningen en ik weet niet wat voor fratsen en
+     fantasterijen--nam hij, door het onverwachte ontzet, want hij had
+     zich eerst laat op zulke dingen toegelegd, tot het kruis, het oude
+     toovermiddel, zijne toevlucht en sloeg dat tegen de schrikbeelden
+     en maakte den vervolgde tot helper. En wat volgde is nog
+     huiveringwekkender. Krachtig werkte het teeken, de demonen werden
+     overwonnen, de schrikbeelden losten zich op. En wat verder? De
+     boosheid herademde, ze vatte weer moed, weer drong zij aan, weer
+     dezelfde schrikbeelden, weer het kruisteeken en de demonen bleven
+     rustig. Toen was de ingewijde in verlegenheid en de inwijder in
+     zijne nabijheid gaf eene onjuiste uitlegging van de waarheid en
+     zeide: "Zij verafschuwden ons, maar ze vreesden ons niet: het
+     slechtere heeft de bovenhand". Want dat zeide hij en, na hem
+     hiermede te hebben overreed, leidde hij den discipel tot den
+     afgrond des verderfs."
+
+Gregorius laat het niet bij dit toch al vrij tendentieuze verhaal, maar
+bericht verder (c. 92) zooals trouwens hij niet alleen,[95] dat Julianus
+menschen zou hebben laten offeren om uit hunne ingewanden de toekomst
+te lezen. Aan zulke verdachtmakingen kan echter niet de minste waarde
+worden gehecht; de beschuldigingen van geheime moorden, waaraan eens de
+Christenen zelve blootstonden, keeren zij later in misplaatsten
+geloofsijver tegen den "afvallige".
+
+Na den vroegen dood van Julianus (363) kwam het bewind weer in
+Christelijke handen en al spoedig werd het optreden tegen magie en
+wichelarij hervat. De keizers Valentinianus toch en Valens, waarvan de
+eerste het westelijke, de andere het oostelijke gedeelte van't
+Romeinsche rijk bestuurde, verklaarden in een besluit van 't jaar 364:
+
+     "Niemand wage het in 't vervolg, om in 't nachtelijk uur magische
+     handelingen te verrichten."
+
+Spoedig zouden al die wettelijke bedreigingen op eene verschrikkelijke
+manier ten uitvoer worden gebracht.
+
+In 371 (of 372) trachtten eenige personen door middel van magische
+verrichtingen met een tafeltje te weten te komen, wie de opvolger van
+Valens zou zijn. Valens, hiervan verwittigd, beval terstond de
+wichelaars en iedereen op wie ook maar eenige verdenking rustte, in
+hechtenis te nemen, en al het foltertuig, waarover men toenmaals
+beschikte, in gereedheid te brengen. De uitvoerigste beschrijving van
+dit monsterproces geeft een tijdgenoot, de hoogst achtenswaardige
+historicus Ammianus Marcellinus, wiens verhaal ook door de andere
+berichten[97] steun ontvangt. Wij laten hier het belangrijkste er uit
+volgen (XXIX, 1, 28-42):
+
+     "Patricius en Hilarius [twee der hoofdbeschuldigden] werden
+     binnengeleid en men beval hun de feiten van begin tot einde mede te
+     deelen. Daar zij in den aanvang elkaar tegenspraken, werden hun de
+     folterklauwen in de zijden gezet en eindelijk haalde men den
+     drievoet er bij, dien zij plachten te gebruiken. In de engte
+     gedreven, gaan zij alles van den aanvang af naar waarheid hekend
+     maken, Hilarius het eerst:
+
+     "Wij hebben", zeide hij, "edelachtbare heeren, onder een boos
+     gesternte, dit noodlottige tafeltje, dat gij ziet, naar het
+     voorbeeld van den drievoet te Delphi, uit lauriertakken
+     samengesteld; en na geheime tooverformulieren te hebben
+     uitgesproken met al het benoodigde gerei de wijding herhaaldelijk
+     naar den ritus te hebben verricht, brachten wij het eindelijk in
+     beweging. De manier om het in beweging te brengen, zoo vaak wij het
+     over geheime zaken raadpleegden, was als volgt: Na het huis aan
+     alle kanten met Arabisch reukwerk te hebben gereinigd, zetten wij
+     den drievoet er in 't midden neer en eene ronde schaal er zuiver
+     boven op, uit verscheidene metalen kunstig saamgesmeed, gesmeed,
+     op wier ronden omtrek de vier en twintig letters van het alfabet
+     door eene ervarene hand z�� waren ingegrift, dat hunne onderlinge
+     afstanden juist even groot waren. Iemand in linnen kleeren gehuld
+     en met schoenen evenzeer uit linnen, voorts met een band om 't
+     hoofd gewonden, en een tak van een vruchtdragenden boom in de hand,
+     ging bij het tafeltje staan, na den god, die voorspellingen geeft,
+     door de gebruikelijke formulieren gunstig te hebben gestemd,
+     terwijl hij in alles handelde overeenkomstig de voorgeschrevene
+     plechtigheid. Hij liet boven het tafeltje een ring zich heen en
+     weer bewegen, hangende aan een zeer dunnen draad uit linnen en
+     volgens de mystieke leer gewijd; deze ring, in vast tijdsverloop
+     heen en weer gaande, werd telkens door eene enkele letter gestuit
+     en vormde versregels, beantwoordende aan de gestelde vragen,
+     hexameters, naar getal en maat goed afgerond, zooals die welke
+     afkomstig zijn van het Pythische, [Delphische] orakel.... Op onze
+     vraag, wie aan de huidige regeering zou opvolgen, werd geantwoord,
+     dat deze in elk opzicht voortreffelijk zou zijn, en toen de ring al
+     springende de twee lettergrepen "Theo" had aangeraakt met
+     toevoeging van de laatste letter [d], riep een der aanwezigen uit,
+     dat Theodorus door de beschikkingen van het onvermijdelijke noodlot
+     werd aangewezen. Wij hebben over die zaak niets verder
+     uitgevorscht, want het stond bij ons voldoende vast, dat deze het
+     was, die geroepen werd".
+
+Toen hij aldus eene zoo duidelijke bekentenis aangaande de geheele zaak
+aan de rechters had afgelegd, voegde hij er edelmoedig bij, dat
+Theodorus er heelemaal niets van afwist. De aangeklaagden, hierna
+ondervraagd, of zij, krachtens het orakel dat zij raadpleegden, ook
+vooruit wisten, wat zij zouden te verduren hebben, reciteerden die
+allerbekendste verzen, die duidelijk verkondigden, dat de zucht om in 't
+geen voor hen te verheven was door te dringen, spoedig hun het leven zou
+kosten, maar dat de wraakgodinnen den keizer zelf en de rechters met
+zwaard en brand bedreigden; het zal volstaan de drie laatste regels aan
+te halen:
+
+    "Hun, die door gramschap gedreven, Uw bloed wreedaardig vergieten,
+    Wacht een' ontzettende straf. D'onverbidd'lijke Wraak uit den afgrond
+    Zal, in de vlakten van Mimas, hun hart door de vlammen verteren!"
+
+Na deze versregels worden ze weer met de folterklauwen mishandeld en,
+den dood nabij, van elkaar gescheiden. Hierna wordt, om op de werkplaats
+van de beraamde misdaad het volle licht der openbaarheid te laten
+schijnen, eene schare van hooggeplaatsten binnengeleid, die de hoofden
+van het plan waren. Terwijl niemand om iets anders dan om zich zelf
+dacht en de een de schuld op den ander wierp, begon eindelijk Theodorus,
+toen de rechters het hem veroorloofden, te spreken. Eerst wierp hij
+zich neer en smeekte om genade, daarna, geperst om te antwoorden,
+bekende hij, het door Eucerius te hebben vernomen, en dat hij
+herhaaldelijk op het punt had gestaan, het den keizer te berichten, maar
+door Eucerius daarin was verhinderd, die hem verzekerde, dat niet door
+een ongeoorloofden aanslag op de regeering, maar door den wil van het
+onveranderlijke noodlot het gehoopte van zelf in vervulling zou gaan.
+Eucerius bevestigde, onder de wreedste pijnigingen, deze bekentenis;
+maar Theodorus werd weerlegd door zijn eigen brief, dien hij, hoewel in
+duistere termen, aan Hilarius had gericht; hieruit toch bleek, dat hij
+vast op de voorspelling vertrouwde en dat hij niet voor de daad
+terugdeinsde, maar het tijdstip zocht om zijn misdadig opzet ten uitvoer
+te brengen.
+
+Na deze bekentenissen worden zij verwijderd. Eutropius, die toen
+Gouverneur van Azi� was, werd, als medeplichtig aan het komplot, voor de
+rechtbank gedaagd, maar als onschuldig losgelaten, dank zij den
+philosoof Pasiphilus, die, hoewel op de wreedste manier gefolterd, opdat
+hij hem door eene leugenachtige aantijging onrechtvaardig in 't verderf
+zou storten, zijne standvastigheid van karakter bewaarde. Hierop volgde
+de philosoof Simonides, wel is waar nog jong, maar in onzen tijd boven
+allen door strengheid van principes uitstekende. Toen deze beschuldigd
+werd de zaak van Fidustius te hebben gehoord, en gezien had, dat het
+geding niet naar waarheid, maar naar den wil van ��n werd beslist,
+verklaarde hij, dat men hem de voorspelling had toevertrouwd, maar dat
+hij, zooals een man van karakter past, er over gezwegen had.
+
+De keizer, na dit alles nauwkeurig te hebben onderzocht, bekrachtigde
+het vonnis der rechters en beval, met ��ne uitspraak, allen ter dood te
+brengen ... allen werden onthoofd, behalve Simonides alleen, dien de
+wreede opperrechter, verbitterd door zijne ernstige standvastigheid,
+beval levend te verbranden. Simonides, het leven als een krankzinnigen
+meester ontvluchtende en lachende om de plotselinge lotsverwisselingen,
+kwam, zonder zich te verroeren, in de vlammen om....
+
+In de volgende dagen heeft eene menigte uit zoowat alle standen, die het
+moeilijk valt bij name te noemen, in het net der lastering verstrikt, de
+armen der beulen vermoeid, na van te voren door pijnbank en lood en
+zweepslagen te zijn afgemarteld. Sommigen werden zonder het minste
+verwijl ter dood gebracht, terwijl men er nog over verhandelde of ze
+moesten terechtgesteld worden; overal was eene slachting te zien,
+evenals van vee....
+
+Niet erg lang daarna werd ook Maximus, de bekende philosoof, een man van
+groote geleerdheid, door wiens wijze lessen de keizer Julianus grondig
+in de wetenschap was onderricht, er van aangeklaagd, bovengenoemde
+verzen te hebben gehoord. Hij erkende er van te hebben geweten, maar
+had, als philosoof, zich verplicht geacht, er geen ruchtbaarheid aan te
+geven. Ja, hij had zelf voorspeld dat die uitvorschers van de toekomst
+er de doodstraf voor zouden ondergaan. Naar Ephese, zijne vaderstad
+gebracht, werd hij aldaar onthoofd en ondervond, gelijk het laatste
+proces hem leerde, dat de onrechtvaardigheid van een rechter
+gevaarlijker is dan alle beschuldigingen."
+
+Ammianus voegt er o.m. nog (in c. 2, 3) deze karakteristieke
+bijzonderheden aan toe: "En opdat zelfs de echtgenooten geen tijd zouden
+hebben, de ellende hunner mannen te beweenen, werden terstond
+gerechtsdienaars er op afgezonden, die, bij 't verzegelen der huizen en
+het nazoeken van het huisraad van den veroordeelde, onzinnige
+bezweringen of recepten voor liefdedranken heimelijk verstopten, alles
+gereedmaakt tot verderf van onschuldigen. Als die stukken voor de
+rechtbank waren voorgelezen, waar men noch op grond van wet, noch van
+geweten, noch van billijkheid de waarheid van de leugen onderscheidde,
+werden de goederen geconfiskeerd en onschuldigen, onverdedigd,
+jongelingen zoowel als ouden, met verlamde leden, in draagstoelen naar
+het schavot gebracht."
+
+Hierbij dient echter uitdrukkelijk te worden opgemerkt, dat de
+wreedheid van keizer Valens niet alleen door Ammianus en de aanhangers
+der oude religie, maar ook door Christelijke schrijvers[98] ten
+strengste werd veroordeeld.
+
+Naar aanleiding van die raadpleging der godheid wenschen wij nog een en
+ander in 't midden te brengen.
+
+Er is in Pergamum (in Klein-Azi�) een bronzen toovergereedschap
+gevonden, dat aan den bovenvermelden drievoet herinnert, bestaande in
+hoofdzaak uit eene driehoekige bronzen plaat met afbeeldingen van
+Hecate, tooverwoorden, verbindingen van klinkers en allerlei magische
+figuren er op. Men heeft hiermede ook den z.g. scriptoskoop vergeleken,
+een bord met letters en woorden, waarop een driehoek van bordpapier in
+beweging kan worden gebracht, ten einde op spiritistische s�ances
+antwoorden te verkrijgen; ten onzent wordt echter hiertoe in plaats van
+dien driehoek bij voorkeur een houten kruis gebruikt, rustende op eene
+stift.
+
+Het ligt voor de hand, dat het spellen van woorden door middel van
+tafelbeweging, zooals sinds het midden der vorige eeuw in zwang is, het
+geduld der vragenden al heel spoedig op eene harde proef stelt.
+Dientengevolge is men gewoon om, zoodra men uit eenige letters het
+betreffende woord meent te kunnen opmaken, terstond tot een ander woord
+over te gaan, hetgeen echter, zooals van zelf spreekt, tot verkeerde
+uitkomsten kan leiden. Maar ook in dit opzicht leert ons het moderne
+spiritisme de raadpleging van den drievoet, zooals ze in het
+bovenvermelde geval door Ammianus, onzen besten zegsman, bericht wordt,
+beter begrijpen.
+
+Een geheel ander geval van tooverij dan het voorafgaande is hetgeen ons
+Zosimus, een niet onbetrouwbaar historicus uit de vijfde eeuw, van
+Nestorius, den opperpriester der Eleusinische mysteri�n, bericht (IV,
+18):
+
+     "Aan Nestorius, gedurende die tijden [375 n. Chr.] hierophant,
+     verkondigde een droomgezicht, dat de held Achilles [de hoofdfiguur
+     uit den Trojaanschen oorlog, z.b. I] van overheidswege
+     eerbetuigingen moest ontvangen; dit toch zou de stad heil brengen.
+     Toen hij nu het droomgezicht aan de overheden had meegedeeld en
+     dezen, in de meening dat hij, als stokoud man, onzin praatte, er
+     geen notitie van namen, ging hij bij zich zelf te rade wat er te
+     doen viel en in de goddelijke dingen van jongs af aan onderricht,
+     vervaardigde hij eene figuur van den held in een klein huisje en
+     zette dit onder het beeld van Athene, dat in het Parthenon staat.
+     Zoo dikwijls hij nu de gebruikelijke ceremoni�n ter eere van de
+     godin voltrok, bracht hij tegelijk ook aan den held naar zijn beste
+     weten en overeenkomstig den ritus zijn huldebetoon, en aangezien op
+     deze wijze de raad van den droom in vervulling werd gebracht,
+     bleven, toen eene zware aardbeving plaats had, de Atheners alleen
+     gespaard."
+
+Ook uit een ander bericht, dat kort hierna ter sprake zal komen, blijkt,
+dat Nestorius allerlei tooverpractijken beoefende, en er bestaat dus
+geen reden, het hier vermelde feit in twijfel te trekken; of echter het
+neerzetten van het Achillesbeeldje en de te zijner eere verrichte
+ceremoni�n de oorzaak zijn geweest, dat het onheil aan de stad
+voorbijging, is eene vraag van geheel anderen aard.
+
+In 378 kwam de wreedaardige keizer Valens, die toch al sinds het
+bovenvermelde rechtsgeding ongeluk op ongeluk had ondervonden, rampzalig
+aan zijn einde. Bij Adrianopel door de Gothen overwonnen, werd hij, naar
+het geloofwaardigste bericht luidt, zwaar gewond eene hut binnengedragen
+en werd deze door de vijanden, die niet wisten met wien zij te doen
+hadden, in brand gestoken. Ammianus brengt (in XXXI, 14, 8 vlg.) naar
+aanleiding hiervan de verzen van bovenvermeld orakel in herinnering en
+voegt er aan toe:
+
+     "Valens, onbeschaafd en ruw als hij was, gaf er eerst niets om,
+     maar door voortdurende tegenslagen van de ergste soort tot de meest
+     verachtelijke vrees vervallen, huiverde hij, bij herinnering aan
+     datzelfde orakel, als er maar van Azi� sprake was, want hij hoorde
+     van ontwikkelde menschen dat Homerus en Cicero van een berg Mimas
+     hadden gesproken, die boven de stad Erythrae [in Klein-Azi�] ligt.
+     Maar na zijn ondergang en den aftocht der vijanden werd er, naar
+     men zegt, nabij de plek, waar hij zou gevallen zijn, eene hooge
+     verhevenheid van steenen gevonden, waaronder zich ��n bevond met
+     het opschrift in Grieksche letters, dat een zekere Mimas, een
+     voornaam man uit den ouden tijd, aldaar begraven was."
+
+Het merkwaardigste is echter, dat, na Valens, reeds in 379 inderdaad
+iemand, wiens naam met "Theod" begon, den troon besteeg, echter geen
+Theodorus, zooals de magi�rs vermoed hadden toen zij te vroeg met het
+raadplegen van het orakel waren opgehouden, maar Theodosius I, later de
+Groote bijgenaamd.
+
+Theodosius wist echter de magie er weinig dank voor en vaardigde in 389
+met zijne medekeizers Valentinianus II en Arcadius het volgende
+wetsbesluit uit[99]:
+
+     "Al wie hoort dat iemand met de smet van booze kunsten is bezoedeld
+     en hem betrapt en gegrepen heeft, moet hem terstond te voorschijn
+     slepen en aan de oogen der rechters als een vijand van het
+     algemeene welzijn toonen. En indien iemand uit de wagenmenners of
+     uit eenig ander soort menschen getracht heeft tegen dit verbod in
+     te gaan, of in 't geheim zelfs iemand, die aan de booze kunst
+     klaarblijkelijk schuldig is, heeft omgebracht, moet hij de
+     doodstraf niet ontkomen, daar eene dubbele verdenking op hem rust
+     van �f een openbaar schuldige aan de strengheid der wetten en de
+     vereischte ondervraging te hebben onttrokken, ten einde hem te
+     verhinderen zijn medeplichtigen bekend te maken, �f wellicht een
+     particulieren vijand onder den schijn van zulk eene strafoefening
+     met eene nog veel wreedere bedoeling te hebben uit den weg
+     geruimd".
+
+Tot toelichting zij hierbij opgemerkt, dat de wagenmenners toenmaals bij
+de wedstrijden elkaar door middel van tooverij trachtten afbreuk te doen
+en ook voor gewelddadigheden niet terugdeinsden.
+
+Toen echter in 408 Rome door de Gothen, belegerd en uitgehongerd werd,
+was de overheid toch tot zekere hoogte bereid, om bij de magie hulp te
+zoeken. De gouverneur van Rome, Pompeianus, trad in onderhandeling met
+eenige Etruri�rs, die beweerden, eene zekere stad van de haar omringende
+gevaren te hebben bevrijd. Ze hadden nl. door gebeden en ceremoni�n
+volgens den voorvaderlijken ritus, geweldige bliksemstralen bezworen en
+zoodoende de barbaren verjaagd. Ze eischten, dat van regeeringswege
+zekere oude gebruiken zouden worden verricht, maar de zaak heeft haar
+beloop niet gehad--daaromtrent zijn de duistere en elkaar tegensprekende
+berichten[100] het eens. Ten slotte ging men er toe over, zich van de
+barbaren tegen eene ontzaglijke som vrij te koopen.
+
+De Etruri�rs--dit zij hierbij opgemerkt--waren van oudsher om hunne
+tooverijen bekend en zouden het geheim hebben geweten van op het onweer
+in te werken. Naar aanleiding hiervan heeft men wel eens vermoed, dat ze
+zich van electriciteit bedienden, en o.m. het door ons aan het einde van
+hoofdstuk I vermelde verhaal van koning Tullus Hostilius in dit verband
+betrokken.
+
+Wij gaan nu tot Proclus over, den grootsten Neoplatonicus der vijfde
+eeuw, Proclus, die tot de eerste systematici van alle tijden wordt
+gerekend en met de meest subtiele dialectiek ook diep religieus gevoel
+vereenigde.
+
+Proclus, in alle toenmalige wetenschappen bedreven, beoefende ook de
+magie. Zijn leerling Marinus vermeldt dienaangaande in de
+levensbeschrijving van zijn meester (c. 28):
+
+     "Hij maakte gebruik van de systasen en entychie�n der Chaldee�rs en
+     van de goddelijke en geheimzinnige strophalen [tooverwielen]. Want
+     dit alles had hij overgenomen en de wijze van uitspreken en het
+     andere gebruik ervan had hij geleerd van Asclepigeneia, de dochter
+     van Plutarchus [den leermeester van Proclus]. Want bij haar alleen
+     waren de tooverijen van den grooten Nestorius [z.b.] en de geheele
+     the�rgische bezweringsmethode bewaard gebleven, door haar vader aan
+     haar overgeleverd. En reeds voordien had Proclus, door de
+     Chaldeeuwsche reinigingen naar den ritus gezuiverd, uit eigen
+     aanschouwing met lichtende verschijningen van Hecate verkeer,
+     zooals hij ook zelf in een afzonderlijk geschrift vermeldt. Door
+     een zekeren iynx [tooverschijf] handig in beweging te brengen deed
+     hij regenbuien neerkomen en bevrijdde hij Attica van verderfelijke
+     hitte. Hij legde amuletten tegen aardbevingen neer en stelde de
+     voorspellingskunst van den drievoet op de proef".
+
+Hierbij enkele opmerkingen.
+
+"Systase" beteekent o.m. "samenkomst", "voorstelling", "aanbeveling"; in
+de magie verstaat men er blijkbaar hymnen en ceremoni�n onder, waardoor
+men met de eene of andere godheid in relatie treedt zonder eenig letsel
+te ondervinden, vgl. inzonderheid den grooten tooverpapyrus uit Parijs
+(v. 209), uit eene passage boven door ons behandeld. "Entychie", d.w.z.
+"ontmoeting", zal wel ongeveer dezelfde beteekenis hebben gehad.
+
+Wat voorts van den "grooten" Nestorius gezegd wordt, komt overeen met
+het bericht van den geschiedschrijver Zosimus, dat wij boven hebben
+aangehaald; van Nestorius had Proclus het neerleggen van amuletten tegen
+aardbevingen overgenomen.
+
+Den "iynx" of tooverschijf hebben we reeds in ons eerste hoofdstuk
+ontmoet. Van eene soort "strophalos" en wel de "Hecatische", d.w.z. de
+aan Hecate gewijde, berichten latere zegslieden dat hij van goud was
+met een saffiersteen in 't midden en met verschillende karakters en
+figuren op zijne oppervlakte. Men draaide hem met een riem van stierhuid
+rond en stiet daarbij allerlei onverstaanbare klanken uit. In 't
+algemeen werden zulke toovergereedschappen, hetzij dezen een kogelronden
+of een driehoekigen, of welken vorm ook hadden, iynxen genoemd[101].
+
+Evenals die "strophalos" aan het bovenvermelde toovergereedschap uit
+Pergamum, doen de divinatorische proefnemingen van Proclus ons
+onwillekeurig aan de ondervraging van den drievoet aangaande den
+opvolger van keizer Valens denken.
+
+Karakteristiek is ook het volgende verhaal van Marinus (c. 29):
+
+     "Asclepigeneia, de dochter van Archiades en Plutarche en
+     echtgenoote van Theagenes, een weldoener van mij, werd, toen ze nog
+     een meisje en bij hare ouders was, door eene zware ziekte
+     aangetast, waar de artsen machteloos tegenover stonden. Archiades,
+     die op haar alleen de hoop van zijn geslacht had gevestigd, was
+     mistroostig en vol smart, zooals te begrijpen. Toen de doktoren het
+     opgaven, wendde hij zich, zooals hij bij de belangrijkste
+     aangelegenheden placht te doen, tot den philosoof, als tot zijne
+     laatste toevlucht of liever als tot een Redder en drong met
+     smeekbeden bij hem er op aan, ook zelf onverwijld te bidden voor
+     het behoud van zijne dochter. Proclus ging naar den Asclepiustempel
+     om den god voor de zieke aan te roepen. Want de stad mocht zich
+     toen nog in diens bescherming verheugen en het heiligdom van den
+     "Redder" was nog onverwoest. Terwijl hij op de meer ouderwetsche
+     manier zijn gebed verrichtte, kwam eene groote verandering in den
+     toestand van het meisje en voelde ze zich in eens verlicht, want de
+     Redder, immers als een god, genas haar gemakkelijk. Na de
+     plechtigheden te hebben vervuld, stapte Proclus naar Asclepigeneia
+     en vond haar verlost van de pijnen, die haar lichaam nog zoo even
+     gekweld hadden, in een toestand van gezondheid verkeerende".
+
+De werken van Proclus, voor zoover ze ons nog zijn bewaard gebleven,
+bevestigen de beweringen van Marinus.
+
+Zoo verzekert Proclus[102] dat "de ware wijders ... door middel van
+levenwekkende figuren en namen aan de godenbeelden leven en beweging
+mededeelen" of, zooals hij het elders[103] uitdrukt, dat "de
+wijdingskunst ... in de godenbeelden bezieling legt ... en door middel
+van wekere symbolen het uit deelbare en vergankelijke materie ontstane
+in staat stelt om deel te hebben aan een god en door hem in beweging te
+worden gebracht en de toekomst te voorspellen".
+
+Volgens de "Asclepius", een der zg. Hermetische geschriften en
+waarschijnlijk uit de derde eeuw n. Chr. dateerende, waren de
+Egyptenaren de uitvinders van dit soort magie (c. 37):
+
+     "Onze voorouders vonden eene kunst uit om goden te scheppen. Aan
+     deze uitvinding voegden ze eene er mee overeenstemmende en aan het
+     wezen der wereld ontleende kracht toe en deze met die uitvinding
+     vermengende, riepen ze, daar ze geen zielen vermochten te scheppen,
+     zielen van demonen of engelen op en banden ze in beelden door
+     middel van heilige en goddelijke wijdingen, waardoor de beelden het
+     vermogen konden hebben om zoowel goed als kwaad te doen."
+
+En elders (c. 24) is er sprake van "standbeelden, bezield met gevoel en
+vol van geest, die groote en wonderbaarlijke dingen doen, standbeelden,
+die de toekomst vooruit weten en haar door lot, profeten, droomen en op
+vele andere manieren voorspellen, standbeelden, die ziektes veroorzaken,
+maar ook genezing bewerken".
+
+Ook Origenes heeft het herhaaldelijk[104] over de magische wijding van
+standbeelden en Zosim zegt (V, 41) hoogst opmerkelijk "dat de
+standbeelden, door plechtige wijdingen geheiligd, ... zielloos zijn en
+niets vermogen uit te richten als iets van die wijding te loor is
+gegaan".
+
+Een groot Egyptoloog, G. Masp�ro, heeft er dan ook op gewezen, dat
+inderdaad in het oude Egypte, althans te Thebe, ten tijde van de XIX en
+de volgende dynastie�n (dus na � 1350 v. Chr.) de standbeelden van god
+Amun wonderen zouden hebben verricht. De koning raadpleegde het
+standbeeld, soms zelfs in 't openbaar, omtrent allerlei aangelegenheden
+en na elke vraag zeide het met zijn hoofd uitdrukkelijk ja, en wel twee
+keer. Theoretisch sprak de ziel, die in het beeld was getooverd, maar
+feitelijk bewoog zich het standbeeld door eene of andere mechanische
+verrichting, welke de priesters geheim wisten te houden.
+
+Het geloof aan de bezieling van beelden komt ook bij primitieve volkeren
+voor.
+
+Zoo maken bijv. de Papoeas op Nieuw-Guinea wanneer iemand gestorven is,
+beeldjes uit hout en nopen door allerlei ceremoni�n de ziel van den
+overledene, in het beeld te gaan, dat zij vervolgens met haar in
+onafscheidelijken samenhang achten te zijn. Het beeld wordt bij
+gewichtige aangelegenheden geraadpleegd; spreekt het niet, dan is het
+goed, spreekt het daarentegen, d.w.z bevangt den vrager eene beving, dan
+is de zaak bedenkelijk. Vooral bij ziekten moet het beeld dienst doen.
+
+Verwant hiermede is het bijv. op Celebes voorkomende gebruik, den
+ziektedemon in een beeld te tooveren en dit vervolgens angstvallig te
+schuwen.
+
+Wij zien dus, hoe een oeroud animistisch geloof zich nu nog bij
+primitieve volkeren handhaaft, terwijl het bij een meer beschaafd volk
+(de oude Egyptenaren) aanleiding gaf tot grove bedriegerij.
+
+Proclus vermeldt ook[105] dat "sommigen door het sap van nachtschade en
+andere gewassen zich in de oogen te druppelen beelden van demonen in de
+lucht zien", zooals dan ook werkelijk door ooginspuitingen
+"hallucinaties" kunnen worden opgewekt. In de tooverpapyri vindt men ook
+dienomtrent aanwijzingen, maar de meest belangrijke passage is te
+onduidelijk om haar hier aan te halen; wij moeten ons dus met een ander
+veel minder treffend, maar toch belangwekkend specimen behelpen[106].
+
+     "Eene bezwering ter verkrijging van een onmiddellijk visioen.
+
+     Eeim, To, Eim, Alalep, Barbariath, Menebreio, Arbathiaoth,
+     Iouel, Iael, Oueneiie, Mesommias. De god kome, dien ik voor mij
+     raadpleeg, en ga niet weg voordat ik hem zal hebben vrijgelaten.
+     Ournaour, Soul, Zasoul, Ouot, Nooumbiaou, Thabrat, Beriaou,
+     Achthiri, Marai, Elpheon, Tabaoth, Kirasina, Lampsoure, Iaboe,
+     Ablanathanalba, Akrammachamarei. [Doe water] in eene bronzen kom
+     met olie [er op, z.b.], zalf uw rechter oog met water uit een
+     verongelukt schip en het linker met eenig koptisch antimonium met
+     het water vermengd. Indien gij geen water uit een verongelukt schip
+     kunt vinden, dan van een ondergedompeld uit teen gevlochten
+     veerschuitje."
+
+Proclus spreekt van diergelijke "autopsie�n" als uit eigen ervaring en
+tracht ook hun ontstaan nader toe te lichten:
+
+     "De goden laten vele gestalten voor zich uitgaan en vertoonen vele
+     afwisselende figuren; nu eens gaat een vormeloos vuur voor hen uit,
+     dan een dat tot de gedaante van een mensch is gevormd en dan een
+     dat weer eene andere gestalte heeft aangenomen"[107].
+
+     "Terwijl de goden zelven onveranderlijk blijven en er niets bij
+     verkrijgen of verliezen, gaan goddelijke verschijningen voor hen
+     uit, die in de ruimte om ons heen ontstaan. Want daar de
+     aanschouwenden lichamelijk en de goden zelven onlichamelijk zijn,
+     hebben de visioenen die ze aan hen, die zulks waardig zijn, toonen,
+     iets van de toonenden, maar ook iets, dat aan de aanschouwenden
+     verwant is. Daarom worden zij ook gezien en niet door allen gezien.
+     Want de aanschouwenden zelven zien ze door middel van de stralende
+     omhulsels der zielen. Men ziet ze althans vaak als de oogen omhuld
+     zijn"[108].
+
+De theorie, dat de mensch nog een fijner organisme dan het
+grofstoffelijke lichaam bezit, vindt men in Plotinus' geschriften
+slechts eventjes aangeduid (Enn. I, 1, 7; VI, 4, 15), maar reeds bij
+Porphyrius[109] is ze in dier voege ontwikkeld, dat hij verscheidene
+"omhulsels" der ziel aanneemt. Damascius, een denker uit de zesde eeuw,
+spreekt o.m. van een "sterreachtig"[110] voertuig der ziel; vandaar
+blijkbaar de uitdrukking, "astraal" lichaam, thans bij voorkeur door de
+theosophen gebezigd. Bij de spiritisten vindt men ook de uitdrukking
+"perisprit". Volgens onderzoekers, wier wetenschappelijkheid aan geen
+twijfel onderhevig is, schijnt de hypothese van zulk een ijler lichaam
+noodig, om zekere "mediamieke" verschijnselen te verklaren.
+
+De Christelijke kerk heeft zich officieel, d.w.z. bij monde van
+concilies, tegen de magie uitgesproken.
+
+De zesde canon (regel) van de synode, in 306 (?) te Elvira (in Spanje)
+gehouden, luidt:
+
+     "Indien iemand door middel van tooverij een ander doodt, mag hem,
+     omdat hij dit misdrijf niet zonder afgodendienst kon volvoeren,
+     zelfs bij het einde [des levens] het avondmaal niet worden
+     toebediend".
+
+Ook hieruit blijkt, zooals wij reeds in IV hebben gezien, dat men de
+tooverij in noodzakelijk verbond achtte te staan met den dienst der
+goden.
+
+Opmerkelijk is ook de vierentwintigste canon van de Synode te Ancyra (in
+Klein-Azi�), uit het jaar 314:
+
+     "Zij, die waarzeggen en de gewoonten der volkeren [d.w.z. der
+     niet-Christenen] volgen, of lieden in huis halen teneinde
+     toovermiddelen op te sporen of reinigingen te voltrekken, moeten in
+     de voorgeschrevene vijfjarige boete vervallen naar de bepaalde
+     graden van drie jaren kniebuiging en twee jaren gebed zonder
+     offer".
+
+De zesendertigste canon van de synode te Laodicea (tusschen 343 en 381?)
+bepaalt:
+
+     "De hoogere en lagere clerici mogen geen toovenaars, bezweerders,
+     of sterrewichelaars wezen, noch zoogenaamde amuletten vervaardigen
+     die boeien voor hunne eigene zielen zijn. Diegenen echter, die deze
+     amuletten dragen moeten buiten de kerk worden gesloten".
+
+De zestiende canon van eene synode, na het midden der vijfde eeuw in
+Ierland gehouden, liep over tooverij.
+
+Dat men echter in de practijk niet altijd de stengste opvatting
+huldigde, blijkt o.m. uit hetgeen Rufinus in zijne "Kerkgeschiedenis"
+(omstreeks 402 geschreven) aangaande den H. Spiridion, een bisschop op
+Cyprus en tijdgenoot van Constantijn den Grooten, bericht (I, 5):
+
+     "Hij had eene dochter, Irene genaamd, die altijd hare plichten
+     jegens hem trouw vervulde en die als maagd stierf. Na haar
+     overlijden kwam iemand die zeide dat hij aan haar eenig deposito
+     had toevertrouwd. De vader wist niets van de zaak af. Men doorzocht
+     het geheele huis maar vond nergens het verlangde. Toch bleef hij,
+     die het deposito had toevertrouwd, met geween en tranen aandringen;
+     hij verzekerde zelfs aan zijn leven een einde te zullen maken, als
+     hij het deposito niet terug kreeg. De vader, door zijne tranen
+     bewogen, snelde naar het graf van zijne dochter en riep haar bij
+     den naam. Toen riep zij uit het graf: "Wat wilt gij, Vader?" Hij
+     vroeg: "Waar hebt gij het deposito van den man neergelegd?" Daarop
+     wees zij hem de plaats aan en zeide: "Daar zult gij het ingegraven
+     vinden". De vader keerde naar huis terug en gaf het deposito, dat
+     gevonden werd zooals de dochter uit het graf had geantwoord, terug
+     aan hem die het opeischte."
+
+Die handeling van den H. Spiridion, wiens naam hoogst opmerkelijk is,
+doet ons onwillekeurig aan de bezwering van Melissa denken, die wij in
+ons eerste hoofdstuk hebben vermeld.
+
+De kerkelijke schrijver Lactantius (omstreeks 310), om zijn vloeienden
+stijl als de "Christelijke Cicero" geprezen, doet ons door eene hoogst
+onbevangene uiting over de necromantie, onwillekeurig aan Justinus den
+martelaar denken (vgl. hoofdstuk IV).
+
+Weliswaar spreekt ook hij in zijn hoofdwerk Goddelijke instellingen"
+(II, 16) van de "doodenbezwering en de tooverkunst en wat de menschen
+verder aan kwaad openlijk of in 't geheim uitvoeren", en van de "magi�rs
+en diegenen, die het volk terecht boosdoeners noemt", weliswaar denkt
+ook hij hierbij zonder weifelen aan den invloed van demonen "vijanden en
+kwellers der menschen" (c. 15), maar als het er op aankomt, de
+onsterfelijkheid der ziel te bewijzen, slaat hij een geheel anderen,
+meer objectieven toon aan (VII, 13):
+
+     "Onwaar is het gevoelen van Democritus, Epicurus en Dicaearchus
+     [een volgeling van Aristoteles] dat de ziel zou worden opgelost.
+     Zij zouden zeker niet durven spreken van den ondergang der zielen
+     in tegenwoordigheid van een magi�r, die wist, dat de zielen door
+     zekere bezweringen uit de onderwereld worden opgeroepen en
+     tegenwoordig zijn en zich aan menschelijke oogen vertoonen en
+     spreken en de toekomst voorspellen, en als zij [nl. de ongeloovige
+     wijsgeeren] het dorsten, zouden zij door het feit zelf en de
+     rechtstreeksche bewijzen weerlegd worden".
+
+Minder onbevangen dan Lactantius was zijn jongere tijdgenoot Eustathius
+van Antiochi�, die een verwoeden aanval heeft gericht tegen Origenes'
+bovenvermelde bijbellezing over de "tooveres van Endor." Daarbij neemt
+hij redeneeringen te baat als volgt (c. 5): "Deed de vrouw Samu�l
+opkomen met lichaam en al of bekleed met eenigen vorm op de wijze van
+een schaduwomtrek? Indien ze hem zonder lichaam deed opkomen, liet ze
+niet Samu�l weer opstaan, maar de gedaante van een geest. Want de echte
+Samu�l is de uit ziel en lichaam samengestelde, de mensch die eene
+evenredige mengeling uit beide heeft", enz. Ook beweert hij (c. 12
+vlg.), dat de voor Samu�l zich uitgevende demon zegt: "Morgen zult gij
+en Uw zoon Jonathan bij mij zijn", en derhalve in tegenspraak is met de
+schrift, waarin uitdrukkelijk staat "dat Saul tegelijk met drie zonen
+gedood is, maar niet met ��n alleen." Origenes haalt echter c. 5 i.f.
+den gewonen tekst aan, nl.: "Morgen zult gij en uwe zonen bij mij zijn",
+en waar Eusthathius zijne tekstvariante van daan heeft, is ons onbekend.
+
+Op hetzelfde niveau staan de beschouwingen van Gregorius van Nyssa (in
+Klein-Azi�) over de toovenares in een brief aan den bisschop Theodosius
+sius (tweede helft vierde eeuw), vgl. p. 202 v/203 r:
+
+     "De demon heeft ook tegen wil en dank zich zelf verraden door de
+     waarheid te zeggen: "Morgen zult gij en Jonathan bij mij zijn."
+     Want indien het waarlijk Samu�l was, hoe kon het dan, dat Saul, die
+     wegens alle mogelijke boosheid was veroordeeld, bij hem zou komen?
+     Maar 't is duidelijk, dat de booze geest, die in de plaats van
+     Samu�l gezien werd, niet loog, toen hij zeide dat Saul bij hem zou
+     zijn. Indien echter de schrift zegt "en Samu�l zeide", laat dan
+     eene zoodanige uitdrukking een kundige niet in verwarring brengen
+     maar laat hij meenen, dat er bijstaat "die geloofd werd Samu�l te
+     zijn", want wij vinden dat de Schrift vaak spreekt van het
+     schijnbare in de plaats van het werkelijke."
+
+Tot zulke redeneeringen moest men wel komen als men er van uitging dat
+"Samu�l groot onder de heiligen, de tooverij echter eene booze zaak is"
+(201 v).
+
+Hoogst belangwekkend is een geschrift dat waarschijnlijk uit den tijd
+van Julianus den afvallige dagteekent, nl. de legendaire "Confessie van
+den H. Cyprianus" (niet den kerkvader), die zijne ziel aan den duivel
+had verkocht, maar zich bekeerde en verlossing vond. In genoemde
+"Confessie" verhaalt Cyprianus uitvoerig zijn loopbaan en biecht op wat
+hij als toovenaar heeft misdreven. Wij halen hier een en ander uit aan,
+te beginnen met de uitermate kenschetsende woorden (c. 7):
+
+     "Ik was een wonderdoener als een uit den ouden tijd en gaf proeven
+     van mijne tooverkunst; ik was vermaard als een magi�r-philosoof,
+     daar ik veel begrip had van de ongeziene dingen."
+
+Het volgende citaat, uit c. 12, handelt over de magische vertooning van
+schijnbeelden, die reeds vroeger in dit hoofdstuk ter sprake is gekomen:
+
+     "Voor de grap maakte ik dat water in de woestijn scheen te stroomen
+     en plassen in de huizen scheen te vormen."
+
+En in c. 13 luidt het desgelijks:
+
+     "Ik liet ook dooden als levenden voorkomen en lammen als
+     loopenden."
+
+Maar hij gebruikte zijne tooverkunst nog voor geheel andere doeleinden
+(c. 12):
+
+     "Ik maakte dat vrouwen van hunne mannen naar boeleerders gedreven
+     werden.... ik heb geheele families aan 't verderf overgeleverd."
+
+Voor de ergste gruwelen deinsde hij niet terug (c. 11):
+
+     "Ik heb zwangere vrouwen ter wille van de demonen opengesneden ...
+     ik heb vele ... demonen door diergelijke offers verzadigd om op die
+     manier tot den duivel zelf te genaken. En toen ik op het punt stond
+     naar hem toe te gaan, bracht ik hem het bloed van elk levend wezen
+     in een gouden schaal. Hij nam het aan, besprenkelde eerst zijne
+     kroon er mee en zijne dienstbare machten, vervolgens ook mij en
+     zeide: "Ontvang ook gij macht over alle zielen van onredelijke en
+     redelijke wezens."
+
+Uitvoerig zet Cyprianus uiteen, hoe de duivel en de demonen mirakelen
+bewerken (5 vlg):
+
+     "In alle sterren en planten en in de scheppingen des Heeren heeft
+     hij gelijkenissen met zich samengevlochten, tot den oorlog tegen
+     God en Diens engelen. Daardoor brengt hij de menschen aan 't dwalen
+     als ware hij God, hoewel hij niets in substantie bezit, maar alles
+     bij wijze van eene schimachtige schilderij voorstelt en vertoont.
+     Vandaar dat de demonen, wanneer zij in gedaanten verschijnen zich
+     oplossen, al beijveren zij zich om althans door middel van beelden
+     hunne macht te toonen.
+
+     Hoe hij echter materie voor deze schaduwen heeft, zal ik zeggen:
+     nergens anders vandaan dan van de offers. Want de walmen der
+     offerdampen worden voor hem materiaal, als wol en linnen en
+     weefsels en verven en werktuigen. En daarin hullen zich de demonen,
+     de schaduwen ervan in de plaats van gestalten gebruikende. Daarom
+     eischt hij een offer, tot dat van eene mier toe en verlangt hij
+     wateren en wol en vruchten en alle dingen op aarde, om daarvan
+     gebruik te maken tot het vormen van schijnbeelden. Evenals wij de
+     herinneringen aan overledenen als beelden in onze gedachte hebben,
+     en hen zien, terwijl ze niet verschijnen en met hen verkeeren
+     terwijl ze niet bij ons zijn, aldus neemt ook de duivel afdrukken
+     van de vormen der hem gebrachte offers en omgeeft zich en de zijnen
+     er mee, regen gevende maar geen water, vuur makende, maar dat niet
+     brandt, een visch gevende maar geen spijs, en goud schenkende, maar
+     dat niet werkelijk is. Ook uit de andere stoffen schept hij vormen
+     en toont eene stad en huizen en landstreken en bergen en
+     vadersteden, en evenzeer ook gras en bloemen en wolstoffen en
+     geborduurde doeken en de substantie van droomen.... En al deze
+     schijnbeelden vormt hij, maar de goddelooze menschen stellen hem
+     door hun dienst in staat ook dit te doen."
+
+Cyprianus erkent dan ook (c. 11):
+
+     "Mijne weldaden gaven geen baat, daar zij geen substantie hadden
+     ... Als ik iemand goud gaf, duurde het drie dagen, weshalve
+     diegenen, wien ik den truc mededeelde, het snel wisselden tot
+     schade van de wisselaars."
+
+Augustinus, de beroemdste der kerkvaders, "een philosophisch en
+theologisch genie van den eerste rang", die zoo vele onderwerpen van
+zielkundigen aard met scherpzinnig vernuft heeft behandeld, weidt ook
+over de magie herhaaldelijk uit, voornamelijk in zijn hoofdwerk "De
+staat Gods" (tusschen 413 en 427 geschreven). Hij legt in de eerste
+plaats (VIII, 19) er den nadruk op, dat reeds v��r het Christendom de
+tooverij door de wetten zwaar werd gestraft en beroept zich o.m. op de
+passage uit Vergilius (z.b. III) waar Dido verzekert, tegen haar zin de
+toevlucht tot magische kunsten te nemen. Ook wijst hij er op, dat
+Apuleius, toen men hem van tooverij beschuldigde (z.b. IV), alles deed
+om zijne onschuld aan te toonen en zich volstrekt niet op magische
+vaardigheden beroemde, zooals de Christenen op hun geloof, ondanks alle
+vervolgingen.
+
+Met onverholen afschuw spreekt Augustinus (in X, 9) van de "bezweringen
+en tooverzangen, vervaardigd door die gruwelijk nieuwsgierige kunst, de
+magie, met een meer verachtelijken naam go�tie, met een meer eervollen
+the�rgie geheeten door hen, die deze practijken als 't ware trachten te
+onderscheiden en welke van hen, die zich aan ongeoorloofde kunsten
+overgeven, diegenen, die ook het volk voor boosdoeners uitmaakt,
+verdoemelijk achten--want zij zouden zich immers met go�tie
+afgeven--anderen echter voor prijzenswaardig willen laten doorgaan, die
+al de the�rgie beoefenen. Beiden echter zijn gebonden aan de
+bedriegelijke gebruiken waarmee men de demonen, onder den naam van
+engelen vereert".
+
+Naar aanleiding van de tooverijen van Circe, in ons eerste hoofdstuk
+vermeld, en van een bericht bij Varro (vgl. III begin), dat in Arcadi�
+zij, die een zekeren poel doorzwommen, in wolven veranderd werden, maar,
+wanneer zij geen menschenvlees hadden gegeten en na negen jaren
+denzelfden poel doorzwommen, hunne menschelijke gedaante herkregen
+(XVIII, 17), stelt Augustinus zich (in c. 18) de vraag: "Wat moet men
+gelooven van de gedaanteverwisselingen, welke door de kunst der demonen
+de menschen schijnen te overkomen?" en beantwoordt haar op de volgende
+hoogst opmerkelijke wijze:
+
+     "... Als wij zeggen dat men er niet aan moet gelooven, dan staat
+     daar tegenover, dat het ook nu nog niet aan personen ontbreekt, die
+     verzekeren vernomen of zelf te hebben ondervonden. Ook ik hoorde,
+     toen ik in Itali� was, iets dergelijks van eene zekere streek
+     aldaar, waar men zeide dat herbergiersters, doorkneed in die booze
+     kunsten, gewoon waren, aan welke reizigers ze wilden of konden,
+     iets in de kaas te geven, waardoor dezen terstond in trekdieren
+     veranderd werden en allerlei benoodigdheden droegen en na gedanen
+     arbeid hunne vroegere gedaante herkregen; dat echter hun geest niet
+     dierlijk werd, maar het redelijke en menschelijke bewaarde, zooals
+     Apuleius in zijn boek, waaraan hij den titel "De gouden ezel" gaf,
+     vermeld of verdicht heeft, dat het hem zelf is overkomen om, door
+     opnemen van vergif, een ezel te worden, terwijl zijne ziel die van
+     een mensch bleef.
+
+     Dit is �f onwaar �f zoo ongewoon, dat men het te recht niet
+     gelooft. Echter moet men onwrikbaar gelooven, dat de almachtige God
+     alles kan doen wat Hij wil, hetzij om te straffen, hetzij om genade
+     te betoonen, en dat de demonen ... niets bewerken dan wat Hij
+     toelaat, wiens oordeelen vaak verborgen maar nooit onrechtvaardig
+     zijn. In geen geval scheppen de demonen substanties wanneer zij
+     iets dergelijks doen als waarover nu de quaestie loopt, maar zij
+     veranderen naar 't uiterlijk hetgeen door den waren God is
+     geschapen, zoodat het schijnt te zijn wat het niet is. Ik geloof
+     dus geenszins dat--om van de ziel geheel te zwijgen--zelfs het
+     lichaam op eenige wijze door de kunst of macht der demonen
+     werkelijk in dierlijke ledematen en gestalten kan worden veranderd,
+     maar w�l, dat het voorstellingsvermogen van den mensch, dat ook in
+     't denken en droomen ontelbare soorten van voorwerpen afwisselend
+     uitbeeldt, en, hoewel zelf geen lichaam, toch met wonderbaarlijke
+     snelheid vormen aanneemt, die op lichamen gelijken, eveneens,
+     wanneer de lichamelijke zintuigen des menschen in slaap bevangen of
+     bedwelmd zijn, op onuitsprekelijke wijze in een lichamelijke
+     gedaante binnen het bereik van eens anders zintuigen kan worden
+     gebracht, zoodat, terwijl de lichamen zelven der menschen ergens
+     liggen, wel is waar levend, maar met meer verdoofde zinnen dan ooit
+     in den slaap, het voorstellingsvermogen als 't ware
+     verlichamelijkt, in het beeld van eenig dier aan eens anders zinnen
+     verschijnt, en dat de mensch ook zich zelf verbeeldt een dier te
+     zijn, zooals hij zich dat in den droom kan verbeelden, en lasten te
+     dragen; welke lasten, als ze inderdaad lichamen zijn, door de
+     demonen gedragen worden, om de menschen te foppen, die deels de
+     ware lichamen van lasten, deels de valsche van trekdieren zien. Een
+     zekere Praestantius toch verklaarde dat het zijn vader overkomen
+     was, bedoeld vergif in een kaas thuis tot zich te hebben genomen en
+     op zijn bed als in slaap te liggen, waaruit hij echter op geen
+     manier kon worden opgewekt. Na eenige dagen was hij echter als 't
+     ware ontwaakt en had zijne ondervindingen als een droom verteld,
+     dat hij nl. een paard was geworden en te midden van andere
+     trekdieren voor de soldaten graan had getransporteerd, dat het
+     Raetische heet, omdat het naar Raeti� [ong. Tyrol en Zuid-Beieren]
+     wordt vervoerd. Bij onderzoek bleek het aldus geschied te zijn als
+     hij vertelde; en toch scheen het hem een droom toe. Een ander
+     verklaarde, dat hij, in zijn eigen huis 's nachts, voor hij ter
+     ruste ging, een philosoof, een van zijne beste kennissen, tot zich
+     zag komen, die hem eenige Platonische denkbeelden uiteenzette, die
+     hij vroeger, hoezeer er om verzocht, niet had willen uiteenzetten.
+     En toen men dien philosoof vroeg, waarom hij in het huis van een
+     ander had gedaan wat hij in zijn eigen huis had geweigerd te doen,
+     zeide hij: "Ik heb het niet gedaan, maar gedroomd dat ik het gedaan
+     had". En aldus is aan den een door middel van het
+     voorstellingsbeeld tijdens zijn waken vertoond wat de ander in zijn
+     droom zag.
+
+     Dit is niet door den eerste den beste, wien men voor
+     ongeloofwaardig zou kunnen verklaren, tot mij gekomen, maar door
+     zegslieden van wie ik niet mag aannemen, dat zij mij belogen
+     hebben. Wat men dus zegt en ook in boeken vermeld vindt, dat door
+     de Arcadische goden of liever demonen, menschen in wolven plachtten
+     te worden veranderd en dat
+
+    Circe Odysseus' makkers herschiep door toovergezangen,
+
+     schijnt mij toe op deze wijze te hebben kunnen gebeuren, als het
+     werkelijk gebeurd is."
+
+De brandende vraag of Samu�l zelf zich aan Saul heeft gemanifesteerd,
+liet ook Augustinus niet onverschillig.
+
+In zijn geschrift "Over verschillende vragen" aan Simplicianus (van 397
+dagteekenende) zegt hij (II. vr. IV, 1):
+
+     "Gij vraagt, of de onreine geest, die in de toovenares was,
+     bewerken kon, dat Samu�l door Saul gezien werd en met hem sprak.
+     Maar het is een veel grooter wonder, dat Satan zelf, de vorst aller
+     onreine geesten, met God vermocht te spreken en Hem verzocht, Job,
+     dien allerrechtvaardigsten man, op de proef te mogen stellen.... En
+     indien dit U schokt, dat het aan een boozen geest vrij stond de
+     ziel van een rechtvaardige op te wekken en als 't ware uit de
+     geheime verblijfplaatsen der dooden te voorschijn te roepen, moet
+     het dan niet meer verbazing wekken, dat Satan den Heer zelf opnam
+     en op de tinne des tempels zette? Op welke wijze hij het ook gedaan
+     heeft, de manier waarop het aan Samu�l overkomen is, opgewekt te
+     worden, blijft ons evenzeer verborgen. Of men moest soms zeggen,
+     dat het voor den duivel eene gemakkelijkere vrijpostigheid was, den
+     levenden Heer mee te nemen van waar hij wilde en neer te zetten
+     waar hij wilde, dan den geest van den overleden Samu�l uit zijn
+     verblijf op te wekken. Maar indien ons dit in het Evangelie daarom
+     niet hindert, omdat de Heer wilde en toeliet dat het geschiedde,
+     zonder eenige vermindering van zijne macht en goddelijkheid,
+     evenals Hij door de Joden zelven, ofschoon dezen verdwaasd en vuil
+     waren en de werken des duivels deden, zich heeft laten vasthouden
+     en boeien en bespotten en kruisigen en dooden: dan is het ook niet
+     absurd om te gelooven, dat door eene zekere uitzonderingsbepaling
+     van den goddelijken wil toegestaan werd, dat de geest van den
+     heiligen profeet, niet tegen zijn zin noch door gebiedende en
+     noodzakende tooverkracht, maar gewillig en aan de geheime
+     beschikking Gods, welke aan die toovenares en Saul ontging,
+     gehoorzamende, er in toestemde om zich aan den blik des konings te
+     vertoonen, ten einde hem door eene goddelijke uitspraak te
+     verpletteren. Waarom toch zou de ziel van een goed mensch, als zij,
+     door booze levenden opgeroepen, verscheen, hare waardigheid
+     verliezen, daar ook levende goede menschen dikwijls op bevel tot
+     boozen komen en met hen verhandelen over 't geen plicht en
+     billijkheid vereischt, terwijl ze daarbij hunne eer en deugd
+     ongerept bewaren en tegenover de ondeugden van de anderen zulk eene
+     houding aannemen, als in overeenstemming is met de omstandigheden?"
+
+Helt Augustinus hiermede tot de zienswijze van Origenes (z.b.) over, hij
+zou toch liever den uitweg van Tertullianus willen inslaan (2):
+
+     "Er is echter bij dit feit een andere gemakkelijkere uitweg en eene
+     meer geschikte verklaring mogelijk, nl. om aan te nemen, dat niet
+     werkelijk de geest van Samu�l uit zijne rust is opgewekt, maar een
+     fantoom en een spel van verbeelding door de machinati�n van den
+     duivel zijn voorgesteld, hetwelk de Schrift daarom met den naam van
+     Samu�l noemt, omdat de beelden der dingen met de namen van datgene
+     plegen genoemd te worden, waarvan zij beelden zijn.... Wie toch
+     aarzelt, een geschilderd mensch een mensch te noemen?... Het is dus
+     geen wonder, wanneer de Schrift zegt dat Samu�l gezien is, indien
+     ook bij geval slechts een beeld van Samu�l verscheen, door de
+     machinatie van hem, die zich in een engel des lichts verandert en
+     zijne dienaren in dienaren der gerechtigheid".
+
+Alles overwegende en geen uitspraak willende doen in de vraag of de
+menschelijke ziel na dit leven al of niet door magische bezweringen kan
+worden opgeroepen en verschijnen, komt Augustinus (3), hoewel
+"schoorvoetende, om niet meer nauwgezette onderzoekingen van te voren
+uit te sluiten" tot de conclusie om "liever aan te nemen" dat "door de
+booze medewerking van die toovenares" hier de eene of andere satanische
+illusie is te weeg gebracht.
+
+In een later geschrift "Over de acht vragen van Dulcitius" (niet v��r
+421) haalt hij in vr. VI het voorgaande betoog over de kwestie aan,
+voegt er echter aan toe (5):
+
+     "Maar dat ik niet te vergeefs gezegd heb, dat wij, om geen meer
+     nauwgezette onderzoekingen van te voren uit te sluiten, [niet dan]
+     schoorvoetende moesten aannemen, dat bij dit feit een schijnbeeld
+     van Samu�l door de booze medehulp van de toovenares is vertoond,
+     dat heeft mijn later onderzoek mij geleerd, daar ik gevonden heb,
+     dat in het boek van Jezus Sirach, waarin de aartsvaders van de rij
+     af geprezen worden, Samu�l in dier voege geprezen wordt, dat het
+     heet: "Hij heeft ook nog na zijn dood geprofeteerd [XLVI, 23]".
+     Mocht men echter ook dit boek tegenspreken op grond van den canon
+     der Hebree�n, omdat het zich daarin niet bevindt: wat moeten wij
+     van Mozes zeggen, die zeer zeker volgens Deuteronomium [XXXIV, 5]
+     stierf en volgens het Evangelie [Matth. XVII, 3] met Elia, die niet
+     stierf, aan levenden is verschenen?"
+
+Ook in zijn geschrift "Over de vereering, de dooden te betoonen" (niet
+v��r 421) heeft zich Augustinus (XV, 18) op dezelfde wijze uitgelaten.
+
+De grootste der kerkvaders is dus, wat de doodenbezwering te Endor
+betreft, ten slotte tot dezelfde conclusie gekomen als ook heden ten
+dage de meest gezaghebbende theologen en ten allen tijde de onbevangene
+lezers, dat nl. het verhaal in den Bijbel (I Sam. 28,5--20), zooals het
+er staat, eene re�ele verschijning van Samu�l veronderstelt.
+
+De the�rgie in den eigenlijken zin des woords, d.w.z. de kunst om met
+bovenmenschelijke wezens in aanraking te komen, wordt door Augustinus in
+den "Staat Gods" fel bestreden. Van het feit, dat de Neoplatonicus
+Porphyrius in zijn brief aan Anebo (z.b.) twijfelingen opperde, trekt de
+kerkvader in X, 11 ruim partij; het antwoord van Abammon (Iamblichus)
+schijnt hem te zijn ontgaan. Toch kan ook Augustinus niet alle feiten
+geheel wegcijferen, al beknibbelt hij ze zooveel mogelijk en al maakt
+hij er zich in de moeilijkste gevallen met eene uitvlucht van af:
+
+     "Wat betreft het feit, dat, zooals Porphyrius vermeldt, zij die
+     deze, [de the�rgische] vuile reinigingen volgens heiligschendenden
+     ritus uitoefenen, sommige wonderbaarlijk schoone beelden, hetzij
+     van engelen hetzij van goden, als met gezuiverden geest zien
+     (indien zij ten minste iets zoodanigs zien) dan bevestigt dit het
+     woord van den apostel dat "Satan zich verandert in een engel des
+     lichts". Van hem toch zijn die fantomen, van hem, die, begeerende
+     de rampzalige zielen door de bedriegelijke vereering van vele
+     valsche goden te verstrikken en van den waren dienst des waren
+     Gods, den eenige door wien men gereinigd en geheeld wordt, af
+     keerig te maken, zich zelf, zooals van Proteus is gezegd,
+
+         in alle gedaanten verandert,
+    vijandelijk vervolgende, bedriegelijk helpende, altijd
+    verdervende [X, 10]."
+
+Bij het vermelden van die schoone verschijningen denken wij
+onwillekeurig aan de bezwering der demonen door Iamblichus, boven
+uitvoerig beschreven.
+
+Met dat al erkent Augustinus (X, 16.) de realiteit van andere, naar
+moderne opvatting veel krassere "wonderen der goden", "waarvoor de
+geschiedenis borg staat", "die klaarblijkelijk door hunne kracht en
+macht geschieden", bijv.:
+
+     "dat eene Vestaalsche maagd, wier zuiverheid in twijfel werd
+     getrokken, het geding beslechtte door eene zeef met water uit den
+     Tiber te vullen, zonder dat het doorliep. Deze en andere wonderen
+     van dien aard zijn geenszins naar macht en grootte met die te
+     vergelijken, welke, naar wij lezen, aan het volk Gods zijn
+     geschied, hoe veel te minder die wonderen, welke door de wetten
+     zelfs van die volkeren, die zulke goden vereerden, verboden en
+     gestraft werden, nl. de wonderen der magie of the�rgie! De meesten
+     daarvan bedriegen slechts in schijn de sterfelijke zintuigen door
+     het spel der verbeelding, zooals bijv. het omlaag halen der maan
+     ... enkele schijnen wel is waar feitelijk sommige daden der vromen
+     te evenaren, maar het doel, waardoor ze worden onderscheiden, toont
+     dat onze wonderen buiten vergelijking de meerdere zijn."
+
+In zake deze laatste opmerking verwijzen wij naar het onderscheid dat
+Origenes maakt tusschen de wonderen van Jezus en die der toovenaars
+(z.b.). Voorts zij van Augustinus nog eene passage aangehaald, waarin
+hij evenzeer op gelijke wijze als andere reeds boven door ons vermelde,
+christelijke schrijvers redeneert (X, 8):
+
+     "Den magi�rs van Pharao werd daarom toegestaan, eenige wonderen te
+     verrichten, ten einde op wonderbaarlijkere wijze te worden
+     overwonnen. Zij toch werkten door middel van booze tooverijen en
+     magische bezweringen, waaraan de booze engelen, d.w.z. de demonen,
+     zijn onderworpen; Mozes echter heeft met grootere macht, omdat hij
+     het recht aan zijne zijde had, in den naam Gods, die hemel en aarde
+     schiep, met hulp der [goede] engelen hen gemakkelijk overwonnen".
+
+Zonder de redeneeringen van Augustinus aan eene ingrijpende kritiek te
+onderwerpen, moeten wij er toch de aandacht op vestigen, dat hij uit het
+oog schijnt te hebben verloren, dat de vroegere wetten de magie
+geenszins als zoodanig, maar slechts wanneer zij tot booze doeleinden
+werd misbruikt, bestraften en dat men ook van overheidswege, zooals wij
+herhaaldelijk hebben opgemerkt, wel eens de hulp van toovenaars heeft
+ingeroepen.
+
+Al die bestrijding door concili�n en kerkvaders heeft echter niet kunnen
+verhinderen, dat ook Christenen volgens de overoude methoden, tooverij
+uitoefenden. In Egypte bijv. zijn tooverpapyri gevonden, toebehoorende
+aan een magi�r uit de achtste eeuw n. Chr., maar waarschijnlijk
+grootendeels van vroeger dateerende. Wij willen tot besluit, hier nog
+een en ander uit aanhalen:
+
+     "Spreuk tot vergemakkelijking der geboorte.
+
+     Toen de Heiland met zijne discipelen op den Olijfberg ging, trof
+     hij er eene hertekoe aan, die in wee�n lag. Deze schreeuwde tot
+     hem:
+
+     "Wees gegroet, gij zoon der maagd! Wees gegroet, gij, de
+     eerstgeborene van zijn vader en van zijne moeder! Gij zult tot mij
+     komen en mij helpen in dit uur der benauwdheid". Hij wendde zijne
+     oogen tot haar en zeide: "Mijn glans zoudt gij niet kunnen
+     verdragen.... maar ik haast mij [en zend] den aartsengel Micha�l
+     tot U.... en hij neemt een scheut(?)wijns en roept mijnen naam
+     daarbij aan en den naam van mijne twaalf apostelen en zegt: wat
+     krom is, moet recht worden... Ik ben het die spreekt, de Heer
+     Jezus, die [genezing] verstrekt"[111].
+
+In de navolgende liefdes-tooverspreuk wordt ook de duivel aangeroepen:
+
+     "Sjoerin, Sjoeran, Sjoetaban, Sjoetaben, Ibonese, Sjarsaben, ....
+     Satan de duivel, die met zijn staf op de aarde sloeg tegen den
+     levenden God en zeide: "Ik ben ook een god"--ik bid en roep U allen
+     heden aan, opdat gij tot mij moogt komen naar [deze dingen], die ik
+     heden in mijne handen houd, opdat gij, zoodra ik aan Theodora ervan
+     geef te eten of te drinken, haar hart en haar vleesch aan mij moogt
+     boeien tot in eeuwigheid. Ja, ja!"
+
+En in eene andere spreuk, ook tot erotische doeleinden, gaat de magi�r
+zelfs tot dreigementen over, die onwillekeurig aan de vroeger vermelde
+dreigementen herinneren:
+
+     [Als gij mij niet volgt], dan daal ik neer naar de onderwereld en
+     breng den beheerscher van den Tartarus naar boven en zeg: "Gij zijt
+     ook een god," want ik wil mijn verlangen naar Theodora vervullen.
+
+     Hij zeide tot mij: "Verlangt gij den steen, ik breek hem stuk, het
+     ijzer, ik maak het tot water, de ijzeren deuren, ik verbreek ze
+     haastiglijk, tot dat ik boei het hart van Theodora aan U, ik,
+     spoedig.
+
+     Wanneer zij hierop niet komt, dan houd ik de zon in zijn wagen op
+     en de maan in haren loop en de sterrekroon die op het hoofd van
+     Jezus is, totdat ik mijn verlangen vervul, haastiglijk, ja, ja!
+
+     Ik bezweer U en al uwe machten.... ik bezweer den vurigen troon,
+     waarop gij zit, tot dat gij mijn verlangen naar Theodora, de
+     dochter van Eudoxius, vervult. Ik bezweer Uwe amuletten. Ja, ja,
+     terstond, terstond!"[112]
+
+
+
+
+Litteratuur.
+
+
+#E. Zeller#, Die Philosophie d. Griechen, Bd. III, 2e afd. 4e uitg.
+(1902).
+
+#J. Burckhardt#, Die Zeit Constantins d. Grossen, 2e uitg. (1880).
+
+#J. Geffeken#, Der Ausgang d. griech.-r�m. Heidentums, in
+Religionswiss. Bibl. hrg. v. W. Streitberg, Bd. VI (1920).
+
+#K.H.E. de Jong#, Hegel u. Plotin (1916).
+
+#Ranke#, s.v. Aegypten II Religion, in Die Rel. i. Gesch. u. Geg. I
+(1909).
+
+#E. Kuhnert#, Feuerzauber, in Rhein. Mus. f. Philol. Bd. XLIX
+(1894).
+
+#K. Preisendanz#, Die Homeromantie. Pap. Lond. CXXI, in Philologus
+Bd. LXXII (1913).
+
+The demotic magical papyrus ed. by F. Ll. Griffith a. H. Thompson
+(1904).
+
+#J. de Zwaan#, Een dichter uit den tijd der Apostolische vaderen,
+in Onze Eeuw XI jrg. 4. deel (1911).
+
+#Masp�ro#, �tud. d. myth. e. d'arch. �g. I e. II (1893).
+
+#C. Rasche#, De Iamblicho libri qui inscr. de myst. auctore,
+Dissert. M�nster (1911).
+
+#Couperus#, De berg van licht (1905).
+
+#Lucianus#, De spiritistische s�ance te Endor, in De Dageraad Bd.
+XV (1893/94).
+
+#De H#. boeken v. h. oude verbond. Vulgaat en Nederl. vertaling met
+aanteeken. kerk. goedg. II (1897).
+
+#v. Orelli#, s.v. Saul, in Herzog, Realenc. prot. Theol. u. Kirche,
+13e uitg. Bd. XVII (1906).
+
+#A. Lods#, La croyance � la vie future e. l. culte des morts dans
+l'antiquit� israelite (1906).
+
+#R. Kittel#, Geschichte d. Volkes Isra�l, 3e uitg. Bd. II (1917).
+
+#J. Scheftelowitz#, Der Seelen- u. Unsterblichkeitsglaube im alten
+Testament, in Archiv f. Religionswiss. Bd. XIX (1919).
+
+#Kautzsch#, s.v. Urim u. Tummim, in Herzog, Realenc. 3e uitg. Bd.
+XX (1908).
+
+#R. Ganschinietz#, Hippolytos' Cap. gegen die Magier, uit Text. u.
+Unt. Gesch. altchr. Lit. brg. v. Harnack u. Schmidt, 3 Reihe, IX. Bd. 2.
+Hft. (1913).
+
+#Origenes#, Eustathius v. Antiochien u. Gregor v. Nyssa �b. d.
+Hexe von Endor, hrg. v. E. Klostermann, in kl. Texte f. Vorl. u. �b. 83
+(1912).
+
+#V. Schultze#, Geschichte d. Untergangs d. gr.-r�m. Heidentums Bd.
+I (1887).
+
+#L. Loewenfeld#, Somnambulismus u. Spiritismus, 2e uitg. (1907).
+
+#v. Schrenck--Notzing#, Materialisationsph�nomene. Ein Beitrag z.
+Erforschung der mediumistischen Teleplastie (1914).
+
+#W. Koch#, Kaiser Julian (1899).
+
+#P. Allard#, Julien l'Apostat I, 2e uitg. (1900).
+
+#J. Geffcken#, Kaiser Julianus (1914).
+
+#R. W�nsch#, Antikes Zauberger�t aus Pergamum, in Jahrb. d.
+deutsch. arch. Inst. Erg�nzungsheft VI(1905).
+
+#Gregorovius#, Geschichte d. Stadt Athen im Mittelalter Bd I
+(1889).
+
+#R. W�nsch#, Sethianische Verfluchungstafein (1898).
+
+#K. Preisendanz#, Miszellen z.d. Zauberpapyri, in Wiener Studi�n,
+Zeitschr. f. klass. Philol. XL Jrg. (1918) 1 Hft.
+
+#J. Geffcken#, Der Bilderstreit des heidnischen Altertums, in
+Archiv f. Religionswiss. Bd. XIX (1919).
+
+#K.H.E. de Jong#, Die Lehre vom Astralk�rper bei den
+Neuplatonikern, in Actes d. IV^e Congres internat. d' hist. d. rel.
+(1913).
+
+#C.J. von Hefele#, Conciliengeschichte, 2e Ausg. B. I (1873) e. II
+(1875).
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+*Slotwoord.*
+
+
+Aan het einde van ons overzicht gekomen, moeten wij nog ons eigen
+oordeel over de realiteit en de waarde der magie uitspreken.
+
+Zooals wij zagen, valt het niet te betwijfelen dat verscheidene antieke
+denkers de realiteit der magie loochenden, waarbij echter opmerkelijk
+is, dat de grootsten van hen, Democritus en Aristoteles, toch ruimte
+lieten voor feiten die tot het gebied der magie behooren. Daarentegen
+erkenden andere, bij de genoemden geenszins achterstaande denkers als
+Iamblichus, Proclus, Origenes, Augustinus de realiteit der magie
+onomwonden. Dat het verzet der ongeloovigen ten slotte wegstierf, was
+eene wetenschappelijke noodzakelijkheid. In onzen tijd zien we evenzeer,
+hoe het ongeloof, dat tooverij en geesten loochent, voor de uitkomsten
+van het "psychische onderzoek", ingesteld door autoriteiten als E.
+Gurney, F.W.H. Myers, W, Barrett e.a. gaandeweg zwicht.
+
+Over de waarde der magie hebben in de oudheid zelfs mannen, die de
+realiteit der feiten erkenden, zich ongunstig uitgelaten. Bij nader
+onderzoek blijkt echter, dat de magie niet verdient, botweg met afkeer
+en minachting te worden behandeld. De tooverij zal op het gebied van
+liefde wel niet meer kwaad hebben veroorzaakt dan bijv. verlokkingen van
+financi�elen aard. Of de "magi�rs" meer zieken hebben verknoeid dan de
+geneesheeren, blijft eene open vraag. En ongetwijfeld zinkt het aantal
+dergenen, die door "zwarte magie" hun leven verloren, in 't niet
+tegenover de ontelbare slachtoffers van schavot of oorlog. Voorts staat
+tegenover de schaduwzijde der magie ook een niet gering te achten
+lichtzijde. De magie heeft den stoot gegeven tot grootsche scheppingen
+op litterair gebied. Zonder de magie toch zouden wij drie der schoonste
+zangen van Homerus, de meest ontroerende tragedie van Euripides, de
+diepstgevoelde idylle van Theocritus missen. Ook valt niet te
+betwijfelen dat vele zieken door de toepassing van toovermiddelen,
+wellicht hoofdzakelijk ten gevolge van "suggestie," genezing hebben
+gevonden. Door de strenge leefwijze en de geestesconcentratie, welke tal
+van magische handelingen vereischten, kwam menigeen tot "reiniging der
+ziel" en tot "verlossing." En, wat voor ons, menschen, het hoogste van
+alle belangen raakt, door de "doodenbezwering" was, naar de overtuiging
+van hoogst achtenswaardige antieke denkers, het voortbestaan der ziel na
+den dood daadwerkelijk aangetoond.
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+REGISTER.
+
+A.
+
+Aardbevingen 90, 206 vlg, 211
+Amuletten 14, 85 vlgg., 153, 170, 211, 219, 239
+Animisme 3, 90, 132, 216
+Astrologie 67 vlgg, 107, 137 vlg., 166, 193, 219
+
+B.
+
+Beelden, wonderdadige 101, 121, 123, 146, 169, 206, 213--216
+Belezen 46 vlg
+Beschermgeesten 138 vlg.
+Bijzitters 110, 126
+
+C.
+
+Christendom 103--109, 187
+Concilies 218 vlg
+Corybantisme 102
+
+D.
+
+Demonen 1, 48, 82 vlg, 94 vlg., 100 vlg., 103 passim
+Doodenbezwering 1 vlg, 9--16, 22, 49, 52, passim
+Doop 129 vlg
+Dreigementen, magische 161--165, 238 vlg
+Duivel 105, 178, 224, 231 vlgg., 235, 238 vlg.
+
+E.
+
+Endor, toovenares van 175--179, 185 vlg., 221 vlgg, 230--234
+Envo�tement 35, 117
+Exorcisme 58, 65, 76, 95 vlg, 109, 173 vlg.
+
+F.
+
+Fakirs 96
+Fluide, magnetisch 35, 40
+
+G.
+
+Genezingen, wonderdadige 14, 20, 38 vlgg., 45 vlgg, 71 vlgg., 81 vlg,
+passim
+Gestorvenen, ontijdig 146 vlg, 173
+
+H.
+
+Hallucinaties 3, 54, 191, 216
+Haren 117
+Helderziendheid 4, 126
+Hydromantie 16, 49, 152
+Hypnose 3, 87, 102
+
+I.
+
+Illusies, magische 166 vlgg., 174, 224 vlg., passim
+
+J.
+
+Jezus 76, 103, 107 vlgg., 130 vlg., 179, 184 vlg, passim
+
+K.
+
+Kabbala 77
+Kinderoffer 49, 59 vlg., 67, 77, 108, 151, 170
+Knapen, waarzeggende 49, 125 vlg., 153 vlgg, 172, 182 vlg.
+Knoopen 52 vlg.
+Korenziel 44
+Kristalzien 126
+
+L.
+
+Liefdestoovenarij 13 vlg., 32 vlgg., 49--57, 59 vlg., 62--66, passim
+Linnen 120, 130, 132, 152, 200
+
+M.
+
+Mana 39, 57, 65, 73, 86, 99, 132, 151
+Materialisaties 191
+Mediums 96, 154 vlg.
+Mystiek 159 vlg.
+
+N.
+
+Naam, tooverkracht van den 73 vlgg., 107, 110, 129 vlgg., 144 passim
+
+O.
+
+Omgekomenen, geweldadig 146 vlg. 173
+Onthouding,  sexueele 53, 131 vlg., 154, 182
+Oog, het booze 25, 63, 84--87
+
+P.
+
+Perisprit 218
+Plaatjes, looden 40, 68, 146
+Praeanimisme 3
+
+R.
+
+Reliquie�nvereering 99
+
+S.
+
+Speeksel 71 vlgg., 97 vlgg., 107
+Spiegel 125 vlg.
+Spiritisme 96, 205 vlg, 218
+Suggestie 3 vlg., 35, 40, 87, 96, 119
+
+T.
+
+Telepathie 2, 4, 25, 35 vlg., 140 vlg., 212 vlg.
+
+W.
+
+Weerwolf 52, 54, 92 vlgg., 119, 227, 230.
+
+       *       *       *       *       *
+ADDENDA.
+
+
+P. 21, regel 12, voeg na "verzoeken" in: "en aansporen".
+
+
+       *       *       *       *       *
+
+
+
+
+FOOTNOTES:
+
+[Footnote 1: Odyssea X, 135-574 en XI.]
+
+[Footnote 2: Plutarchus, De ser. num. vind. 17, Aelianus, frg. 255.
+Galenus, Protrept. IX, 10.]
+
+[Footnote 3: Plutarch. De ser. num. 10, Vit. Cimon, 6.]
+
+[Footnote 4: Plutarch. De ser. num. 17.]
+
+[Footnote 5: Pyth. IV, 213 (380) vlgg.]
+
+[Footnote 6: Diogenes Laertius VIII, 2, 59, vgl. Diels, Die Fragmente
+d. Vorsokratiker I, 3^e uitg. (1912) p. 263 vlg]
+
+[Footnote 7: Augustinus, De Civ. Dei VII, 35.]
+
+[Footnote 8: Livius, I, 31.]
+
+[Footnote 9: Phaedo 81 c.d.]
+
+[Footnote 10: Euthydemus 290 a.]
+
+[Footnote 11: Sextus Empiricus, Math. IX, 19.]
+
+[Footnote 12: Epist. ad Menoeceum ap. Diog. Laert. X, 134.]
+
+[Footnote 13: Diog. Laert. VI, 2, 68.]
+
+[Footnote 14: Diog. Laert. VI, 2, 24.]
+
+[Footnote 15: Diog. Laert. VIII, 1, 36.]
+
+[Footnote 16: Schol. a. Theocr. II, 16; Propert II, 4, 10.]
+
+[Footnote 17: Plutarch. Vit. Pyrrh. 3.]
+
+[Footnote 18: E. Ziebarth, Neue attische Fluchtafeln, in Nachnchten d.
+Kon. Gesellsch. d. Wiss. Gottingen 1899 p. 109 vlg.]
+
+[Footnote 19: E. Ziebarth, Neue att. Fl., p. 113 vlg.]
+
+[Footnote 20: Livius XXV, 1.]
+
+[Footnote 21: Plinius, Hist. Nat. XVIII, 6,41]
+
+[Footnote 22: Apulems, Apolog. 42.]
+
+[Footnote 23: T.p.]
+
+[Footnote 24: Arrianus, Exped. Alex. II,3, Plutarchus Vit. Alex. 18.]
+
+[Footnote 25: Papyr. Parthey I. 264, in Abh. d. k�n. Akad. d. Wiss.
+z. Berlin 1866.]
+
+[Footnote 26: Philostratus, Vit. Apoll. I,8.]
+
+[Footnote 27: Gazette arch�ologique IX, jrg. 1884, platen 44,45,
+46, p. 352 vlg.]
+
+[Footnote 28: Thucydides III, 22.]
+
+[Footnote 29: H. Hubert, s.v. Magia, in Daremb. e. Sagl. Dict. d.
+ant. gr. e. rom. Bd. III, 2 helft. (1904) p. 1515.]
+
+[Footnote 30: Papyr. Paris. 2579 en 2646, uitg. v. C .Wessely, in
+Gr. Zauberpap. v. Par. u .Lond., in Denkschr. d. phil. hist.
+Cl. d. Kais. Akad. Wiss. Wien Bd. XXXVI (1888).]
+
+[Footnote 31: Plinius, Hist. Nat. VII, 2, 9.]
+
+[Footnote 32: Sophocles ap. Macrobium, Saturn. V. 19, 9; frg.
+423 ed. Didot; Tr. gr. Frg. ed. Nauck 2e uitg. (1889) 491,
+p. 249.]
+
+[Footnote 33: H. Hubert, s.v. Magia p. 1516.]
+
+[Footnote 34: Papyr. Parthey II, v. 55 vlg.]
+
+[Footnote 35: Dio Cassius XXXVII, 30.]
+
+[Footnote 36: Herodotus III, 11.]
+
+[Footnote 37: Dio Cassius XLIX, 43.]
+
+[Footnote 38: Eusebius, Chron. Ol. 188,1.]
+
+[Footnote 39: Sueton. Vit. Aug. 94.]
+
+[Footnote 40: Sueton. Vit. Aug. 90.]
+
+[Footnote 41: Sueton. Vit. Tiber. 69.]
+
+[Footnote 42: De Is. en Osir., 12--19.]
+
+[Footnote 43: Pap. Paris, 3007--3085.]
+
+[Footnote 44: Philostratus, Vit. Apoll. IV, 45.]
+
+[Footnote 45: Philostrat. Vit. Apoll. IV, 4; 10; VIII, 7, 30 vgl.]
+
+[Footnote 46: Philostrat. Vit. Apoll. VIII, 26, Dio Cassius LXVII, 18.]
+
+[Footnote 47: Ep. LIII, 1.]
+
+[Footnote 48: Ep. CXXXVIII, 18.]
+
+[Footnote 49: Aehanus, Var. hist. IV, 17.]
+
+[Footnote 50: Plinius, Hist. nat. XXVIII 37.]
+
+[Footnote 51: Philostrat. Vit. Apoll. V, 27-38.]
+
+[Footnote 52: Philostrat. Vit. Apoll. VI, 29-34.]
+
+[Footnote 53: Philostrat. Vit Apoll. VIII, 1-8.]
+
+[Footnote 54: Ongenes, Contra Celsum III, 36.]
+
+[Footnote 55: Tacit. Histr. IV, 82.]
+
+[Footnote 56: Vopiscus, Vit. Saturn. 8]
+
+[Footnote 57: Hippolytus, Refut. omn. haer. VI, 7.]
+
+[Footnote 58: Hippol. Refut. omn. haer. VII, 32.]
+
+[Footnote 59: Tweede boek Je�, vert. d. C. Schmidt in Koptisch-gnostische
+Schriften (1905), 322 en 327 f.f.]
+
+[Footnote 60: Alcest. 75 vlg.]
+
+[Footnote 61: De Civit. Dei VIII, 19: Ep. CXXXVIII, 19.]
+
+[Footnote 62: Capitolinus, Vit. Anton. phil. 13.]
+
+[Footnote 63: Dio Cass. LXXI, 8, 4; 9, 2.]
+
+[Footnote 64: Spartianus, Vit. Did. Julian. 7.]
+
+[Footnote 65: Tweede boek Je�, vert. C. Schmidt p. 308-314.]
+
+[Footnote 66: Ed. Dieterich, Abraxas (1891) p. 169, v. 5 vlg.]
+
+[Footnote 67: Philostrat. Vit. Apoll. I, 8 en 13.]
+
+[Footnote 68: Milligan, Selections from the Greek Papyri (1910) p.
+83 vlg., Erman-Krebs, Aus den Papyrus d. k�n. Mus. z. Berlin (1899)
+p 185.]
+
+[Footnote 69: Pap. Parthey II, 17 vlg.]
+
+[Footnote 70: Ennead. IV, 4,36.]
+
+[Footnote 71: Enn. IV, 4,41.]
+
+[Footnote 72: Enn, IV, 9,3.]
+
+[Footnote 73: Enn. IV, 4,40.]
+
+[Footnote 74: Enn, IV, 4,43.]
+
+[Footnote 75: Enn. IV, 7, 20.]
+
+[Footnote 76: Enn. IV, 4, 43.]
+
+[Footnote 77: Pap. V, col. VH, 27--VIII, 4, ed. Dieterich p. 808.]
+
+[Footnote 78:  Pap. V., col. VII, 17--25; ed. Diet., p. 807 vlg.]
+
+[Footnote 79: Porphyr. Vit. Plot. 23.]
+
+[Footnote 80:  Pap. V. col. II, 16-18 ed. Diet. p 796 vgl.]
+
+[Footnote 81: Celsus ap. Origen. Contr. Cels I, 68.]
+
+[Footnote 82: Papyr. Parthey I, 106-110.]
+
+[Footnote 83: Ps. Justinus, Quaest ad. Orthod. 26.]
+
+[Footnote 84: Dio Cassius LXXVII, 18, 4.]
+
+[Footnote 85: Herodianus, IV, 12.]
+
+[Footnote 86: Dio Cass. LXXIX, 11, 3, Lampridius, Vit. Hel. 8.]
+
+[Footnote 87: Lamprid. Vit. Alex. Sev. 29.]
+
+[Footnote 88: Vopiscus, Vit. Aurel. 24.]
+
+[Footnote 89: Codex Justinian. IX, 18, 4.]
+
+[Footnote 90: Eunapius, Vit. Soph. Ed. Boissonade, 2 uitg. p. 459.]
+
+[Footnote 91: Cod. Justin. IX, 18, 5.]
+
+[Footnote 92: Cod. Justin. IX, 18, 6.]
+
+[Footnote 93: Cod. Justin. IX, 18, 7.]
+
+[Footnote 94: Vit. Soph. Ed. Boissonade 2 uitg. p. 474 vlg.]
+
+[Footnote 95: Theodotus, Hist. eccl. III, 21.]
+
+[Footnote 96: Cod. Theodos. IX, 16, 7.]
+
+[Footnote 97: Zosimus IV, 13 vlgg, Philostorgius IX, 15, Socrates
+IV 19, Sozomenus, VI, 35.]
+
+[Footnote 98: Socrat. IV, 19, Sozomen. VI, 35.]
+
+[Footnote 99: Cod. Justin. IX, 18, 9.]
+
+[Footnote 100: Zosim. V, 41, Sozomen. IX, 6.]
+
+[Footnote 101: Nicephorus schol. ad Synes De insomn. p. 361 D. cf
+Stephanus, Thes. gr ling VII (1848/54) s v. strophalos c. 886
+Psellus ad Orac Magic. p. 74, cf Stephanus Thes. gr. ling.
+III (1835) s v. Hekatikos c. 360.]
+
+[Footnote 102: In Timaeum IV p. 240 a]
+
+[Footnote 103: In Tim. p. 287c.]
+
+[Footnote 104: Contr. Cels. V, 38, VII, 35, 64, 69, VIII, 41.]
+
+[Footnote 105: In Rem publ. Ed. Kroll II (1901) p. 117.]
+
+[Footnote 106: Greco-Egyptian frg. o. magie, ed. Goodwin (1852)
+p. 4 vlg.]
+
+[Footnote 107: In Rem publ. Ed. Kroll I (1899) p. 110 vlg.]
+
+[Footnote 108: In Rem publ. Ed. Kroll I p. 39]
+
+[Footnote 109: De abstin. I, 31, II, 46; Sentent. 32.]
+
+[Footnote 110: Suidas s.v. augoeides.]
+
+[Footnote 111: Erman u. Krebs, Aus den Papyrus d. kon. Mus.
+p. 257.]
+
+[Footnote 112: Erman u. Krebs, Aus d. Pap. p. 259.]
+
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Magie bij de Grieken en de Romeinen
+by Karel H.E. de Jong
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GRIEKEN EN DE ROMEINEN ***
+
+***** This file should be named 15215-8.txt or 15215-8.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        https://www.gutenberg.org/1/5/2/1/15215/
+
+Produced by Miranda van de Heijning, Frank van Drogen and the Online
+Distributed Proofreading Team.
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+https://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at https://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit https://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     https://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/15215-8.zip b/15215-8.zip
new file mode 100644
index 0000000..cd6aab4
--- /dev/null
+++ b/15215-8.zip
diff --git a/15215-h.zip b/15215-h.zip
new file mode 100644
index 0000000..d66e5eb
--- /dev/null
+++ b/15215-h.zip
diff --git a/15215-h/15215-h.htm b/15215-h/15215-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..ea1d399
--- /dev/null
+++ b/15215-h/15215-h.htm
@@ -0,0 +1,6907 @@
+<!DOCTYPE HTML PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN">
+<html>
+  <head>
+    <meta http-equiv="Content-Type" content=
+    "text/html; charset=utf-8">
+    <title>
+      The Project Gutenberg eBook of DE MAGIE BIJ DE GRIEKEN EN ROMEINEN, by K.H.E. DE JONG.
+    </title>
+    <style type="text/css">
+/*<![CDATA[  XML blockout */
+<!--
+    P {  margin-top: .75em;
+         text-align: justify;
+         margin-bottom: .75em;
+         }
+    H1,H2,H3,H4,H5,H6 {
+         text-align: center; /* all headings centered */
+         }
+    HR { width: 33%;
+	margin-top: 1em;
+	margin-bottom: 1em;
+       }
+    BODY{margin-left: 10%;
+         margin-right: 10%;
+         max-width: 40em;
+        }
+      body > p {text-indent: 1em;}
+    .linenum  {position: absolute; top: auto; left: 4%;} /* poetry number */
+    .note     {margin-left: 2em; margin-right: 2em; margin-bottom: 1em;} /* footnote */
+    .blkquot  {margin-left: 4em; margin-right: 4em;} /* block indent */
+    .pagenum  {position: absolute; left: 92%; font-size: smaller; text-align: right;} /* page numbers */
+    .sidenote {width: 20%; margin-bottom: 1em; margin-top: 1em; padding-left: 1em; font-size: smaller; float: right; clear: right;}
+
+    .poem             {margin-left:10%; margin-right:10%; text-align: left;}
+    .poem br          {display: none;}
+    .poem .stanza     {margin: 1em 0em 1em 0em;}
+    .poem span        {display: block; margin: 0; padding-left: 3em; text-indent: -3em;}
+    .poem span.i2     {display: block; margin-left: 2em;}
+    .poem span.i4     {display: block; margin-left: 4em;}
+    .poem .caesura    {vertical-align: -200%;}
+    // -->
+    /* XML end  ]]>*/
+    </style>
+   </head>
+<body>
+
+
+<pre>
+
+The Project Gutenberg EBook of Magie bij de Grieken en de Romeinen
+by Karel H.E. de Jong
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Magie bij de Grieken en de Romeinen
+
+Author: Karel H.E. de Jong
+
+Release Date: March 1, 2005 [EBook #15215]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: UTF-8
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GRIEKEN EN DE ROMEINEN ***
+
+
+
+
+Produced by Miranda van de Heijning, Frank van Drogen and the Online
+Distributed Proofreading Team.
+
+
+
+
+
+
+</pre>
+
+
+<h4><a name='Page_-6'></a>VOLKSUNIVERSITEITS</h4>
+<h4>BIBLIOTHEEK</h4>
+
+<h5>onder redactie van de Vereeniging &quot;V.U.B.&quot;</h5>
+
+<h6>Prof. Dr. J. DE ZWAAN, Groningen, <i>Voorzitter</i>; Prof. Dr. Ph. KOHNSTAMM,
+Amsterdam, <i>Ondervoorzitter</i>; Dr. N. ADRIANI; Prof. Mr. D. VAN BLOM;
+Prof. Dr. J. BOEKE; Prof. Dr. H. BOLKESTEIN; Prof. Dr. F.J.J.
+BUYTENDIJK; RADEN Dr. HOESEIN DJAJADININGRAT; H.J.G. JANSSEN VAN RAAY;
+Prof. Mr. J. VAN KAN; Prof. Dr. J.W. PONT; Prof. Mr. N.W. POSTHUMUS;
+Prof. Dr. A.H.M.J. VAN ROOY; Prof. Dr. C. SNOUCK HURGRONJE; IR. J.A.G.
+VAN DER STEUR; Dr. H.H. ZEIJLSTRA Fzn., Deventer, <i>Secretaris</i>.</h6>
+
+
+<h5>7</h5>
+
+<h5>HAARLEM
+DE ERVEN F. BOHN
+1921</h5>
+<br />
+
+<h1>DE MAGIE</h1><a name='Page_-5'></a>
+<h1>BIJ DE GRIEKEN EN ROMEINEN</h1>
+<br />
+<h3>DOOR</h3>
+
+<h2>Dr. K.H.E. DE JONG,</h2>
+<h3>Privaat-docent aan de Rijks-Universiteit te Leiden.</h3>
+
+
+
+<br />
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' /><a name='Page_-4'></a>
+<br />
+<a name='VOORREDE'></a><h2><i>VOORREDE</i>.</h2><a name='Page_-3'></a>
+
+<p><i>De magie is in wezen handelen, actief optreden bij uitnemendheid en wel
+met behulp van wonderbaarlijke of wonderbaarlijk werkende middelen, zij
+doet blijken dat de mensch krachten bezit, die buiten het bereik van de
+algemeen erkende zintuigen vallen; zij leidt tot de overtuiging dat onze
+ziel den &quot;dood&quot; overleeft en dat er nog andere intelligenties zonder
+cellichamen bestaan. Wat de religie betreft, deze onderscheidt zich van
+de magie hoofdzakelijk daarin, dat zij tegenover de &quot;hoogere&quot; machten
+uitteraard eene passieve houding aanneemt, een onderscheid, dat zich
+echter niet streng laat doorvoeren, zooals bijv. het gebed in vele
+gevallen beslist een actief karakter draagt. De mantiek, d.w.z. het om
+raad vragen en uitvorschen van de toekomst buiten de rede om, wijkt
+eveneens door haar passief karakter van de magie af, maar ook hier is de
+grens niet scherp te trekken, daar immers de magie vaak ter wille van de
+wichelarij wordt beoefend.</i></p>
+
+<p><i>Wij vatten voorts de magie meer in individueelen zin op en roeren daarom
+bijv. de zg. mysteri&euml;n, die immers in den grond der zaak offici&euml;ele
+magie waren, niet dan bij uitzondering aan. Bij de indeeling van de
+gegeven stof laten wij ons door historische gezichtspunten leiden.
+Hoofdstuk I behandelt den tijd tot &plusmn; 450 v. Chr., het tijdperk van het
+na&iuml;eve geloof, hoofdstuk II den tijd van &plusmn; 450 v. Chr.&mdash;&plusmn; 100 v. Chr.,
+waarin het ongeloof bovendrijft, hoofdstuk III den tijd van &plusmn; 100 v.
+Chr.&mdash;&plusmn; 50 n. Chr., waarin de kentering intreedt en het ongeloof
+terugwijkt; hoofdstuk IV den tijd van &plusmn; 50 n. Chr.&mdash;&plusmn; 200 n. Chr.,
+waarin de nederlaag der ongeloovigen niet meer te loochenen valt, en
+hoofdstuk V de laatste eeuwen der oudheid, &plusmn; 200 &plusmn; 500 n. Chr., waarin<a name='Page_-2'></a>
+het geloof door de wijsbegeerte wordt gerechtvaardigd</i>.</p>
+
+<p><i>Hypothesen wantrouwende bepalen wij ons er hoofdzakelijk toe den lezer
+met de bronnen zelve in kennis te stellen. Wij hebben daarom getracht de
+citaten, hoe moeilijk, ja zelfs raadselachtig deze vaak zijn, zoo
+nauwkeurig mogelijk te vertalen. Ook hierbij hebben wij, zooals van zelf
+spreekt, ons den arbeid onzer voorgangers ten nutte gemaakt. In de
+vertaalde teksten staan onze eigene toelichtingen tusschen [ ].</i></p>
+
+<p><i>Het is mij eene aangename plicht, in de eerste plaats Prof. Dr. J. de
+Zwaan, en verder Dr. C. Brakman en den Heer W. C. Cape, voor de nuttige
+wenken, die ik van hen ontving, mijn hartelijken dank te betuigen</i>.</p>
+
+<p><i>Den Haag. K. H. E. de Jong</i>.</p>
+
+
+<br />
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' />
+<br />
+<a name='INHOUD'></a><h2>INHOUD.</h2><a name='Page_-1'></a>
+
+<p>Blz.</p>
+ <a href='#VOORREDE'><b>VOORREDE.</b></a><br />
+ <a href='#INLEIDING'><b>INLEIDING.</b></a><br />
+ <a href='#HOOFDSTUK_I'><b>HOOFDSTUK I. Het na&iuml;eve geloof</b></a><br />
+ <a href='#HOOFDSTUK_II'><b>HOOFDSTUK II. Het bovendrijvende ongeloof</b></a><br />
+ <a href='#HOOFDSTUK_III'><b>HOOFDSTUK III. Kentering</b></a><br />
+ <a href='#HOOFDSTUK_IV'><b>HOOFDSTUK IV. Nederlaag der ongeloovigen</b></a><br />
+ <a href='#HOOFDSTUK_V'><b>HOOFDSTUK V. Het geloof gerechtvaardigd door de wijsbegeerte</b></a><br />
+ <a href='#Slotwoord'><b>Slotwoord.</b></a><br />
+ <a href='#REGISTER'><b>REGISTER.</b></a><br />
+ <a href='#Page_247'><b>ADENA.</b></a><br />
+ <a href='#FOOTNOTES'><b>NOTEN</b></a><br />
+
+
+<br /><a name='Page_0'></a>
+
+
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' />
+<br />
+<a name='INLEIDING'></a><h2><a name='Page_1'></a>INLEIDING.</h2>
+
+<p>De magie hangt samen uit allerlei bestanddeelen, die het uiterst
+moeilijk is, uit elkaar te halen, te meer, daar zij immers vaak met de
+wichelarij, die wij zooveel mogelijk uitschakelen, dooreen is geward.
+Toch laten zich enkele onderscheidingen van principi&euml;elen aard maken.
+Het staat bijv. vast, dat tal van tooverpractijken overleefsels
+(survivals) zijn, die het nageslacht in toepassing brengt zonder den
+waren zin ervan te begrijpen. Als wij, zooals immers vaak geschiedt,
+iets &quot;afkloppen&quot;, dan denken wij er niet bij, dat dit kloppen
+oorspronkelijk de bedoeling had, om afgunstige en gevaarlijke geesten of
+demonen op de vlucht te drijven. Vaak maakten die overleefsels vroeger
+deel uit van de eene of andere religie, zooals o.m. de doodenbezwering,
+die ook in de classieke oudheid voorkwam, op een vroeger tijdperk van
+doodenvereering duidt. Dikwijls echter klampt de tooverij zich ook aan
+een nog bestaanden godsdienst vast en zijn nog heerschende religieuze
+plechtigheden in wezen magisch. Wie bijv. eene hostie bij zich draagt,
+om zich daardoor voor gevaren te beschermen, drijft tooverij met een
+bestaand cultusvoorwerp, en de consecratie zelf, waardoor, volgens de
+kerkleer, de substantie van het brood in de substantie van het lichaam
+des Heeren verandert, is, uit een oogpunt van godsdienstgeschiedenis,
+magie. Vaak echter hebben magische handelingen niets met eene
+ondergegane of bestaande religie te maken en dienen zij slechts om
+verbazing te wekken, ja, om er geld uit te slaan. <a name='Page_2'></a>Men denke bijv. aan
+de publieke vertooningen van &quot;telepathie&quot;, zooals ze onlangs ten onzent
+de grootste belangstelling wekten, vertooningen die overigens met
+telepathie in den strengen zin van het woord niets te maken hebben. En
+zoo ontbrak het ook in de oudheid niet aan &quot;toovenaars&quot;, die op de markt
+aan nieuwsgierige toeschouwers voor &quot;weinige stuivers&quot; hunne
+kunststukjes lieten zien.</p>
+
+<p>Wat de opvattingen betreft, die men in de oudheid van de magie had, ligt
+het voor de hand, dat men, afgaande op de laatst vermelde practijken,
+haar veelal als eene soort bedrog, hetzij van groven, hetzij van meer
+verfijnden aard beschouwde. Waar dit niet opging, maakten de
+ongeloovigen zich liefst met het een of andere groote woord er van af,
+als bijv. &quot;deisidaimonie&quot;, en &quot;superstitie&quot;, beide vrijwel equivalenten
+van de ten onzent geliefkoosde uitdrukking &quot;bijgeloof&quot;. Diegenen echter,
+die de magie als iets supranormaals beschouwden, stelden zich meestal
+tevreden met een onderscheid te maken tusschen de magie in ongunstigen
+en in gunstigen zin, waarbij men de eerste meer bepaaldelijk go&euml;tie, en
+de laatste sinds de tweede eeuw na Chr. bij voorkeur the&uuml;rgie noemde.
+Het lag echter in den aard der zaak, dat dit onderscheid niet altijd
+streng in acht werd genomen. De doodenbezwering bijv., ging voor
+ongeoorloofd of voor geoorloofd door naar gelang men zich hierbij van
+afkeerwekkende of van onaanstootelijke middelen bediende. Denkers, die
+zich niet met een diergelijk op ethische gronden berustend onderscheid
+vergenoegden, legden bij hunne pogingen om de magie te verklaren, den
+nadruk hetzij meer op het bestaan van geheimzinnige krachten in de
+menschen en in den kosmos, hetzij meer op de inwerking van
+bovenmenschelijke wezens.</p>
+
+<p>In onzen tijd heeft de poging om het alom voorkomende verschijnsel der
+magie te verklaren, tot diep gaande en ingewikkelde theorie&euml;n aanleiding
+gegeven. Dat met enkel bedrog, hoewel bedrog op dit gebied ongetwijfeld
+eene groote rol speelt, zich op lange na niet alles laat verklaren, <a name='Page_3'></a>is
+zeker, en ook, dat men met groote, maar, alles wel beschouwd, zinledige
+woorden als &quot;bijgeloof&quot; evenmin verder komt. Men beschouwt de magie
+thans hoofdzakelijk als het onvermijdelijke resultaat van het nog
+onlogische en niet wetenschappelijk geschoolde denken der primitieve
+volkeren, terwijl men haar ook wel eens opvat als eene reactie tegen een
+&quot;hoog&quot; religieus standpunt, reeds in overoude tijden ingenomen. Verder
+zijn het thans voornamelijk twee theorie&euml;n, die elkaar den voorrang
+betwisten. In de eerste plaats de &quot;animistische&quot;, volgens welke er ook
+buiten de menschheid om &quot;zielen&quot; of &quot;geesten&quot; bestaan, zelfs in
+voorwerpen, die wij heden ten dage als levenloos beschouwen. Hierbij
+valt de nadruk op het onloochenbaar verband tusschen het geloof aan
+&quot;geesten&quot; of &quot;zielen&quot; en tooverij. Daarentegen vestigt de
+&quot;praeanimistische&quot; theorie de aandacht op het wijd verspreide geloof van
+eene niet-individueele &quot;levenskracht&quot; door welke de tooverij wordt
+verondersteld te geschieden. De aanhangers dezer theorie beroepen zich
+te recht op het feit, dat bij vele magische handelingen niet aan den
+bijstand of zelfs het bestaan van &quot;geesten&quot; of &quot;zielen&quot; wordt gedacht.
+Beide theorie&euml;n sluiten elkaar echter volstrekt niet uit, zooals immers
+ook in onze dagen het geloof aan &quot;geesten&quot; met het geloof aan het
+&quot;magnetische flu&iuml;de&quot; of &quot;dierlijk magnetisme&quot; bij zeer velen goed
+samengaat. In elk geval is bij diergelijke theoretische overwegingen
+groote voorzichtigheid aan te bevelen, aangezien wij immers het
+zieleleven der huidige primitieve volkeren niet dan hoogst onvolledig
+kennen en aangaande de volkeren uit overoude &quot;praehistorische&quot; tijden in
+hoofdzaak op vrij onzekere gissingen zijn aangewezen. Maar niet alles in
+de magie berust op bedrog of op foutief denken; zij steunt ook, althans
+in vele gevallen, op een grondslag van &quot;psychische&quot; feiten, zooals men
+het nu pleegt te noemen. Dat door hallucinaties, hypnose,
+verbaalsuggestie en autosuggestie veel te verklaren is, wordt al lang
+toegegeven. Men dient echter nog verder te gaan en zekere feiten, wier
+<a name='Page_4'></a>lang ontkende realiteit nu toch meer en meer blijkt, als bijv. de
+mentale suggestie of telepathie en de helderziendheid er bij te trekken;
+ook de werking van psychische centra buiten den mensch om is althans
+niet a priori af te wijzen. Dat bij deze onderzoekingen de grootst
+mogelijke critische voorzichtigheid behoort te worden in acht genomen,
+behoeft geen betoog. In elk geval moeten wij echter dit principe als
+onomstootelijk aannemen; daar de magie een complex is van allerlei
+heterogene bestanddeelen, moet zij ook door de samenwerking van
+verschillende theorie&euml;n worden verklaard.</p>
+
+
+<hr style='width: 45%;' />
+<h4><a name='Page_5'></a>LITTERATUUR.</h4>
+<br />
+
+<p>a. <i>Van algemeenen aard</i>,</p>
+
+<p><u>H. Schurtz</u>, Urgeschichte der Kultur (1900).</p>
+
+<p><u>A. Lang</u>, Magie and religion (1901),</p>
+
+<p>*<u>Z&ouml;ckler</u>, s.v. Magier, Magie, in Herzog, Realencyklopaedie f.
+protest. Theol. u. Kirche, 3e uitg. XII (1903).</p>
+
+<p><u>A.C. Haddon</u>, Magie and Fetishism (1906), in Religions, ancient
+and modern.</p>
+
+<p>Mgr. <u>A. le Roy</u>, La religion des primitifs (1909).</p>
+
+<p><u>N.W. Thomas</u>, s.v. Magie, in Encyclopaedia Britannica, 11e uitg.
+XVII (1911).</p>
+
+<p><u>Arendzen</u>, s.v. Occult art, occultism, in The Catholic
+Encyclopaedia XI (1911).</p>
+
+<p>*<u>Frazer</u>, The golden bough, 3e uitg. 1911 - 1915.</p>
+
+<p><u>R. Dussaud</u>, Introduction &agrave; l'histoire d. religions (1914).</p>
+
+<p><u>K. Beth</u>, Religion und Magie bei den Naturv&ouml;lkern (1914).</p>
+
+<p><u>R.R. Marett</u>, s.v. Magie (Introductory), in Encyclopaedia of
+Religion and Ethics VIII (1915).</p>
+
+<p><u>A. Jeremias</u>, Allgemeine Religionsgeschichte (1918).</p>
+<br />
+
+<p>b. <i>Over &quot;Animisme.&quot;</i></p>
+<br />
+
+<p><u>L. Frobenius</u>, Aus den Flegeljahren der Menschheit (1901).</p>
+
+<p><u>E.B. Tylor</u>, Primitive culture, 4<sup>e</sup> uitg. (1903).</p>
+
+<p><u>Goblet d'Alviella</u>, s.v. Animism, in Enc. o. rel. a. eth. I
+(1908).</p>
+
+<p><a name='Page_6'></a><u>A.W. Nieuwenhuis</u>, Die Wurzeln des Animismus. Eine Studie &uuml;ber
+die Anfange der naiven Religion nach den unter primitiven Malaiern
+beobachteten Erscheinungen, in Internat. Archiv f. Ethnographie, XXIV,
+Supplem. (1917).</p>
+
+<p><u>B. Ankermann</u>, Totenkult u. Seelenglaube bei den afrikanischen
+V&ouml;lkern, in Zeitschrift fur Ethnologie 50e jrg. (1918).</p>
+
+<p><u>G.W. Gilmore</u>, Animism or thought-currents of primitive peoples
+(1919).</p>
+<br />
+
+<p>c. <i>Over &quot;Praeanimisme&quot;</i>.</p>
+<br />
+
+<p><u>R.H. Codrington</u>, The Melanesians (1891).</p>
+
+<p><u>R.R. Marett</u>, The threshold of religion, 2e uitg. (1914).</p>
+
+<p><u>R.R. Marett</u>, s.v. Mana, in Encycl. o. rel. a. eth. VIII (1915).</p>
+
+<p><u>P. Saintyves</u>, La force magique (1914).</p>
+<br />
+
+<p>d. <i>Over &quot;psychische&quot; feiten</i>.</p>
+<br />
+
+<p><u>J.A. Mac Culloch</u>, The childhood of fiction, a study of folktales
+and primitive thought (1905).</p>
+
+<p>*<u>K.H.E. de Jong</u>, Das antike Mysterienwesen in
+religionsgeschichtlicher, ethnologischer und psychologischer
+Beleuchtung, 2e uitg. (1919).</p>
+
+<p><i>Aanm. De met * gemerkte boeken zijn ook voor 't vervolg van dit werk te
+raadplegen</i>.</p>
+
+
+
+
+
+<br />
+<hr style='width: 65%;' /><br />
+<a name='HOOFDSTUK_I'></a><h3><a name='Page_7'></a>HOOFDSTUK I.</h3>
+
+<h2>Het na&iuml;eve geloof.</h2>
+<br />
+
+<p>De oudste en prachtigste gedenkstukken der Grieksche letterkunde, de
+heldendichten van Homerus (v&oacute;&oacute;r de zevende eeuw) bevatten verscheidene
+episoden, waarin de magie onmiskenbaar op den voorgrond treedt.</p>
+
+<p>In de Ilias, die den oorlog der Grieken tegen Troje verheerlijkt, lezen
+wij o.m. hoe Hera, de echtgenoote van den hoogsten god, Zeus, van
+Afrodite, de godin der schoonheid, den gordel leent, aan wien eene
+onweerstaanbare charme is verbonden, en Zeus zoodoende betoovert,
+teneinde hem te beletten, den Trojanen bijstand te verleenen (XIV,
+153-351).</p>
+
+<p>Veel sprekender is echter in dit opzicht de Odyssea, die de lotgevallen
+van koning Odysseus, een der Grieksche helden uit den Trojaanschen
+oorlog, bezingt.</p>
+
+<p>Odysseus toch, de meest vindingrijke en meest volhardende van alle
+helden uit de classieke sagenwereld, <a name='Page_8'></a>raakt bij zijn avontuurlijken
+terugkeer uit Troje met zijn eenig overgebleven schip op een onbekend
+eiland verzeild, en stuurt de helft van zijne makkers op verkenning uit.
+Dezen bereiken het paleis van de toovenares Circe, wier liefelijk gezang
+tot hen doordringt en gaan, vriendelijk door haar uitgenoodigd, naar
+binnen, op &eacute;&eacute;n na, die uit wantrouwen achterblijft. En terecht, want
+Circe mengt onder het wijnmoes dat zij haren gasten voorzet booze
+kruiden, en verandert hen door aanraking met eene tooverroede in
+zwijnen. De eenige achtergeblevene makker, na tevergeefs te hebben
+gewacht, keert tot Odysseus terug en spoort hem aan, zoo spoedig
+mogelijk te vluchten. De held echter heeft daar geen ooren naar en gaat
+terstond geheel alleen er op uit om de verlorene makkers weer op te
+sporen. Onderweg ontmoet hem de god Hermes, de geleider van de zielen
+der overledenen, licht hem in, hoe hij het gevaar moet afwenden en
+verstrekt hem de geheimzinnige plant Moly als werkzaam tegenmiddel.
+Odysseus ledigt evenzeer den verraderlijken beker, maar weet zich
+ongemerkt van het tegengift te bedienen, en als Circe ook hem met de
+roede aanraakt, springt hij met getrokken zwaard op haar los, als om
+haar te dooden. Circe valt voor hem op de knie&euml;n, smeekt om genade, en
+biedt hem, als onderpand van trouw, haar liefde aan. Odysseus gaat daar
+echter niet eerder op in, voordat zij zich door een plechtigen eed
+<a name='Page_9'></a>gebonden heeft, geen arglist meer in 't werk te stellen. Op verzoek van
+den held, geeft Circe voorts aan zijne makkers de menschelijke gedaante
+terug, en de zwervelingen brengen nu een vol jaar op het toovereiland in
+vreugde en genietingen door.</p>
+
+<p>V&oacute;&oacute;r hun vertrek echter gebiedt Circe Odysseus, zich naar 't doodenrijk
+te begeven en aldaar den ziener Tiresias omtrent zijn verderen terugkeer
+te raadplegen. Odysseus ziet daar zeer tegen op, maar Circe bemoedigt
+hem en geeft hem nadere inlichtingen over den tocht naar het doodenrijk
+en wat hij aldaar te verrichten heeft. De held vaart naar het
+doodenrijk, dat aan gene zijde der wereldzee ligt en gaat naar de plek,
+hem door Circe aangewezen. Daar graaft hij met zijn zwaard een kuil van
+eene el breedte en lengte, brengt daaromheen een plengoffer voor alle
+dooden, eerst van honig met melk gemengd, vervolgens van wijn, daarna
+van water en strooit er ten slotte wit meel op. Hij belooft aan de
+&quot;wezenlooze hoofden der dooden&quot; na zijn terugkeer naar Ithaca, zijn
+vaderland, eene allervoortreffelijkste koe te offeren, en een
+brandstapel met heerlijke gaven overladen te ontsteken, maar ter eere
+van Tiresias afzonderlijk een geheel zwarten ram, uitmuntende onder de
+anderen, te slachten. Hierna keelt hij een mannelijk en een vrouwelijk
+schaap, zoodat het bloed in den kuil vloeit en beveelt zijn makkers ze
+te villen en te verbranden, onder een gebed tot de <a name='Page_10'></a>goden van het
+doodenrijk, Hades en diens gade, Persephoneia. De dooden komen op, maar
+Odysseus posteert zich, altijd naar de voorschriften van Circe, met
+getrokken zwaard naast de groeve en laat geen der overledenen, zelfs
+zijne eigen moeder niet, het bloed naderen, alvorens Tiresias te hebben
+geraadpleegd. Tiresias, kenbaar aan zijn gouden staf, nadert, drinkt van
+het bloed en voorspelt aan Odysseus wat hem op zijn terugkeer en na zijn
+thuiskomst wacht. Odysseus laat vervolgens zijne moeder en ook andere
+overledenen van het bloed drinken en onderhoudt zich met hen<a name='FNanchor_1_1'></a><a href='#Footnote_1_1'><sup>[1]</sup></a>.</p>
+
+<p>Deze verhalen, hoe mythisch ook, zijn toch voor de magie der Grieken en
+Romeinen, of liever voor de magie van alle volkeren in de hoogste mate
+kenschetsend. Wij zien onwillekeurig welk een nauw verband er is
+tusschen tooverij en zinnelijke liefde. Wij leeren, dat de magie zelfs
+den toegang tot het doodenrijk vermag te ontsluiten. Voorts blijkt bij
+de doodenbezwering het hoofddoel te zijn, zich omtrent het heden en de
+toekomst nader te laten inlichten; vandaar dan ook de uitdrukking
+&quot;necyomantie&quot; of de meer gebruikelijke &quot;necromantie&quot;, d.w.z.
+&quot;doodenwichelarij&quot;.</p>
+
+<p>In de geschiedenis is herhaaldelijk sprake van doodenbezweerders en
+doodenorakelen. Wij zullen hier enkele treffende gevallen vermelden,
+waarbij men zich tot genoemde bezweerders of <a name='Page_11'></a>instellingen wendde, ten
+einde den toorn van overledenen te verzoenen of bijzonderheden te weten
+te komen die aan de &quot;levenden&quot; onbekend waren.</p>
+
+<p>De lierdichter Archilochus, vaak in &eacute;&eacute;n adem met Homerus genoemd, was,
+omstreeks 640 v. Chr., gesneuveld. Calondas die hem had neergeveld,
+wilde het orakel van Delphi raadplegen, maar de Pythia (profetes)
+verdreef hem, naar algemeen verzekerd werd, met de woorden:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Weg uit den tempel met U, die gedood hebt den dienaar der Muzen!&quot; </p></div>
+
+<p>Toen hij daarop zich verontschuldigde als in noodweer te hebben
+gehandeld en wenschte dat hij maar liever zelf was omgekomen, werd hem
+geboden, zich naar het doodenorakel te Taenarum (in het Zuiden van de
+Peloponnesus) te begeven en de ziel van den dichter door smeekbeden en
+plengoffers te verzoenen. Calondas voldeed hieraan en werd toen tot
+Delphi toegelaten<a name='FNanchor_2_2'></a><a href='#Footnote_2_2'><sup>[2]</sup></a>.</p>
+
+<p>Melissa, de echtgenoote van Periander, tyran van Corinthe (omstreeks 600
+v. Chr.) had van een vreemdeling een deposito ontvangen. Toen Periander,
+na haar dood, dit nergens vermocht te vinden, liet hij door middel van
+het vermaarde doodenorakel der Thesproti&euml;rs (in Epirus) de overledene
+vragen, hem de plaats, waar het deposito <a name='Page_12'></a>verborgen was aan te wijzen.
+Zij weigerde echter zulks te doen en verzekerde, koude te lijden daar
+zij geen baat had van de kleeren die met haar wel begraven maar niet
+verbrand waren; tevens voegde zij er een identiteitsbewijs bij van zeer
+intiemen aard. De tiran, overtuigd dat hij inderdaad met zijne
+overledene vrouw te doen had, liet terstond de Corinthische vrouwen van
+hare gewaden berooven en deze in een kuil verbranden, waarop de schim
+van Melissa, voor de tweede keer opgeroepen, de plaats van het deposito
+aanwees. Het verhaal hieromtrent is bij Herodotus, den &quot;vader der
+geschiedenis&quot;, te vinden (V, 92).</p>
+
+<p>Ter loops zij hier opgemerkt, dat het een zeer oud en wijd verspreid
+gebruik is, om ter eere van overledenen kleedingstukken te verbranden.
+Reeds bij Homerus verzekert Andromache, de weduwe van den gesneuvelden
+Trojaanschen held Hector, zijne fijne gewaden als eerbetoon in 't vuur
+te zullen werpen (Ilias XXII, 510-514). Te Athene zoowel als te Rome was
+het verboden, meer dan drie gewaden te gelijk met den doode aan de
+vlammen prijs te geven. En nog in onzen tijd verbranden Joodsche
+pelgrims in een zeker dorp van Galilea op een bepaalden dag van 't jaar
+shawls en zakdoeken ter eere van overledene Rabbis.</p>
+
+<p>Van Pausanias, sinds 480 voogd van een minderjarigen Spartaanschen
+koning, wordt bericht dat hij, tijdens zijn verblijf te Byzantium eene
+jonkvrouw, genaamd Cleonice, had willen verleiden <a name='Page_13'></a>en haar bij
+vergissing had gedood. Sindsdien werd hij onophoudelijk gekweld door de
+schim der verslagene, die hem in den droom verscheen en hem dreigend
+toeriep:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ga uwe straf tegemoet! Baldadigheid voert ten verderve!&quot; </p></div>
+
+<p>Hij nam, ten einde raad, tot het doodenorakel te Heraklea (in Klein-Azi&euml;
+aan de Zwarte Zee) zijne toevlucht, liet door allerlei ceremoni&euml;n en
+plengoffers de ziel van Cleonice bezweren en trachtte haar toorn te
+verbidden. Zij verscheen en zeide dat hij, te Sparta aangekomen, spoedig
+van zijne ellende bevrijd zou zijn, zinspelende, naar het schijnt, op
+het einde dat hem wachtte. Inderdaad werd Pausanias van verraad
+overtuigd en vluchtte hij, om de inhechtenisneming te ontgaan, naar een
+tempel, waarin men hem echter inmetselde en aan den hongerdood
+prijsgaf<a name='FNanchor_3_3'></a><a href='#Footnote_3_3'><sup>[3]</sup></a>. De Spartanen werden daarna eveneens door schrikwekkende
+verschijningen verontrust en daar het orakel hun gelastte de ziel van
+Pausanias te verzoenen, ontboden zij &quot;psychagogen&quot;, d.w.z.
+doodenbezweerders, uit Itali&euml;, die een offer brachten en het schimbeeld
+uit het heiligdom verdreven<a name='FNanchor_4_4'></a><a href='#Footnote_4_4'><sup>[4]</sup></a>.</p>
+
+<p>Aangaande de liefdestooverij zij opgemerkt, dat men daarbij, zooals
+allereerst eene zinspeling <a name='Page_14'></a>van Pindarus, den verhevensten Griekschen
+lierdichter (eerste helft der vijfde eeuw) aanduidt<a name='FNanchor_5_5'></a><a href='#Footnote_5_5'><sup>[5]</sup></a>, o.m. een vogel
+uit de familie der spechten, den draaihals (gr. iynx) op een rad (of
+schijf) bond en in eene zekere richting ronddraaide. Wij zullen in
+hoofdstuk II er een hoogst interessant voorbeeld van aanhalen.</p>
+
+<p>Het spreekt vanzelf dat de magie zich niet bij de doodenbezwering en de
+opwekking of verdrijving van liefde beperkte, maar haren invloed op het
+geheele leven liet gelden. Door tooverij trachtte men ziekten te
+genezen&mdash;reeds de Odyssea (XIX, 457 vlg.) kent eene bezwering, die eene
+bloedende wond vermag te stelpen&mdash;, door tooverij een vijand te schaden,
+ja, zoo mogelijk, te dooden&mdash;waartoe men reeds vroeg van wassen beeldjes
+gebruik maakte&mdash;, door tooverij zelfs het weder en levenlooze wezens te
+be&iuml;nvloeden&mdash;zooals men van de Thessaalsche heksen vertelde, dat zij de
+maan van den hemel vermochten omlaag te trekken.</p>
+
+<p>Aan de mythische figuur van den zanger Orpheus knoopte zich, ongeveer
+sinds het begin der zesde eeuw, eene geheele litteratuur vast, die in
+hooge mate een magisch karakter droeg. Orpheus zelf ging door voor een
+groot toovenaar. Orphische amuletten waren in omloop. De orphische
+tooverliederen riepen, naar het heette, gestorvenen <a name='Page_15'></a>weer in het leven
+terug, en bezielden levenlooze voorwerpen. Rondreizende profeten
+beweerden, door offers en allerlei andere ceremoni&euml;n, overeenkomstig de
+voorschriften van Orpheus, aan belanghebbenden de zaligheid in het
+hiernamaals te kunnen waarborgen.</p>
+
+<p>Een historisch figuur daarentegen en wel uit de tweede helft der zesde
+eeuw v. Chr. is Pythagoras, de ascetische, aristocratisch gezinde,
+geheimzinnige hervormer, die ook als een magi&euml;r en wel voornamelijk een
+beoefenaar der doodenbezwering werd beschouwd. Aangaande zijn
+volgelingen waren soortgelijke geruchten&mdash;blijkbaar niet zonder
+reden&mdash;in omloop. De veelzijdige en geniale Siciliaan Empedocles (&plusmn;495 -
+&plusmn;435), arts, staatsman, dichter, wijsgeer, wiens leeringen soms aan de
+evolutie-theorie doen denken, had eveneens de faam van wonderdoener,
+hetgeen zeer zeker niet in tegenspraak is met het volgende fragment
+waarschijnlijk uit zijn leerdicht &quot;De natuur&quot;<a name='FNanchor_6_6'></a><a href='#Footnote_6_6'><sup>[6]</sup></a>:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Alle kruiden die er groeien om ziekten en ouderdom af te weren,
+     zult gij leeren kennen, daar ik U alleen dit alles wil
+     toevertrouwen. Gij zult het geweld der onvermoeide winden tot staan
+     brengen, die zich tegen de aarde verheffen en met hun ademtocht de
+     bouwlanden vernielen en omgekeerd zult gij, als gij het wilt, tot
+     herstel van <a name='Page_16'></a>het evenwicht, de winden er bij roepen; gij zult eene
+     donkere regenbui op tijd voor de menschen in droogte doen
+     verkeeren; gij zult ook de zomerdroogte in stroomen herscheppen,
+     die den groei der boomen bevorderen....gij zult uit de onderwereld
+     de kracht van een gestorven man weer terugroepen.&quot; </p></div>
+
+<p>Van de magie bij de oudste Romeinen weten wij slechts zeer weinig.
+Volgens latere berichten zou Numa Pompilius, de tweede, overigens
+legendaire koning van Rome, zich er op hebben toegelegd om, door middel
+van tooverij, de gestalten der goden in het weerspiegelende water te
+aanschouwen (hydromantie, d.i. waterwichelarij)<a name='FNanchor_7_7'></a><a href='#Footnote_7_7'><sup>[7]</sup></a> en zou zijn evenzeer
+legendaire opvolger, Tullus Hostilius, door een geheim offer Juppiter,
+den hoogsten god, getracht hebben op te roepen, maar wegens het niet in
+acht nemen van den juisten ritus door den vertoornden god met den
+bliksem zijn getroffen<a name='FNanchor_8_8'></a><a href='#Footnote_8_8'><sup>[8]</sup></a>. Zeker is het, dat de zoogenaamde wet der
+twaalf tafelen (ongeveer uit het midden der vijfde eeuw) dengene met
+straf bedreigde, die het veldgewas had betooverd of eene booze bezwering
+had uitgesproken.</p>
+
+<p>Vatten wij de uitkomsten van ons onderzoek over de magie in de vroegste
+eeuwen der klassieke oudheid samen, dan valt te constateeren <a name='Page_17'></a>dat zij
+blijkbaar van meet af aan in Griekenland en Itali&euml; inheemsch was, dat
+zij wel is waar veelal angstvallig geschuwd en soms van rechtswege
+gestraft, maar ook in noodgevallen zelfs door regeeringen te hulp
+geroepen werd en dat, naar alle waarschijnlijkheid, slechts
+enkelen,&mdash;bijv. zeer zeker de panthe&iuml;st Xenophanes uit de zesde
+eeuw&mdash;hare realiteit in vollen ernst betwijfelden of ontkenden.</p>
+<br />
+<hr style='width: 45%;' />
+<h4>Litteratuur.</h4>
+<br />
+
+<p>*<u>D. Tiedemann</u>, Disputatio de quaestione quae fuerit artium magicarum
+origo (1787).</p>
+
+<p>*<u>L. Georgii</u>, s.v. Magie, in Pauly, Real-Encycl. d. class. Alt. IV
+(1846).</p>
+
+<p>*<u>Kroll</u>, Antiker Aberglaube, in Samml. gemeinverst. wiss. Vortr&auml;ge, N.F.
+Heft 278 (1897).</p>
+
+<p>*<u>K.H.E. de Jong</u>, De Apuleio Isiacorum mysteriorum teste. Dissert. Leiden
+(1900).</p>
+
+<p>*<u>H. Hubert</u>, s.v. Magia, in Daremb. e. Sagl. Dict. d. ant. gr. e. rom. T.
+III, 2 part. (1904).</p>
+
+<p>*<u>Gruppe</u>. Griech. Myth. u. Rel. II (1906).</p>
+
+<p><u>E. Samter</u>, Die Religion der Griechen, in Aus Natur u. Geisteswelt Bd.
+457 (1914).</p>
+
+<p>*<u>A. Abt</u>, Die Apologie des Apuleius von Madaura u. die antike Zauberei,
+in Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. hrg. v. Dieterich u. W&uuml;nsch, IV Bd.
+2. Hft. (1908).</p>
+
+<p><u>F.B. Jevons</u>, Graeco-Italian Magie, in Anthropology a. t. classics. Six
+lectures edited by R.R. Marett (1908).</p>
+
+<p><a name='Page_18'></a><u>Bouch&eacute;-Leclereq</u>, Histoire de la divination dans l'antiquit&eacute;
+(1879-1881).</p>
+
+<p>*<u>Bouch&eacute;-Leclercq</u>, s.v. Divinatio, in Daremb. e. Sagl. Dict. d.
+ant. gr. e. rom. T. II, I part. (1892).</p>
+
+<p>*<u>Dubray</u>, Necromancy, in The Cath. Encycl. X (1911).</p>
+
+<p><u>Mau</u>, s.v. Bestattung, in Pauly, Real-Encyd. d. cl. Alt. 2e uitg.
+III (1899).</p>
+
+<p><u>Frazer</u>, Adonis, Attis, Osiris I (1914).</p>
+
+<p><u>Gruppe</u>, s.v. Orpheus, in Roscher, Lex. Mythol. III.</p>
+
+<p>*<u>Zeller</u>, Die Philosophie d. Griechen I. 5e uitg. (1892).</p>
+
+<p>*<u>W. T(euffel)</u>, s.v. Iynx, in Pauly, Real-Enc. d. cl. Alt. IV
+(1846).</p>
+
+<p><u>Gossen</u> s.v. Iynx, in Pauly, Real-Encyd. d. d. Alt. 2e uitg. X
+(1919).</p>
+
+<p>*<u>R. Heim</u>, Incantamenta magica graeca latina, in Jahrb&uuml;cher f.
+class. Philologie, v. Fleckeisen, XIX Supplementb. (1893).</p>
+
+<p>*<u>Pfaff</u>, s.v. Incantatio, in Pauly, Real-Enc. d. cl. Alt. 2e uitg.
+IX (1916).</p>
+
+
+<br />
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' /><br />
+<a name='HOOFDSTUK_II'></a><h3><a name='Page_19'></a>HOOFDSTUK II.</h3>
+
+<h2>Het bovendrijvende ongeloof.</h2>
+<br />
+
+<p>De tweede helft der vijfde eeuw v&oacute;&oacute;r Christus is de tijd der
+&quot;sophisten&quot;, die, Griekenland in alle richtingen doorkruisende,
+onderricht gaven in welsprekendheid en in practische levenswijsheid. Zij
+oefenden scherpe critiek op de van oudsher heerschende opvattingen en de
+eminentste van hen, Protagoras, trok zelfs het bestaan der goden in
+twijfel. Waarschijnlijk heeft de twijfel aan de realiteit der magie zich
+inzonderheid van hen uit in ruimeren kring verspreid.</p>
+
+<p>Toch was het nog langen tijd veel meer de angst dan de twijfelzucht, die
+de houding van het groote publiek tegenover de magie bepaalde. Dit
+blijkt zonneklaar uit de beschouwingen dienaangaande van den
+dichterlijken denker, die voornamelijk door zijn stijl zulk eene
+bekoring op het nageslacht heeft uitgeoefend, dat hij ook nu nog door
+velen als de grootste Griek wordt beschouwd&mdash;Plato uit Athene (&plusmn;427&mdash;
+&plusmn;347).</p>
+
+<p><a name='Page_20'></a>Plato toch geloofde niet alleen dat bij de graven wel eens
+&quot;schaduwachtige verschijningen&quot; van overledenen, die een te materi&euml;el
+leven hadden geleid, gezien werden;<a name='FNanchor_9_9'></a><a href='#Footnote_9_9'><sup>[9]</sup></a> hij spreekt ook van eene &quot;kunst
+der bezweringen&quot;, &quot;die eene betoovering is van slangen, spinnen,
+schorpioenen en andere dieren en ziekten&quot;<a name='FNanchor_10_10'></a><a href='#Footnote_10_10'><sup>[10]</sup></a> en van eene &quot;zwarte&quot;
+magie, zooals men nu zou zeggen, die zelfs gezondheid en leven bedreigt.</p>
+
+<p>In zijn laatste werk &quot;De wetten&quot; heeft hij het o.m. over schade, door
+vergif of tooverij toegebracht (XI 932<sup>e</sup>-933<sup>e</sup>):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Het feit dat er twee soorten van vergiftiging onder het
+     menschelijk geslacht gebruikelijk zijn, maakt de uiteenzetting
+     hieromtrent langdradig. De eene n.l. is die, welke op natuurlijke
+     wijze door lichamelijke middelen den lichamen schade berokkent; de
+     andere die, welke door middel van zekere tooverijen, bezweringen en
+     boei&iuml;ngen, zooals men 't noemt, werkt en zoowel aan boosdoeners de
+     overtuiging geeft, dat zij iets diergelijks vermogen, als aan
+     anderen het geloof, dat zij in de ergste mate door diegenen, die
+     vermogen te tooveren, schade lijden. Het is niet gemakelijk, er
+     achter te komen, hoe het met deze en diergelijke dingen eigenlijk
+     gesteld is, noch, als men er achter kwam, doenlijk, anderen
+     daaromtrent op overtuigende <a name='Page_21'></a>wijze in te lichten. En ook is het een
+     onbegonnen werk, menschen, die om diergelijke redenen argwaan tegen
+     elkander koesteren, te willen voorlichten, en als ze bijgeval
+     wassen beeldjes, 't zij bij hunne deuren, 't zij bij driesprongen,
+     't zij bij de grafmonumenten hunner ouders zien, hen aan te sporen,
+     niets om al dat soort dingen te geven, daar ze toch geen duidelijk
+     inzicht dienaangaande hebben. Wij maken de wet in kwestie tweeledig
+     en gaan in de eerste plaats iemand&mdash;op welk van beide manieren hij
+     ook trachte schade te berokkenen&mdash;<a name='verzoeken'>verzoeken</a> en aanraden niet te
+     probeeren iets diergelijks te doen en niet het gros der menschen
+     als kinderen schrik aan te jagen en bang te maken, noch ook den
+     wetgever en rechter te noodzaken de menschen van diergelijke
+     angsten te genezen, daar in de eerste plaats hij, die probeert in
+     dier voege schade te berokkenen, niet weet wat hij doet, zoowel wat
+     de lichamen betreft, als hij geen verstand heeft van geneeskunde,
+     als wat de tooverijen betreft, wanneer hij geen wichelaar of
+     teekenuitlegger is. De wet aangaande vergiftiging en tooverij luide
+     aldus: Indien iemand door vergif een ander persoonlijk of diens
+     slaven eene niet-doodelijke schade toebrengt, of zijn kudden of
+     bijenkorven hetzij eenige andere hetzij doodelijke schade
+     berokkent, moet hij, wanneer hij een geneesheer is en wegens
+     gifmengerij wordt veroordeeld, met den dood worden gestraft; als
+     hij echter een leek is, moet de <a name='Page_22'></a>rechtbank uitmaken, welke straf of
+     boete hij dient te ondergaan. Als iemand echter den indruk maakt
+     van door boei&iuml;ngen of aantrekkingen of zekere bezweringen of door
+     welke hekserijen van dien aard ook, schade te hebben berokkend,
+     moet hij, als hij een wichelaar of teekenuitlegger is, sterven, als
+     hij echter zonder kennis van wichelarij wegens tooverschade wordt
+     veroordeeld, moet ook aangaande hem de rechtbank schatten, welke
+     straf of boete hem haars inziens moet worden opgelegd.&quot; </p></div>
+
+<p>Hoogst kenschetsend is ook het volgende (X, 909a-c):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Wie het bestaan van goden of hunne voorzienigheid loochenen of
+     gelooven dat ze te verbidden zijn en voorts tot het dierlijke
+     vervallen en, de menschen verachtende, velen van de levenden
+     verleiden en beweren de gestorvenen op te roepen en belooven de
+     goden over te halen, d.w.z. ze door offers en gebeden en
+     bezweringen betooverende, en zoowel particulieren als geheele
+     families en steden ter wille van 't geld probeeren te gronde te
+     richten,&mdash;wie hieraan blijkt schuldig te zijn, dien veroordeele de
+     rechtbank om, overeenkomstig de wet, in de gevangenis in 't
+     binnenland te worden opgesloten en dat nooit eenig vrij persoon
+     toegang tot hem hebbe en dat hij de voeding, hem door de mannen der
+     wet bepaald, uit handen van slaven ontvange; als hij sterft, dan
+     moet men hem buiten de grenzen werpen en hem de begrafenis
+     ontzeggen. En als een vrije <a name='Page_23'></a>hem helpt begraven dan mag wie maar
+     wil hem wegens goddeloosheid aanklagen.&quot; </p></div>
+
+<p>Wie hier ook maar eenigszins objectief tegenover staat, zal moeten
+erkennen, dat zelfs &quot;de goddelijke&quot; Plato zich door bigotterie en
+staats-fanatisme op de treurigste wijze heeft laten verblinden. Het is
+toch al te na&iuml;ef, een kwaadwillige vaderlijk te vermanen zijn
+evenmenschen vooral geen schrik aan te jagen, en te onzinnig,
+gevangenisstraf te eischen voor diegenen, die eene geheele stad trachten
+te gronde te richten, maar de doodstraf voor hen, die aan een bijenkorf
+eene niet-doodelijke schade toebrengen! Zeer zeker is het voor Plato
+eene verzachtende omstandigheid, dat hij niet de laatste hand aan dit
+werk heeft kunnen leggen, maar eene zware verantwoordelijkheid rust op
+hen, die zulk verward en verderfelijk geschrijf&mdash;men denke slechts aan
+de heksenprocessen&mdash;gedurfd hebben te publiceeren.</p>
+
+<p>Van Aristoteles (384&mdash;322), den universeelen en tevens nuchteren man der
+wetenschap, werd, zooals wij in hoofdstuk V nader zullen zien,
+verzekerd, dat hij de realiteit der magie loochende, en dit stemt ook
+met hetgeen ons van hem is bewaard gebleven, goed overeen. Echter heeft
+hij in zijn geschrift &quot;Over het voorspellen in den slaap&quot; erkend, dat
+wij somtijds in onze droomen de toekomst vooruitzien en in c. 2
+getracht, de meest raadselachtige gevallen aldus te verklaren:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Evenals wanneer iets het water of de lucht in beweging brengt,<a name='Page_24'></a>
+     het bewogen gedeelte weer een ander gedeelte in beweging brengt en
+     wanneer dat tot rust is gekomen, het voorkomt dat zulk eene
+     beweging tot een zeker einddoel voortgaat, hoewel hetgeen de
+     beweging veroorzaakte niet meer aanwezig is, aldus is er niets
+     tegen, dat zekere bewegingen en gewaarwordingen de droomende zielen
+     bereiken...en hoe ze ook tot [ons] geraakt zijn, 's nachts meer
+     waarneembaar zijn, doordat ze, wanneer zij zich over dag
+     voortplanten, eerder opgelost worden (want de lucht is 's nachts
+     minder in beroering omdat er dan meer windstilte heerscht) en in
+     het lichaam tengevolge van den slaap eene gewaarwording
+     veroorzaken, omdat de slapenden meer dan de wakenden ook de kleine
+     inwendige bewegingen gewaar worden. Deze bewegingen veroorzaken
+     voorstellingen, waaruit men de, toekomst aangaande de betrokken
+     voorwerpen vooruitziet.&quot;</p>
+
+<p>     &quot;Dat kennissen het meest de toekomst van kennissen vooruitzien,
+     komt door het feit dat kennissen het meest over elkaar bezorgd
+     zijn. Want evenals ze elkaar uit de verte zeer snel herkennen en
+     gewaar worden, aldus worden ze ook de [bovenbedoelde] bewegingen
+     snel gewaar, want de bewegingen, die van kennissen uitgaan, zijn
+     gemakkelijker kenbaar&quot;. </p></div>
+
+<p>Men heeft opgemerkt dat volgens deze ietwat duistere verklaring een
+zeker rapport tusschen kennissen zou bestaan en dat derhalve aan
+Aristoteles <a name='Page_25'></a>het geloof aan &quot;telepathie&quot;, d.w.z. &quot;gedachteoverbrenging&quot;
+of juister de overbrenging van gedachtebeelden, indrukken, gevoelens
+buiten de gewone zintuigelijke kanalen om, niet vreemd zou zijn geweest.
+Van hoe groot belang dit voor ons onderwerp is, zal spoedig blijken.</p>
+
+<p>De Atomisten, die de ziel verklaarden voor een aggregaat van
+stofdeeltjes dat zich tegelijk met de ontbinding van het lichaam zou
+oplossen, werden gewoonlijk mede onder hen gerekend, die de realiteit
+der magie loochenden. Echter trachtte Democritus (&plusmn; 400 v. Chr.) de
+grootste der atomisten, het geloof aan het &quot;booze oog&quot;, dat nu nog in de
+landen om de Middellandsche Zee sterk leeft, te rechtvaardigen door
+zijne leer der &quot;Idolen&quot;, d.w.z. ijle beelden, die door de lucht zweven
+en verklaarde hij het alomverspreide geloof aan goden door de
+verschijningen van reusachtige en lang levende, schoon niet
+onsterfelijke &quot;Idolen&quot;<a name='FNanchor_11_11'></a><a href='#Footnote_11_11'><sup>[11]</sup></a>. Er waren dan ook willekeurige hypothesen en
+ingewikkelde redeneeringen noodig om te ontkomen aan consequenties, die
+tot de realiteit van geestverschijningen en tooverij voerden. Ja,
+Epicurus (341-270) die de atoomleer tot een ethisch systeem verwerkte en
+haar zulk eene groote populariteit deed erlangen, heeft, in zijn ijver
+voor de wilsvrijheid, de uitspraak gedaan: &quot;Het ware beter zich aan de
+fabelleer over <a name='Page_26'></a>de goden te houden, dan slaaf te zijn van het noodlot
+der natuurkundigen, want de fabelleer geeft toch eenige hoop, de goden
+door eerbetooning te kunnen verbidden, maar het noodlot oefent een
+onverbiddelijken dwang uit<a name='FNanchor_12_12'></a><a href='#Footnote_12_12'><sup>[12]</sup></a>&quot;, een uitspraak, die met eene plat
+materialistische opvatting der dingen in onverzoenlijken strijd is.</p>
+
+<p>De Cynici, d.w.z. Hondschen, aldus genoemd om hunne primitieve
+levenswijze, die vaak ook met goede zeden in botsing kwam, verstompten
+zich door hun hoofddogma van de zelfgenoegzaamheid der deugd den blik
+voor de fijnere verschijnselen van het zieleleven. De populairste
+vertegenwoordiger dier richting, Diogenes (tweede helft der vierde eeuw)
+verzekerde dat wij na den dood in 't geheel niets meer waarnemen<a name='FNanchor_13_13'></a><a href='#Footnote_13_13'><sup>[13]</sup></a>, en
+dat hij, lettende op droomuitleggers, wichelaars en diegenen, die aan
+hunne woorden geloof slaan, niets zotters vond dan den mensch<a name='FNanchor_14_14'></a><a href='#Footnote_14_14'><sup>[14]</sup></a>. Geen
+wonder, dat de Cynici ook in latere eeuwen een verwoeden strijd voerden
+tegen alles wat naar magie en het soortgelijke zweemde.</p>
+
+<p>De Sceptici eindelijk (sinds ongeveer 350 v. Chr.), die tengevolge van
+hun twijfel aan de juistheid van onze waarnemingen en redeneeringen ook
+de meest alledaagsche feiten op losse <a name='Page_27'></a>schroeven stelden, wilden van het
+wonderbaarlijke in 't geheel niets afweten; ook zij richtten hunne
+wapenen onvermoeid tegen de magie en hare voorvechters, waarbij zij zich
+o.m. niet ontzien hebben, een man als Pythagoras voor een bedrieger uit
+te maken<a name='FNanchor_15_15'></a><a href='#Footnote_15_15'><sup>[15]</sup></a>.</p>
+
+<p>De nuchtere, materialistische, van het ongewone afkeerige wijsgeeren
+voerden ruim twee eeuwen lang den boventoon, voornamelijk in de kringen
+der &quot;intellectueelen.&quot; Het was een tijd van &quot;verlichting.&quot;</p>
+
+<p>Bij zulk eene mentaliteit tiert van alle litteratuur-genres de comedie
+het meest, die immers uitteraard vijandig staat tegenover het
+wonderbaarlijke.</p>
+
+<p>Reeds Aristophanes (&plusmn; 445 - &plusmn; 385), de beroemdste dichter der
+oud-Attische comedie, had herhaaldelijk den draak gestoken met de
+tooverkunst.</p>
+
+<p>In zijn &quot;Wolken&quot; (423) neemt een oude boer, die diep in de schuld zit,
+zijn toevlucht tot Socrates en vraagt hem, hoe hij zich aan de
+uitbetaling van de renten zou kunnen onttrekken. Na lang praten raadt
+Socrates den boer aan, zich in te hullen en zelf iets uit te denken. De
+boer jammert, maar gehoorzaamt en roept v. 746 in eens uit:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;O beste Socrates!
+
+<p>     Socrates. Wat is er, vadertje?</p>
+
+<p>     <a name='Page_28'></a>Boer. Ik heb iets bedacht om van mijne rente af te komen.</p>
+
+<p>     Socrates. Laat eens hooren.</p>
+
+<p>     Boer. Zeg mij eens&mdash;</p>
+
+<p>     Socrates. Wat?</p>
+
+<p>     Boer. Als ik eene Thessaalsche toovenares geld gaf, en de maan 's
+     nachts omlaag haalde en ze vervolgens als een spiegel, opborg in
+     eene ronde doos en goed bewaarde&mdash;</p>
+
+<p>     Socrates. Wat zou je dat helpen?</p>
+
+<p>     Boer. Wat? Als de maan nooit weer opkwam, zou ik geen rente
+     behoeven te betalen.</p>
+
+<p>     Socrates. Hoe zoo?</p>
+
+<p>     Boer. Omdat de rente per maand wordt uitbetaald. </p></div>
+
+<p>Een Grieksche maand liep nl. van de eene opkomende maan tot de volgende.</p>
+
+<p>En in zijn laatste stuk, Plutus (388) bespot Aristophanes (v. 649-747)
+de wonderdadige genezing van den blinden Plutus (god van den rijkdom) op
+eene manier, die de ergste straatjongen hem niet had kunnen verbeteren.</p>
+
+<p>In de latere comedieschrijvers wordt al spoedig de geest van Epicurus
+vaardig; ook Menander (&plusmn; 343/2-&plusmn; 291/0) de bekendste van allen maakt
+hierop geen uitzondering. Dit blijkt reeds uit de titels van sommige
+stukken als de &quot;Demonenvreezer&quot; en de &quot;Thessaalsche&quot;, die blijkbaar tot
+hoofddoel hadden, het wonderbaarlijke en magische te bespotten.</p>
+
+<p><a name='Page_29'></a>Met dat al was de magie in die tijden voor de letterkundigen niet
+slechts een voorwerp van spot. Ook hare po&euml;tische zijde oefende eene
+machtige bekoring uit en de grootste dichters hebben er partij van weten
+te trekken.</p>
+
+<p>Euripides (&plusmn;481-&plusmn; 406), de fijngevoeligste en wetenschappelijkste der
+Grieksche tragici, koos tot onderwerp van zijn beroemdste drama de
+tooveres Medea (431).</p>
+
+<p>Medea, evenals Circe eene figuur uit de mythologie, was de dochter van
+A&euml;tes, heerscher van het wonderland Colchis, aan de kust der Zwarte Zee
+en ten Zuiden van den Caucasus gelegen. Jason uit Thessali&euml; kwam tot
+A&euml;tes om het gouden vlies op te eischen, maar de koning verklaarde dit
+slechts aan dengene te zullen uitleveren, die een allergevaarlijksten
+kampstrijd met goed gevolg zou hebben daarstaan. Medea vatte liefde voor
+Jason op en stelde hem door toovermiddelen in staat de bovenmenschelijke
+taak te volbrengen; toen A&euml;tes des ondanks met de uitlevering van het
+gouden vlies talmde, hielp zij Jason dit heimelijk te ontvoeren en
+vluchtte zij met hem naar Griekenland, waar zij tal van jaren samen een
+gelukkig leven leidden.</p>
+
+<p>In zijn treurspel schetst Euripides hoe Jason Medea, aan wie hij zooveel
+te danken had, verstoot om met de dochter van een koning in 't huwelijk
+te treden. Medea, vastbesloten zich te wreken, veinst in haar lot te
+berusten en zendt zelfs de bruid <a name='Page_30'></a>kostbare kleeren en een gouden krans
+ten geschenke. De uitwerking dier geschenken wordt in het navolgende tot
+Medea gerichtte bodeverhaal (v. 1159-1221) aanschouwelijk beschreven:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Zij [de koningsdochter] nam de bonte gewaden en deed ze zich om,
+     zette den gouden krans op hare lokken, schikte het haar voor den
+     glimmenden spiegel op en lachte haar zielloos evenbeeld toe.
+     Vervolgens stond ze van haar zetel op, ging door 't vertrek heen,
+     bevallig stappende met blanken voet, en, boven mate verblijd met de
+     geschenken, draaide ze vaak het hoofd om, en keek naar haar
+     opgeheven hiel. Wat er echter op volgde, was een verschrikkelijk
+     tooneel om te zien. Ze verandert van kleur, gaat
+     schuinschachteruit, bevende aan hare leden en ter nauwernood
+     voorkwam zij een val door in den stoel neer te zinken. En eene oude
+     dienares, in den waan, dat de toorn van Pan of van een ander god op
+     haar neerkwam [en haar tot waanzin bracht] gilde een gebed uit,
+     totdat ze zag hoe wit schuim uit den mond vloeide, hoe ze de
+     oogpupillen verdraaide, en geen bloed meer in 't vleesch was; toen
+     ging ze van 't gegil tot eene luide weeklacht over. Terstond rende
+     de eene slavin naar 't huis van haar vader, de andere naar den
+     bruidegom om te berichten, wat de bruid overkwam. Het geheele huis
+     dreunde van al het geloop. En reeds zou een hardlooper in stagen
+     draf het einddoel van een renbaan hebben bereikt, toen de
+     rampzalige <a name='Page_31'></a>met een naar gesteun uit hare sprakeloosheid ontwaakte
+     en het oog weer opensloeg. Een dubbel onheil bestookte haar; de
+     gouden wrong om 't hoofd zond een wonderbaarlijken stroom uit van
+     alverslindend vuur en de fijne kleeren, uw geschenk, verteerden het
+     blanke vleesch der ongelukkige. In brand geraakt, vliegt ze op van
+     haar stoel, schudt het haar en het hoofd nu herdan derwaarts heen
+     en wil den krans afwerpen. Maar de gouden band bleef vastzitten en
+     wanneer zij 't haar schudde, ontvlamde het vuur dubbel zoo erg. Zij
+     valt op den grond, door 't onheil overweldigd, en behalve voor haar
+     vader moeilijk te herkennen. De stand van hare oogen, de edele vorm
+     van het gelaat waren verdwenen, bloed, met vuur vermengd, druppelde
+     neer uit haren kruin en het vleesch viel, door den onzichtbaren
+     beet van het vergif, van hare beenderen af, zooals hars uit een
+     pijnboom druppelt&mdash;een ontzettend schouwspel. Schrik belette allen,
+     het lijk aan te raken; haar afgrijselijk lot was voor ons eene
+     waarschuwing. Maar de rampzalige vader, in zijne onwetendheid van
+     't onheil, komt plotseling binnen, werpt zich op 't lijk, weeklaagt
+     luid, slaat de armen om haar heen, kust haar en spreekt haar toe:
+     &quot;O arm kind, welke demon heeft U zoo schandelijk doen omkomen? Wie
+     maakt den grijsaard, van U beroofd, een graf gelijk? Wee mij, mocht
+     ik maar met U sterven kind!&quot; Toen hij echter met treuren en
+     weeklagen ophield <a name='Page_32'></a>en zijn oud lichaam weer wilde opheffen, kleefde
+     hij vast aan die fijne kleeren als de klimop aan een laurierspruit,
+     en 't werd eene verschrikkelijke worsteling: hij toch wilde zijne
+     knie opheffen, maar zij hield hem vast, en als hij zich met geweld
+     wilde losrukken, scheurde hij het grijze vleesch van zijne
+     beenderen af. Ten slotte bezweek hij en gaf den geest. Het onheil
+     was hem te machtig. Daar liggen ze nu dood naast elkaar de dochter
+     en de grijze vader, een ramp, die tot tranen roert.&quot; </p></div>
+
+<p>Theocritus, de grootste bucolische, d.w.z. landelijke dichter (eerste
+helft der derde eeuw) beschrijft in zijne tweede ecloga &quot;De
+toovenaressen&quot;, hoe een verlaten meisje haar geliefde door magie weer
+tot zich tracht te trekken. Zij bezigt tot dat doel allerlei
+toovergerei, voornamelijk echter den draaihals, reeds in ons eerste
+hoofdstuk vermeld. Vandaar het refrein in het gedicht, dat wij hier
+gedeeltelijk laten volgen:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;<i>De toovenaressen</i>.
+
+<p>     Waar zijn me de laurieren? Thestylis, breng ze! Waar de
+     tooverkruiden? Omkrans de schaal met de roode wol van een schaap,
+     opdat ik den tegenover mij hardvochtigen man, dien ik toch zoo lief
+     heb, moge boeien, die sinds twaalf dagen, o, die ellendeling! nog
+     maar niet komt, en niet weet of ik gestorven ben of nog in leven en
+     niet aan mijne deur heeft geklopt, die wreedaard! Heeft Eros, heeft
+     Aphrodite zijn wuft gemoed elders heen gevoerd? Ik ga naar de
+     worstelschool van <a name='Page_33'></a>Timagetos, morgen, om hem te zien, en zal hem
+     verwijten dat hij zoo met mij omspringt. Nu echter zal ik hem door
+     de kracht van het offer boeien. Maar gij, o Maangodin, blink
+     schoon! Want U zing ik toe, o kalme godin, en U, onderaardsche
+     Hecate, waarvoor ook de honden sidderen, als gij schrijdt door de
+     graven om het donkere bloed te slurpen. Wees gegroet, o Hecate,
+     schrikwekkende en sta mij bij, tot het einde toe, bewerk dat deze
+     kruiden niet zwakker mogen zijn dan die van Circe noch die van
+     Medea noch die van de blonde Perimede<a name='FNanchor_16_16'></a><a href='#Footnote_16_16'><sup>[16]</sup></a>.</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!</p>
+
+<p>     Eerst moet het offermeel in 't vuur rooken. Maar strooi het er toch
+     in, Thestylis! Ongeluk, waar zijn je hersens gebleven? Of steekt
+     gij, vuilpoes, ook al den draak met mij? Strooi en zeg te gelijk
+     dit: &quot;Ik strooi de beenderen van Delphis.&quot;</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!</p>
+
+<p>     Delphis martelde mij. Maar ik brand tegen Delphis den laurier, en
+     evenals deze, door het vuur gegrepen, luid kraakt en plotseling is
+     ontvlamd en wij zelfs geen asch van haar zien, zoo moge ook het
+     vleesch van Delphis in de vlam worden verteerd.</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!</p>
+
+<p>     Evenals ik dit was[sen beeld?] met de hulp der godin laat
+     versmelten, zoo moge Delphis uit Myndos terstond door liefde
+     versmelten. En evenals die <a name='Page_34'></a>bronzen toovertol door de kracht van
+     Aphrodite wordt rondgedreven, zoo moge hij ronddraaien rondom mijn
+     huis!</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!</p>
+
+<p>     Nu offer ik de klei. Gij, Artemis, zoudt zelfs het gevoellooze
+     staal kunnen ontroeren en wat er verder onwrikbaar is&mdash;Thestylis,
+     de honden huilen door de stad heen; de godin is op de driesprongen;
+     sla gauw op het bronzen bekken!</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!</p>
+
+<p>     Zie daar! de zee zwijgt, de winden zwijgen, de smart echter in mijn
+     borst zwijgt niet, maar ik verteer geheel van liefde voor hem, die
+     mij, rampzalige, in plaats van zijne gade tot eene slechte deerne
+     heeft gemaakt.</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!</p>
+
+<hr style='width: 45%;' />
+
+<p>     Deze franje van zijn mantel verloor Delphis, die ik nu uiteen pluk
+     en in het woeste vuur werp. O martelende liefde! hoe hebt gij als
+     een bloedzuiger aan mij hangende al het donkere bloed uit het
+     lichaam gedronken!</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!</p>
+
+<p>     Eene waterhagedis stamp ik fijn en breng U morgen een boozen drank.
+     Thestylis, neem die tooverkruiden en besmeer daarmee van boven zijn
+     deurpost zoolang het nog tijd is, en zeg, er op spuwende: &quot;Ik
+     vermorzel de beenderen van Delphis!&quot;</p>
+
+<p>     Draaihals, lok gij dien man naar mijn huis toe!&quot; </p></div>
+
+<p><a name='Page_35'></a>Deze booze tooverij, het &quot;envo&ucirc;tement&quot;, dat bij vrijwel alle volkeren
+voorkomt, berust in de eerste plaats op het geloof, dat de mensch
+doortrokken is met eene soort zelfstandigheid, die ook op de voorwerpen
+overgaat, waarmede hij in aanraking komt. Door op die voorwerpen, zooals
+in het vermelde geval op een stuk van een kleed in te werken, meent men
+den persoon zelf te treffen, die verondersteld wordt er altijd in
+psychisch contact mede te blijven. Onwillekeurig denken wij hierbij aan
+het veelbesprokene &quot;magnetische flu&iuml;de&quot; en enkele onderzoekers hebben
+dan ook in die richting proeven genomen, uit welke zou zijn gebleken,
+dat het gebruik in quaestie, schijnbaar alleronzinnigst, toch nog op
+eenigen rationeelen grondslag zou berusten. Zeker is het, dat bij
+primitieve volkeren de suggestie zulk eene onweerstaanbare uitwerking
+heeft, dat menigeen, zoodra hij gelooft betooverd te worden, door de
+bloote angst ziek wordt en wegkwijnt. Maar het envo&ucirc;tement veronderstelt
+nog een ander geloof, n.l. dat symbolische handelingen re&euml;ele gevolgen
+kunnen hebben, bijv. wanneer men, zonder iets te bezitten wat met het
+slachtoffer in aanraking is geweest, eene figuur ervan in het zand
+teekent en daarin met stokken prikt. Hierbij toch wordt blijkbaar
+aangenomen, dat de mensch het vermogen bezit om door wilsconcentratie
+een ander op afstand te deren, en tevens dat die wil door eene
+symbolische handeling tot hoogere kracht wordt opgevoerd. <a name='Page_36'></a>De echte
+telepathische experimenten in aanmerking genomen&mdash;niet de publieke
+vertooningen tegen entree, die onlangs zoo grooten opgang hebben
+gemaakt&mdash;zou iets dergelijks niet als onmogelijk te beschouwen zijn,
+maar toch altijd wel tot de grootste uitzonderingen behooren.</p>
+
+<p>Apollonius uit Rhodus, een tijdgenoot van Theocritus, verhaalt in het
+derde boek van zijn epos &quot;Argonautica&quot; op uitvoerige en dichterlijke
+wijze, hoe de toovenares Medea (zie boven) liefde voor Jason opvat en
+hem de middelen aan de hand doet zich onkwetsbaar te maken, ten einde de
+hem wachtende kampstrijden met goed gevolg te kunnen doorstaan. De held
+gaat heen, om hare aanwijzingen ten uitvoer te brengen (v. 1191&mdash;1224):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De avondzon dook in de duistere aarde weg achter de verstafgelegen
+     bergkruinen der Aethiopi&euml;rs. De nacht legde hare paarden het juk
+     op; de helden maakten hunne legersteden gereed bij de kabeltouwen.
+     Maar zoodra de lichten van het schoonblinkende beergesternte
+     overhelden en de lucht van af den hoogen hemel volslagen kalm was
+     geworden, stapte Jason heimelijk als een dief naar de eenzaamheid,
+     met al zijne benoodigdheden, want hij had overdag voor alles
+     afzonderlijk gezorgd; een ooi en melk uit de wei kwam zijn makker
+     Argos brengen; het overige nam hij uit het schip zelf. Maar toen
+     hij een plek zag, die <a name='Page_37'></a>bezijden het pad der menschen lag, kalm te
+     midden van zuivere beemden, baadde hij allereerst, overeenkomstig
+     den ritus, zijne slanke gestalte in de goddelijke rivier, en
+     omkleedde zich met den donkeren mantel, dien Hypsipyle uit Lemnos
+     hem vroeger geschonken had als eene herinnering aan hunne innige
+     liefde. Na vervolgens een kuil van eene el breedte in den grond te
+     hebben gegraven, hoopte hij gekloofd hout op, sneed een lam de keel
+     af en strekte het naar behooren over den kuil heen uit; hij stak de
+     blokken van onder in brand en goot gemengde plengoffers uit,
+     Hecate-Brimo [de geweldige] aanroepende als helpster bij de
+     kampstrijden. En na die aanroeping ging hij weer terug; de geduchte
+     godin echter, haar vernemende uit de diepste holen, begaf zich naar
+     het offer van Jason toe; haar omkransden schrikwekkende slangen te
+     midden van eikenloof; ontzaglijk straalde het licht der fakkels;
+     onderaardsche honden deden om haar heen een scherp geblaf hooren.
+     Alle weilanden langs het pad sidderden; de moerasbewonende nimfen,
+     die rondom de beemden van den Phasisstroom zwieren, gilden het uit.
+     Jason beving wel de vrees, maar desondanks zag hij niet om en zijn
+     voeten droegen hem verder, totdat hij zich onder zijne makkers had
+     gemengd; reeds wierp de in de vroegte geboren Dageraad verrijzende
+     zijn licht over den besneeuwden Caucasus.&quot; </p></div>
+
+<p>Het reinigingsbad heeft hier kennelijk bovenal <a name='Page_38'></a>de bedoeling, de booze
+demonen af te weren, die licht op den tooverende een schadelijken
+invloed vermochten uit te oefenen.</p>
+
+<p>Ook elders is dit heldendicht, dat inzonderheid bij de Romeinen in groot
+aanzien stond en sterk werd nagevolgd, rijk aan verhalen over magie.</p>
+
+<p>Dat men ook in die tijden van spot en scepticisme zich, hetzij voor
+goede, hetzij voor booze doeleinden van tooverij bediende, blijkt uit
+tal van gegevens.</p>
+
+<p>In eene redevoering (na 327) die op naam van Demosthenes gaat en in elk
+geval tot de meest boeiende lectuur uit de oudheid behoort, t.w. eene
+aanklacht tegen den &quot;chanteur&quot; Aristogiton, vinden wij vermeld dat de
+Atheners de &quot;giftmengster&quot; Theoris, &quot;de Lemnische&quot; met haar geheele
+geslacht ter dood lieten brengen en wordt de broeder van Aristogiton
+ervan beschuldigd, door middel van eene slavin der tooveres hare kruiden
+en bezweringen te hebben overgenomen ten einde, naar zijn zeggen,
+daardoor o.m. lijders van de vallende ziekte te genezen. (I. Rede tegen
+Arist. c. 79 vlg.).</p>
+
+<p>Aan koning Pyrrhus (gest. 272), den bekenden tegenstander der Romeinen,
+werd eene wonderbare geneeskracht toegeschreven:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Men geloofde dat hij aan miltzieken genezing bracht door een
+     witten haan te offeren en hun, terwijl zij achteroverlagen, met den
+     rechter voet de milt zachtjes aan te raken. Niemand was zoo <a name='Page_39'></a>arm of
+     onaanzienlijk, dat hem niet op verzoek die behandeling werd
+     toegestaan. Pyrrhus kreeg dan ook den haan, wanneer hij hem
+     geofferd had, en op dit eergeschenk was hij bijzonder gesteld. Men
+     zegt ook, dat de groote teen van dien [rechter] voet eene
+     goddelijke kracht had, zoodat hij na zijn dood, terwijl het overige
+     lichaam verbrand was, ongedeerd en door het vuur onaangeraakt werd
+     gevonden&quot;<a name='FNanchor_17_17'></a><a href='#Footnote_17_17'><sup>[17]</sup></a>. </p></div>
+
+<p>De volkenkunde levert hiertoe tal van paralleles.</p>
+
+<p>Bij de primitieve volkeren heerscht algemeen de overtuiging, dat hunne
+hoofden eene bijzondere kracht of zelfstandigheid bezitten, die men
+tegenwoordig gewoonlijk met een Polynesisch-Melanesisch woord &quot;mana&quot;
+noemt, door welke zij o.m. ook zieken vermogen te genezen. Van de
+hoofden op de Tonga eilanden (in de Stille Zuidzee) geloofde men, dat de
+aanraking van hun voet aan kliergezwellen en leververharding een einde
+maakte. Bij de Walos (aan den Senegal) brachten moeders hunne zieke
+kinderen naar de koningin, die ze plechtig met den voet op den rug, de
+maag, het hoofd en de beenen aanraakte. Hetzelfde geloof heerschte in
+Europa. Toen Waldemar I van Denemarken (1157-1182) door Duitschland
+reisde, brachten moeders hunne kinderen tot hem met het verzoek, zijne
+handen op ze te leggen, in <a name='Page_40'></a>de overtuiging, dat ze dan beter zouden
+groeien. Van de Engelsche koningen verwachtte men wonderdadige hulp
+tegen klierziekten. Koningin Elizabeth (1558-1603) oefende herhaaldelijk
+de gift der genezing uit. Karel I zou in 1633 op &eacute;&eacute;n dag honderd, zijn
+zoon Karel II in den loop van zijne regeering (1660-1685) ten naastenbij
+honderdduizend klierlijders hebben aangeraakt. Ook Fransche koningen
+traden als wonderdadige genezers op. Dat door de kracht der suggestie de
+koninklijke aanraking vaak zal hebben geholpen is niet onwaarschijnlijk;
+of echter ook nog het &quot;magnetische flu&iuml;de&quot; er wel eens bij in 't spel is
+geweest, moeten wij vooralsnog in 't midden laten.</p>
+
+<p>Wij komen later nog op diergelijke wonderdadige genezingen terug.</p>
+
+<p>Wat de booze tooverij betreft, zijn ons ook uit dien tijd verscheidene
+plaatjes, bijna allen uit lood, bewaard gebleven, waarop men
+vervloekingen kraste. Een voorbeeld hiervan is het navolgende, uit
+Attica, van omstreeks 300 v. Chr.</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik boei Theagenes de tong en de ziel en het pleidooi dat hij
+     voorbereidt; ik boei ook van Pyrrhius den kok de handen en voeten,
+     de tong en de ziel en het pleidooi dat hij voorbereidt; ik boei ook
+     de vrouw van Pyrrhius haar tong en haar ziel; ik boei ook Cercion
+     den kok en Docimus den kok de tong en de ziel en het pleidooi dat
+     zij voorbereiden; ik boei ook Cineas de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij met Theagenes <a name='Page_41'></a>samen voorbereidt; ik boei ook
+     Pherecles de tong en de ziel en het getuigenis dat hij ten gunste
+     van Theagenes aflegt; ik boei ook Seuthes de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij voorbereidt en de voeten en de handen en de oogen
+     en den mond; ik boei ook Lamprias de tong en de ziel en het
+     pleidooi dat hij voorbereidt, de handen, de voeten, de oogen en den
+     mond, al dezen boei ik, ik doe ze verdwijnen, ik stop ze onder den
+     grond, ik spijker ze vast; en als ze voor de rechtbank en bij den
+     scheidsrechter iets doen, mogen ze dan niet in aanmerking komen,
+     noch in woord, noch in daad&quot;<a name='FNanchor_18_18'></a><a href='#Footnote_18_18'><sup>[18]</sup></a>. </p></div>
+
+<p>Hier tracht men dus zijne tegenpartij in rechten te schaden en hoopt dat
+hetgeen met de plaat geschiedt, ook de personen zelf zal overkomen. De
+symboliek hierbij verraadt een uiterst na&iuml;even gedachtengang. Lood is
+zwaar, dus moet het ook op een afstand een bezwarenden invloed
+uitoefenen. De spijker houdt vast, dus moet hij ook op afstand iemand
+vastleggen. Overigens verwijzen wij naar hetgeen reeds boven over het
+envo&ucirc;tement is gezegd.</p>
+
+<p>Meestal worden bij die vervloekingen ook de onderaardsche goden
+aangeroepen, zooals bijv. op de navolgende plaat uit de vierde eeuw:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Hermes, gij vastlegger en Persephone, legt vast van Parthenius en<a name='Page_42'></a>
+     Apollonius, de zoons van Hagnotheus de tong en de ziel en de daden
+     en de voeten en de plannen.</p>
+
+<p>     Hermes, gij vastlegger en Persephone, legt vast van Euxenus de ziel
+     en het lichaam en de voeten en de handen en de daden en de plannen
+     en de tong totdat hij naar de onderwereld is neergedaald&quot;<a name='FNanchor_19_19'></a><a href='#Footnote_19_19'><sup>[19]</sup></a>. </p></div>
+
+<p>Ook bij de Romeinen werd de tooverij gedurende die tijden evenzeer in
+practijk gebracht en ook bij hen ontbrak het niet aan vervolgingen van
+staats- en rechtswege.</p>
+
+<p>In den loop van den tweeden Punischen oorlog waren de gemoederen door de
+voortdurende wisselingen van den krijgskans ten zeerste geschokt. Men
+nam de toevlucht tot allerlei uitheemsche plechtigheden; magi&euml;rs en
+profeten verkregen grooten invloed op het volk. Toen (in 213) gelastte
+de senaat, verontrust over de toenemende verwaarloozing van den
+Romeinschen eeredienst, de geschriften over magische en soortgelijke
+onderwerpen aan de overheid uit te leveren<a name='FNanchor_20_20'></a><a href='#Footnote_20_20'><sup>[20]</sup></a>.</p>
+
+<p>Ook kwam het wel eens voor, dat men een landman, wiens voorspoed te zeer
+in 't oog liep, er van beschuldigde, tooverkunsten te hebben aangewend,
+zooals blijkt uit navolgend feit, dat in het jaar 157 plaats vond.</p>
+
+<a name='Page_43'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Toen C. Furius Chresimus, een vrijgelatene, van een zeer kleinen
+     akker meer vruchten had geoogst, dan de naburen van de meest
+     uitgestrekte velden, ontstond er een groote afgunst tegen hem, en
+     beschuldigde men hem, dat hij andermans vruchten door booze
+     tooverij verlokte [d.w.z. naar zich toe lokte]. Om die reden door
+     een magistraat, Spurius Albinus, aangeklaagd, vreesde hij te worden
+     veroordeeld en bracht, toen de volksvergadering [waarbij hij in
+     beroep was gekomen] tot de stemming moest overgaan, al zijn
+     akkergereedschap naar het forum [de vergaderplaats] en haalde zijne
+     krachtige, welgevoede en goed gekleede slaven erbij, alsmede zijne
+     voortreffelijk gesmeede ijzeren werktuigen, zware houweelen,
+     geweldige ploeg en en doorvoedde runderen. Daarop zeide hij: &quot;Dit
+     zijn mijne booze toovermiddelen, medeburgers! En al mijn zwoegen,
+     mijne nachtwaken en zweet kan ik U niet eens vertoonen noch naar
+     het forum brengen&quot;. Hij werd met algemeene stemmen
+     vrijgesproken<a name='FNanchor_21_21'></a><a href='#Footnote_21_21'><sup>[21]</sup></a>.&quot; </p></div>
+
+<p>Er is hier, zooals wij zien, sprake van het verlokken, d.w. z. naar zich
+toe lokken, van andermans veldgewas; die term komt ook al voor in de wet
+der twaalf tafelen, die wij aan het einde van ons eerste hoofdstuk
+hebben vermeld. Hoe stelde men zich echter dat naar zich toe lokken
+voor? Toch wel niet zoo, dat de rijpe korenaren van het eene <a name='Page_44'></a>veld naar
+het andere overliepen, al wordt dan ook, zooals later blijken zal, iets
+dergelijks door dichters gezegd. Om ons een juist denkbeeld te vormen
+van hetgeen bedoeld wordt, moeten wij op het primitieve denken van
+landbouwende volkeren nader ingaan.</p>
+
+<p>Zooals wij kunnen opmaken uit talrijke mythen en gebruiken, die zoowel
+in Europa als elders voorkomen, geloofde men van oudsher dat ook de
+planten en de oogst bezield waren. De &quot;korenziel&quot; is ook nog ten onzent
+bekend, zij het dan ook slechts als een onbegrepen overleefsel
+(survival). Deze ziel wordt veronderstelt in de laatste schoof te
+huizen, van daar dan ook dat bij een oogst allerlei gebruiken er mede
+zijn verbonden. Zeer vaak wordt van de laatste schoof eene pop gemaakt,
+de &quot;graanmoeder&quot;, soms met vrouwenkleeren opgetuigd. Teneinde het
+volgende jaar een goeden oogst te hebben wordt de pop veelal met water
+besprenkeld, om door deze symbolieke handeling&mdash;men spreekt ook van
+&quot;sympathetische magie&quot;&mdash;een vruchtbaarmakenden regen te bezweren. De
+korenziel leeft naar men aanneemt het geheele jaar lang; door eenige
+graankorrels uit de laatste schoof met het zaaigraan te vermengen, is
+men zeker van de aanwezigheid der korenziel in den oogst van het
+volgende jaar. In onze Oost spreekt men van eene &quot;rijstmoeder&quot; als
+draagster van eene bezielende zelfstandigheid. De rijstmoeder, d.w.z.
+enkele halmen van weelderigen en eigenaardigen <a name='Page_45'></a>groei, bijv. van zeven
+geledingen, wordt met de noodige zorg naar huis gebracht en meestal op
+eene afzonderlijke plek in de schuur gezet. Zoolang men de rijstmoeder
+heeft, is men verzekerd van den overigen oogst.</p>
+
+<p>Nemen wij dit alles in overweging, dan ligt het voor de hand, dat men
+volgens het aloude geloof door bezweringen en tooverijen niet alleen aan
+het veldgewas van een ander rechtstreeks schade kon toebrengen, maar ook
+diens korenziel naar zich toe kon lokken en zoodoende zich den oogst van
+zijn buurman toe&euml;igenen. Dat de dichters, die evenmin als anderen, den
+oorsprong van het geloof in kwestie kenden, het verlokken van den oogst
+letterlijk opvatten om hetzij hunne fantasie, hetzij hunne ironie bot te
+vieren, kan geen verwondering wekken.</p>
+
+<p>Er werden echter aan de magie ook gunstige werkingen toegeschreven. Zoo
+geloofde men o.a. dat hagelslag door tooverspreuken kon worden afgeweerd
+en dat bezweringen de kracht hadden wonden te heelen. De oude Cato
+(gest. 149), de conservatieve practicus bij uitnemendheid, geeft in zijn
+werk over den akker bouw (c. 160) den volgenden, overigens niet zeer
+duidelijken raad:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Indien iets ontwricht is, zal het door deze bezwering genezen.
+     Neem een groen riet, vier of vijf voet lang, splijt het midden door
+     en laten twee mannen het tegen uwe heupen aanhouden. Begin met te
+     bezweren. Motas, vaeta, daries, dardares, <a name='Page_46'></a>astataries,
+     dissunapiter, totdat ze [de stukken riet] samenkomen, en zwaai er
+     [het] ijzer over heen. Wanneer ze op deze wijze zijn samengekomen
+     en het eene stuk het andere heeft aangeraakt, grijp dan dat met de
+     hand en snijd het rechts en links af. Bind het vast aan de plek
+     waar de ontwrichting of de breuk is, en deze zal genezen.&quot; </p></div>
+
+<p>Blijkbaar is ook hier magische symboliek in 't spel; evenals de stukken
+riet worden samengevoegd, zullen, naar men gelooft, ook de beenderen
+weer samengroeien.</p>
+
+<p>Het zwaaien van ijzer (blijkbaar het mes) was kennelijk tegen de booze
+geesten gericht, die, naar men meende, er voor bevreesd waren. Hierover
+later meer.</p>
+
+<p>De tooverwoorden zelve, van wier uitwerking men ongetwijfeld het meeste
+verwachtte, zijn onverstaanbaar. Zijn het woorden uit eene oude,
+vergetene taal en dus een overleefsel? Het oeroude heeft van zelf al
+iets magisch. Of uit eene vreemde taal? Ook wat uit den vreemde komt,
+geldt vaak voor tooverkrachtig. Of zijn het willekeurige
+klankverbindingen? Ook dit is dikwijls in de magie het geval, vgl.
+slechts het ook ten onzent gebruikelijke hocuspocus en abracadabra. Wij
+komen op dit onderwerp later uitvoerig terug.</p>
+
+<p>Het geloof aan de kracht van het &quot;belezen&quot; heeft zich in landelijke
+streken met groote taaiheid weten te handhaven. In West-Vlaanderen
+bestond nog niet lang geleden het gebruik, om, <a name='Page_47'></a>tot genezing van een
+verstuikten paardepoot, driemaal het kruisteeken er over heen te maken
+en daarbij de eerste keer aul&eacute;, de tweede keer aulel&eacute; en de derde keer
+super aul&eacute; te zeggen. En ten onzent wordt bij gevallen van ontwrichting
+en dgl. nog wel eens het volgende rijm uitgesproken:</p>
+
+<span style='margin-left: 2em;'>&quot;Dit arm of poot</span><br />
+<span style='margin-left: 2em;'>Is verrukt of verstoot,</span><br />
+<span style='margin-left: 2em;'>'t Zal niet verrotten of verzweren</span><br />
+<span style='margin-left: 2em;'>In den naam des Heeren ...</span><br />
+<br />
+<hr style='width: 45%;' />
+<h4>Litteratuur.</h4>
+
+<p><u>Th. Gomperz</u>, Griechische Denker III (1909).</p>
+
+<p><u>S. Seligmann</u>, Der b&ouml;se Blick u. Verwandtes(1910).</p>
+
+<p><u>R. W&uuml;nsch</u>, Die Zauberinnen des Theokrit, in Hessische Blatter f.
+Volkskunde, VIII (1909).</p>
+
+<p><u>Frazer</u>, The magic art, Vol I (1913).</p>
+
+<p><u>A. de Rochas</u>, L'ext&eacute;riorisation de la sensibilit&eacute;, 5e uitg.
+(1899).</p>
+
+<p><u>O. Berthold</u>, Die Unverwundbarkeit in Sage u. Aberglauben d.
+Griechen, in Religionsgeschtliche. Vers. u. Vorarb. hrg. v. W&uuml;nsch u.
+Deubner, XI Bd., 1 Hft. (1911).</p>
+
+<p><u>R. W&uuml;nsch</u>, Antike Fluchtafeln, in KI. Texte f. Vorles. u. &Uuml;b.,
+hrg. v. H. Lietzmann, No. 20, 2e uitg. (1912).</p>
+
+<p><u>E.N. Fallaize</u>, s.v. Harvest, in Encyd, rel. eth. VI(1913).</p>
+
+<p><u>Frazer</u>, Spirits of the corn a. of the wild (1914).</p>
+
+<p><u>A. Kruyt</u>, Animisme i.d. Ind, archipel (1906).</p>
+
+<p><u>Frazer</u>, Balder the beautiful II (1914).</p>
+
+<p><u>A. de Cock</u>, Volksgebr. e. Volksgel, m. betr. t. Huisdieren, in
+Volkskunde, Tijdschr. v. Nederl. folklore, VII (1894).</p>
+
+
+<br />
+
+
+<hr style='width: 65%;' />
+<br />
+<a name='HOOFDSTUK_III'></a><h3><a name='Page_48'></a>HOOFDSTUK III.</h3>
+
+<h2>Kentering.</h2>
+<br />
+
+<p>De eerste eeuw v&oacute;&oacute;r onze jaartelling kenmerkt zich o.m. door een steeds
+toenemend verzet tegen materialisme en scepticisme. De ingewikkelde
+atoomleer zoowel als de onvruchtbare twijfelingen lieten de dieper
+denkenden op den duur onbevredigd. Het Pythagore&iuml;sme en het Platonisme
+herleefden. Het onzienlijke en buitengewone trok weer in verhoogde mate
+de aandacht. Posidonius (&plusmn; 135&mdash;&plusmn; 51), een der invloedrijkste denkers,
+de Leibniz der oudheid, evenzeer uitmuntende in de wiskundige
+wetenschappen als in de geschiedenis, hecht aan droomen en gelooft aan
+demonen.</p>
+
+<p>De veranderde zienswijze der Grieksche denkers deed zich ook bij de
+Romeinen sterk gelden. Terentius Varro (116&mdash;27) &quot;Rome's grootste
+geleerde&quot;, en geenszins blind voor de bedriegerijen op het gebied der
+tooverij, vermeldt als een feit, dat, toen de bewoners van Tralles (in
+Klein-Azi&euml;) door middel van magie den afloop van den oorlog met <a name='Page_49'></a>koning
+Mithradates (tusschen 88 en 63 v. Chr.) van Pontus (aan de Zuid-Oostkust
+van de Zwarte Zee) trachtten te weten te komen, de daartoe gebezigde
+knaap in water het beeld van den god Mercurius (Hermes) aanschouwde en
+de toekomst in 160 versregels voorspelde<a name='FNanchor_22_22'></a><a href='#Footnote_22_22'><sup>[22]</sup></a>. De Pythagoree&euml;r Nigidius
+Figulus, een tijdgenoot van Varro en in kennis ter nauwernood bij hem
+achterstaande, bracht, door zekeren Fabius om inlichtingen gevraagd
+aangaande 500 denaren (zilverstukken) die hij verloren had, eveneens
+knapen door bezweringen in extase, waarin zij aanwezen, waar de buidel
+met een gedeelte der muntstukken begraven en hoe de rest verdeeld was,
+ook dat Cato (de jongere) een dier denaren had, en inderdaad erkende
+deze het muntstuk van een zijner slaven voor een offer aan Apollo te
+hebben ontvangen<a name='FNanchor_23_23'></a><a href='#Footnote_23_23'><sup>[23]</sup></a>. Van Vatinius, eveneens een Pythagoree&euml;r, verzekert
+Cicero in de tegen hem gerichte redevoering (VI, 14, uit het jaar 56)
+dat hij de zielen uit de onderwereld opriep en de schimmen door het
+offeren van knapen gunstig stemde. Aangezien Cicero twee jaren later
+Vatinius heeft verdedigd, zal de laatstgenoemde gruwel wel niet als een
+bewezen feit zijn te beschouwen.</p>
+
+<p>In de Romeinsche litteratuur dier tijden speelt de magie, inzonderheid
+voor erotische doeleinden, <a name='Page_50'></a>eene groote rol. Wij willen hiervan het o.i.
+meest belangrijke aanhalen.</p>
+
+<p>De beroemdste Romeinsche dichter, de ernstige, verhevene en toch
+populaire Vergilius (70&mdash;19) volgt in zijn achtste herdersdicht (v
+64&mdash;109) de idylle van Theocritus na, door ons in hoofdstuk II
+aangehaald. Ook hier weer is het eene verlatene minnares, die met
+medehulp van eene slavin, liefdestooverij verricht:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Breng water en omwind dit altaar met een zachten band. Brand
+     saprijke tooverkruiden en uitnemenden wierook, opdat ik beproeve
+     mijn koelen echtgenoot door een magisch offer in hartstocht te doen
+     ontvlammen; hier ontbreken slechts tooverzangen.</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Tooverzangen kunnen zelfs de maan van den hemel omlaag trekken;
+     door tooverzangen heeft Circe de makkers van Odysseus veranderd; de
+     kille slang in de wei barst door tooverzangen.</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Eerst bind ik deze drie draden van drie verschillende kleuren om uw
+     beeld en voer dit driemaal rondom dit altaar; 't oneven getal
+     behaagt aan de goden.</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Amaryllis, leg drie knoopen in de drie kleuren, <a name='Page_51'></a>Amaryllis leg de
+     knoopen en zeg: &quot;Ik knoop de boeien van Venus!&quot;</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Evenals deze klei hard wordt en dit was smelt door &eacute;&eacute;n en hetzelfde
+     vuur, aldus moge Daphnis voor anderen gevoelloos worden, maar voor
+     mij in liefde opgaan! Strooi gezouten meel en ontsteek de brosse
+     laurier met aardpek! De gevloekte Daphnis brandt mij en ik brand
+     dezen laurier op zijn beeld.</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Zulk eene liefde als die eene vaars overmeestert, wanneer zij, door
+     wouden en diepe bosschen heen, een stier zoekende, vermoeid en
+     verloren naast eene waterbeek in het groene moerasriet neerzinkt en
+     vergeet dat de late nacht haar terugroept: zulk eene liefde
+     overmeestere Daphnis&mdash;en moge het niet bij mij opkomen hem te
+     genezen!</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Deze kleeren liet de trouwelooze mij eens als dierbaar onderpand
+     van hem achter, die ik nu onder den drempel zelf aan U, o aarde
+     toevertrouw: dit onderpand staat mij borg voor Daphnis.</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Deze giftige tooverkruiden, uit Pontus bijeengegaard, <a name='Page_52'></a>gaf Moeris
+     zelf mij; Pontus is er rijk aan. Dikwijls zag ik Moeris door die
+     kruiden een wolf worden en zich in de bosschen verbergen, dikwijls
+     zielen uit de diepste graven opwekken en het veldgewas elders
+     heenvoeren.</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Breng asch, Amaryllis, naar buiten en werp ze over uw hoofd heen in
+     de stroomende beek, maar zie niet om. Hiermede wil ik Daphnis
+     aanvallen; hij geeft niets om goden noch om tooverzangen.</p>
+
+<p>     Trekt, o mijn zangen, Daphnis van de stad weg naar mijn huis!</p>
+
+<p>     Zie! de asch heeft, terwijl ik draal met haar weg te dragen, van
+     zelf het altaar met trillende vlammen aangetast; het zij een goed
+     voorteeken! Er is zeker iets aan de hand; Hylax blaft op den
+     drempel. Moet ik het gelooven, of droomen zij, die minnen, wakende?</p>
+
+<p>     Houdt op, mijn zangen, houdt op! Daar komt Daphnis al van de stad&quot;. </p></div>
+
+<p>Hierbij enkele opmerkingen.</p>
+
+<p>De symbolieke beteekenis van knoopen in de magie is gemakkelijk te
+vatten. Door het leggen van een knoop wil men boeien, wil men zekere
+handelingen van personen of uitwerkingen van voorwerpen verhinderen.
+Knoopen zijn dan ook vooral in de liefdestooverij gebruikelijk. Bij de
+Arabieren legt een meisje, om een man tot zich <a name='Page_53'></a>te trekken, knoopen in
+diens zweep. Volgens het oude volksgeloof kon eene heks door tooverij
+met knoopen een verderfelijken invloed op het huwelijksleven uitoefenen.
+Maar de macht van den knoop strekt zich nog veel verder uit. De Finsche
+toovenaars, heette het, vermochten door het leggen van knoopen den wind
+zelf vast te leggen. En onwillekeurig denken wij hierbij ook aan den
+Gordiaanschen knoop. Gordius toch, een der oudste koningen van Phrygi&euml;
+(in Klein-Azi&euml;) had, naar de overlevering luidt, een wagen aan Zeus, den
+hoogsten god, gewijd en aan dien wagen het juk met de dissel door een
+knoop verbonden, die niet gemakkelijk was los te maken. Een orakel
+verkondigde, dat diegene koning over Azi&euml; zou zijn, welke dien knoop
+vermocht te ontwarren. Alexander de Groote vervulde die godspraak door
+den knoop met het zwaard door te hakken<a name='FNanchor_24_24'></a><a href='#Footnote_24_24'><sup>[24]</sup></a>. Dat het getal drie en
+andere oneven getallen, eene groote rol in de magie spelen, is eveneens
+een feit. De toovergodin Hecate werd vaak met drie aangezichten
+afgebeeld. Herhaaldelijk wordt den toovenaar eene sexueele onthouding
+van drie dagen voorgeschreven. Mephisto moet drie keer door Faust worden
+uitgenoodigd, alvorens hij diens vertrek mag binnentreden. Voor eene
+zekere oproeping van den god Apollo was een lauriertak <a name='Page_54'></a>met zeven bladen
+vereischt<a name='FNanchor_25_25'></a><a href='#Footnote_25_25'><sup>[25]</sup></a>. De toovenaars op het schiereiland Malakka gebruiken
+zijden draden van zeven kleuren. In de Joodsche toovervoorschriften
+wordt ronduit verklaard, dat de even getallen beneden tien bepaald
+ongunstig zijn.</p>
+
+<p>Het geloof, dat een mensch de gedaante van een wolf of ook wel van een
+ander dier kan aannemen, is bij zeer vele volkeren heerschende. In de
+zestiende en zeventiende eeuw beschouwde men den weerwolf als een
+dienaar des duivels en menigeen werd zoodoende het slachtoffer van den
+brandstapel. Dat de wolf in oude tijden aan primitieve volkeren een
+demonisch wezen toescheen en in verband werd gebracht met tooverij is
+geen wonder; voorts hebben ook krankzinnigheid en hallucinaties bij het
+geloof aan den weerwolf eene groote rol gespeeld.</p>
+
+<p>Van tegenovergestelde strekking als de bezwering in het bovenvermelde
+herdersdicht is eene episode uit het vierde boek van de Aene&iuml;de, het
+onafgewerkt tot ons gekomen heldendicht van Vergilius. De dichter laat
+aldaar (v. 478&mdash;498) Dido, de koningin van Carthago, gemarteld door eene
+noodlottige liefde voor Aeneas, die haar op goddelijk bevel verlaten
+moet, aldus tot hare zuster spreken:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik heb een middel gevonden&mdash;wensch er mij geluk mee&mdash;dat mij hem<a name='Page_55'></a>
+     [Aeneas] zal teruggeven of mij van mijne liefde zal bevrijden. Aan
+     den rand van den Oceaan, waar de zon ondergaat, houdt het gebied
+     der Aethiopi&euml;rs op, waar het hemelgewelf met zijne fonkelende
+     sterren op de schouders van den ontzaglijken Atlas zich wentelt.
+     Vandaar is eene priesteres van 't Massylische volk mij gewezen, die
+     den tempel der Hesperiden en den boom met de gouden appelen
+     bewaakte, die den draak aldaar voedde door hem vochtige
+     honig[koeken] toe te dienen, bestrooid met slaapwekkenden papaver.
+     Deze belooft door tooverzangen de harten van wie zij wil, van
+     liefde te bevrijden, maar bij anderen eene felle hartstocht op te
+     wekken, het water in de stroomen tot staan te brengen en de sterren
+     te doen terugkeeren op hare baan. Zij roept de nachtelijke schimmen
+     op. Gij zult den grond onder hare voeten hooren grommen en de
+     esschen van het gebergte zien neerdalen. Ik roep de goden en U,
+     geliefde zuster, tot getuigen, dat ik tegen wil en dank het wapen
+     der magische kunst te baat neem. Richt gij in het geheim een
+     brandstapel op 't binnenplein hemelhoog op en leg het zwaard van
+     den man, dat hij, de booswicht, in mijn vertrek vastgehecht
+     achterliet, en al zijne kleeren en het bruidsbed, mijn verderf, er
+     boven op. De priesteres gebiedt mij, al wat mij aan dien
+     verfoeilijken man herinnert, te vernietigen.&quot; </p></div>
+
+<p>Ook hier weer eene symbolische handeling, <a name='Page_56'></a>waaraan eene re&euml;ele
+uitwerking wordt toegeschreven. Het vernietigen van voorwerpen die op
+eene ongelukkige liefde betrekking hebben, moet ook aan die liefde zelf
+voorgoed een einde maken.</p>
+
+<p>Aan den wensch van Dido wordt voldaan en het verhaal gaat (v. 504&mdash;519)
+aldus door:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Maar nadat op het binnenplein van 't paleis een ontzaglijke
+     brandstapel uit blokken van pijnboom-en eikenhout hemelhoog was
+     opgericht, versiert de koningin de plaats met guirlanden uit
+     cypr&egrave;ssentakken gevlochten en, met volkomen besef van wat zij gaat
+     doen, legt zij de kleeren, het achtergelatene zwaard en het beeld
+     van Aeneas op het rustbed [bovenop den brandstapel]. Er staan
+     altaren rondom en de priesteres, met loshangende haren, roept
+     driemaal het honderdtal goden, den Erebus, de Chaos, de driedubbele
+     Hecate, de drie aangezichten van de maagd Diana met bulderende stem
+     aan. Ook had zij vocht gesprenkeld, dat water uit het meir Avernus
+     moest verbeelden en kruiden bijeengegaard, afgesneden bij
+     maneschijn met bronzen sikkel, tierige kruiden vol van zwart
+     venijn.... Dido zelf stond naast het altaar, met het offermeel in
+     de reine handen, &eacute;&eacute;n voet ontbloot, in een los kleed en riep, den
+     dood voor oogen, de goden tot getuigen aan&quot;. </p></div>
+
+<p>Dido, die slechts voor den schijn die magische handelingen laat
+verrichten, stort zich ten laatste in het zwaard van Aeneas en de
+brandstapel wordt ontstoken.</p>
+
+<p><a name='Page_57'></a>Dat ook aan het getal honderd eene bijzondere uitwerking werd
+toegeschreven, blijkt uit den grooten Parijschen tooverpapyrus v. 252,
+waar sprake is van een magischen godennaam, die uit honderd letters
+bestaat.</p>
+
+<p>Bij het meir Avernus, dat in Campani&euml; te midden van huiveringwekkende
+bosschen lag, was, naar men beweerde, een toegang tot de onderwereld;
+vandaar dat dit meir bij de magie dikwijls ter sprake kwam, zooals wij
+nog herhaaldelijk zullen zien.</p>
+
+<p>De symboliek van het loshangende haar, den ontblooten voet en het
+ontgordelde kleed is vrij duidelijk. Al hetgeen boeit zou bij deze
+plechtigheid hinderlijk zijn, waar het geldt den knellenden band der
+liefde los te maken. Maar ook bij andere magische handelingen komen
+dezelfde gebruiken voor, blijkbaar oorsponkelijk met de bedoeling om de
+raadselachtige kracht, waarvan reeds in hoofdstuk II sprake is geweest,
+ongestoorder te laten werken; later is dit alles een bloot overleefsel.</p>
+
+<p>Ook Medea laat, zooals wij straks zullen zien, bij bezweringen het haar
+neerhangen. Van Apollonius van Tyana (in Klein-Azi&euml;) een der beroemdste
+magi&euml;rs, wordt verzekerd, dat hij dit gebruik zijn leven lang in acht
+nam<a name='FNanchor_26_26'></a><a href='#Footnote_26_26'><sup>[26]</sup></a>. Bij de Mohammedanen laat de geestenbezweerder het <a name='Page_58'></a>haar
+loshangen en hetzelfde doen ook de tooverartsen in het Zuiden van
+V&oacute;&oacute;r-Indi&euml;.</p>
+
+<p>Wat de ontblooting van &eacute;&eacute;n voet betreft, heeft men op eene Grieksche
+vaas eene afbeelding gevonden van een man met zijn ontblooten
+rechtervoet op de huid van een offerdier en met zijn geschoeiden
+linkervoet op den grond<a name='FNanchor_27_27'></a><a href='#Footnote_27_27'><sup>[27]</sup></a>. De tweehonderd Plataeers, die in den
+Peloponnesischen oorlog door de linies der hen belegerende Spartanen
+heenbraken, hadden slechts hun linker voet geschoeid<a name='FNanchor_28_28'></a><a href='#Footnote_28_28'><sup>[28]</sup></a>. Blijkbaar was
+het een aloud gebruik, eene soort wijding, door diegenen in acht
+genomen, die een levensgevaarlijk waagstuk beproefden.</p>
+
+<p>Vastgeknoopte kleeren en gordels werden over 't algemeen bij
+tooverhandelingen als hinderlijk beschouwd. Vandaar dat bijv. ook Medea,
+zooals spoedig blijken zal, hare kleeren los draagt. Bij het exorcisme,
+d.w.z. de uitbanning van booze demonen, mocht, volgens het Joodsche
+gebruik, de pati&euml;nt slechts &eacute;&eacute;n gewaad, en wel zonder gordel, dragen.
+Opmerkelijk is ook, dat te Rome de Flamen Dialis, een der hoogste
+priesterlijke ambtenaren, geen knoop in zijn kleedij mocht dragen en dat
+de Mohammedaansche bedevaartgangers bij hun tocht naar Mekka hetzelfde
+gebruik in eere houden.</p>
+
+<p><a name='Page_59'></a>De Epicurist Horatius (65&mdash;8 v. Chr.), zanger van wijn, liefde en
+vaderlandsche deugd, tracht op alle mogelijke manieren de magie hatelijk
+en bespottelijk te maken. Herhaaldelijk richt hij aanvallen tegen eene
+zekere Canidia, waarvan wij in 't midden willen laten of zij al dan niet
+eene historische persoonlijkheid is geweest. O.m. beschrijft hij in zijn
+vijfde &quot;Epode&quot; op allergriezeligste wijze hoe een geroofde knaap van
+voornamen stand door Canidia en hare helpsters, Sagana, Veia en Folia,
+wordt doodgemarteld (15&mdash;38):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Canidia, het onopgeschikte hoofdhaar omwonden met gezwollen
+     adders, gebiedt wilde vijgeboomen, uit graven opgewoeld, doodsche
+     cypressen, veeren en eieren van de gekuifde uil, besmeerd met het
+     bloed van de afschuwelijke pad en kruiden uit Thessali&euml; en Iberi&euml;
+     [Georgi&euml;], vruchtbaar aan vergiften, alsmede beenderen, ontrukt aan
+     den muil van eene hongerige teef, in Colchische [magische] vlammen
+     te verbranden. Maar Sagana, opgeschort, sprenkelt door het geheele
+     huis heen water uit den Avernus en lijkt met haar te berge rijzend
+     haar op een zee&euml;gel of op een rennend everzwijn. Veia, door geen
+     gewetenswroeging afgeschrikt, groef, al hijgende van 't werk, met
+     haar hard houweel een kuil, opdat de knaap, er ingegraven en met
+     zijn mond er boven uit stekende als een zwemmer, die slechts met
+     zijn kin zich boven 't water verheft, door den aanblik van twee- of
+     driemaal in den loop van <a name='Page_60'></a>den langen dag verwisseld eten zou
+     wegsterven, opdat zijn uitgesneden merg en dorre lever voor de
+     bereiding van een minnedrank zouden dienen&quot;. </p></div>
+
+<p>Bij de magie is wel eens meer sprake van kinderoffers. Op eene
+afbeelding, die ons uit de oudheid is overgebleven, schijnt het offeren
+van een kindje te worden voorgesteld<a name='FNanchor_29_29'></a><a href='#Footnote_29_29'><sup>[29]</sup></a>. In een tooverpapyrus wordt
+voorgeschreven, hoe men, om eene vrouw in zijn macht te krijgen, den
+toorn van de maangodin tegen haar moet opwekken: men moet haar nl.
+beschuldigen dat zij o.m. een ongeboren of een jong kind offert<a name='FNanchor_30_30'></a><a href='#Footnote_30_30'><sup>[30]</sup></a>. Dit
+is, zooals van zelf spreekt, slechts eene fictie. Daar echter het
+griezelige eene zekere bekoring heeft, achtte men ook later nog de
+tooverij met het offeren van kinderen en soortgelijke gruwelen
+verbonden. Vooral in het heksengeloof speelt dit eene rol, zooals men
+o.m. kan opmaken uit de bereiding van het tooverbrouwsel in de vierde
+akte van &quot;Macbeth&quot;, waarbij onder andere zonderlinge en onsmakelijke
+ingredi&euml;nten ook de vinger van een bij de geboorte vermoorden zuigeling
+voorkomt.</p>
+
+<p>Met groote ironie verklaart de dichter, in de <a name='Page_61'></a>zeventiende epode, dat
+hij voor de tooverkunsten van Canidia zwicht:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Reeds geef ik het gewonnen aan Uwe krachtige wetenschap, ik bid en
+     smeek U bij het rijk van Proserpina, bij de niet aan te tasten
+     majesteit van Diana, bij de boeken met tooverzangen, die de
+     gesternten, aan den hemel vastgehecht, vermogen omlaag te roepen,
+     Canidia, houd eindelijk op met Uwe bezweringen en laat den vluggen
+     toovertol achteruit draaien [ten einde de betoovering daardoor op
+     te heffen] (v. I&mdash;7)&quot;.</p>
+
+<p>     &quot;Ik ben te over reeds door U gestraft, o veel geliefde van matrozen
+     en straatventers! Gevlucht is mijn jeugd en de blozende kleur
+     verliet de beenderen, omhuld met eene vaalbleeke huid; mijn haar is
+     grijs geworden door Uwe tooverwalmen; geen rust ontspant mij van
+     het werk, de nacht verjaagt den dag, de dag de nacht en mijne
+     benauwde borst vindt geen verlichting. Dus word ik, rampzalige,
+     gedrongen om te gelooven wat ik ontkende, dat Sabellische
+     bezweringen de borst tot in het diepst schokken en je hoofd vaneen
+     splijt door een Marsisch tooverlied. Wat wil je meer? (v. 19&mdash;30).&quot; </p></div>
+
+<p>Aan de Sabellen en Marsen, volksstammen in Midden-Itali&euml;, van
+oudvaderlijken eenvoud, schreven de verfijnde Romeinen het bezit van
+tooverkrachten toe. Ook dit verschijnsel is zeer opmerkelijk. Volkeren
+van eene &quot;hoogere cultuur&quot; zijn licht geneigd aan te nemen, dat volkeren
+die, <a name='Page_62'></a>zooals het heet, &quot;op een lageren trap van ontwikkeling staan,&quot; in
+de magie uitmunten. De Hindoes beschouwden de oerinwoners van Indi&euml; als
+toovenaars en zoo ook de Zweden de Finnen. De Hollanders vermoeden vaak
+bij de Javanen het bestaan van eene &quot;stille kracht&quot;. En het is dan ook
+niet onmogelijk, dat volkeren, die te kort schieten in het uitdenken van
+machinerie&euml;n&mdash;dit toch beschouwt men gewoonlijk als het meest sprekende
+kenmerk van eene &quot;hoogere cultuur&quot;&mdash;daarentegen meer begaafd zijn met
+zekere geheimzinnige krachten die het wezen uitmaken der magie.</p>
+
+<p>En eindelijk worden in eene satire (I, 8) Canidia en Sagana, die 's
+nachts er op uit gaan om dooden te bezweren, door Horatius op zulk eene
+wijze gehoond, dat wij de reproductie ervan maar liever achterwege
+laten, en met de opmerking volstaan, dat de bestrijders der magie het
+zoo nauw niet nemen.</p>
+
+<p>Ovidius (43 v. Chr.&mdash; &plusmn; 17 n.Chr.), de meest ingenieuze en meest
+irreligieuze van alle Romeinsche dichters, steekt althans op minder
+onhebbelijke wijze den draak met de tooverkunst. Hooren wij, uit een
+zijner minnedichten (I, 8,5&mdash;16) de navolgende beschrijvingvan eene oude
+koppelaarster, tevens magicienne:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Zij kent de tooverkunsten en de zangen van Circe; zij doet de
+     snelle wateren zich terugbochten naar hunne bron; zij weet goed wat
+     een kruid, <a name='Page_63'></a>wat een band, rondom een draaienden toovertol gewonden,
+     vermag; ... als zij wil, hoopen zich wolken aan den geheelen hemel
+     op; als zij wil, blinkt de dag aan den helderen trans. Bloed zag
+     ik, (zou je 't gelooven?), van de sterren neerdruppelen; het gelaat
+     der maan was purpurrood van bloed. Ik vermoed, dat zij, van
+     gedaante veranderd, door de nachtelijke schaduwen vliegt en dat
+     haar oud lichaam zich met veeren overdekt; ik vermoed het, en 't
+     wordt beweerd; ook schittert eene dubbele pupil in hare oogen.&quot; </p></div>
+
+<p>Dit laatste is ons ook van de Thibii, eene volksstam aan de Zwarte Zee,
+bericht, van wie men verder vermeldde, dat zij de macht van het booze
+oog (vgl. II) uitoefenden en in 't water niet onderzonken<a name='FNanchor_31_31'></a><a href='#Footnote_31_31'><sup>[31]</sup></a> .</p>
+
+<p>In zijn &quot;Remedie tegen de liefde&quot;, overigens &quot;een geneesmiddel erger dan
+de kwaal&quot;, keurt hij (248&mdash;260) het gebruik van magische middelen af:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Meent iemand, dat de booze kruiden van het Thessalische land en de
+     magische kunsten hulp kunnen brengen, dan zie hij wel toe! Dat is
+     de oude manier van giftmengerij: mijne muze biedt met hare gewijde
+     zangen eene onschuldige hulp. Volgt gij mij, dan zal geen schim op
+     bevel uit den grafheuvel te voorschijn treden; geen tooverkol zal
+     door gruwelijke bezwering den grond doen splijten; geen veldgewas
+     zal van den eenen akker <a name='Page_64'></a>naar den anderen over gaan; en de
+     zonneschijf zal niet plotseling bleek zien. De T&iuml;ber zal, als
+     gewoonlijk, naar de wateren der zee loopen, de maan als gewoonlijk,
+     met een sneeuwwit span voortrijden. Geen hart zal door bezweringen
+     van kommer verlost worden, geen liefde voor brandende zwavel op de
+     vlucht slaan ...&quot; </p></div>
+
+<p>Men schreef nl. reeds in overoude tijden aan zwavel eene reinigende
+kracht toe en ook in de liefdestooverij werd er gebruik van gemaakt.</p>
+
+<p>Ovidius verklaart verder (v. 289 vlg.):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;W&iuml;e gij ook zijt, die hulp verlangt van onze kunst, ontzeg aan
+     giftmengerij en tooverzangen geloof.&quot; </p></div>
+
+<p>Maar met dat al was de magie als litterair onderwerp ook voor hem
+onmisbaar. Het werk, waaraan hij bovenal zijn naam te danken heeft, zijn
+immers de &quot;Metamorphosen,&quot; d.w.z. gedaantewisselingen, eene reeks
+verhalen uit de mythologie, die telkens met verandering van
+lichaamsvormen, dus met tooverij, eindigen. En de episode van Medea is
+zeer zeker niet de minste in dit bij uitstek kleurrijke en
+schilderachtige dichtwerk. E&eacute;n greep (VII, 180-188):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Toen de maan in haar volsten glans en met gevulde schijf op de
+     landen neerzag, verliet Medea het huis, gehuld in ontgordelde
+     kleeren, &eacute;&eacute;n voet ontbloot, de haren over de naakte schouders
+     neergolvende; onverzeld gaat ze met zwervende schreden door de
+     stomme stilte der middernacht; <a name='Page_65'></a>diepe rust had menschen, gevogelte
+     en wilde dieren ontspannen; de heggen zijn zonder gefluister;
+     onbewogen zwijgt het loof; de vochtige lucht zwijgt; de sterren
+     alleen flikkeren.&quot; </p></div>
+
+<p>Hierbij eene opmerking.</p>
+
+<p>Er is hier sprake van &quot;ontbloote schouders.&quot; Diergelijke ontblootingen
+en zelfs algeheele naaktheid komen bij de tooverij meer voor. In een
+fragment uit eene Grieksche tragedie wordt uitdrukkelijk gezegd, dat
+Medea naakt de benoodigde tooverkruiden maait<a name='FNanchor_32_32'></a><a href='#Footnote_32_32'><sup>[32]</sup></a>. Op eene vaas vindt
+men afgebeeld, hoe twee naakte toovenaressen de maan omlaag halen<a name='FNanchor_33_33'></a><a href='#Footnote_33_33'><sup>[33]</sup></a>.
+In de tooverpapyri wordt voorgeschreven, dat de knaap, die bij zekere
+handelingen onmisbaar is, naakt moet zijn<a name='FNanchor_34_34'></a><a href='#Footnote_34_34'><sup>[34]</sup></a>. Bij het exorcisme, dat
+aan den doop voorafging, moest oudtijds, inzonderheid volgens het
+ritueel der Grieksche kerk, de doopeling ontkleed worden. Dit alles
+sluit goed aan bij het boven vermelde feit, dat men knoopen en gordels
+bij tooverhandelingen ongewenscht achtte: het geheimzinnige &quot;mana&quot;
+immers moet zoo vrij mogelijk kunnen werken.</p>
+
+<p>De liefdestooverij was meer dan eene bloote litteraire fictie.</p>
+
+<p><a name='Page_66'></a>Tooverdranken waren ook toen veel in gebruik en er wordt zelfs vermeld,
+dat Lucretius Carus (&plusmn; 97 v. Ch.&mdash;55(?) v.Ch.) door het toedienen ervan
+in zijne geestvermogens zou zijn gekrenkt en derhalve zijn beroemd
+leerdicht &quot;Over de natuur der dingen&quot;, eene uiteenzetting van Epicurus'
+systeem slechts in zijne heldere oogenblikken zou hebben geschreven. Men
+heeft wel is waar dit bericht in twijfel getrokken, maar er zijn
+omstandigheden, die sterk voor de waarheid ervan pleiten: het gedicht is
+niet alleen onvoltooid, maar heeft ook verscheidene lacunes en
+plotselinge overgangen; daarenboven doet de inhoud er onwillekeurig aan
+denken, dat de auteur aan hallucinaties leed, 't geen immers met groote
+dichterlijke begaafdheid best kan samengaan.</p>
+
+<p>Maar ook andere tooverijen werden blijkbaar herhaaldelijk in practijk
+gebracht.</p>
+
+<p>Van Catilina, een energiek, maar ook onbesuisd man, die in 63 v. Chr.,
+zooals bekend, eene poging deed om de regeering te Rome omver te werpen,
+vertelden sommigen, dat hij, na het houden van eene opruiende toespraak,
+om zijne deelgenoten nauwer aan zich te verbinden, menschenbloed, met
+wijn vermengd, in bekers liet rondreiken; eerst nadat ze onder
+vervloekingen, zooals deze bij zekere plechtigheden gebruikelijk waren,
+den drank hadden geproefd, zou hij hun zijn plan hebben geopenbaard.</p>
+
+<p>Aldus de geschiedschrijver Sallustius (87&mdash;35 <a name='Page_67'></a>v. Chr.), die echter
+verklaart, geen genoegzame bewijzen ervoor te hebben (Samenzw. v. Cat.
+22), terwijl een later auteur zelfs verhaalt, dat de saamgezworenen een
+kind slachtten en bij de ingewanden ervan den eed aflegden<a name='FNanchor_35_35'></a><a href='#Footnote_35_35'><sup>[35]</sup></a>. Dat men
+zich door het storten en ook wel door het drinken van bloed tot trouwe
+kameraadschap verplichtte<a name='FNanchor_36_36'></a><a href='#Footnote_36_36'><sup>[36]</sup></a>, kwam meer voor en zoodoende zou het
+bericht omtrent Catilina eene kern van waarheid kunnen bevatten zonder
+dat men daarom noodzakelijkerwijs aan het allerergste behoeft te denken.</p>
+
+<p>Hoe het zij, de vrees voor de magie was zoo groot, dat men herhaaldelijk
+van overheidswege er maatregelen tegen nam. Onder Augustus werden door
+zijn alvermogenden gunsteling, Vipsanius Agrippa, de toovenaars en de
+vaak met hen op &eacute;&eacute;ne lijn gestelde sterrewichelaars, uit Rome verdreven
+(33 v. Chr.)<a name='FNanchor_37_37'></a><a href='#Footnote_37_37'><sup>[37]</sup></a>. En in 't jaar 28 v. Chr. moest Anaxilaos uit Larissa
+(in Thessali&euml;), &quot;een Pythagoree&euml;r en magi&euml;r&quot;, Itali&euml; verlaten<a name='FNanchor_38_38'></a><a href='#Footnote_38_38'><sup>[38]</sup></a>.</p>
+
+<p>Maar ook de vervolgers onthielden zich niet van occultistische, resp.
+magische practijken. Agrippa zelf had samen met Octavianus, zooals hij
+oorspronkelijk heette, zich den horoscoop laten trekken<a name='FNanchor_39_39'></a><a href='#Footnote_39_39'><sup>[39]</sup></a>, en de
+keizer droeg, ten einde niet door <a name='Page_68'></a>den bliksem te worden getroffen,
+altijd en overal het vel van een zeekalf bij zich als afweermiddel<a name='FNanchor_40_40'></a><a href='#Footnote_40_40'><sup>[40]</sup></a>.</p>
+
+<p>Het optreden van Agrippa had niet, of slechts tijdelijk, het gewenschte
+gevolg: onder keizer Tiberius moesten (waarschijnlijk in 16 n. Chr.) de
+astrologen en magi&euml;rs wederom uit Itali&euml; worden verjaagd. Zelfs werd &eacute;&eacute;n
+hunner, L. Pituanius, van de Tarpejische rots afgeworpen (de straf op
+hoogverraad) en lieten de consuls P. Marcius buiten de Esquilijnsche
+poort (aan de Oostzijde van Rome), na met trompetgeschal het sein te
+hebben gegeven, op de ouderwetsche manier, d.w.z. door geeseling en
+onthoofding, terechtstellen. Aldus bericht de beroemde geschiedschrijver
+Tacitus in zijne Annalen (II, 32).</p>
+
+<p>Meer opzien baarde, in 't jaar 20 n. Chr., het proces van Piso, dien men
+beschuldigde, Germanicus, een neef van den keizer en een zeer populair
+veldheer, door vergif uit den weg te hebben geruimd. &quot;Er werden&quot;, zooals
+Tacitus in Ann. (II, 69) verzekert, &quot;op den grond en bij de muren
+overblijfsels van opgegravene menschelijke lichamen en tooverspreuken en
+vervloekingen en de naam van Germanicus op looden tafels ingekrast en
+halfverbrande asch met smetstof bestreken en andere toovervoorwerpen
+gevonden, waardoor men gelooft dat zielen aan de onderaardsche machten
+gewijd worden&quot;. Piso, hoewel hij openlijk <a name='Page_69'></a>zijne vijandschap tegen
+Germanicus had betuigd, ontkende hem te hebben vergiftigd, maar pleegde,
+aan zijne vrijspraak wanhopende, zelfmoord.</p>
+
+<p>Men verzekert verder, dat Tiberius zelf vrij was van angstvallige
+gelooverij, maar toch de astrologie beoefende (Ann. VI,20 vgl.), en, als
+er onweer dreigde, voor de securiteit een laurierkrans op het hoofd
+droeg<a name='FNanchor_41_41'></a><a href='#Footnote_41_41'><sup>[41]</sup></a>, omdat men geloofde, dat dit loof door den bliksem niet wordt
+getroffen.</p>
+
+<p>Er is een factor, die reeds lang in werking, zich van die tijden af met
+groote kracht doet gelden, nl. de invloed van Oostersche gedachten,
+gebruiken, godsdiensten, eene strooming, aan welke men den naam
+Ori&euml;ntalisme heeft gegeven.</p>
+
+<p>De Romeinen, tot dusver onweerstaanbaar voortdringende, hadden eindelijk
+in 't Oosten een tegenstander gevonden, dien ze niet vermochten te
+overweldigen: de Parthen. De schitterende overwinning, door de Parthen
+in 53 v. Chr. op Crassus behaald, die tengevolge hiervan met leger en al
+zijn ondergang vond, is een keerpunt in de geschiedenis. En terwijl het
+Romeinendom aldus door het Oosten op het slagveld werd gestuit,
+onderging het tevens in steeds toenemende mate den invloed van het
+Oosten op geestelijk gebied. Het is geen toeval, dat de invloedrijkste
+denker der eerste eeuw v. Chr., Posidonius (reeds <a name='Page_70'></a>in 't begin van dit
+hoofdstuk genoemd) uit Syri&euml; afkomstig was. Aan Posidonius bovenal is
+het o.m. toe te schrijven, dat eene door en door Oostersche leer, de
+astrologie, in Rome tot aanzien kwam. Zooals wij zagen, werd de
+astrologie door de wetgevers met de magie op &eacute;&eacute;ne lijn gesteld, en
+inderdaad kwamen beide niet slechts vaak met elkaar in aanraking, maar
+versmolten zij ook herhaaldelijk met elkaar, zooals nog later zal
+blijken.</p>
+
+<p>De Oostersche godsdiensten wonnen, om het zoo uit te drukken, met den
+dag veld, al verzetten ook de ouderwetsch gezinde Romeinen er zich met
+hand en tand tegen en al deinsden zij zelfs voor vervolgingen niet
+terug.</p>
+
+<p>In de eerste plaats was het de &quot;Alexandrijnsche&quot; religie, die, op
+instigatie van koning Ptolemaeus I (&plusmn; 300 v. Chr.) uit Egyptische en
+Grieksche bestanddeelen samengesteld, zich reeds vroeg over de
+Helleensche en Romeinsche wereld ging verspreiden.</p>
+
+<p>De Egyptische godsdienst, dien wij, tengevolge van de talrijke ons
+bewaard geblevene gedenkstukken, zelfs wat kleine bijzonderheden
+betreft, vrij nauwkeurig kunnen reconstrueeren, was in wezen magie.</p>
+
+<p>Het geloof, dat men door zekere woorden en handelingen invloed vermag
+uit te oefenen op de onbezielde zoowel als op de bezielde wezens,
+heerschte van af de oudste tijden bij de Egyptenaren en was met al hun
+doen en laten innig verbonden.</p>
+
+<p><a name='Page_71'></a>En evenals de menschen, weten ook de goden zich niet te helpen zonder
+magie; ook zij hangen zich amuletten om, om zich te beschermen en
+gebruiken tooverformulieren om elkaar te bedwingen. Allermerkwaardigst
+is bijv. het navolgende verhaal, dat wij sterk verkort, maar toch
+zooveel mogelijk met de woorden van het oorspronkelijke weergeven, hoe
+n.l. de godin Isis, die de kennis heeft van geweldige tooverformulieren,
+den zonnegod Rē zijn diepste geheim weet te ontlokken.</p>
+
+<p>Rē was oud geworden en leed aan de gebreken van den ouderdom. Het
+speeksel droop uit zijn mond op den grond neer. Isis mengde dit met
+aarde, vormde er eene slang van en legde die neer op de plek, waarlangs
+Rē zou voorbijkomen. De zonnegod werd door de slang gebeten; de adem des
+levens verliet hem; zijne kaken trilden en al zijne ledematen beefden.
+Het vergif verspreidde zich door zijn geheele lichaam, evenals de Nijl
+door de landstreken van Egypte. Rē riep de goden om hulp aan: &quot;O gij
+goden, die uit mij zijt ontstaan! Eene verschrikkelijke ramp heeft mij
+getroffen. Mijn hart voelt haar, maar mijne oogen zien haar niet; ik
+weet niet wie mij dit heeft aangedaan. Nooit heb ik zulk eene pijn
+gevoeld; geen ziekte kan meer wee veroorzaken als dit. Ik ben een vorst,
+de zoon van een vorst, ik heb menigten van namen en menigten van
+gedaanten; mijn wezen is in ieder god. Ik kwam te voorschijn om neer te
+zien op hetgeen ik had gemaakt, ik schreed <a name='Page_72'></a>door de wereld, die ik geschapen had, toen iets mij stak, maar ik weet
+niet wat. Brengt tot mij mijne kinderen, de goden, die woorden van macht
+en de taal der magie bezitten, en monden die weten hoe ze uit te
+spreken&quot;. De kinderen van iederen god kwamen en ook Isis kwam, met zich
+brengende hare woorden van magische kracht; haar mond was vol van den
+adem des levens, want hare amuletten overwinnen de pijnen der ziekte en
+hare woorden doen weer herleven de kelen van hen die gestorven zijn. En
+zij zeide: &quot;Wat is er gebeurd, o heilige vader? Heeft eene slang U
+gebeten en heeft een ding dat gij geschapen hebt, zijn hoofd tegen U
+opgeheven? Voorwaar het zal neergeworpen worden door mijne machtige
+woorden en ik zal het wegdrijven buiten het bereik van uwe stralen&quot;. De
+heilige god zeide: &quot;Ik ging langs mijn pad om te zien wat ik geschapen
+had, toen ik gebeten werd door eene slang, die ik niet zag. Is het vuur?
+Is het water? Ik ben kouder dan water en gloeiender dan vuur. Mijn oog
+heeft geen kracht, ik kan den hemel niet zien; het zweet loopt van mijn
+aangezicht als in den zomertijd&quot;. Toen zeide Isis tot Rē: &quot;Noem mij
+uwen geheimen naam, heilige vader, want al wie bevrijd zal zijn door
+uwen naam, die zal leven&quot;. Rē gaf toen allerlei namen op, maar het
+vergif werd niet uit zijn lichaam weggenomen; het vrat dieper door en de
+groote god kon niet langer gaan. Toen zeide Isis tot Rē&quot;: &quot;Wat gij
+gezegd <a name='Page_73'></a>hebt, is niet uw ware naam. Noem hem mij en het vergif zal
+verdwijnen&quot;. Eindelijk gaf de groote god toe, dat zijn naam in Isis zou
+overgaan en Isis, de heerscheres over woorden met tooverkracht, zeide:
+&quot;Wijk, vergif, ga weg van Rē. Ik ben het die het overwonnen vergif
+ter aarde doe neervallen, want de naam van den grooten god is van hem
+genomen. Moge Rē leven en het vergif sterven! Moge het vergif sterven
+en Rē leven&quot;. Dit waren de woorden van Isis, de machtige heerscheres,
+de meesteres der goden, die Rē bij zijn eigen naam kende.</p>
+
+<p>Dat speeksel aarde vermag te bezielen, berust op het reeds in hoofdstuk
+II vermelde geloof aan het &quot;mana&quot;, eene kracht of zelfstandigheid,
+waarmee het lichaam van goden en bevoorrechtte menschen zou zijn
+doortrokken en die ook buiten de sfeer van het lichaam om, drager van
+het psychische zou blijven. De wonderdadige werking van speeksel zal ook
+later nog wel eens ter sprake komen.</p>
+
+<p>Veel belangrijker echter is de rol, die de naam in de tooverkunst
+speelt. En het is dan ook volstrekt geen wonder, dat de naam, de kortste
+vertegenwoordiger van iemands persoonlijkheid, van de oudste tijden af
+aan tooverkracht scheen te bezitten. Volgens het primitieve denken is de
+naam een deel, en wel een belangrijk deel van dengene die hem draagt.
+Hij is een dubbelganger en tevens ten nauwste met zijn drager verbonden.
+<a name='Page_74'></a>Zoo kwam men er toe om aan kinderen, ja ook aan steden, een geheimen
+naam te geven, waarop een kwaadwillige en een vijand geen vat zou kunnen
+hebben. Bovenal echter kan de naam van een god niet zonder uitwerking
+worden uitgesproken; de god is verplicht er antwoord op te geven en te
+handelen overeenkomstig den eisch van wie hem aanroept.</p>
+
+<p>Zoo was ook van ouds her een mysterie verbonden met den naam van den god
+der Hebree&euml;n; slechts in zeer bijzondere omstandigheden mocht men hem op
+de lippen nemen en vandaar dan ook het uitdrukkelijk verbod: &quot;Gij zult
+den naam Uws Gods niet ijdellijk gebruiken&quot;, een verbod, dat thans, nu
+men den magischen achtergrond ervan niet meer voor oogen heeft, maar al
+te vaak wordt overtreden.</p>
+
+<p>En toch is ook heden ten dage het geloof aan de mysterieuze kracht van
+den naam nog niet geheel verdwenen; nog zijn sommigen er van overtuigd,
+dat onze namen een geheimzinnigen invloed zouden uitoefenen op onze
+lotgevallen en telkens weer hoort men den spreuk aan voeren: nomen est
+omen, d.w.z.de naam is een voorteeken.</p>
+
+<p>Van alle Egyptische goden traden reeds in oude tijden Isis en Osiris
+sterk op den voorgrond. De mythen aangaande hen zijn ons echter in haren
+samenhang slechts in het verhaal bij Plutarchus (&plusmn; 100 n. Chr.)
+overgeleverd<a name='FNanchor_42_42'></a><a href='#Footnote_42_42'><sup>[42]</sup></a>, die wel <a name='Page_75'></a>is waar klaarblijkelijk uit goede bronnen
+put, maar zich wel eens tendentieuze uitleggingen veroorlooft. Volgens
+de traditie was Osiris, de weldadige god, door zijn broeder Set (of,
+zooals de Grieken hem noemden, Typhon), de verpersoonlijking van het
+booze, verraderlijk omgebracht en in veertien stukken verscheurd, maar
+door de bezweringen van zijne gade Isis en hun zoon, Horus, weer
+samengevoegd en tot het leven teruggeroepen geworden. Het menschelijke
+tot het goddelijke verheffende, ging men iederen overledene als een
+Osiris beschouwen, die door de bezweringen van zijn zoon als van een
+anderen Horus, het eindelooze leven verkrijgt. En nog verder in die
+richting doorgaande geeft de magi&euml;r vaak zich zelf voor den een of
+anderen god uit, teneinde door den goddelijken naam zijn wil grootere
+kracht bij te zetten.</p>
+
+<p>Enkele voorbeelden:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik ben Rē, in dezen zijn geheimzinnigen naam
+     &quot;Hij-die-was-in-den-oceaan&quot;, zijne pijlen tegen zijne vijanden
+     afschietende&quot;. </p></div>
+
+<p>Of, als men zich tegen een vijand keert:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Verwijder U, want ik ben Horus, trek U terug, want ik ben de zoon
+     van Osiris. De magie van mijne moeder [Isis] is de bescherming van
+     mijne leden&quot;. </p></div>
+
+<p>Door eene of andere mythe te vermelden meent de magi&euml;r de daden te
+kunnen verrichten, die daarin aan een god worden toegeschreven.</p>
+
+<a name='Page_76'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik wil alle booze en slechte dingen, die neerkomen op N, den zoon
+     van M., verbannen, evenals Rē zich zelf voor zijne vijanden
+     redde, evenals Chnoem zich redde voor Sobk, evenals Horus zich
+     redde voor Set.&quot; </p></div>
+
+<p>Wij komen later nog op dergelijke bezweringen herhaaldelijk terug.</p>
+
+<p>Dat de hoofdgoden van den Alexandrijnschen cultus, Osiris, Isis, Horus
+en de raadselachtige, maar, wat zijne werkingssfeer betrof, met Osiris
+vereenzelvigde Sarapis, als begunstigers van de magie bij uitnemendheid
+werden beschouwd, spreekt van zelf. Men verhaalde van hen tallooze
+wonderen; men verwachtte van hen in den droom goeden raad te ontvangen;
+men schreef hunne namen op amuletten. De Egyptische priesters gingen
+voor toovenaars door, en Egypte voor het tooverland bij uitnemendheid.</p>
+
+<p>Niet slechts de Egyptische, maar ook de Joodsche religie deed zich in de
+Grieksch-Romeinsche wereld gelden. En ook bij de Joden stond de magie
+toen in grooten bloei, ondanks de strengste verboden en de wreedste
+vervolgingen. De Joodsche tooverspreuken hadden gezag bij de naburige
+volkeren. In de Koptische en Grieksche tooverlitteratuur speelt de god
+der Joden, Iao, Sabaoth, eene groote rol; ook de namen van aartsvaders,
+van Jozua (Jezus) en Salomo komen er herhaaldelijk in voor. Een lang
+exorcisme (verdrijving van een boozen geest door bezwering), <a name='Page_77'></a>dat wij
+nog over hebben<a name='FNanchor_43_43'></a><a href='#Footnote_43_43'><sup>[43]</sup></a>, is blijkbaar afkomstig van een Joodsch-Orphisch
+genootschap.</p>
+
+<p>Nog in latere eeuwen hebben de Joden den naam van toovenaars, meestal in
+ongunstigen zin, behouden. Het geloof aan den &quot;ritueelen&quot; moord, nl. dat
+de Joden bij hun Paaschfeest of tot andere doeleinden het bloed van een
+Christenkind gebruiken, behoort nog niet tot het verleden, al ontbreekt
+het ook ten eenenmale aan deugdelijke bewijzen. Maar ook de hoogere
+magie, zooals zij in de Kabbala, de Joodsche geheimleer uit de
+middeleeuwen, werd geleeraard, heeft de aandacht van velen, en niet
+altijd van de minst begaafden, getroffen. Er is in onze dagen,
+voornamelijk in Frankrijk en Engeland, veel belangstelling voor
+Kabbalistiek, waarbij het echter aan degelijke studies over dit
+ingewikkelde onderwerp maar al te zeer ontbreekt.</p>
+
+<p>Keizer Tiberius is in 19 n. Chr. ook tegen de vereerders van Isis en de
+Joden met de wreedheid hem eigen, opgetreden, zooals o.m. Tacitus het in
+zijn Annalen (II, 85) vermeldt:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Er is ook verhandeld over het verdrijven van de Egyptische en
+     Joodsche religies en een senaatsbesluit genomen om vierduizend
+     vrijgelatenen, met die superstitie besmet, wier leeftijd het
+     toeliet, naar het eiland Sardini&euml; te verbannen, ten einde aldaar de
+     roovers in bedwang te houden; <a name='Page_78'></a>als ze door het slechte klimaat
+     omkwamen, zou er niets aan verloren zijn; de overigen moesten
+     Itali&euml; verlaten, tenzij ze voor een bepaalden datum de uitheemsche
+     godsdiensten zouden hebben afgezworen.&quot; </p></div>
+
+<p>Al die wreedheid was te vergeefs.</p>
+<br />
+<hr style='width: 45%;' />
+<h4>Litteratuur.</h4>
+<br />
+
+<p>*<u>L. Fahz</u>, De poetarum romanorum doctrina magica, uit
+Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. II Bd. 3 Hft. (1904).</p>
+
+<p><u>W. J. Dilling</u>, s.v. Knots, in Enc. rel. a. eth. VI (1914).</p>
+
+<p><u>Fraser</u>, Taboo and the perils of the soul (1914).</p>
+
+<p><u>Skeat</u>, Malay Magie (1900).</p>
+
+<p>*<u>L. Blau</u>, Das j&uuml;dische Zauberwesen (1898).</p>
+
+<p><u>J. A. Mac Culloch,</u> s.v. Lycanthropy, in Enc. rel. eth. VIII (1915).</p>
+
+<p><u>E. Penquitt</u>, De Didonis Vergilianae exitu, Dissert. K&ouml;nigsberg
+(1910).</p>
+
+<p>*<u>R. W&uuml;nsch</u>, Aus einem griechischen Zauberpapyrus, in Kleine Texte
+f. Vorles. u. &Uuml;b. hrg. v. H. Lietzmann, No. 84 (1911).</p>
+
+<p><u>J. Heckenbach</u>, De nuditate sacra sacrisque vinculis, uit
+Religionsgesch. Vers. u. Vorarb. IX, 3 (1911).</p>
+
+<p><u>W.Y. Sellar</u>, s.v. Lucretius, in Encyclopaedia Britannica,-lle
+uitg. XVII (1911).</p>
+
+<p><u>P.J. Hamilton-Grierson</u>, s.v. Brotherhood (Artificial), in Enc.
+rel. eth. II (1909).</p>
+
+<p>*<u>Riess</u>, s.v. Astrologie, in Pauly, Real-Enc. class. Alt. 2e uitg.
+Bd. II (1896).</p>
+
+<p>*<u>A. Bouch&eacute;-Leclercq</u>, L'astrologie grecque (1899).</p>
+
+<p>*<u>F. Cumont</u>, Astrology and religion among the Greeks and Romans
+(1912).</p>
+
+<p>*<a name='Page_79'></a><u>G. Lafaye</u>, Histoire du culte des divinit&eacute;s d'Alexandrie (1884).</p>
+
+<p>*<u>W. Drexler</u>, s.v. Isis, in Roscher, Lex. d. Myth. Bd. II (1890&mdash;97).</p>
+
+<p>*<u>F. Cumont</u>, Die oriental. Religionen im r&ouml;m. Heidentum, vert. v.
+G. Gehrich, 2e uitg. (1914).</p>
+
+<p><u>Erman</u>, &Auml;gypten u &auml;gyptisches Leben im Altertum II (1887).</p>
+
+<p><u>Budge</u>, Egyptian magie, 2e uitg. (1901).</p>
+
+<p><u>Lange</u>, Die &Auml;gypter, in Chantepie de la Saussaye Lehrbuch d.
+Religionsgesch. 3e uitg. I (1905).</p>
+
+<p><u>G. Roeder</u>, Urkunden z. Religion d. alt. Agypten (1915).</p>
+
+<p><u>H. Schmidt</u>, Namenglauben im Alten Testament, in Die Religion in
+Gesch. u. Gegenwart IV (1913).</p>
+
+<p><u>G. Roeder</u>, s.v. Set, in Roscher, Lex. d. Myth. 63. Lfg. (1910).</p>
+
+<p><u>A.H. Gardiner</u>, s.v. Magic (Egyptian), in Enc. rel eth. VIII (1915).</p>
+
+<p>*<u>T. Witton Davies</u>, Magic, Divination a. Demonology among the
+Hebrews and their neighbours (1898).</p>
+
+<p>*<u>M. Gaster</u>, Magic (Jewish), in Enc. rel. eth. VIII (1915).</p>
+
+
+<br />
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' /><br />
+<a name='HOOFDSTUK_IV'></a><h3><a name='Page_80'></a>HOOFDSTUK IV.</h3>
+
+<h2>Nederlaag der ongeloovigen.</h2>
+
+<br />
+
+<p>Sinds ongeveer het midden van de eerste eeuw onzer jaartelling neemt het
+geloof in het wonderbaarlijke en magische eene hooge vlucht. De grootste
+persoonlijkheden op intellectueel gebied erkennen de realiteit der
+magie; magie en wijsheid worden als identiek beschouwd. De keizers zelf
+gaan de tooverij begunstigen en de felle protesten van enkelen bewijzen
+slechts, hoe weinig zij de teekenen dier tijden verstaan. Allerlei
+omstandigheden werken als bij afspraak samen tot de nederlaag der
+ongeloovigen.</p>
+
+<p>Wij willen een en ander nader toelichten. Dat de magie met wijsheid en
+wetenschap wordt gelijkgesteld komt meer voor. De Arabieren gebruiken
+het woord ilmoe (wetenschap) ook voor hetgeen op &quot;occultisme&quot;, zooals
+wij het noemen, betrekking heeft. Vandaar het Javaansche ng&egrave;lmoe, de
+kennis der geheime tooverformulieren, een wonderlijk mengelmoes van
+Polynesische, <a name='Page_81'></a>Hindoesche en Mohammedaansche bestanddeelen. De Javanen
+jagen deze &quot;wetenschap&quot; ijverig na en meenen door haar al het mogelijke
+te kunnen gedaan krijgen. Maar niet alle tooverspreuken zijn even
+machtig en bij een rechtsgeding bijv. zal de verliezende partij hare
+nederlaag aan de grootere kracht van de bezweringen der tegenpartij
+toeschrijven.</p>
+
+<p>Wellicht het meest typische voorbeeld van een magi&euml;r-wijsgeer is
+Apollonius van Tyana (in Klein-Azi&euml;), omtrent wien wij echter niet zoo
+goed zijn ingelicht als wij het zouden wenschen. De uitvoerige
+levensbeschrijving toch, die de belletrist en kunstkenner Philostratus
+op last van de keizerin Julia Domna (gest 217), van hem te boek stelde,
+is rijk aan onwaarschijnlijke verhalen en overbodig vertoon van
+belezenheid; bovendien heeft men, wellicht niet zonder reden, vermoed,
+dat zij de strekking had, een tegenbeeld te zijn van de Christusverhalen
+der evangeli&euml;n.</p>
+
+<p>Of Apollonius werkelijk, zooals Philostratus verhaalt, het grootste
+gedeelte der toenmaals bekende wereld doorkruiste om de menschen tot
+handhaving der oudvaderlijke zeden en zoo mogelijk tot inachtneming van
+de Pythagoreesche leeringen en leefwijze aan te sporen, blijft eene
+opene vraag, maar het lijdt geen twijfel dat hij door allerlei
+wonderbaarlijke handelingen aanleiding gaf, als magi&euml;r te worden
+beschouwd. Het verhaal bijv. dat hij een gestorven meisje in <a name='Page_82'></a>'t leven
+terugriep<a name='FNanchor_44_44'></a><a href='#Footnote_44_44'><sup>[44]</sup></a>, wijst onmiskenbaar op wonderdadige genezingen, door hem
+verricht.</p>
+
+<p>Philostratus is echter met zulke wonderen niet tevreden en verhaalt o.m.
+dat Apollonius te Ephese eene epidemie vooruit gevoelde en haar
+vervolgens, op verzoek van de inwoners, deed ophouden door den demon der
+pest, die zich als een oud bedelaar voordeed, te laten steenigen. En
+toen de Ephesi&euml;rs, op aansporen van den profeet, den steenhoop
+opruimden, zagen ze, inplaats van dat monster, een hond er onder liggen,
+van uiterlijk op een dog gelijkend, zoo groot als de grootste leeuw,
+verpletterd door de steenen en met schuim op den muil<a name='FNanchor_45_45'></a><a href='#Footnote_45_45'><sup>[45]</sup></a>!</p>
+
+<p>E&eacute;n wonderbaarlijk feit betreffende Apollonius is historisch vrij goed
+geboekstaafd, en wel het volgende: In 't jaar 96 n. Chr. hield de wijze,
+reeds op hoogen leeftijd, te Ephese eene openlijke voordracht. Onder 't
+spreken raakt hij gaandeweg afgeleid, zwijgt, doet eindelijk eenige
+stappen vooruit en roept: &quot;Stoot hem neer, den tyran, stoot hem neer!&quot;
+Daarna keert hij zich tot zijn gehoor en zegt: &quot;Heden&mdash;op dit oogenblik
+is keizer Domitianus gedood&quot; en spoedig kwam een bericht uit Rome, dat
+Apollonius' visioen schitterend bevestigde<a name='FNanchor_46_46'></a><a href='#Footnote_46_46'><sup>[46]</sup></a>.</p>
+
+<p>Over 't geheel genomen heeft Apollonius blijkbaar <a name='Page_83'></a>reeds bij zijne
+tijdgenooten en zeer zeker bij de nakomelingschap den indruk gemaakt van
+eene hoogstaande persoonlijkheid. Zelfs van kerkvaders zijn ons gunstige
+oordeelen over hem bewaard gebleven. Hieronymus verklaart: &quot;Die man vond
+overal iets te leeren, en altijd vorderingen makende, overtrof hij
+telkens weer zich zelven&quot;<a name='FNanchor_47_47'></a><a href='#Footnote_47_47'><sup>[47]</sup></a>. En Augustinus zegt: &quot;Veel beter, dat moet
+men erkennen, was Apollonius, dan de bewerker en bedrijver van zoovele
+liefdesschandalen, dien ze Jupiter noemen<a name='FNanchor_48_48'></a><a href='#Footnote_48_48'><sup>[48]</sup></a>&quot;, eene zinspeling op de
+vaak hoogst onkuische verhalen aangaande dien oppersten god.</p>
+
+<p>Plutarchus (&plusmn;46 n. Chr.-&plusmn;120 n. Chr.) die door zijne
+levensbeschrijvingen zulk een ontzaglijken invloed heeft uitgeoefend,
+Plutarchus, die in zeldzame mate practisch inzicht met het geloof in het
+onzienlijke vereenigde, geeft ook bewijzen van zijne belangstelling voor
+het aanhangige onderwerp. Wel is waar wordt de &quot;angstvallige vrees voor
+bovenmenschelijke wezens&quot; in zijn geschrift hierover (c. 10 en 13) voor
+erger dan zelfs athe&iuml;sme verklaard, maar dit is blijkbaar zonder
+nadenken, in eene oogenblikkelijke opwelling, van een ongeloovigen
+moralist overgenomen. Immers elders handhaaft Plutarchus de realiteit
+van vele verschijnselen en handelingen, die nu nog bij <a name='Page_84'></a>menigeen voor
+ongeloofwaardig doorgaan.</p>
+
+<p>Zoo vinden wij bijv. in zijne &quot;Huwelijksvoorschriften&quot; het navolgende
+(c.5):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De jacht door middel van vergif vangt den visch wel is waar
+     spoedig en gemakkelijk, maar zij maakt hem voor spijs ongeschikt.
+     Zoo hebben ook de vrouwen die zekere liefdesdranken en tooverijen
+     tegen de mannen verzinnen en hen door wellust overweldigen,
+     zinnelooze, onverstandige en bedorvene levensgezellen. Immers ook
+     Circe had geen baat van hare tooverkunst en kon niets met hare
+     slachtoffers beginnen toen ze zwijnen en ezels geworden waren, maar
+     Odysseus, die zijn verstand had en bedachtzaam met haar omging, had
+     ze uitermate lief.&quot; </p></div>
+
+<p>En in zijne &quot;Tafelgesprekken&quot; wijdt hij (V,7) eene uitvoerige discussie
+aan het &quot;booze oog&quot; en maakt daarin energiek tegen de ontkenners
+front(1):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De feiten steunen op wonderbaarlijke wijze de faam. En al weten
+     wij er de reden niet van, daarom mogen wij toch de geschiedenis
+     geen geloof ontzeggen, daar immers van duizenden dingen wier
+     zelfstandigheid helder voor oogen ligt, de reden ons ontgaat.&quot;</p>
+
+<p>     &quot;Wij kennen menschen, die door hun aanblik inzonderheid kinderen
+     deren, wier vochtig en zwak gestel door dezen wordt aangedaan en
+     eene ongunstige verandering ondergaat, terwijl dit minder overkomt
+     aan vaste lichamen, die reeds hun beslag hebben gekregen.&quot; </p></div>
+
+<p><a name='Page_85'></a>Wat de verklaring van het feit in quaestie betreft, verwerpt Plutarchus
+de hypothese der atomisten (6), in II door ons vermeld, en neemt zijn
+toevlucht tot de theorie der uitstroomingen (2):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De reuk toch en de stem en de ademhaling zijn zekere
+     uitstroomingen der levende wezens en deelen, die de zintuigen
+     treffen en [allerlei] doen ondergaan ... Het ligt voor de hand, dat
+     dit het meest door de oogen gebeurt, want het gezicht, dat zeer
+     bewegelijk is, verspreidt met het flu&iuml;de, dat een flikkerenden
+     glans uitzendt, eene wonderbaarlijke kracht, door welke de mensch
+     zoowel veel lijdt als bewerkt. Immers, de mensch, door de zichtbare
+     dingen aangedaan, verkeert in dienovereenkomstige genoegens en
+     onaangenaamheden; en tot de verliefdheden, die toch de grootste en
+     felste aandoeningen der ziel zijn, geeft het gezicht de aanleiding,
+     zoodat de minnaar versmelt, wanneer hij naar de schoonen kijkt, en
+     er als 't ware naar toegetrokken wordt. Daarom dient men zich ook
+     te verwonderen over diegenen, die meenen dat de mensch door het
+     gezicht wel aangedaan en gekrenkt wordt, maar geenszins er iets
+     door doet en schade toebrengt&quot;. </p></div>
+
+<p>Plutarchus vermeldt ook de meening, dat zekere amuletten tegen den nijd
+beschermen, omdat het booze oog door hunne vreemde gestalte wordt
+afgewend en minder in het slachtoffer doordringt (3).</p>
+
+<p>Wij vinden inderdaad op tal van amuletten, die nog bewaard zijn
+gebleven, allerzonderlingste <a name='Page_86'></a>afbeeldingen. Voornamelijk speelt het oog
+zelf daarbij eene groote rol. Sommige onderzoekers hebben dan ook reeds
+bij de primitieve stammen het bestaan vermoed van de theorie, dat
+dezelfde kracht, die eene werking uitoefent, ze ook vermag op te heffen,
+dat dus het gelijke met het gelijke, en in ons geval het oog met het oog
+moet worden bestreden. Tegenwoordig heerscht echter onder de ethnologen
+de opvatting, dat zulk eene systematische gedachte van de primitieve
+volkeren niet is te verwachten, maar eene reeds gevorderde beschaving
+veronderstelt. De ware verklaring zou deze zijn: De primitieve volkeren
+gelooven, dat geesten, hetzij overledene menschen, hetzij
+bovenmenschelijke wezens, het door ons reeds in hoofdstuk II vermelde
+&quot;mana&quot;, eene kracht of zelfstandigheid, ook aan onbezielde voorwerpen
+kunnen mededeelen. Al wat door iets bijzonders den primitieven mensch
+als drager van die geheimzinnige kracht toeschijnt, bijv. steenen van
+een eigenaardigen vorm, dient als amulet. Het amulet vermag dus, om het
+zoo uit te drukken, door uitstraling van &quot;mana&quot; de kracht van het booze
+oog te breken. Aangenomen, dat deze verklaring voor de primitieve
+volkeren opgaat, dan wekt toch het feit, dat wij op Grieksche amuletten
+o.m. de afbeelding vinden van het gedrochtelijke Gorgo- of Medusahoofd,
+met slangen omwonden en met wijd geopenden, starenden blik,
+onwillekeurig de gedachte op, dat men de bedoeling had, door <a name='Page_87'></a>zulke
+schrikgestalten de booze demonische machten op de vlucht te jagen.</p>
+
+<p>Het behoeft verder wel geen betoog, dat hetgeen van dit geloof aan het
+booze oog op waarheid berust, blijkbaar hoofdzakelijk door de inwerking
+der hypnose en suggestie moet worden verklaard.</p>
+
+<p>Plutarchus&mdash;om tot hem terug te keeren&mdash;acht ook wonderdadige genezingen
+niet uitgesloten, zooals o.m. het door ons in hoofdstuk II aangaande
+Pyrrhus vermelde uit zijne biographie van dien koning is geput.</p>
+
+<p>Van de realiteit der doodenbezwering is hij vast overtuigd. De verhalen
+over Calondas en Pausanias, die wij in ons eerste hoofdstuk hebben
+aangehaald, zijn bij hem te vinden. En in zijn levendig geschreven
+dialoog &quot;Over den genius van Socrates&quot; verhaalt hij (c.16) hoe een
+Pythagore&euml;er door middel van een droom verneemt dat een zijner
+geestverwanten is overleden (de Pythagoree&euml;rs konden, heette het, door
+een zeker teeken in den droom onderscheiden of het beeld van een doode
+dan wel van een levende verscheen) en in den waan, dat deze niet naar
+eisch ter aarde was besteld, zich naar het graf begeeft, 's avonds
+plengoffers brengt en de ziel bezweert terug te keeren om hem te
+verkondigen, hoe in deze te handelen. In 't verloop van de nacht ziet
+hij wel is waar niets, maar verbeeldt hij zich, eene stem te hooren, die
+zegt, dat voor het lijk overeenkomstig <a name='Page_88'></a>den ritus was gezorgd en dat de
+ziel zich reeds heeft afgescheiden voor eene nieuwe geboorte.</p>
+
+<p>En naar aanleiding van het feit, dat in zijn vaderstad Chaeronea een
+zekere Damas door zijne medeburgers in het bad was vermoord, vermeldt
+Plutarchus in het leven van Cimon (I):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Daar gedurende langen tijd zekere verschijningen op die plek
+     gezien en zuchten gehoord werden, zooals onze voorouders
+     verzekerden, liet men de deuren van het bad dichtmetselen; en tot
+     nu toe nog meenen zij, die nabij deze plek wonen, dat
+     schrikwekkende gezichten en stemmen er aan verbonden zijn.&quot; </p></div>
+
+<p>Bij de Latijnsche auteurs speelt de magie ook in dien tijd geen geringe
+rol.</p>
+
+<p>Seneca (gest. 65 n. Chr.), de veelzijdigste en beroemdste schrijver van
+zijn tijd, evenzeer een virtuoos in verzen als in proza, schept in het
+beschrijven van tooverijen veel genoegen, al is dan ook iets zoo
+willekeurigs als de magie met het Sto&iuml;cijnsche determinisme dat hij
+overigens huldigt, moeilijk overeen te brengen. Eene groote plaats neemt
+de magie, zooals van zelf spreekt, in zijn treurspel &quot;Medea&quot; in, dat
+blijkbaar door Euripides (vgl. hoofdstuk II) is ge&iuml;nspireerd.</p>
+
+<p>Medea toch, zooals in de vierde acte haar voedster&mdash; eene in de antieke
+drama's onmisbare figuur&mdash; uitvoerig beschrijft, &quot;stort al hare
+toovermiddelen uit en brengt te voorschijn, wat ook <a name='Page_89'></a>zij zelf lang
+vreesde; zij ontplooit de geheele menigte der rampspoeden (v.
+677-679)..... Aangetrokken door de tooverzangen is de geschubde schare
+uit de eenzame schuilhoeken opgedaagd&quot; (684 vlg.). Medea maakt vergif
+uit planten gereed, &quot;perst het zwadder uit de slangen, mengt er deelen
+van onheilspellende vogels onder, het hart van den droeven oehoe, het
+ingewand, levend aan een gekuifden uil uitgesneden; dit alles legt de in
+misdaden bedrevene afzonderlijk; in sommige middelen zit de verterende
+kracht van 't vuur, in andere het kille ijs der trage koude. Ze voegt
+bij de vergiften woorden, niet minder te vreezen. Daar laat zij 't
+gedruisch van haren razenden tred hooren en spreekt de bezwering uit;
+reeds bij de eerste klanken beeft de wereld&quot; (731&mdash;39).</p>
+
+<p>En in de derde acte van zijn &quot;Oedipus&quot; wordt met even sombere kleuren de
+oproeping van La&iuml;us, 's konings vader geteekend. De scenerie is doodsch,
+een afgelegen bosch. &quot;In 't midden staat een ontzaglijke boom, die met
+dichte schaduw de mindere stammen drukt en zijne takken met wijden
+omvang uitbreidende, alleen het woud beschermt. Onder hem bevindt zich
+eene sombere waterplas, die licht noch zon kent, onbewegelijk door
+eeuwige kou. Een slijkerig moeras omringt den tragen poel&quot; (v.
+542&mdash;547). Hierheen begeeft zich de grijze toovenaar en verricht de
+magische plechtigheden. Zijne stem vindt gehoor. &quot;Het geheele bosch
+daalde om zich weer met zijn loof te <a name='Page_90'></a>verheffen. Het eikenhout kreeg
+spleten en een huivering deed het geheele woud schokken. De grond zonk
+weg en zuchtte diep&quot; (574 vlgg.). Het is alsof de onderwereld zich er
+over verontwaardigt dat men in haar wil doordringen. Toch verschijnen de
+bleeke schimmen en onder hen de goden. En ten slotte verrijst, na eene
+herhaalde aanroeping, de schim van La&iuml;us en laat zijne voorspellingen
+hooren (v. 619&mdash;658).</p>
+
+<p>Niet in de po&euml;zie alleen werden de aardbevingen aan de inwerking van
+bovenmenschelijke wezens toegeschreven. Ook Pythagoras zou beweerd
+hebben, dat de aardbevingen niets anders waren dan de samenkomsten der
+afgestorvenen<a name='FNanchor_49_49'></a><a href='#Footnote_49_49'><sup>[49]</sup></a>. Analoge opvattingen vermeldt ons de volkenkunde. De
+Balineezen beschouwen de aardbevingen als het werk van booze geesten.
+Volgens den koning van Dahom&eacute; veroorzaakte de geest van zijn vader de
+aardbeving in 't jaar 1862. De Kwakiutl-Indianen (in Britsch Columbia,
+Canada) gelooven, dat het geesten zijn die de aarde doen schokken. Het
+&quot;animisme&quot; zooals wij het noemen, is dus hier ver doorgevoerd.</p>
+
+<p>Seneca's neef, Lucanus (39&mdash;65), een niet tot rijpheid gekomen genie,
+een dichter van ongekende stoutheid en gezwollenheid, tracht ook waar de
+magie ter sprake komt, zijne voorgangers te overtroeven.
+Alleruitvoerigst beschrijft hij, <a name='Page_91'></a>in het zesde boek van zijn epos
+&quot;Pharsalia&quot; het uiterlijk en de handelingen van de Thessaalsche tooveres
+Erichtho. Ziehier enkele, en niet eens de ergste trekken:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Erichtho had de verfoeilijke tooverkunst tot nieuwe practijken
+     opgevoerd. Zij vindt het een gruwel, haar doodsch hoofd aan het dak
+     van een stad of aan een tehuis toe te vertrouwen; zij bewoont de
+     verlaten graven en nestelt zich in de zerken, na de schimmen er uit
+     te hebben verdreven (v. 509&mdash;512) ... Het aangezicht der goddelooze
+     is in walgelijke vervuiling vermagerd. Haar schrikwekkend gelaat,
+     dat geen helderen hemel kent, wordt door eene stygische bleekheid
+     bezwaard en zwoegt onder een last van ongekamde haren (v. 515&mdash;'18)
+     ... Zij rooft de rookende asch en de gloeiende beenderen van
+     jongelingen midden uit de houtmijt (v. 533 vlg.) ... Worden de
+     lijken in steenen graven bewaard, ... dan woedt zij gretig tegen
+     alle ledematen en dompelt hare handen in de oogen; zij heeft er
+     behagen in de kille pupillen uit te graven en kauwt de bleeke
+     uitgroeisels der verdroogde hand. Zij breekt met haar gebit den
+     strop van den gehangene (v. 538&mdash;544) ... Ja, dikwijls bij de
+     begrafenis van een bloedverwant legde de afgrijselijke Thessaalsche
+     zich op de dierbare leden, deed alsof ze eene kus wou geven, sneed
+     het hoofd af, maakte met hare tanden den saamgepersten mond los,
+     beet in de tong, die aan de dorre keel hing, stortte een gemurmel
+     <a name='Page_92'></a>uit in de kille lippen en droeg eene geheime gruwelboodschap op
+     naar de onderaardsche schimmen&quot; (v. 564&mdash;569). </p></div>
+
+<p>Alleronsmakelijkst! Maar die beschrijving heeft op Dante zoowel als op
+Goethe een diepen indruk gemaakt, en Erichtho is daardoor eene figuur in
+de wereldletterkunde geworden.</p>
+
+<p>Artistiek daarentegen en guitig is ook hier de antagonist van Lucanus,
+de geestig-onhebbelijke romancier-satyricus Petronius (gest. 67), die in
+zijn &quot;Gastmaal van Trimalchio&quot; een tot dusver nog onovertroffen portret
+van een O-wee&euml;r heeft geleverd. Laten wij hooren, hoe in c. 62 een der
+helden van zijn roman, een gewezen slaaf, het navolgende griezelige
+avontuur met een toovenaar vertelt:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Eens op eene keer was mijn patroon naar Capua gegaan, om wat
+     snuisterijen van de hand te doen. Gebruik makende van de
+     gelegenheid haal ik onzen gast over om vijf mijlen ver met me mee
+     te gaan; 't was een soldaat, een vent als een duivel. Wij maken ons
+     uit de voeten bij 't hanengekraai (de maan blonk als of 't middag
+     was) en komen te midden van grafmonumenten. Mijn makker verwijdert
+     zich achter een steen; ik ga al neuri&euml;nde verder en tel de
+     monumenten. Toen ik vervolgens naar mijn begeleider omkeek, kleedde
+     hij zich uit en lei al zijne kleeren naast den weg neer. De moed
+     zonk mij in de schoenen; ik stond er als verstijfd. Maar hij maakte
+     eenen <a name='Page_93'></a>kring om zijne kleeren heen en plotseling was hij een wolf.
+     Denkt niet, dat ik grappen verkoop; ik zou niet willen liegen om al
+     het geld van de wereld. Maar waar had ik het over? Wat ik begonnen
+     was te vertellen, toen hij een wolf geworden was, begon hij te
+     huilen en vluchtte naar de bosschen toe. Ik wist eerst niet, waar
+     ik was; toen trad ik dichter bij om zijne kleeren op te rapen, maar
+     die waren in steen veranderd. Als ik niet van angst verging, wie
+     dan? Ik trok echter mijn zwaard, en hakte al den weg langs op de
+     schimmen in, totdat ik het landhuis van mijn meisje bereikte. Als
+     een spook trad ik binnen; bijna gaf ik mijn ziel op: het zweet brak
+     mij uit; ik zag niet uit mijne oogen; ter nauwernood kwam ik weer
+     bij. Mijn meisje verbaasde zich er over, dat ik zoo laat wandelde
+     en &quot;Als je&quot;, zei ze, &quot;eerder gekomen was, had je ons ten minste
+     kunnen helpen; een wolf drong onze stal binnen en al onze
+     schapen&mdash;als een slager heeft hij ze het bloed afgetapt. Maar hij
+     heeft er ook van gelust, al is hij ontvlucht, want onze slaaf heeft
+     hem met de lans zijn hals doorboord.&quot; Toen ik dit gehoord had, kon
+     ik geen oog meer dicht doen, en zoodra 't dag was, vloog ik naar 't
+     huis van mijn makker, als een bestolen kroegbaas en toen ik op die
+     plek kwam, waar de kleeren in steen waren veranderd, vond ik niets
+     dan bloed. Maar toen ik thuis kwam, lag mijn soldaat in bed, als
+     een os, en een dokter behandelde zijn hals. Ik begreep nu, dat <a name='Page_94'></a>hij
+     een weerwolf was, en van toen af had ik geen stuk brood meer met
+     hem kunnen proeven, al had je me doodgeslagen&quot;. </p></div>
+
+<p>Wij zien hier, hoe het oude volksgeloof aan den weerwolf&mdash;vgl. het in
+hoofdstuk III aangehaalde herdersdicht van Vergilius&mdash;op
+romantisch-vermakelijke wijze is uitgewerkt.</p>
+
+<p>Eene nadere toelichting.</p>
+
+<p>Het geloof, dat men door het zwaard booze geesten vermag op de vlucht te
+drijven, ja zelfs te deren, is wijd verspreid. Op den Babar-archipel
+(ten Noord-Oosten van Timor) dragen de vrouwen zwaarden om, ter
+bescherming van den zuigeling, de booze geesten schrik aan te jagen. Op
+het eiland Nias (aan de Westkust van Sumatra) slaan mannen met hunne
+zwaarden links en rechts om den ziektedemon uit het huis van den pati&euml;nt
+te bannen en op diergelijke wijze gaan Chineezen en Japanneezen tegen
+den demon van de pest te werk. Maar ook aan andere wapenen werd
+tooverkracht toegeschreven. Jozua bijv. strekt, op bevel van God, zijne
+lans zoo lang tegen A&iuml; uit, totdat die stad gevallen is (Joz. VIII, 18
+en 26). Bij eene oorlogsverklaring door de Romeinen moest een zeker
+priester eene bebloede lans in het vijandelijke gebied slingeren. In
+Koningen II, 13,14&mdash;17 staat hoe Joas, koning van Isra&euml;l, op bevel van
+den profeet Eliza, een pijl des heils tegen de Syri&euml;rs afschiet. Eene
+treffende parallel hiertoe is het navolgende uit eene Zweedsche sage.
+Tot koning <a name='Page_95'></a>Eirik kwam, toen hij door de vijanden erg in 't nauw werd
+gebracht, een groote man met een breeden hoed, gaf hem een rietstengel
+en liet hem dien met de woorden: &quot;Odin [hoogste god der Scandinavi&euml;rs]
+heeft U allen !&quot; over zijne vijanden heen afschieten.</p>
+
+<p>Een exorcisme (demonenuitdrijving) ten overstaan van een Romeinsch
+veldheer wordt ons uitvoerig beschreven door den geschiedschrijver
+Flavius Josephus in diens &quot;Joodsche oudheidkunde&quot; (VIII, 2, 5):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik was er getuige van, hoe een zekere Eleazar, een van mijne
+     landgenoten, in tegenwoordigheid van Vespasianus, zijne zonen, de
+     krijgstribunen en de andere menigte soldaten de bezetenen van de
+     macht der demonen bevrijdde. De manier van genezing was als volgt:
+     hij bracht onder de neus van den bezetene zijn ring, onder welks
+     zegel zich een van die wortels bevond, die Salomo hiervoor had
+     aangewezen, liet den zieke hieraan ruiken en trok hem alsdan den
+     demon door de neusgaten naar buiten. En terwijl die mensch terstond
+     neerviel, bezwoer hij den demon onder aanroeping van Salomo en
+     opzegging van diens bezweringen, nooit meer in hem terug te keeren.
+     Daar Eleazar echter de aanwezigen er volkomen van wilde overtuigen,
+     dat hij die kracht bezat, zette hij voor den zieke in de nabijheid
+     een beker, met water gevuld, of een voetbekken en beval den demon,
+     om bij zijn uittreden uit den mensch, deze gereedschappen <a name='Page_96'></a>omver te
+     werpen en de toeschouwers te leeren: begrijpen, dat hij den pati&euml;nt
+     had verlaten. Dit geschiedde en het verstand zoowel als de wijsheid
+     van Salomo bleek duidelijk.&quot; </p></div>
+
+<p>Het exorcizeeren zelf was niet het meest wonderbaarlijke en laat zich
+door suggestie gemakkelijk verklaren. Merkwaardig echter is, dat hier,
+in afwijking van de procedure bij andere bezweringen, een physisch feit
+als bewijs van de demonische inwerking er aan toe is gevoegd. Dat n.l.
+demonen of goden diergelijke raadselachtige bewegingen konden
+veroorzaken, werd toenmaals zelfs door diegenen geloofd die in de
+physische wetenschappen niet onbedreven waren. Heden ten dage denkt men
+hierbij onwillekeurig aan zekere verhalen omtrent de Indische &quot;fakirs&quot;
+en aan de &quot;spiritistische&quot; mediums. Wat de fakirs betreft, is een
+dergelijk feit, schoon wel eens door geloofswaardige personen bericht,
+tot dusver o.w. nog niet streng wetenschappelijk vastgesteld. Bij eenige
+mediums daarentegen zijn analoge verschijnselen van telekinesie, d.w.z.
+beweging uit de verte buiten de bekende krachten om, herhaaldelijk onder
+goede voorwaarden van controle waargenomen, zoodat hunne realiteit op
+redelijke gronden bezwaarlijk te loochenen valt. Maar het zijn en
+blijven hooge uitzonderingen, feiten, die zich niet zoo maar op commando
+kunnen voordoen en daarom zijn wij eerder geneigd aan te nemen, dat het
+door Josephus vermelde feit aan <a name='Page_97'></a>zekeren jongleurtruc te danken was, die
+trouwens ook later nog herhaaldelijk is toegepast.</p>
+
+<p>Tacitus, reeds in hoofdstuk III door ons aangehaald, vermeldt in
+Histori&euml;n IV, 81 hoe zijn oudere tijdgenoot, keizer Vespasianus (69&mdash;79)
+zelf eene wonderdadige genezing verrichtte:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Gedurende die maanden, dat Vespasianus te Alexandri&euml; de
+     passaatwinden en eene rustige zee afwachtte, gebeurden er vele
+     wonderen, waaruit de gunst des hemels en eene zekere genegenheid
+     der goden jegens Vespasianus bleek. Iemand van het mindere volk uit
+     Alexandri&euml;, bekend als ooglijder, wierp zich voor zijne knie&euml;n neer
+     en smeekte hem jammerend om genezing van zijne blindheid, op
+     aanraden van den god Serapis, dien het aan gelooverij lijdende volk
+     boven de anderen vereert. Hij verzocht den keizer zich te
+     verwaardigen, zijn wangen en oogkringen met het vocht van zijnen
+     mond te besproeien. Een ander, met eene lamme hand, verzocht, op
+     aansporing van denzelfden god, door den keizerlijken voet te worden
+     getreden. Vespasianus lachte er eerst om en weigerde; toen ze
+     bleven aandringen, ging hij weifelen; nu eens vreesde hij een mal
+     figuur te slaan, dan weer vatte hij door hun gesmeek en de taal van
+     vleiers, hoop; tenslotte beval hij geneesheeren te onderzoeken of
+     zulke blindheid en lamheid door menschelijke hulp te genezen was.
+     De medici zeiden, na allerlei discussies, dat bij de eene het
+     gezichtsvermogen niet vernietigd was en terugkeren <a name='Page_98'></a>zou, als de
+     beletselen verwijderd werden; van den andere kon het verstijfde lid
+     weer door aanwending eener heilzame kracht hersteld worden.
+     Misschien was dit de wil der goden en de keizer voor de volvoering
+     daarvan uitgekozen; en tenslotte zou als het geneesmiddel slaagde,
+     de keizer er de eer van hebben, als het faalde, de spot de
+     ongelukkigen treffen.&quot; Toen gaf Vespasianus, in de meening dat zijn
+     geluk geen grenzen kende en niets verder ongeloofelijk was, zelf
+     met een blij gelaat, en te midden van de gespannen verwachting der
+     aanwezige menigte, aan het verzoek gehoor. Terstond werd de
+     verlamde hand weer lenig en herblonk voor den blinde het daglicht.
+     Zij die er getuigen van waren, vermelden nog beide feiten, nu er
+     met een leugen niets te verdienen valt&quot;. </p></div>
+
+<p>Men vergunne ons hier eene uitweiding.</p>
+
+<p>Aan het speeksel wordt ook elders geneeskracht toegeschreven. Bij de
+Romeinen meende men door eene dagelijksche bestrijking 's morgens met
+speeksel druipoogigheid te kunnen genezen<a name='FNanchor_50_50'></a><a href='#Footnote_50_50'><sup>[50]</sup></a>. De Joden geloofden, dat
+bespuwing een goed middel tegen oogziekten was, zooals blijkt uit het
+volgende merkwaardige Talmoedverhaal: Toen een man van zijne vrouw
+eischte om Rabbi Me&iuml;r in 't gezicht te spuwen, veinsde de beroemde
+leeraar pijn aan zijn oog te lijden, opdat de vrouw, in 't belang van
+den huiselijken vrede, aan den wensch van <a name='Page_99'></a>haar man zou kunnen voldoen.
+De Islamieten gelooven nu nog, dat door het lichaamsvocht van hunne
+sjeichs (heiligen) baraka (zegen, genade, d.w.z. een flu&iuml;de,
+levenskracht of genezingskracht) kan worden overgebracht. Van de
+Wakerew&eacute;, een volksstam in Midden-Afrika, bericht Stanley dat de
+onderdanen zich door hun koning in de handen lieten spuwen en dan
+vervolgens hunne oogen bestreken, blijkbaar omdat zij aan het vocht van
+den koninklijken mond geneeskracht toeschreven. Dit alles laat zich
+gemakkelijk verklaren door het primitieve geloof, dat het lichaam o.m.
+van opperhoofden, zooals wij reeds in hoofdstuk II hebben vermeld, van
+&quot;mana&quot;, eene magische kracht of zelfstandigheid is doortrokken. Men kan
+nog verder gaan en hierin een hoofdfactor zien van de
+reliquie&euml;nvereering. Vaak immers wordt ook aan het lijk en het gebeente
+van een heilige wonderkracht toegeschreven. Het &quot;mana&quot;, om maar die
+uitdrukking te gebruiken, is ook na den dood nog in de overblijfselen
+van eene bevoorrechte persoonlijkheid aanwezig.</p>
+
+<p>Keeren wij nu tot Vespasianus terug.</p>
+
+<p>Verdient het al onze aandacht dat die bejaarde, nuchtere, practische
+keizer eene wondergenezing verrichtte, niet minder opmerkelijk zijn de
+berichten bij Philostratus, dat Vespasianus<a name='FNanchor_51_51'></a><a href='#Footnote_51_51'><sup>[51]</sup></a>, evenals zijn zoon
+Titus<a name='FNanchor_52_52'></a><a href='#Footnote_52_52'><sup>[52]</sup></a>, achting voor Apollonius van <a name='Page_100'></a>Tyana zouden hebben gevoeld, die
+daarentegen door den achterdochtigen Domitianus (z.b.) den broeder en
+opvolger van Titus werd vervolgd<a name='FNanchor_53_53'></a><a href='#Footnote_53_53'><sup>[53]</sup></a>.</p>
+
+<p>Hadrianus (117-138), de veelzijdigste en bedrijvigste aller keizers, was
+een en al belangstelling voor de magie en wij lezen dan ook in den
+grooten tooverpapyrus uit Parijs (v. 2446-2455), dat Pachrates, de
+&quot;profeet&quot; uit Heliopolis (in Egypte) hem &quot;de macht van zijne goddelijke
+magie toonde&quot; en dat de keizer, &quot;uit bewondering voor den profeet, beval
+hem eene dubbele remuneratie uit te keeren&quot;.</p>
+
+<p>Hadrianus stichtte voorts ter eere van Antino&uuml;s, een jongeling, die zich
+voor den keizer zou hebben opgeofferd, eene stad, Antino&ouml;polis (in
+Egypte) en wijdde hem een cultus. Van welken aard die cultus is geweest
+kan men opmaken uit de woorden van een Christelijk schrijver<a name='FNanchor_54_54'></a><a href='#Footnote_54_54'><sup>[54]</sup></a>:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Indien iemand met waarheidsliefde en onpartijdigheid de
+     geschiedenis van Antino&uuml;s onderzoekt, zal hij vinden, dat
+     tooverkunsten en wijdingen der Egyptenaren de oorzaken zijn, dat
+     hij in Antino&ouml;polis ook na zijn dood nog iets schijnt te
+     verrichten. Zoo iets wordt ook in andere tempels, naar verluidt,
+     door de Egyptenaren en diegenen, die in diergelijke kunsten
+     bedreven zijn, bewerkstelligd. Zij vestigen nl. op zekere oorden
+     voorspellende of genezende demonen, die <a name='Page_101'></a>echter vaak ook hen
+     kwellen, die iets schijnen te hebben misdreven aangaande verbodene
+     spijzen of het aanraken van een dood menschelijk lichaam, om
+     zoodoende den grooten en onbeschaafden hoop schrik aan te jagen.
+     Van dien aard is ook hij, die te Antino&ouml;polis in Egypte voor een
+     god wordt gehouden, van wiens wondermacht zwendelaars allerlei
+     leugens verzinnen, terwijl anderen, door den aldaar gevestigden
+     demon bedrogen, en nog weer anderen door hun boos geweten
+     overtuigd, eene straf meenen te ondergaan, hun door Antino&uuml;s als
+     god opgelegd.&quot; </p></div>
+
+<p>Op het bannen van demonen naar zekere oorden en meer bepaaldelijk in
+standbeelden, komen wij in hoofdstuk V terug; hier willen wij er
+voornamelijk op wijzen, hoe een destijds ingestelde cultus bovenal een
+magisch karakter droeg.</p>
+
+<p>Het is ook juist in den tijd, dien wij nu behandelen, dat de Oostersche,
+in de Helleensch-Romeinsche wereld ingedrongen, religies zich eene
+overheerschende positie onder de beschaafde kringen verwerven, en het
+spreekt van zelf, dat dit de toch al sterke neiging van het publiek voor
+het magische nog meer deed toenemen.</p>
+
+<p>De dienst der Egyptische goden werd omstreeks het midden der eerste
+eeuw, zij het dan ook onder een zekere beperking, officieel erkend. Otho
+(in 69 keizer) vierde dikwijls de Isisfeesten openlijk in het linnen
+plechtgewaad. Vespasianus (z.b) betrad te Alexandri&euml; alleen in eigen
+persoon den <a name='Page_102'></a>tempel van Serapis, ten einde den god over zijn
+heerschappij te raadplegen<a name='FNanchor_55_55'></a><a href='#Footnote_55_55'><sup>[55]</sup></a>. Van toen af aan zijn de keizers
+begunstigers van den &quot;Alexandrijnschen&quot; cultus. Onder Hadrianus werden
+de Egyptische goden voor het eerst op de keizerlijke munten afgebeeld.
+Geen wonder, dat zulke illustre voorgangers ook op dit gebied hunne
+volgelingen hadden. Hier zij slechts vermeld, dat ook Plutarchus,
+hoezeer aan de oud-vaderlandsche gebruiken gehecht, warme sympathie voor
+Isis en Osiris koesterde, zooals uit zijn geschrift over beide goden
+genoegzaam blijkt.</p>
+
+<p>Ongeveer omstreeks denzelfden tijd als de Isisreligie verkreeg ook de
+dienst van de Klein-Aziatische godin Cybele, die twee eeuwen lang in
+Rome slechts een zeer beperkten kring van vereerders mocht hebben, door
+de gunst van keizer Claudius (41-54) groote uitbreiding. Magie was ook
+aan dezen cultus niet vreemd; men beoefende er o.m. het &quot;hypnotisme&quot;,
+echter onder den naam van &quot;Corybantisme&quot;, afgeleid van de Corybanten,
+figuren uit de Cybele-mythe, die ook afzonderlijk vereerd werden.</p>
+
+<p>Eveneens blijken de aanhangers van den oorspronkelijk Perzischen
+Mithrasdienst, die sinds den tijd van Vespasianus het Romeinsche rijk
+binnendrong, zich vaak op de tooverkunst te hebben toegelegd.</p>
+
+<p><a name='Page_103'></a>De Oostersche religies, die toenmaals in het Westen zulk eene opgang
+maakten, leefden dus met de magie in vrede; de nieuwe wereldgodsdienst
+daarentegen, het christendom, veroordeelde de tooverij van meet af aan
+ten strengste.</p>
+
+<p>Laten wij dienaangaande het Nieuwe Testament raadplegen.</p>
+
+<p>Wij lezen vooreerst in de Handelingen der Apostelen, VIII:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>(5) Philippus trok naar de stad Samaria en predikte hun den
+     Christus. (6) Het volk luisterde eensgezind en vlijtig naar hetgeen
+     Philippus zeide en zag de teekenen, die hij verrichtte. (7) Want de
+     onzuivere geesten voeren uit vele bezetenen met groot geschreeuw;
+     ook werden vele jichtlijders en lammen weer gezond gemaakt. (8) En
+     er ontstond eene zeer groote vreugde in die stad. (9) Er was echter
+     in die zelfde stad een man met name Simon, die reeds vroeger
+     tooverkunsten verrichtte en het volk in verrukking gebracht had
+     door te zeggen dat hij zelf iets bijzonders was, (10) wien allen,
+     van den kleinste tot den grootste aanhingen en zeiden: &quot;Deze is de
+     kracht Gods, die &quot;de Groote&quot; heet&quot;, (11) En zij hingen hem aan,
+     omdat hij langen tijd hunne zinnen door tooverij verrukt had. (12)
+     Maar nu zij Philippus geloofden, die de blijde boodschap van het
+     koninkrijk Gods en van den naam van Jezus Christus verkondigde,
+     lieten zij zich doopen, mannen zoowel als vrouwen. (13) En ook
+     Simon zelf werd geloovig en na gedoopt <a name='Page_104'></a>te zijn bleef hij
+     voortdurend bij Philippus en toen hij de teekenen en groote
+     krachten zag, die er geschiedden, ontzette hij zich. (14) Toen nu
+     de apostelen in Jeruzalem hoorden, dat Samaria het woord Gods
+     aangenomen had, zonden zij tot hen Petrus en Johannes. (15) Dezen
+     kwamen en baden voor hen, dat zij den Heiligen Geest mochten
+     ontvangen. (16) Want deze was nog op niemand hunner neergedaald,
+     maar zij waren alleenlijk gedoopt in den naam van den Heer Jezus.
+     (17) Toen legden zij de handen op hen en zij ontvingen den Heiligen
+     Geest. (18) En als Simon zag, dat door de handoplegging der
+     apostelen de Heilige Geest geschonken werd, bood hij hun geld aan
+     (19) en zeide: &quot;Geeft ook mij deze macht, opdat hij, wien ik de
+     handen opleg, den Heiligen Geest ontvangt&quot;. (20) Petrus echter
+     zeide tot hem: &quot;Uw geld ga met U ten verderve, omdat gij gemeend
+     hebt, dat de gave Gods door geld verkregen wordt! (21) Gij hebt
+     part noch deel aan dit woord, want uw hart is niet oprecht
+     tegenover God. (22) Bekeer U dan van deze uwe boosheid en bid God,
+     of misschien deze overlegging uws harten U vergeven wordt, (23)
+     want ik zie, dat uwe ziel vol is van bittere gal en dat gij
+     verstrikt zijt in ongerechtigheid. (24) Doch Simon antwoordde en
+     sprak: &quot;Bidt gijlieden voor mij tot den Heer, dat niets over mij
+     kome van hetgeen gij gezegd hebt.&quot; </p></div>
+
+<p>De oudste Christenen gingen dus, zooals wij <a name='Page_105'></a>zien, van het gezonde
+principe uit, dat de uitdeeling der goddelijke gaven vrij moet zijn van
+winstbejag, overigens echter werd tusschen de &quot;wonderen&quot; in naam van den
+Christus of in naam van andere godheden verricht, geen scherpe grenslijn
+getrokken.</p>
+
+<p>Hoogst kenschetsend is verder het navolgende verhaal, eveneens uit de
+Handelingen der Apostelen, XIII:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>(6) En toen zij [nl. Paulus en Barnabas] het eiland [Cyprus]
+     doorgetrokken waren tot aan de stad Paphos, troffen zij er een
+     Joodschen toovenaar en leugenprofeet aan, met name Bar-Jezus, (7)
+     die tot het gevolg van den stadhouder Sergius Paulus, een zeer
+     verstandig man, behoorde. Deze ontbood Barnabas en Saulus en
+     begeerde zeer, het woord Gods te hooren. (8) Maar Elymas, de
+     toovenaar&mdash;want aldus wordt zijn naam vertolkt&mdash;kwam tegen hen op
+     en trachtte den stadhouder van het geloof afkeerig te maken. (9)
+     Maar Saulus (ook Paulus genoemd), vervuld van den Heiligen Geest,
+     keek hem scherp aan (10) en zeide: &quot;O gij kind des duivels, vol van
+     alle bedrog en alle arglist, vijand van alle gerechtigheid, wilt
+     gij eens ophouden, de rechte wegen des Heeren krom te maken? (11)
+     Zie dan, de hand des Heeren keert zich tegen U en gij zult blind
+     zijn en de zon voor een tijd niet zien!&quot; En terstond viel nevel en
+     duisternis op hem, en tastende zocht hij rond naar wie hem bij de
+     hand <a name='Page_106'></a>zouden leiden. (12) Toen de stadhouder zag wat gebeurd was,
+     geloofde hij, ontzet over de leer van den Heer.&quot; </p></div>
+
+<p>Hier zien wij dus, hoe naar de Christelijke opvatting, een
+toovenaar-profeet door de goddelijke macht krachteloos wordt gemaakt.</p>
+
+<p>Zeer opmerkelijk is ook hetgeen naar aanleiding van Paulus' prediking in
+Ephese wordt vermeld (Handelingen XIX, 19):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Velen ook dergenen, die magische kunsten beoefend hadden, brachten
+     de [toover]boeken bijeen en verbrandden ze in tegenwoordigheid van
+     allen; men berekende de waarde ervan en kwam tot een bedrag van
+     vijftigduizend zilverstukken.&quot; </p></div>
+
+<p>In de &quot;Openbaring van Johannes&quot; wordt (XXI, 8) verzekerd, dat ook aan de
+toovenaars als aan de andere misdadigers &quot;hun deel zal zijn in den poel
+die daar brandt van vuur en sulfer, hetwelk is de tweede dood&quot; (vgl. ook
+XXII, 15).</p>
+
+<p>De zg. Apostolische Vaders sluiten zich bij die zienswijze aan.</p>
+
+<p>In den zg. &quot;Brief van Barnabas&quot; (waarschijnlijk uit de eerste eeuw
+dagteekenende) wordt c. 20 gewaarschuwd voor den &quot;weg der duisternis&quot;,
+want het is &quot;de weg van den eeuwigen dood met straf, waarop zich bevindt
+wat de ziel te gronde richt&quot;, en daaronder wordt ook de magie
+uitdrukkelijk genoemd.</p>
+
+<p>Ook de zg. &quot;Leer der Twaalf Apostelen&quot; <a name='Page_107'></a>(hoogstwaarschijnlijk later dan
+de brief van Barnabas) zegt in c. III, 4 o.m.: &quot;Mijn kind, wordt geen
+bezweerder noch astroloog noch magi&euml;r en verlang die dingen niet te
+zien, want uit dit alles ontstaat afgodendienst&quot;. Dit was dus bij de
+Christenen het groote bezwaar tegen de tooverij.</p>
+
+<p>Desondanks werden zoowel Jezus zelf als zijne volgelingen in 't algemeen
+als magi&euml;rs beschouwd.</p>
+
+<p>Het is bijv. een feit, dat de Joden Jezus voor een toovenaar uitmaakten.
+Volgens eene overlevering zou Jezus in Egypte de magie hebben geleerd en
+door middel van haar zijne wonderdaden hebben verricht. In Joodsche
+legenden van lateren tijd staat o.m. te lezen, dat Jezus een geheim
+perkament met den waren naam Gods had bezeten, dat dit hem echter
+afhandig werd gemaakt en hij dientengevolge zijne tooverkracht verloor.
+Die verhalen hebben echter, zooals van zelf spreekt, geen historische
+waarde. Daarentegen valt het niet te ontkennen, dat zekere wonderdadige
+genezingen, zooals ze in de Evangeli&euml;n worden verhaald, sterk op die van
+magi&euml;rs gelijken. Wanneer wij lezen, hoe Jezus doofstomheid (Marcus VII,
+33) en blindheid (Marcus VIII, 23 en Johannes IX, 6) geneest door o.m.
+van zijn speeksel gebruik te maken, dan denken wij onwillekeurig aan de
+wonderdaad van Vespasianus en aan hetgeen wij verder t.p. hebben
+vermeld. En wanneer in Lucas VIII, 43 vlg. staat, hoe eene zieke vrouw
+reeds daardoor genezen wordt, dat <a name='Page_108'></a>zij den zoom van Jezus' kleed
+aanraakt, en hoe in v. 46 Jezus zelf verklaart te voelen dat kracht van
+hem is uitgegaan, dan herinnert dat ons van zelf aan de wonderdadige
+geneeskracht, die, zooals wij reeds in hoofdstuk II zagen, door de
+primitieve volkeren aan hunne opperhoofden wordt toegeschreven.</p>
+
+<p>De Christenen gingen, evenals de Joden, in 't algemeen bij de Romeinen
+voor magi&euml;rs door. Wanneer de geschiedschrijver Suetonius in zijn &quot;leven
+van Nero&quot; c. 16, de Christenen naar aanleiding van de vervolging onder
+dien keizer eene soort menschen noemt van eene &quot;nieuwe en boosdoende
+superstitie&quot;, dan gebruikt hij&mdash;'t geen hoogst opmerkelijk is&mdash;een
+woord, nl. boosdoende (malefica) dat ook bij uitstek van de tooverij in
+ongunstigen zin werd gebezigd. In een brief, aan keizer Hadrianus
+toegeschreven, worden de Christelijke presbyters voor wichelaars en dgl.
+uitgemaakt<a name='FNanchor_56_56'></a><a href='#Footnote_56_56'><sup>[56]</sup></a>. Met die beschuldiging van magie hangt ook het gerucht
+samen, dat vooral in de tweede eeuw hardnekkig werd geloofd, dat nl. de
+Christenen een klein kind slachtten en brood in het bloed doopten om
+aldus het eeuwige leven te verwerven. Aanleiding daartoe was blijkbaar
+de geheime viering van het avondmaal bij de Christenen en zekere
+uitdrukkingen, die zij voor dit sacrament gebruikten. Het griezelige,
+dat men <a name='Page_109'></a>van de magi&euml;rs geloofde, geloofde men ook van de Christenen, en
+men nam zich niet de moeite, om het feit zelf deugdelijk te bewijzen.
+Voorts werd het, zooals te begrijpen, als magie beschouwd, wanneer de
+Christenen door den naam van Jezus &quot;duivelen&quot; uit de bezetenen
+verdreven. Overigens was, zooals wij in hoofdstuk III gezien hebben, het
+exorcisme reeds voordien gebruikelijk.</p>
+
+<p>Begunstigers daarentegen van de magie waren de zg. Gnostieken,
+sectari&euml;rs, van v&oacute;&oacute;r onze jaartelling dateerende, echter reeds spoedig
+met het Christendom in aanraking gekomen. Gnosis, d.w.z. kennis, is,
+naar hunne opvatting, niet zoo zeer de &quot;zelfbezinning van het intellect&quot;
+als wel eene geheimzinnige openbaring, die door inwijding en
+sacramenten, door visioenen en extase den mensch ten deel valt. Wij zijn
+aangaande de Gnostieken vrij gebrekkig ingelicht en meestal slechts op
+de berichten van hunne tegenstanders aangewezen, maar dat zij sterk aan
+magie deden, is boven twijfel verheven. Zeer opmerkelijk is het, dat
+bovenvermelde Simon &quot;de toovenaar&quot; door de oude kerk werd beschouwd als
+de &quot;vader der ketterijen&quot;, die &quot;deels door goocheltoeren, deels ook door
+de hulp van demonen&quot;<a name='FNanchor_57_57'></a><a href='#Footnote_57_57'><sup>[57]</sup></a> velen misleidde. Zooals wij in hoofdstuk V
+zullen zien, beoefenden de &quot;Simonianen&quot;, die zich geruimen tijd wisten
+te handhaven, o.m. de doodenbezwering. Van <a name='Page_110'></a>Carpocrates (eerste helft
+der tweede eeuw) en zijne volgelingen luidt het: &quot;Zij houden zich op met
+magische kunsten en bezweringen, minnedranken en toovermiddelen,
+bijzitters [helpende geesten] en droomenzendende geesten en de overige
+boosdoenarijen, bewerende de macht te hebben om reeds te heerschen over
+de vorsten en vormers van deze wereld, ja zelfs over al het geschapene
+in haar&quot;<a name='FNanchor_58_58'></a><a href='#Footnote_58_58'><sup>[58]</sup></a>. Uit koptisch-gnostische geschriften, die men in den
+laatsten tijd gevonden en uitgegeven heeft, zijn wij hieromtrent een en
+ander te weten gekomen. In een dier boeken bijv. staat o.m. opgegeven
+welke symbolen en bezweringen van noode zijn, om &quot;de oorden van den
+onzichtbaren God te doorwandelen&quot;. De symbolen of &quot;zegels&quot; bestaan uit
+allerlei figuren, die soms op sneeuwkristallen gelijken, de bezweringen
+grootendeels uit vreemdsoortige namen, als Jaldabaoth en
+allerzonderlingste klankverbindingen als zozeze, ja, herhalingen van
+enkele klinkers als bijv. eene drievoudige e. Bij iedere afzonderlijke
+aanroeping van gindsche &quot;heerschers&quot; moet men tevens een mystiek getal
+als bijv. 1119 &quot;met de handen grijpen&quot;<a name='FNanchor_59_59'></a><a href='#Footnote_59_59'><sup>[59]</sup></a>. Dergelijke practijken waren
+reeds in het oude Egypte gebruikelijk, zooals o.m. uit het zg.
+Doodenboek, feitelijk eene verzameling van tooverformulieren, blijkt.</p>
+
+<p><a name='Page_111'></a>In de tweede helft der tweede eeuw n. Chr. heeft het ongeloof nog wel
+eenige voorstanders onder de wijsgeeren, maar het moet hoe langer hoe
+meer zwichten voor de onweerstaanbare macht der pythagore&iuml;sche en
+platonische philosophie. En hoe men in die kringen over de realiteit der
+magie dacht, leert ons bijv. de veertiende &quot;voordracht&quot; van Maximus, uit
+Tyrus, een toenmalig &quot;conf&eacute;rencier&quot;, die daarin o.m. inlichtingen
+omtrent allerlei orakelen geeft. Vgl. inzonderheid de navolgende
+passage, (2, vlg.):</p>
+
+<p>&quot;In Boeoti&euml;, nabij de stad Lebadea, is een orakelgrot, genoemd naar den
+halfgod Trophonius. Wie hem wil raadplegen, legt een linnen, tot de
+voeten reikend, roodkleurig gewaad aan, neemt [honig]koeken in beide
+handen, en begeeft zich achterovergebogen door eene smalle opening
+binnen de grot. Na het een en ander te hebben gezien of gehoord komt hij
+weer naar boven en is zelf de tolk van wat hij waarnam. En ergens in
+Itali&euml;, in Groot-Griekenland, was bij het meir dat Avernus heet, een
+orakelgrot met priesters: psychagogen, geheeten naar hun werk [het
+oproepen van zielen]. Wie daar ter wille van het orakel gekomen was,
+deed een gebed, slachtte offerdieren, bracht plengoffers en riep de ziel
+van wien hij wilde, van voorouders of van vrienden, op. En dan kwam hem
+een schimbeeld te gemoet, wel is waar onduidelijk om te zien en moeilijk
+te herkennen, maar toch in staat om eene stem te <a name='Page_112'></a>laten hooren en
+voorspellingen te doen, en na geantwoord te hebben op hetgeen men vroeg,
+verdween het. Het schijnt mij toe, dat ook Homerus dit orakel kende en
+Odysseus er de reis heen laat doen, al heeft hij het, met dichterlijke
+vrijheid, ver van de Middellandsche zee verplaatst.</p>
+
+<p>3. Indien deze dingen waar zijn, zooals het geval is, daar deels die
+orakelen ook nu nog bestaan, zooals ze waren, deels nog duidelijke
+sporen van den dienst en de plechtigheden bij die instellingen over
+zijn,&quot; enz.</p>
+
+<p>Eene zeer uitvoerige beschrijving van het Trophonius-orakel geeft, uit
+eigen ervaring, een tijdgenoot van Maximus, nl. Pausanias, in zijne
+beschrijving van Griekenland &quot;de Baedecker der oudheid&quot; (IX, 39). Van
+het meir Avernus, in Campani&euml;, is reeds in hoofdstuk III sprake geweest;
+hier willen wij nog slechts opmerken, dat Zuid-Itali&euml;, wegens de vele
+Grieksche kolonies die er waren, vaak &quot;Groot-Griekenland&quot; werd genoemd.</p>
+
+<p>De satiricus Lucianus uit Syri&euml; (&plusmn; 120-na 180), die zich niet ontzag de
+meest hoogstaande philosophen te bespotten, kantte zich fel tegen alles
+wat maar naar magie zweemde en heeft enkele geschriften speciaal aan de
+bestrijding ervan gewijd.</p>
+
+<p>Bekend is zijne levensbeschrijving van &quot;Alexander den leugenprofeet&quot; uit
+Abonouteichos (in Klein-Azi&euml;), die ook bij hooggeplaatste Romeinen <a name='Page_113'></a>zeer
+gezien was. Lucianus, zijn persoonlijke vijand, noemt hem een toovenaar
+(c. 1), verwijt hem, op grond van hooren zeggen, grove onzedelijkheid
+(c. 5) en beschuldigt hem van stelselmatig bedrog, ja zelfs van poging
+tot moord (c. 56 vlg.). Dit alles valt, door gebrek aan andere bronnen,
+moeilijk te controleeren; maar dat men Alexander niet botweg mag
+beoordeelen naar de critiek van iemand, die, op 't voorbeeld van
+Epicurus, verklaart, dat &quot;wonderen&quot; bedrog moeten zijn, ook al kan men
+dit niet aantoonen (c. 17)&mdash;daarover worden de deskundigen het toch meer
+en meer eens.</p>
+
+<p>Van eenigszins minder inferieur gehalte is de &quot;Menippus of
+doodenbezwering&quot;, waarin Lucianus genoemden satiricus, geholpen door een
+Chaldeeuwschen magi&euml;r, in de onderwereld laat neerdalen. De beschrijving
+van de hiertoe vereischte voorbereidingen en ceremoni&euml;n, hoe wonderlijk
+ook, is geen pure fantasie. Menippus nl. vertelt o.m., hoe de magi&euml;r hem
+omstreeks middernacht naar de Tigrisrivier leidde, hem reinigde, met
+klei afwreef, met fakkels en de zeeajuin en verscheidene andere middelen
+zuiverde en tevens eene bezwering mompelde, (c. 7), 't geen met andere
+berichten omtrent soortgelijke handelingen overeenstemt. Van de
+onderwereld zelve zij hier vermeld, dat, volgens onzen zegsman, Socrates
+daar, tengevolge van zijne vergiftiging, nog met gezwollen beenen
+rondliep, (c. 18).</p>
+
+<p>Al zijne bitterheid heeft Lucianus echter in &quot;De <a name='Page_114'></a>leugenvriend of de
+ongeloovige&quot; bijeengegaard, om ze onbarmhartig uit te storten over
+iedereen die zich in dezen niet met de zienswijze der atomisten (c. 32
+f.f.) kan vereenigen, 's Mans fijne en vindingrijke ironie moge uit
+staaltjes als de navolgende blijken: Een der &quot;wondergeloovigen&quot;
+verzekert, een blik in de onderwereld te hebben geslagen en antwoordt op
+de vraag of hem ook Socrates voor oogen was gekomen, aldus: &quot;Ik zag
+Socrates, echter niet duidelijk, maar op de gis af, omdat hij een kaal
+hoofd en een dikken buik had&quot; (c. 24). Van een ander wordt gezegd, dat
+hem &quot;de idee&euml;n zelve verschijnen, die Plato laat zien, een duister
+schouwspel voor zwakken van gezicht&quot; (c. 16), waarmee de geestigheid van
+Lucianus in deze materie haar toppunt heeft bereikt.</p>
+
+<p>Een tegenhanger van Lucianus is de grootste der toenmalige Latijnsche
+belletristen, Apuleius uit Madaura (heden ten dage Mdauroesch in
+Algiers), tevens een man van encyclopaedische kennis. Zijn bekendste
+werk, de kleurrijke en artistieke roman &quot;Metamorphosen&quot;, d.w.z.
+&quot;Gedaanteverwisselingen&quot;, ook wel &quot;De gouden ezel&quot; genoemd, vereenigt op
+eigenaardige wijze nuchter realisme met weelderige fantasie, losbandige
+dartelheid met innige devotie. De held ervan, Lucius, een jeugdig en
+hoogst onbezonnen geleerde, wordt nl. in een ezel veranderd en beleeft
+als zoodanig de zonderlingste lotgevallen, totdat hij door de genade van
+Isis wordt verlost en zich <a name='Page_115'></a>uit dankbaarheid aan den dienst der godin
+wijdt.</p>
+
+<p>Uit dit boek spreekt een enthousiasme voor tooverij, zooals wij het
+zelden elders aantreffen. Wij willen hier het meest frappante aanhalen.</p>
+
+<p>Lucius, te Hypata, een stadje in Thessali&euml;, aangekomen, denkt over de
+wonderen na, die hij verwacht te zien (II, 1):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Zoodra de zon de nacht verdreven en den dag hernieuwd had, verhief
+     ik mij tegelijkertijd uit den slaap en uit het bed, t&oacute;ch al
+     gespannen en bovenmatig nieuwsgierig, om wat zeldzaam en
+     wonderbaarlijk is, te leeren kennen, en bedenkende, dat ik mij
+     midden in Thessali&euml; bevond, dat de geheele aardkring als de
+     bakermat der tooverzangen verheerlijkt ... bekeek ik alles stuk
+     voor stuk met de grootste belangstelling en nieuwsgierigheid. En er
+     was niets in dat plaatsje wat ik bij den aanblik voor dat hield wat
+     het was, maar ik geloofde dat alles zonder onderscheid door helsch
+     toovergemompel in eene andere gestalte was omgezet, dat de steenen,
+     die ik er aantrof, uit menschen verhard, de vogels die ik hoorde,
+     evenzoo bevederd, de boomen, die de stadgrens omgaven, op gelijke
+     wijze bebladerd en dat de bronwateren vervloeide menschenlichamen
+     waren. Reeds verwachtte ik, dat de standbeelden en schilderijen
+     zouden gaan wandelen, de muren spreken, de runderen en soortgelijk
+     vee profeteeren en van den hemel zelf en de zonneschijf plotseling
+     een orakel zou neerdalen.&quot; </p></div>
+
+<p><a name='Page_116'></a>Daar ontmoet hij eene aanverwante, de matrone Byrrhina, die hem
+waarschuwt voor de booze kunsten van Pamphile (jongensgek), wier
+echtgenoot hem gastvrijheid verleent (2 vlg.):</p>
+
+<p>&quot;Maar ik&quot;, aldus gaat Lucius in c. 6 voort, &quot;toch al nieuwsgierig, was,
+zoodra ik het altijd gewenschte woord &quot;tooverkunst&quot; hoorde, er zoo verre
+van af, om voor Pamphile op mijne hoede te zijn, dat ik integendeel er
+naar snakte, om mij aan zulk eene leerschool zelfs tegen eene rijke
+betaling gaarne over te geven en mij rechtstreeks met rassen sprong in
+den afgrond te storten.&quot;</p>
+
+<p>De zucht naar tooverij valt moeilijk met schellere kleuren te teekenen.</p>
+
+<p>Door middel van eene slavin, waarmee hij liefdesbetrekkingen aanknoopt,
+tracht Lucius achter de geheimen van Pamphile te komen.</p>
+
+<p>Pamphile, aan haar weinig sympathieken echtgenoot ontrouw, legt zich
+vooral op liefdestooverij toe, waaromtrent dan ook in III, 17 vlg. een
+en ander wordt medegedeeld. Zij tracht afgesneden haren van dengene op
+wien ze verliefd is, meester te worden, en bedient zich voorts van een
+zeer omvangrijk tooverapparaat: allerlei soort welriekende kruiden,
+platen met onverstaanbare karakters bekrast, overblijfselen van
+verongelukte schepen, lichaamsdeelen van overledenen, bloed van
+vermoorden, bekkeneelen aan de tanden van roofdieren ontrukt,
+bezweringen, plengingen, nu eens met bronwater, dan met koeienmelk, met
+<a name='Page_117'></a>wilden honig ofwel met wijnmee. Na vervolgens de haren in elkaar
+gestrengeld en geknoopt te hebben werpt ze deze ter verbranding in een
+gloeiend kolenvuur.</p>
+
+<p>Wij hebben verscheidene van deze toovermiddelen reeds herhaaldelijk
+vermeld en willen hier meer bepaaldelijk onze aandacht op de haren
+vestigen.</p>
+
+<p>De haren toch spelen in het volksgeloof eene groote rol. Zelfs worden ze
+vaak als zetel van de levenskracht beschouwd. Volgens Euripides snijdt
+de dood een lok af van het hem gewijde slachtoffer<a name='FNanchor_60_60'></a><a href='#Footnote_60_60'><sup>[60]</sup></a>. Vergilius
+verhaalt in het (reeds in hoofdstuk III door ons aangehaalde) vierde
+boek der Aene&iuml;de (v. 696-705), hoe Dido die &quot;voor haar tijd&quot; zelfmoord
+pleegt, niet van het lichaam kan scheiden, alvorens haar van godswege
+een lok van de kruin is afgesneden. En wie denkt hierbij niet
+onwillekeurig aan Simson, die met zijne weelderige haren tegelijk ook
+zijne reuzenkracht verliest?</p>
+
+<p>Het is dus geen wonder, dat de haren bij liefdestooverij en envo&ucirc;tement
+te pas komen. Lucianus vermeldt in zijne &quot;heterengesprekken&quot; (IV, 4),
+hoe voor de betoovering van een ontrouwen minnaar iets van den man zelf,
+zooals bijv. enkele van zijne haren, vereischt zijn. En treffend stemt
+het met de tooverij van Pamphile overeen, als <a name='Page_118'></a>wij lezen, hoe de magi&euml;rs
+bij de Tamilen op Ceylon, om iemand te envo&ucirc;teeren, haren en speeksel
+van hem met zand van zijne voetsporen vermengd, samenkneeden en op een
+looden plaat uitspreiden, waarbij tevens een ontvleeschte schedel met
+magische, er op ingekraste karakters onmisbaar is.</p>
+
+<p>Met de bovengenoemde middelen echter in een zeker geval niets kunnende
+gedaan krijgen, besluit Pamphile de gedaante van een vogel aan te nemen
+en zoo naar haar geliefde toe te vliegen. Ze begeeft zich voor dat doel
+naar haar bovenkamertje. (c. 21). Lucius, door de slavin gewaarschuwd,
+klimt, in den nacht, stilletjes de trap op en ziet door eene spleet in
+de deur, hoe Pamphile zich eerst van al hare kleeren ontdoet, daarna uit
+een gesloten kastje verscheidene busjes te voorschijn haalt, uit een
+ervan eene zalf neemt, deze lang met hare handpalmen wrijft en zich van
+de teenen tot de kruin er mee bestrijkt. Eindelijk schudt ze hare
+ledenmaten, die zich met veeren bedekken; ze wordt een oehoe en gaat met
+vollen vleugelslag er van door.</p>
+
+<p>Wij zien hier dus, hoe eene zalf vereischt is, als men zich in een dier
+wil veranderen, en denken daarbij meteen aan de zalf, waarmede de heksen
+zich bestreken, ten einde naar hunne nachtelijke samenkomsten te
+vliegen, zooals Goethe het in Faust dichterlijk heeft beschreven. En ook
+wordt <a name='Page_119'></a>ons overgeleverd, dat men zich van eene diergelijke zalf
+bediende, om de gedaante van een wolf aan te nemen, zooals immers het
+geloof aan den weerwolf met dat aan den duivel en tooverij samen is
+gesmolten. De hoofdbestanddeelen van de zalven in quaestie waren
+narcotische kruiden; een occultist uit de vorige eeuw, K. Kiesewetter,
+die het geheim van de samenstelling meende te kennen, heeft er zelf
+proeven mee genomen, waarbij hij van reizen in verre gewesten en groote
+menschenmassa's droomde. Het geloof der heksen, op eene samenkomst te
+zijn geweest, waarbij de duivel het voorzitterschap bekleedde, laat zich
+verder door &quot;autosuggestie&quot; gemakkelijk verklaren.</p>
+
+<p>Lucius, door dolle nieuwsgierigheid gedreven, wil nu ook een experiment
+met de zalf wagen, maar neemt per ongeluk een verkeerd busje en wordt
+zoodoende in een ezel veranderd (c. 24). Slechts het eten van rozen
+vermag hem de menschelijke gedaante weer te geven, maar dit valt hem
+niet dan na eene reeks allerellendigste wederwaardigheden ten deel (XI,
+13).</p>
+
+<p>Ook eene doodenbezwering wordt in onzen roman beschreven, en wel naar
+aanleiding van het feit, dat zeker bejaard burger eene vrouw
+beschuldigt, zijn neef, met wien zij gehuwd was, te hebben vermoord. Er
+ontstaat een oploop; het volk dreigt de vrouw te steenigen, zij echter
+verzekert onder tranen, onschuldig te zijn (II, 27).</p>
+
+<a name='Page_120'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Toen dan&quot;, aldus gaat het verhaal bij Apuleius (c. 28) voort,
+     &quot;zeide de grijsaard: De beslissing omtrent de waarheid zij aan de
+     goddelijke voorzienigheid overgelaten! Zatchlas is hier, een
+     Egyptisch priester van den eersten rang, die met mij tegen eene
+     groote belooning is overeengekomen, om den geest van den overledene
+     voor eene korte poos uit de onderwereld terug te roepen en dit
+     lichaam weer te bezielen.&quot; En meteen brengt hij een jongeling er
+     bij, in linnen gewaden, met schoenen van palmbladeren en met
+     kaalgeschoren hoofd. Lang kust hij diens handen, raakt zijne knie&euml;n
+     aan en zegt: &quot;Ontferm U, priester, ontferm U! Bij de gesternten des
+     hemels, bij de godheden der onderwereld, bij de elementen der
+     natuur, bij het zwijgen der nacht, en de heiligdommen van Coptos,
+     bij het aanwassen van den Nijl en de geheimen van Memphis ... geef
+     een kort gebruik van de zon en giet in de voor eeuwig gesloten
+     oogen een weinig licht! Wij verzetten ons niet tegen het noodlot,
+     wij ontzeggen niet aan de aarde haar eigendom, maar slechts
+     terwille van den troost der wraak, smeeken wij om eene korte spanne
+     levens.&quot;</p>
+
+<p>     De profeet, aldus vermurwd, legt een zeker kruid op den mond en een
+     ander op de borst van 't lijk. Vervolgens aanbidt hij, naar het
+     Oosten gekeerd, zwijgend de opkomst van den verheven zonnegod en
+     wekt door den aanblik van dit eerbiedwaardig tooneel de
+     belangstelling der <a name='Page_121'></a>aanwezigen voor een zoo groot wonder op
+     (29).... Reeds begon de borst op en neer te gaan, reeds de pols
+     hersteld te kloppen, reeds het lichaam door geest te worden
+     vervuld; daar verrijst het lijk en spreekt de jongeling&quot;. </p></div>
+
+<p>Nog meer echter dan die roman geeft het feit te denken, dat Apuleius
+zelf van tooverij is aangeklaagd (tusschen 155 en 158). Hij was nl. in
+het huwelijk getreden met eene rijke maar veel oudere weduwe en had
+daardoor de verwanten van haar eersten echtgenoot tegen zich in 't
+harnas gejaagd. Men beweerde, dat het huwelijk door verbodene kunsten
+tot stand was gekomen en diende eene aanklacht tegen Apuleius in,
+waartegen deze zich in zijne &quot;Apologie&quot;, die ook de kerkvader Augustinus
+als &quot;zeer inhoudsrijk en welsprekend&quot; roemt<a name='FNanchor_61_61'></a><a href='#Footnote_61_61'><sup>[61]</sup></a>, met goed gevolg
+verdedigde.</p>
+
+<p>De aanklagers legden Apuleius o.m. ten laste, dat hij zeldzame visschen
+had gekocht om er toovermiddelen uit te bereiden, dat hij een slaaf had
+behekst en voor eene lamp aan den voet van een altaar had doen
+neervallen, dat hij in de woning van een vriend nachtelijke offers had
+gebracht en dat hij een geheimzinnig beeld voor magische doeleinden met
+zich voerde.</p>
+
+<p>Deze punten van beschuldiging waren geenszins, zooals men vroeger
+waande, bespottelijk, <a name='Page_122'></a>maar integendeel, zooals het onderzoek in den
+laatsten tijd heeft aangetoond, van zeer ernstigen aard, daar ze
+overeenstemden met hetgeen men toenmaals van de tooverij en hare
+benoodigdheden geloofde.</p>
+
+<p>Apuleius verdedigt zich hiertegen in dier voege dat hij de lachers op
+zijne zijde tracht te krijgen, bij bijzonderheden van weinig beteekenis
+lang blijft stilstaan en allerlei uitweidingen maakt, die zeer zeker
+veel wetenswaardigs bevatten&mdash;ook wij hebben er in III een en ander uit
+geput&mdash;maar die toch kennelijk bedoelen, de aandacht van den toehoorder
+en lezer af te leiden. Op zekere gewichtige beschuldigingen gaat de
+verdediger zoo weinig mogelijk in.</p>
+
+<p>Aangaande de visschen tracht Apuleius (in c. 30 vlg.) uitvoerig aan te
+toonen, dat de magi&euml;rs er zich niet van bedienen en roept o.a. in (c.
+30) uit: &quot;Hoe zou een stomme en koude visch in staat zijn om den
+minnegloed te doen ontvlammen?&quot;, maar het staat vast, dat toch wel eens
+visschen voor liefdestooverij werden gebruikt, en Apuleius heeft dus
+niet anders gedaan, dan om de moeilijkheid heen praten.</p>
+
+<p>In zake de beheksing van den slaaf (c. 42-52) ontkent Apuleius niet, dat
+deze in zijne tegenwoordigheid was neergevallen (c. 44 vlg.), schrijft
+dit echter aan epilepsie toe: &quot;Dat moet wel de grootste toovenaar van
+allen zijn, in wiens tegenwoordigheid die slaaf lang kan blijven staan&quot;
+<a name='Page_123'></a>(c. 43). Echter komen de bijzonderheden van deze beschuldiging, zooals
+wij in ons laatste hoofdstuk zullen zien, vrij goed overeen met hetgeen
+ons de tooverboeken aangaande diergelijke handelingen leeren.</p>
+
+<p>Van het nachtelijke offer, eene echte tooverpractijk, door de wet
+verboden, maakt Apuleius zich (57-60) grootendeels met grappen,
+insinuaties en sofismen af. Zijne tegenargumenten zijn weinig
+steekhoudend en zelfs is het vermoeden geopperd, dat hij, na zijne
+vrijspraak, er een en ander ten gunste van de rhetorische werking aan
+zou hebben geretoucheerd.</p>
+
+<p>Het geheimzinnige beeld (c. 61-65) verklaart Apuleius voor een
+onschuldig voorwerp van particuliere vereering; het was echter een
+ebbenhouten beeld (c. 61), van Mercurius (de Latijnsche naam voor
+Hermes, z.b. hoofdstuk I) met een kleed om de schouders (c. 63), en
+juist zulke beelden van Mercurius, den god-toovenaar, werden, zooals in
+de tooverpapyri te lezen staat, voor magische doeleinden vervaardigd.</p>
+
+<p>Vat men alles samen, dan bevestigt de &quot;Apologie&quot; wat men a priori van
+den auteur der &quot;Metamorphosen&quot; kon verwachten, n.l. dat hij, die zich op
+elk gebied van wetenschap bewoog, ook het &quot;occultisme&quot; beoefende, al was
+het dan ook niet met booze bedoelingen.</p>
+
+<p>Apuleius, wien in geval van veroordeeling de doodstraf wachtte, bleef
+dan ook, ondanks zijne <a name='Page_124'></a>vrijspraak, bij zijne tijdgenooten voor een
+magi&euml;r doorgaan en werd in latere eeuwen met Apollonius van Tyana op
+&eacute;&eacute;ne lijn gesteld.</p>
+
+<p>De magie werd echter ook destijds, zoo noodig, voor officieele
+doeleinden gebruikt.</p>
+
+<p>Keizer Marcus Aurelius (161-180) verzekert wel is waar in zijne
+&quot;Zelfbeschouwingen&quot; (I, 6) geen geloof te slaan aan hetgeen
+wonderdoeners en toovenaars omtrent bezweringen en het bannen van
+demonen en soortgelijke practijken vertelden, maar toen het Romeinsche
+rijk door de Marcomannen uit Bohemen en andere volksstammen uit
+aangrenzende streken werd bedreigd, riep hij overal priesters vandaan,
+liet vreemdsoortige plechtigheden verrichten en Rome op allerlei
+manieren reinigen, zoodat dit zelfs zijn vertrek naar het leger
+vertraagde<a name='FNanchor_62_62'></a><a href='#Footnote_62_62'><sup>[62]</sup></a>. Ook heeft hij blijkbaar den &quot;leugenprofeet&quot;, Alexander
+van Abonouteichos (z.b.), begunstigd en wordt bericht, dat een Egyptisch
+magi&euml;r, Arnouphis, toen het Romeinsche leger, door de Quaden ingesloten
+en door afschuwelijken dorst gekweld werd, Hermes (Mercurius z.b.) en
+andere goden door middel van tooverkunsten bezwoer en zoodoende een
+regenval veroorzaakte, die de Romeinen verkwikte terwijl eene felle
+onweersbui de vijanden teisterde<a name='FNanchor_63_63'></a><a href='#Footnote_63_63'><sup>[63]</sup></a>. Zooals bekend hebben kerkelijke
+schrijvers dit &quot;<a name='Page_125'></a>wonder&quot; aan de gebeden van Christelijke soldaten
+toegeschreven.</p>
+
+<p>Van een later keizer, Didius Julianus, wiens bewind (in 193) slechts
+kort duurde, wordt bericht dat hij aan alle kanten bedreigd &quot;door middel
+van magi&euml;rs verscheidene handelingen liet verrichten waardoor hij
+meende, den haat van 't volk te kunnen kalmeeren en de wapenen der
+opgestane soldaten te kunnen bedwingen. Want ze offerden sommige
+offerdieren, die bij den Romeinschen eeredienst niet hooren, en hieven
+profane gezangen aan. Julianus nam ook zijne toevlucht tot die tooverij,
+waarbij, naar verluidt, een spiegel gebruikt wordt en geblinddoekte
+knapen, over wier kruin eene bezwering is uitgesproken, een blik in de
+toekomst slaan. Toen dan zou de knaap de aankomst van Severus en het
+aftreden van Julianus hebben gezien&quot;<a name='FNanchor_64_64'></a><a href='#Footnote_64_64'><sup>[64]</sup></a>.</p>
+
+<p>Van spiegels in engeren zin, d.w.z. metaalspiegels, is bij de magie der
+Grieken en Romeinen slechts zeer zelden sprake. Opmerking verdient
+echter hetgeen de reeds vroeger genoemde Pausanias, in zijne
+&quot;Beschrijving van Griekenland&quot; (VII, 21, 12) bericht, dat nl. voor een
+zeker heiligdom van de godin Demeter (Ceres) zich eene bron bevond, die
+men ter wille van zieken in dier voege raadpleegde dat men een spiegel
+aan een dun koord liet neerzakken, totdat de rand ervan het
+<a name='Page_126'></a>wateroppervlak eventjes aanraakte. Na vervolgens tot de godin gebeden
+en reukwerk gebrand te hebben, zag men in den spiegel, die den zieke
+levend of gestorven vertoonde.</p>
+
+<p>In de Middeleeuwen daarentegen en later bediende men zich voor magische
+doeleinden bij voorkeur van uiterst kunstig vervaardigde spiegels, of
+van bijzonder geslepene kristallen. Bij het raadplegen ervan werden
+allerlei bezweringen tot engelen en geesten gericht, die, naar men
+geloofde, alsdan verschenen en in heel enkele gevallen zelfs hunne stem
+lieten hooren. In den laatsten tijd is ook het &quot;kristal-zien&quot;
+proefondervindelijk onderzocht en gebleken, dat zich daarbij, naast
+waardelooze fantasiebeelden, ook visioenen voordoen, die op
+&quot;helderziendheid&quot; en wellicht nog op andere geheimzinnige krachten en
+invloeden wijzen.</p>
+
+<p>Bij de Christenen bleef de afkeer tegen de magie bestaan maar de feiten
+zelve werden erkend. Allermerkwaardigst is te dien opzichte de
+navolgende uitspraak in de eerste apologie (c. 18) van Justinus den
+martelaar (&plusmn; 154):</p>
+
+<p>&quot;De doodenbezweringen, de visioenen van onbedorven knapen, de
+oproepingen van menschelijke zielen en wat de magi&euml;rs droomenzendende
+geesten en bijzitters [helpende geesten] noemen en hetgeen verricht
+wordt door hen, die in deze dingen ervaren zijn, mogen U ervan
+overtuigen dat de zielen ook na den dood nog waarnemingsvermogen
+<a name='Page_127'></a>bezitten; let ook op de menschen, die door de zielen van overledenen
+gegrepen en geschokt worden, welke men eenstemmig bezetenen en
+waanzinnigen noemt, op de zoogenaamde orakelen bij U, van Amphilochus,
+van Dodona en Pytho en wat er verder van dien aard is....&quot;</p>
+
+<p>Amphilochus, een mythisch figuur evenals Trophonius (z.b.), werd op
+verscheidene plaatsen vereerd; te Dodona (in Epirus) was een orakel van
+Zeus en te Pytho (Delphi) een van Apollo.</p>
+
+<p>Tatianus, een jongere tijdgenoot van Justinus, haalt in zijne &quot;Rede tot
+de Grieken&quot; zooveel mogelijk de booze geesten er bij, (c. 16):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De demonen, die aan de menschen bevelen geven, zijn niet de zielen
+     der gestorvenen.&quot; </p></div>
+
+<p>Het schijnt hierbij niet te onpas, op te merken dat de Grieken en
+Romeinen geen scherpe grenslijn trokken tusschen demonen, d.w.z.
+bovenmenschelijke intelligenties, en overledenen en vaak de overledenen
+zelven als demonen beschouwden. Wellicht de meest frappante uitspraak
+dienaangaande is de navolgende van den reeds bovengenoemden Maximus uit
+Tyrus in &quot;Voordracht&quot; XV, 6:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De ziel houdt het lichaam dat altijd in vloed en golfslag drijft
+     en geschud en geslingerd wordt, bijeen en legt het vast voor anker,
+     en wanneer die pezen en de adem en al het andere waardoor het
+     lichaam, als met touwen, zoolang aan de ziel vastgeankerd was,
+     verslappen, dan vergaat het lichaam <a name='Page_128'></a>en zinkt in de diepte, maar
+     zij zelf ontzwemt den dood, ze is haar eigen vaartuig, houdt zich
+     zelf bijeen en blijft onwrikbaar. En zulk eene ziel draagt reeds
+     den naam van &quot;demon&quot;, een voedsterling van den ether, uit de aarde
+     naar ginds verhuisd, evenals uit een onbeschaafd volk naar Grieken,
+     en uit eene wettelooze en door een tiran overweldigde en door
+     onlusten geteisterde stad naar eene met goede wetten, die door een
+     koning wordt bestuurd en vrede geniet&quot;. </p></div>
+
+<p>Van amuletten en toovermiddelen wil Tatianus niets af weten (c. 17):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Alle soorten van wortelen die men gebruikt, de magische toepassing
+     van pezen en beenderen, hebben uit zich zelf geen uitwerking. Zij
+     zijn slechts het werktuig, waarvan de demonen zich in hunne
+     boosheid bedienen; zij hebben het bijzondere gebruik van ieder dier
+     heelmiddelen vastgesteld en wanneer zij zien dat de menschen
+     genegen zijn om de hulp aan te nemen, die ze hun door dit middel
+     geven, dan slagen ze er in, ze tot slaven te maken terwijl ze hen
+     bijstaan.&quot; </p></div>
+
+<p>Tatianus beweert, dat de demonen de menschen eerst ziek maken en dan,
+opdat men zich te meer aan hen zou verslaven, gehoor geven aan de
+bezweringen, die zij zelf hebben ingevoerd (c. 18):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De demonen genezen niet, maar vangen de menschen met list...zij
+     dringen in de ledematen van zekere menschen, wekken vervolgens door
+     droomen het geloof aan hunne macht op, bevelen <a name='Page_129'></a>de zieken in het
+     openbaar te verschijnen, ten overstaan van allen, en na de
+     eerbewijzen te hebben genoten, die men hun toekent, vliegen zij uit
+     het lichaam van deze zieken en maken een einde aan de ziekte, die
+     zij zelven hadden veroorzaakt en herstellen de menschen in hun
+     vroegeren toestand.&quot; </p></div>
+
+<p>Van de Gnostieken uit het tijdperk der Antonijnen zij hier een zekere
+Marcus vermeld, aangaande wien wij bij den hl. Irenaeus in diens werk
+&quot;Tegen de ketterijen&quot; (I, 13) (Ed. Massuet) lezen: &quot;Hij bewerkt dat
+bekers met gemengden wijn, terwijl hij voorgeeft ze te wijden en de
+formule van aanroeping lang maakt, in purperen en roode kleur
+schitteren, zoodat het schijnt dat de &quot;Genade, die boven alles is&quot; door
+zijne aanroeping haar bloed in dien beker druppelt en de aanwezigen ten
+zeerste verlangen uit dien kelk te proeven, opdat de Genade, door den
+magi&euml;r aangeroepen, ook in hen vloeie&quot;. Naar bericht wordt, wierp Marcus
+te dien einde een zeker vocht in den beker, dat het mengsel
+langzamerhand kleurde. Irenaeus verzekert ook, (I, 21), dat bij de
+gnostieke inwijding een doop plaats vond en dat sommigen hier zekere
+hebreeuwsche namen aan toe voegden &quot;om de inwijdelingen meer te doen
+ontstellen&quot; en ook dat zij dezen met sap van balsem inwreven. Die
+fragmentarische en verwarde berichten zijn thans door de nieuwe vondsten
+eenigszins opgehelderd. In een koptisch geschrift <a name='Page_130'></a>toch worden de drie
+doopen, nl. die met water, met vuur en met den H. Geest uitvoerig
+beschreven, die Jezus zijn jongeren toedient alvorens hun de mysteri&euml;n
+mee te deelen waardoor de ziel &quot;de oorden van den onzichtbaren God&quot;
+vermag te &quot;doorwandelen&quot; (z.b.). Ten behoeve van den eersten doop moeten
+de discipelen uit de handen van een man en eene vrouw die rein zijn van
+sexueelen omgang, twee kruiken wijn ontvangen en wijnranken halen. Jezus
+maakt vervolgens een offer gereed, plaatst een wijnkruik links en den
+anderen rechts van het offer, gelast den discipelen zich in linnen
+kleeren te hullen, steekt in hun mond en legt in hunne handen zekere
+kruiden en stelt hen voor het offer. Daarna spreidt Jezus kleeren van
+linnen uit, zet een beker met wijn en legt brooden overeenkomstig het
+aantal der discipelen er op en bekranst de discipelen met olijftakken.
+Na een gebed van Jezus geschiedt een wonder: de wijn aan de rechter
+zijde van het offer wordt tot water; dan treden de discipelen voor
+Jezus, die ze doopt en hun de brooden toereikt. Daarop volgt de
+vuurdoop, waarmee waarschijnlijk de zelfontvlamming van een reukwerk is
+bedoeld, terwijl de ceremoni&euml;n voorts met die bij den eersten doop
+vrijwel overeenstemmen. Bij den derden doop worden aan het reukwerk
+&quot;overblijfselen van safraan&quot;, balsem en honig toegevoegd en de
+discipelen met myrtetakken bekranst. Een bewalming met wierook en andere
+stoffen dient <a name='Page_131'></a>om uit de discipelen de &quot;boosheid&quot; van de &quot;heerschers&quot; in
+de lagere gebieden van de andere wereld te verwijderen<a name='FNanchor_65_65'></a><a href='#Footnote_65_65'><sup>[65]</sup></a>. Ook legt
+Jezus den discipelen wierook in den mond en deelt hun ten slotte de
+reeds boven vermelde geheimzinnige woorden en teekenen mede. Blijkbaar
+hebben diergelijke ceremoni&euml;n, met zekere variaties, in de mysteri&euml;n der
+Gnostieken plaats gevonden.</p>
+
+<p>De benoodigdheden zoowel als de handelingen bij deze gnostieke mysteri&euml;n
+komen bijna alle ook elders in de magie voor. Gedeeltelijk is dit reeds
+gebleken, omtrent enkele bijzonderheden echter willen wij nog een en
+ander in 't midden brengen.</p>
+
+<p>Onthouding van sexueelen omgang is vaak een vereischte voor het slagen
+van magische handelingen. De minste tijdruimte hierbij is, zooals wij
+reeds in III aanstipten en later nog blijken zal, drie dagen. Voor eene
+zekere oproeping van Aphrodite, (Pap. Paris. 3209) moet men zeven dagen,
+voor de bezwering, vermeld in het &quot;Achtste boek van Mozes&quot;, &eacute;&eacute;n en
+veertig dagen zuiverheid betrachten<a name='FNanchor_66_66'></a><a href='#Footnote_66_66'><sup>[66]</sup></a>. Apollonius van Tyana bleef,
+naar verluidt, gedurende zijn geheele leven, sexueel rein<a name='FNanchor_67_67'></a><a href='#Footnote_67_67'><sup>[67]</sup></a>.</p>
+
+<p>Dergelijke voorschriften vindt men bij vrijwel alle volkeren. Ook de
+Hindoes achten bij zelfstandige tooverhandelingen het inachtnemen van
+<a name='Page_132'></a>onthouding gedurende ten minste drie dagen noodzakelijk. De Chineesche
+magi&euml;rs ontzeggen zich o.m. ook sexueele genietingen en bij de
+primitieve volkeren moeten de toovenaars zich door wekenlange en uiterst
+strenge onthoudingen op de uitoefening van hun beroep voorbereiden.</p>
+
+<p>De hoofdreden hiervan is, dat de geslachtelijke omgang als
+verontreinigend wordt beschouwd. Men gaat daarbij niet uit van
+&quot;ethische&quot; of maatschappelijke overwegingen; of de handeling in quaestie
+bijv. echtelijk of buitenechtelijk is, doet niets ter zake. Maar men
+vreest, dat booze demonen, door de wellust aangetrokken, den mensch
+binnendringen en hem zoodoende onrein maken. Het &quot;animisme&quot; doet zijn
+machtigen invloed ook op het sexueele leven gelden.</p>
+
+<p>Linnen is eveneens bij de magie vaak in gebruik In den Pap. Par. wordt
+(v. 3094) den magi&euml;r bevolen, een rein kleed van Indisch linnen om te
+doen, en Apollonius van Tyana zou zijn leven lang linnen gewaden hebben
+gedragen. Onder het Romeinsche bewind werd een Egyptisch priester van
+lageren rang aangeklaagd, omdat hij o.m. wollen kleedingstukken
+droeg<a name='FNanchor_68_68'></a><a href='#Footnote_68_68'><sup>[68]</sup></a>. Waarschijnlijk geloofde men in overoude tijden dat linnen een
+uitstekend geleider is voor dat geheimzinnige, en reeds herhaaldelijk
+door ons vermelde &quot;mana&quot;. Ook de &quot;<a name='Page_133'></a>magnetiseurs&quot; verkondigen dergelijke
+theorie&euml;n.</p>
+
+<p>Wierook is, zooals wij ook later nog zullen zien, eene der voornaamste
+benoodigdheden bij de magie. In een tooverpapyrus wordt o.m. den magi&euml;r
+bevolen, zijn mond met een wierookkorrel te berooken<a name='FNanchor_69_69'></a><a href='#Footnote_69_69'><sup>[69]</sup></a>. En in onze
+Oost is het branden van benzo&euml;, eene soort wierook, algemeen in zwang,
+en wel teneinde booze geesten te verjagen, eene bedoeling, die men zeker
+ook oudtijds had bij het gebruik van reukwerk.</p>
+
+<p>Vatten wij de uitkomsten van dit hoofdstuk samen, dan blijkt, dat aan
+het einde der tweede eeuw n. Chr. de realiteit der magie en, in verband
+hiermede, de inwerking van &quot;demonen&quot; vrijwel algemeen werd erkend. Bij
+de discussies, die van toen af over dit onderwerp werden gehouden, ging
+het hoofdzakelijk om de vragen: &quot;Hoe moet men de magie uit een
+wijsgeerig standpunt verklaren?&quot; en &quot;Hoe moet men haar uit een religieus
+oogpunt beoordeelen?&quot;</p>
+
+<br />
+<hr style='width: 45%;' />
+<h4>Litteratuur.</h4>
+
+<p><u>P.J. Veth</u>, Java, 2'e. dr. bew. d. Snelleman e. Niermeyer IV [1907].</p>
+
+<p><u>G&ouml;ttsching</u>, Apollonius v. Tyana, dissertatie Leipzig [1889].</p>
+
+<p>*<u>K. Kiesewetter</u>, Der Occultismus des Altertums [1896].</p>
+
+<p><u>G.R.S. Mead</u>, Apollonius of Tyana [1901].</p>
+
+<p><u>Canney</u>, Apoll. of T., in Enc. Rel. Eth. I [1908].</p>
+
+<p><a name='Page_134'></a><u>Th. Whittaker</u>, Apollonius of Tyana a. other essays [1909].</p>
+
+<p><u>J.J. Hartman</u>. De Avondzon des Heidendoms. Het leven e.d. werken v.d.
+Wijze v. Chaeronea 2'e dr. [1912].</p>
+
+<p><u>G. Abernetty</u>, De Plutarchi qui fertur de superstitione liber, dissert.
+K&ouml;nigsberg [1911].</p>
+
+<p><u>B. Freire-Marreco</u>, Charms a. Amulets, in Enc. Rel. Eth. III [1910].</p>
+
+<p><u>F.T. Elworthy</u>, Evil Eye, in Enc. Rel. Eth. V. [1912].</p>
+
+<p><u>R. Lasch</u>, Die Ursache u. Bedeutung d. Erdbeben im Volksglauben, in
+Arch. f. Religionswiss. V [1902].</p>
+
+<p><u>Wallis</u>, Prodigies a. portents, in Enc. R.E.X. [1918].</p>
+
+<p><u>Frazer</u>, Scapegoat [1914].</p>
+
+<p><u>F. Schwally</u>, Semitische Kriegsaltert&uuml;mer. I. Hft. Der hl. Krieg im
+alten Isra&euml;l [1901].</p>
+
+<p><u>P. Fiebig</u>, Antike Wundergeschichten. Zum Studium der Wunder des Neuen
+Testamentes, in kl. Texte f. Vorl. u. Ueb. hsg. v. H. Lietzmann No. 79
+[1911].</p>
+
+<p>*<u>A. de Rochas</u> L'ext&eacute;riorisation de la motricit&eacute;, 4'e uitg. [1906].</p>
+
+<p><u>E. Feilding, W.H. Baggally, H. Carrington</u>, Report o.a. series o.
+sittings with Eusapia Palladino, in Proceedings o.t. Society Psychical
+Research, Vol. XXIII [1909].</p>
+
+<p><u>Riess</u>, Aberglaube, in Pauly, Real.-Enc. cl. Alt. 2'e dr. I [1894].</p>
+
+<p><u>Doutt&eacute;</u>, Magie et Religion d. l'Afrique d. Nord (1909).</p>
+
+<p><u>Stanley</u>, Through the dark continent, Vol. I [1878].</p>
+
+<p>*<u>Graillot</u>, Le culte de Cyb&egrave;le, M&egrave;re des Dieux &agrave; Rome et dans l'empire
+Romain, in Bibl. &eacute;col. fran&ccedil;aises d'Ath&egrave;nes e.d. Rome, fase. 107 [1912].</p>
+
+<p>*<u>Cumont</u>, Textes e. Monuments fig. rel. a. myst&egrave;res d. Mithra I [1899].</p>
+
+<p><u>S. Krauss</u>, D. Leben Jesu n. j&uuml;dischen Quellen [1902].</p>
+
+<p><a name='Page_135'></a><u>Anrich</u>, Das antike Mysterienwesen in seinem Einfluss auf das
+Christentum [1894].</p>
+
+<p><u>J. de Zwaan</u>, Imperialisme v. d. Oud-christelijken geest (1919).</p>
+
+<p><u>H. Weinel</u>, Die Wirkungen des Geistes und der Geister im
+nach-apostolischen Zeitalter (1899).</p>
+
+<p><u>Bousset</u>, Kyrios Christos, Geschichte des Christusglaubens v. d.
+Anfangen d. Christentums bis Irenaeus, in Forsch. z. Rel. u. Lit. d.
+Alt. u. Neu. Test. 21 Hft. (1913).</p>
+
+<p><u>Thimme</u>, Alexander von Abonuteichos. Ein Beitrag zur Glaubw&uuml;rdigkeit
+Lucians, in Philologus XLIX (1890).</p>
+
+<p>*<u>O. Seeck</u>, Gesch. d. Unterg. d. ant. Welt Bd. III (1909).</p>
+
+<p><u>Couperus</u>, De verliefde Ezel [1918].</p>
+
+<p><u>E.E. Sikes</u>, Hair a. nails in Enc. R. E. VI [1913].</p>
+
+<p><u>M. Bartels</u>, Die Medizin der Naturv&ouml;lker [1893].</p>
+
+<p><u>K. Kiesewetter</u>, Die Geheimwissenschaften [1895].</p>
+
+<p><u>P. Monceaux</u>, Apul&eacute;e magicien, in Revue d. deux mondes LXXXV [1888].</p>
+
+<p><u>P. Vallette</u>, L'apologie d'Apul&eacute;e. Th&egrave;se, Paris [1908].</p>
+
+<p><u>S. Dill</u>, Alexand o. Abonoteich., in Enc. R. E. I, (1908).</p>
+
+<p><u>K.H.E. de Jong</u>, Dienstweigering bij de oude Christenen (1905).</p>
+
+<p><u>M. Ott</u>, Thundering Legion, in The Catholic Encyclopedy XIV [1912].</p>
+
+<p><u>A. Lang</u>, Crystal-Gazing, Enc. R. E. IV [1911].</p>
+
+<p>*<u>T. Dempsey</u>, The Delphic oracle, its early history, influence a.
+fall.(1918).</p>
+
+<p><u>Puech</u>, Rech s.l. disc. a. Grecs d. Tatien (1903).</p>
+
+<p>*<u>E. Fehrle</u>, Die kultische Keuschheit im Altertum, in Religionsgesch.
+Ver. u. Vor. VI (1910).</p>
+
+<br />
+
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' /><br />
+
+<a name='HOOFDSTUK_V'></a><h3><a name='Page_136'></a>HOOFDSTUK V.</h3>
+
+<h2>Het geloof gerechtvaardigd door de wijsbegeerte.</h2>
+<br />
+
+<p>De derde eeuw n. Chr. wordt geestelijk beheerscht door het zg.
+Neoplatonisme, dat de leer van Plato en die van Aristoteles tot &eacute;&eacute;n
+geheel trachtte te verwerken, maar tevens ook veel aan de Pythagore&euml;en
+en de Stoa ontleende. De Neoplatonici, vol van belangstelling voor
+cosmologische en psychologische problemen, kenden ook aan de magie eene
+plaats in hun systeem toe en hebben ze in hare hoogste uitingen ten
+slotte als iets van goddelijken aard beschouwd.</p>
+
+<p>Van den stichter der Neoplatonische school, Ammonius Saccas (gest. &plusmn;
+242), die niets schriftelijks heeft achtergelaten, weten wij zeer weinig
+met zekerheid, al is er reden om aan te nemen, dat zijne verdiensten ook
+op zielkundig gebied nog niet naar waarde zijn geschat. Van zijn
+leerling Plotinus (203-269) daarentegen zijn ons alle geschriften
+overgebleven en gelukkig is dit ook het geval met zijne biographie,
+geschreven door zijn eigen volgeling Porphyrius (&plusmn; 233 <a name='Page_137'></a>- &plusmn; 303), een man
+van litterair talent en critische waarheidsliefde.</p>
+
+<p>De levensbeschrijving van Plotinus is vooral uit een zielkundig oogpunt
+belangrijk. Porphyrius toch verzekert dat zijn leermeester buitengewone
+psychische gaven bezat en twee door hem vermelde feiten behooren
+rechtstreeks tot het gebied der magie.</p>
+
+<p>Wij geven Porphyrius zelf het woord (c. 10):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Van hen, die zich voor philosofen uitgaven, zag Olympius uit
+     Alexandri&euml;, die korten tijd discipel van Ammonius was geweest, met
+     verachting op Plotinus neer, daar hij gaarne zelf den eersten rang
+     had ingenomen. Olympius bestookte Plotinus ook in dier voege, dat
+     hij zelfs door tooverijen den schadelijken invloed der gesternten
+     op hem wilde doen werken. Daar hij echter gevoelde dat zijne poging
+     op hem zelf terugsloeg, zeide hij tot zijne vertrouwelingen, dat de
+     zielskracht van Plotinus groot was, zoodat deze de tegen hem
+     gerichte aanvallen tegen de kwaadwilligen zelven vermocht te
+     keeren. Plotinus verzette zich dan ook, wanneer Olympius tegen hem
+     werkte en zei dan: &quot;Nu wordt het lichaam van Olympius als een in
+     elkaar gewrongen geldbeurs saamgetrokken en wel z&oacute;&oacute;, dat zijne
+     ledematen zich tegen elkaar wrijven.&quot; Aangezien Olympius aldus vaak
+     in de onaangename situatie had verkeerd van eerder zelf te lijden
+     dan Plotinus te deren, hield hij met zijne pogingen op.&quot; </p></div>
+
+<p><a name='Page_138'></a>Zooals reeds in hoofdstuk III is gebleken, werden de sterrewichelaars,
+die vooral sinds het optreden van Posidonius (&plusmn;135-&plusmn;51 v. Chr.) steeds
+meer aanhangers wonnen, gewoonlijk met de magi&euml;rs op &eacute;&eacute;ne lijn gesteld.
+Hier zien wij hoe astrologie en tooverij, schoon uitteraard
+verschillend, ineen vloeien, zooals trouwens het verschil tusschen magie
+en wichelarij zich niet altijd door scherpte kenmerkt. In het
+bovenstaande geval is wat de verklaring betreft, de mogelijkheid niet
+van de hand te wijzen, dat iemand, door het vaste geloof aan de macht
+der sterren, eene telepathische werking zou vermogen uit te oefenen en
+evenmin, dat degene, tegen wie ze is gericht, door een sterkeren aanleg
+voor supranormale krachtsuitingen, de booze bedoelingen op den belager
+zelf zou kunnen doen neerkomen.</p>
+
+<p>Nog belangrijker is wat terstond op het bovenvermelde verhaal volgt:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Plotinus was dan ook reeds van geboorte af, boven de andere
+     menschen bevoorrecht [zooals uit het volgende blijkt]. Een
+     Egyptisch priester, die naar Rome was gekomen en door een vriend
+     met hem in kennis was geraakt, wilde eene proeve van zijne wijsheid
+     toonen en verzocht Plotinus om mee te komen, ten einde zijn eigen
+     demon [beschermgeest], zooals men hem noemt, te zien verschijnen.
+     Daar Plotinus er gaarne gehoor aan gaf, geschiedde de oproeping in
+     den Isistempel, want dit was, naar het zeggen van den Egyptenaar,
+     <a name='Page_139'></a>de eenige reine plek, die hij in Rome had gevonden. Toen nu de
+     beschermgeest opgeroepen werd om te verschijnen, zou een god en
+     geen van het geslacht der demonen zijn gekomen, en zou de
+     Egyptenaar dan ook gezegd hebben: &quot;Gelukzalig zijt gij, dat ge een
+     god tot beschermgeest hebt en niet een van lageren rang.&quot; Zij
+     hadden echter den god niet kunnen ondervragen en ook niet verder
+     kunnen zien, daar de mee aanwezige vriend de vogels, die hij tot
+     afweer [van schadelijke invloeden] in de hand hield, worgde, hetzij
+     uit afgunst of uit schrik. Omdat nu Plotinus een van de
+     goddelijkere demonen tot beschermgeest had, verhief hij ook
+     bestendig zijn goddelijk oog tot hem. En om die reden schreef hij
+     ook een betoog &quot;Over den demon die ons ten deel is gevallen,&quot;
+     waarin hij pogingen doet, om gronden voor de verscheidenheid der
+     beschermgeesten aan te voeren.&quot; </p></div>
+
+<p>Vogels bij diergelijke bezweringen te offeren, ook door ze op een
+bepaald oogenblik te verstikken, was meer gebruikelijk. Daardoor toch
+meende men den dood te kunnen afwenden, waarmee, naar het aloude geloof,
+de verschijning van eene godheid den mensch bedreigde. De vogels, bij de
+oproeping van bovenmenschelijke wezens gedood, waren dus, naar alle
+waarschijnlijkheid, oorspronkelijk plaatsvervangende offers. Voorts
+hangt dit vogeloffer wellicht ook samen met het geloof, dat de
+menschelijke ziel, na den dood, de <a name='Page_140'></a>gedaante van een vogel aanneemt, een
+geloof, dat vooral bij de oude Egyptenaren heerschte.</p>
+
+<p>Plotinus heeft getracht, de magie uit de grondstellingen van het
+Neoplatonisch systeem te verklaren en wel, om het in 't kort, maar
+zooveel mogelijk met zijn eigen woorden weer te geven, aldus:</p>
+
+<p>De wereld is &eacute;&eacute;n levend organisch wezen<a name='FNanchor_70_70'></a><a href='#Footnote_70_70'><sup>[70]</sup></a> waarin gelijkgestemde deelen
+ook op afstand op elkaar vermogen in te werken. Als eene snaar van onder
+in beweging wordt gebracht, plant die beweging zich ook naar het
+boveneinde voort; zijn twee snaren gelijk gestemd, dan heeft, wanneer de
+eene getokkeld wordt, ook de andere vaak er als 't ware een gevoel
+van<a name='FNanchor_71_71'></a><a href='#Footnote_71_71'><sup>[71]</sup></a>. Er is &eacute;&eacute;ne Al-ziel, waardoor het geschieden kan, dat
+tooverzangen en magische kunsten de menschen tot elkaar voeren, en dat
+een zacht gefluisterd woord het verafliggende be&iuml;nvloedt en op
+ontzaggelijken afstand zich verneembaar maakt<a name='FNanchor_72_72'></a><a href='#Footnote_72_72'><sup>[72]</sup></a>. De magie is dus
+mogelijk door de sympathie (samen-aandoenlijkheid), d.w.z. door den
+organischen of wil men, den dynamischen samenhang in de wereld.</p>
+
+<p>Onwillekeurig denkt men hierbij aan de moderne en reeds herhaaldelijk
+door ons vermelde leer der telepathie, d.w.z. der
+gedachteoverbrenging, of juister, der overbrenging van <a name='Page_141'></a>gedachtebeelden,
+indrukken, gevoelens buiten de gewone zintuigelijke kanalen om, eene
+theorie, die, zooals wij in hoofdstuk II gezien hebben, reeds
+Aristoteles flauw voor den geest zweefde.</p>
+
+<p>De ware magie is de liefde in het Al en haar tegendeel, de haat. De
+menschen zijn tot liefhebben geboren; wat liefde verwekt, trekt tot
+elkaar aan; zoo ontstond de tooverkunst die de eene ziel met de andere
+verbindt. Door de melodie van de bezwering, door de gebaren van den
+toovenaar wordt de ziel, d.w.z. haar niet-redelijk deel, medegesleept
+evenals zulks ook door gebaren en uitroepen geschiedt die medelijden
+wekken<a name='FNanchor_73_73'></a><a href='#Footnote_73_73'><sup>[73]</sup></a>.</p>
+
+<p>Ook de wijze is, in zooverre hij aan het niet-redelijke deel heeft,
+vatbaar voor magische invloeden en zou er zelfs ziekte, lichamelijk
+ongemak of den dood door kunnen lijden. Zoo noodig zal hij die booze
+krachten door afwerende tooverij krachteloos maken<a name='FNanchor_74_74'></a><a href='#Footnote_74_74'><sup>[74]</sup></a>.</p>
+
+<p>Dat Plotinus ook de doodenbezwering als re&euml;el erkende, blijkt uit het
+slot van de verhandeling &quot;Over de onsterfelijkheid der ziel&quot;,
+onloochenbaar de scherpzinnigste critiek, die oudtijds op het
+materialisme is geoefend, waarin hij spreekt van &quot;de orakelen der goden,
+welke gebieden om den toorn van verongelijkte zielen te verzoenen en aan
+dooden eerbewijzen te betoonen&quot; en van &quot;<a name='Page_142'></a>vele zielen, die vroeger in
+menschen woonden&quot; en &quot;niet ophouden, de menschen weldaden te bewijzen&quot;,
+diegenen nl. die ook &quot;door openbaring van orakelspreuken hulp
+verleenen&quot;<a name='FNanchor_75_75'></a><a href='#Footnote_75_75'><sup>[75]</sup></a>. Blijkbaar heeft Plotinus hierbij ook aan de gevallen
+gedacht, door ons in het eerste en derde hoofdstuk vermeld.</p>
+
+<p>Zelfs de demonen kunnen, daar ook in hen iets niet-redelijks is, door
+tooverij worden be&iuml;nvloed en degenen, die hen aanroepen, verhooren<a name='FNanchor_76_76'></a><a href='#Footnote_76_76'><sup>[76]</sup></a>.</p>
+
+<p>Na deze theoretische uiteenzettingen gaan wij over tot de belangrijkste
+gegevens omtrent de antieke magie, nl. de zg. tooverpapyri, die men
+sinds ongeveer het midden der vorige eeuw met grooten ijver is gaan
+opsporen en publiceeren. Deze offici&euml;ele stukken, om ze aldus te noemen,
+die meestal uit de derde eeuw n. Chr. of later dateeren, bevatten zeer
+oude bestanddeelen en leeren ons niet slechts de tooverij in hare
+zonderlingste vormen kennen, maar ook het toenmalige leven in zijne
+bonte verscheidenheid. Eene groote ruimte neemt ook hier de zinnelijke
+liefde in, zooals reeds de inhoudsopgave van den 3274 regels langen
+tooverpapyrus uit de &quot;Bibloth&egrave;que nationale&quot; te Parijs ons leert. Wij
+ontleenen uit dezen &quot;grooten Parijschen tooverpapyrus&quot; de navolgende
+uiterst kenschetsende passages, te beginnen met v. 1496-1593:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Liefdesopwekking bij een offer van mirre.<a name='Page_143'></a>
+
+<p>     Offer mirre op een kolenvuur en spreek daarbij de bezwering uit.
+     Bezwering. Gij zijt mirre, de bittere, de lastige, de
+     verzoening-bewerkende onder strijdenden, de schroeiende en tot
+     beminnen dwingende alwie zich niet bekommeren om de liefde. Allen
+     noemen U mirre, ik echter noem U de vleeschverterende en
+     hartontvlammende. Ik zend U niet ver weg naar Arabi&euml;, ik zend U
+     niet naar Babylon, maar ik zend U naar Athenodōra de dochter van
+     Perictionē opdat gij mij van dienst moogt zijn bij haar, opdat
+     gij haar naar mij toe moogt voeren. Indien zij zit, niet moge zij
+     zitten, indien zij tot iemand spreekt, niet moge zij spreken,
+     indien zij naar iemand kijkt, niet moge zij kijken, indien zij naar
+     iemand toegaat, niet moge zij naar hem toegaan, indien zij
+     rondwandelt, niet moge zij rondwandelen, indien zij drinkt, niet
+     moge zij drinken, indien zij eet, niet moge zij eten, indien zij
+     iemand kust, niet moge zij kussen, indien zij zich vermeit in eenig
+     genot, niet moge zij zich vermeien, indien zij slaapt, niet moge
+     zij slapen, maar mij alleen, Callicles, moge zij in gedachte
+     houden, naar mij alleen verlangen, mij alleen liefhebben, alle
+     mijne verlangens vervullen. Dring tot haar in niet door hare oogen,
+     niet door haar ribben, niet door hare nagels, niet door haar navel,
+     niet door hare ledematen, maar door hare ziel en blijf in haar hart
+     en brand haar binnenste, haar borst, hare lever, haar adem, hare
+     <a name='Page_144'></a>beenderen, haar merg, totdat zij kome naar mij, Calliclēs, mij
+     lief hebbende en doe al wat ik verlang, omdat ik U, mirre, bezweer
+     bij de drie namen Anocho, Abrasax, Trō en den meer
+     achterhalenden en sterkeren Kormeiōth, Iaō, Sabaōth,
+     Adōnai opdat gij mijne opdrachten moogt vervullen, mirre! Zooals
+     ik U verbrand en zooals het in Uw vermogen is, aldus verbrand van
+     haar die ik bemin, Athenodōra, de hersenen, brand uit haar en
+     wring er uit het binnenste, doe het bloed uit haar uitdruppelen
+     totdat zij kome tot mij, Calliclēs, den zoon van Timocleia. Ik
+     bezweer U bij Marparkourith, Nasaari, Naiemarepaiparine, Kouri. Ik
+     werp U in 't brandende vuur en ik bezweer U bij den
+     albeheerschenden god, den altijd levenden; ik bezwoer U en bezweer
+     U ook nu, U, Adōnai, Barbar Iaō, Zagourē Arsamōsi,
+     Alaous, Kaisalaōs, ik bezweer U, die den mensch stelt tot leven,
+     hoor! hoor! O groote God Adōnaie, Ethuia, Zelfverwekker,
+     Altijdlevende God, Eiōē, Iaō, A&iuml;ō, A&iuml;ō, Phneōs
+     Sphintēs Arbathiaō, Iaō, Iaē, Iōa Aīoōn,
+     Ouēr, Gonthiaōr, Rarael, Abra Brachasoroormerphergar,
+     Marbaphriouiringx, Iaō, Sabaōth, Maskelli, Maskellō. De
+     bezwering: Amousōe, Anouringch, Phnoukentabaōth,
+     Sousaephinphesēch, Maphirar Anourin Ibanaoth, Arouēr,
+     Chnouph, Anoch, Bathi, Ouchiarbas, Babaubar, Elōai. Voer naar
+     mij Athenodōra, de dochter van Perictionē, naar mij,
+     Callicles, den zoon van Timocleia, op den dag van heden, in <a name='Page_145'></a>deze
+     nacht, in dit uur Mouloth, Phorith Phthoith, Phthōuth,
+     Peniōn. Ik roep ook u aan die het vuur beheerscht Phthananoch,
+     verhoor mij, gij Eene, Eeniggeboren Mane, Bia, Ba&iuml;, Ba&iuml;, Churir,
+     Oou, Thadein, Adōnai, Erounouni, Miōōnch Chioutiai, Marmar,
+     Auo, E, voer Athenodōra de dochter van Perictionē naar mij
+     Calliclēs den zoon van Timocleia nu, nu, reeds, reeds, snel,
+     snel!&quot; </p></div>
+
+<p>De namen van den minnaar, de beminde en de moeders hebben wij ter wille
+van de grootere levendigheid zelf er in gevoegd; in den tekst staat N.N.
+Dat men bij eene bezwering den naam van de moeder en niet dan bij
+uitzondering dien van den vader noemt, zal wel een overleefsel zijn van
+het z.g. moederrecht, d.w.z. de gewoonte om de afstamming naar de
+moeder, in plaats van, zooals thans, naar den vader, te bepalen. Van het
+moederrecht dat bij tal van primitieve volkeren heerscht, zijn n.l. ook
+bij de oude oostersche volkeren sporen te vinden.</p>
+
+<p>Overigens hebben wij deze bezwering in haar geheel weergegeven, met al
+de tooverwoorden. Want blijkbaar is het niet slechts de accentuatie,
+maar ook het aantal dier tooverwoorden, wat het gewenschte effect
+bewerken moet. Zooals de lezer al spoedig ziet, zijn er Hebreeuwsche
+uitdrukkingen onder; ook Egyptische bestanddeelen zijn te constateeren,
+maar veel blijft uit den aard der zaak onzeker en onbegrijpelijk.</p>
+
+<p>Slechts van &quot;Abrasax&quot; willen wij, omdat het <a name='Page_146'></a>straks te pas komt,
+vermelden dat de getallenwaarde ervan (in 't Grieksch worden de getallen
+door letters aangegeven) 365 bedraagt.</p>
+
+<p>Aan Theocritus' in II en Vergilius' in III vermelde idyllen herinnert de
+navolgende &quot;Wonderbaarlijke liefdestooverboei&quot; (v. 296-433), die wij
+slechts gedeeltelijk aanhalen:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Neem leem van een pottebakkerswiel en vorm twee beeldjes, een
+     mannelijk en een vrouwelijk; maak het mannelijke als den gewapenden
+     oorlogsgod, met een zwaard in de linker hand, en een slag doende
+     neerkomen op haar rechter sleutelbeen, haar zelve met de armen op
+     den rug geboeid en op de knie&euml;n neergezonken.&quot; </p></div>
+
+<p>Dan moet de magi&euml;r op verschillende lichaamsdeelen van de vrouw
+tooverwoorden schrijven en vervolgens dertien bronzen naalden nemen en
+het beeldje in dier voege doorprikken, dat hij allereerst een in de
+hersenen steekt met de woorden: &quot;Ik doorprik de hersenen van u,
+Simaitha&quot; en zoo voort met de overige lichaamsdeelen. Daarna moet hij op
+een looden plaatje eene bezwering inkrassen en uitspreken, voorts het
+plaatje aan de beeldjes vastbinden met een draad uit een weefsel na in
+dien draad driehonderd vijf en zestig knoopen te hebben gemaakt en
+zeggen: &quot;Abrasax houd vast!&quot; Het toovergerei wordt bij zonsondergang,
+naast de zerk van een ontijdig gestorvene of van een gewelddadig gedoode
+neergelegd met de bloemen van dat jaargetijde er bij. In de bezwering
+zelf; <a name='Page_147'></a>worden de onderaardsche goden en in 't bijzonder de blijkbaar aan
+dieplek verbonden &quot;doodengeest&quot; aangeroepen; overigens lijkt ze zeer op
+de eerst-aangehaalde bij het mirre-offer, maar is langer en
+hartstochtelijker, zooals o.m. blijkt uit v. 396-406:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik bezweer u, doodengeest, bij den geduchten grooten Oaeō
+     Baphrenemounothilarikriphia Eueai Phirkiralithonuomener
+     Phabōeai, dat gij Simaitha naar mij voert en dat zij haar hoofd
+     met mijn hoofd samenvoege en hare lippen met mijne lippen ... en
+     liefde met mij, Meleagros, uitoefene, al haar leven lang.&quot; </p></div>
+
+<p>Aan deze &quot;tooverboei&quot; na verwant is (v. 1390-1495) de navolgende</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Liefdesopwekking door medehulp van helden, zwaardvechters of
+     gewelddadig omgekomenen.</p>
+
+<p>     Laat van het brood dat gij eet, een weinig over, breek het, maak er
+     zeven brokken van, ga naar eene plek waar helden, zwaardvechters en
+     slachtoffers van geweld gedood zijn, spreek de bezwering over de
+     brokken uit en werp ze neer en raap mest op van de plek waar gij
+     dit doet en werp hem binnen bij haar die gij begeert en ga en leg U
+     te ruste neer. De bezwering, uit te spreken over de brokken, is als
+     volgt:</p>
+
+<p>     &quot;Aan de schikgodinnen, de noodzakelijkheden, de tooverijen, 't
+     verderf, de afgunst, de dooden, de ontijdig en gewelddadig
+     omgekomenen werp ik voedsel toe, o gij driehoofdige, nachtelijke,
+     slijkverslindende maagd, sleutelhoudster Persephassa, <a name='Page_148'></a>kind van
+     den Tartarus, norsch kijkende, geduchte met vurige slangen omgorde!
+     Philogynes mengde de overblijfselen van zijn eigen voedsel met
+     tranen en bittere zuchten opdat gij hem bijstaat, die door
+     kwellingen is bevangen, gij rampzalige helden, gij die op deze plek
+     wordt vastgehouden, gij lichtverstokenen, lotmisdeelden,
+     rampzaligen, staat Philogynēs bij, die zwoegt in zijn hart ter
+     wille van Misandra, de goddelooze en onreine. Voert haar in
+     kwellingen hierheen, zoo snel mogelijk. Eioutabaōth, Takerba,
+     Abrathiaō, Lalaoith, Iōsachōtou, Allalethō, en gij
+     heerscheres, slijkverslindende, Sunatra, Kabibau, Baras, Enphnoun,
+     schikgodin, Ereschiga Neboutosoualēth, zend de wraakgodin ...
+     die de zielen der afgetobde dooden met vuur opwekt; gij rampzalige
+     helden en ongelukkige heldinnen, gij die op deze plek, die op dezen
+     dag, die op dit uur [door mij wordt aangeroepen] ... verhoort mij
+     en wekt Misandra op in deze nacht en neemt haar den zoeten slaap
+     weg van de oogleden en geeft haar hatelijken kommer, geducht
+     verdriet en laat haar mijne sporen nazoeken en willen wat mijne
+     verlangens zijn totdat zij verricht heeft wat haar opgedragen wordt
+     door mij, o heerscheres Hecatē, Phorba, Phorba, Barbarō,
+     Phōrphōr, Phōrbai, godin der wegen, zwarte dog!&quot;</p>
+
+<p>     Wanneer gij met dit te doen binnen drie dagen niets hebt
+     uitgericht, maak dan gebruik van het volgende dwangmiddel: ga naar
+     dezelfde plek en <a name='Page_149'></a>doe hetzelfde met de brokken, maar offer dan op
+     kolenvuur den mest van eene zwarte koe en zeg dit en raap weer den
+     mest op en werp hem weer zooals gij weet [dat ge doen moet]. De
+     bezwering bij het offer is de navolgende:</p>
+
+<p>     &quot;O onderaardsche Hermes en onderaardsche Hecatē en onderaardsche
+     Acheron en gij, rauwverslindende onderaardschen en onderaardsche
+     god, en onderaardsche helden en onderaardsche Amphiaraos, en
+     onderaardsche dienstbaren en onderaardsche geesten en onderaardsche
+     misdrijven en onderaardsche droomen en onderaardsche eeden en
+     onderaardsche hoofdgodin en onderaardsche Tartarus en onderaardsche
+     tooverij en onderaardsche Charōn en onderaardsche wapendragers
+     en dooden en demonen en zielen van alle menschen komt heden;
+     schikgodinnen en nooddwang, brengt tot vervulling hetgeen geschiedt
+     bij deze liefdesopwekking, opdat gij tot mij voert Misandra, de
+     dochter van Aretē, tot mij, Philogynēs, den zoon van La&iuml;s,
+     omdat ik u aanroep, de in-den-beginne-geboren Chaos, de Erebos, het
+     huiveringwekkende water van den Styx, de stroomen der vergetelheid,
+     de acherousische poel van het doodenrijk, Hecatē en Plouto en
+     Kora, de onderaardsche Hermes, de schikgodinnen en de straffen en
+     de Acherōn en gij Aiakos, deurwachter der eeuwige sluitboomen,
+     open ze zoo snel mogelijk, en gij sle&uuml;telhouder Anoubis, wachter!
+     Zendt voor mij naar boven de schimbeelden <a name='Page_150'></a>dezer dooden tot
+     dienstbetooning in dit uur, zonder uitstel, opdat zij, optrekkende,
+     naar mij, Philogynēs toevoeren Misandra, de dochter van
+     Aretē. Isis stapte met haar echtgenoot-broeder op de schouders,
+     Zeus, neergedaald van den Olympus, staat en wacht op de schimmen
+     der dooden, die gaan naar Misandra en doen wat ik opdraag. Alle
+     onsterfelijke goden kwamen en alle godinnen om te zien de schimmen
+     dezer dooden. Draalt dus niet en weest niet traag, maar zendt, o
+     goden, de schimbeelden dezer dooden, opdat zij gaan naar Misandra
+     en doen wat ik opdraag, omdat ik u bezweer bij Jao en Sabaōth en
+     Adonai ... Bourrephaomias, Salkē, Hadesbeheerscher, Sesengen.
+     Dit is de spreuk: Baliaba, Erechcharnoi, Aberidouma,
+     Salbachthieiserseratho, Eiserdaomi, Sisiphna, Sisa, Edoube,
+     Achcharitonēs, Aber, Phnouba, Jabaldenathi Ithrouphi, zendt naar
+     boven de schimbeelden dezer dooden naar Misandra de dochter van
+     Aretē, om te doen wat ik opdraag&quot;. </p></div>
+
+<p>Deze bezweringen bestaan voor een groot gedeelte uit verzen en
+fragmenten van verzen, blijkbaar aan de tragedie en het epos ontleend,
+zooals immers ook in deze papyri herhaaldelijk versregels uit Homerus
+als tooverspreuken worden aangehaald. Homerus was voor de Grieken
+vrijwel hetzelfde als voor christelijke volkeren de Bijbel en het is een
+feit dat ook verzen uit den Bijbel voor tooverdoeleinden zijn aangewend.</p>
+
+<p>Het uiterst onaesthetische gebruik om mest <a name='Page_151'></a>als toovermiddel in het huis
+van de beminde te werpen, schijnt ook nu nog in zekere landen voor te
+komen en berust blijkbaar op het geloof, dat het &quot;mana&quot; van een
+overledene ook voorwerpen welke op de plek komen te liggen waar hij
+gestorven of begraven is, vermag te doortrekken en er zoodoende
+tooverkracht aan te verleenen. Viezigheden komen overigens in de
+tooverpapyri slechts vrij sporadisch voor.</p>
+
+<p>Hoe men den toorn van een godheid als magisch middel moet gebruiken,
+wordt voornamelijk in v. 2455-2705 uiteengezet. Men moet nl. na allerlei
+voorbereidingen zich tot de maangodin wenden (v. 2472-2492):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Moge de godin Actiophis mij toeblinken en mijne heilige stem
+     hooren! Ik treed op om mijne aanklacht uit te spreken tegen de
+     vuile en onreine Simaitha. Want zij gaf uwe heilige mysteri&euml;n aan
+     de menschen ter kennis prijs.... Ontruk haar den slaap, geef haar
+     verschroeiing der ziele, tuchtiging des geestes en verbijstering,
+     en verdrijf haar uit ieder oord en ieder huis, voer haar aldus naar
+     mij, Philogynes.&quot; </p></div>
+
+<p>En in den dwangspreuk (v. 2574-2621,2643-2674) wordt beweerd dat
+Simaitha aan de godin een gruwelijk offer brengt onder welks
+bestanddeelen zich ook een ongeboren resp. een jong kind bevindt, zooals
+wij reeds in hoofdstuk III terloops hebben vermeld.</p>
+
+<p>Hoogst opmerkelijk is in de bovenvermelde &quot;<a name='Page_152'></a>Liefdesaantrekking&quot;, evenals
+trouwens ook in andere bezweringen de overspannen eisch dat het geheele
+doodenrijk, dat alle goden moeten samenwerken, om &eacute;&eacute;n minnaar zijn zin
+te laten krijgen. Allerzonderlingst bovenal is de mythologie er bij
+gehaald; Grieksche, Egyptische, Joodsche, Babylonische goden, scherp
+omlijnde figuren en vage abstracties worden om strijd aangeroepen.</p>
+
+<p>Van edeler aard zijn de voorschriften (v. 154-285), die de toovenaar
+Nephotes aan Psammetichus, den koning van Egypte zou hebben gegeven, ten
+einde in het weerspiegelende water zelf de gedaanten van goden of
+overledenen te zien en hunne stem te vernemen, de hydromantie, die,
+zooals wij tegen het einde van hoofdstuk I zagen, reeds de legendaire
+Romeinsche koning Numa Pompilius zou hebben beoefend.</p>
+
+<p>Zij vereischt allerlei voorbereidingen, waarvan wij hier een en ander
+willen vermelden. Men moet zich, met zwarte klimop bekransd, in bijzijn
+van een inwijder, op zuiver linnen neerleggen, zich de oogen met een
+zwarten riem laten omhullen, de houding van een doode aannemen en met
+gesloten oogen tegen de zon gekeerd (v. 171-178), eene bezwering (v.
+179-208), driemaal uitspreken (208 vlg.). Dan ontvangt men. aldus
+&quot;gewapend&quot; een zeker teeken van den god en moet, onder dankbetuigingen,
+op een aarden reukschaal wierook offeren, die zonder insnijding in de
+boomschors is verkregen (v. 209-219).</p>
+
+<p><a name='Page_153'></a>Het voorschrift omtrent de eigenlijke handeling luidt (v. 223&mdash;231)
+aldus:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Neem een bronzen vat of schaal of beker, zooals gij wilt, doe er
+     water in, als gij de hemelgoden aanroept, regenwater, als gij de
+     aardgoden aanroept, zeewater, als gij Osiris of Sarapis aanroept,
+     rivierwater, als gij dooden oproept, bronwater, houd het vaatwerk
+     op uwe knie&euml;n, giet er olie van onrijpe olijven op, en zeg, terwijl
+     gij u er zelf over heen bukt, in het vaatwerk den daartoe
+     vereischten tooverspreuk en roep welken god gij wilt, aan, en vraag
+     hem waarover gij wilt en hij zal u antwoorden.&quot; </p></div>
+
+<p>Bij deze tooverhandeling, die den koning alleen wordt medegedeeld (v.
+254 vlgg.), dient men ook een amulet te dragen, en wel een zilveren
+plaatje, waarop de naam van den grooten god is geschreven (v. 257
+vlgg.).</p>
+
+<p>Aangaande het betooveren van knapen, reeds in III en IV herhaaldelijk
+vermeld, geeft o.m. de de zg. &quot;neerval&quot;-tooverij van &quot;Salomo&quot; (v.
+850&mdash;929) ons nadere opheldering, eene handeling, die overigens ook met
+volwassen mannen kan worden verricht en waaromtrent eveneens de meest
+stipte geheimhouding wordt geboden (v. 851&mdash;856):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik bezweer U bij de heilige goden en bij de hemelsche goden, aan
+     niemand de tooverhandeling van Salomo mede te deelen en ze niet met
+     den eerste den beste te verrichten, als niet eene noodzakelijke
+     aangelegenheid u dwingt, opdat niet de <a name='Page_154'></a>goden voortdurenden wrok
+     tegen u koesteren&quot;. </p></div>
+
+<p>Daarna volgt eene aanroeping tot een god, om den magi&euml;r door middel van
+een man of knaap omtrent welke zaak hij wil in te lichten. De handeling
+zelf moet onder den blooten hemel plaats vinden en het medium op
+ongebrandetichelsteenen worden neergezet. Driedaagsche onthouding van
+sexueelen omgang, het gebruik van zekere planten als beschermmiddelen en
+zekere kleedingstukken zijn vereischt (v. 897&mdash;904). Voorts wordt (v.
+904&mdash;915) den magi&euml;r geboden:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Hef uwe handen ten hemel naar de stralen van de zon toe en spreek
+     de bezwering zeven keer uit, offer uitnemenden wierook op hout van
+     wijnstokken, na wijn of bier of honig of melk van eene zwarte koe
+     te hebben geplengd en zeg vervolgens in 't oor van den betreffenden
+     man of knaap zeven keer de tooverspreuk en hij zal terstond
+     neervallen; maar gij zet u neer op de tichel-steenen en vraag hem
+     uit en hij zal alles naar waarheid uiteenzetten. Gij moet hem en
+     ook u zelf bekransen met een krans van geel Sint-Janskruid. De god
+     is op die plant gesteld&quot;. </p></div>
+
+<p>Ter onttoovering moet de magi&euml;r de woorden Ananak, Arbeouēri en
+Aeēiou[o-,] d.w.z. de opeenvolging der Grieksche klinkers, in 't oor
+fluisteren en indien de uitwerking uitblijft, eene zekere soort sesam op
+kolenvuur offeren met eene eenigszins gewijzigde bezwering en het
+verzoek tot den god: &quot;Heer, ga heen naar uwe eigene tronen en <a name='Page_155'></a>bewaar
+(het medium) voor alle ellende (916&mdash;922).</p>
+
+<p>Bij diergelijke tooverijen wordt ook wel gebruik gemaakt van eene lamp,
+waarin zich zuivere olie bevindt (v. 1094 vlg.). De magi&euml;r spreekt met
+geslotene oogen de tooverspreuk uit (v. 958) en kijkt eindelijk naar de
+vlam van de lamp, waarin de aangeroepene god moet verschijnen (v.
+1104&mdash;1114). Vaak liet men echter ook, zooals een Egyptisch tooverboek
+uit dien tijd ons leert, een knaap, over wiens hoofd men eene bezwering
+uitsprak, in het licht zien; had de verschijning niet plaats, dan moest
+de knaap met zijn mond naar de lamp toegekeerd eene zekere formule
+zeggen. En dan openbaarde de god zich aan den knaap op het gegeven
+oogenblik.</p>
+
+<p>Die &quot;neerval&quot;-tooverij zoowel als het gebruik maken van eene lamp,
+roepen ons onwillekeurig eene zekere beschuldiging te binnen, tegen den
+romancier-wijsgeer Apuleius gericht, zooals wij in IV hebben vermeld.</p>
+
+<p>De aanroepingen, in die tooverpapyri tot de hoogere machten gericht,
+zijn soms van verbijsterende grootschheid. Vlg. bijv. de navolgende tot
+den minnegod (v. 1748&mdash;1796):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik roep U aan, den leidsman van alle wording, U, die Uwe vleugelen
+     uitspreidt over de geheele wereld, U, den ongenaakbare en
+     onmeetbare, die in alle zielen de levenwekkende rede inblaast, U,
+     die alle dingen hebt samengevoegd door Uwe macht, Eerstgeborene,
+     Grondvester van het Al, <a name='Page_156'></a>goudvleugelige, zwartglanzende, die de
+     bezadigde redeneeringen wegbergt en duistere razernij inblaast U,
+     de verborgene, en die heimelijk aan alle zielen het niet te
+     aanschouwen vuur der verwekking toedeelt, U, die de hand legt op al
+     het bezielde, die niet met vermoeienis kwelt, maar met het
+     smartelijk genot van de wellust, uit wien alles is ontstaan! Gij
+     brengt bij Uwe ontmoeting leed aan, nu eens bezadigd, dan weer
+     onberedeneerd, gij, door wien de menschen tegen de plicht in durven
+     te handelen en dan de toevlucht nemen tot U, den zwartglanzende!
+     Gij, jongste, wettelooze, onverzoenlijke, onverbiddelijke,
+     onzichtbare, onlichamelijke, razernijverwekker, boogschutter,
+     fakkeldrager van alle geestelijke waarneming, heerscher over alle
+     verborgenheden, beschikker over de vergetelheid, oervader van het
+     zwijgen ... kom, gij, onnoozel als gij ver-, wekt wordt in 't hart,
+     machtigste als gij volgroeid zij't, ik roep U aan, den
+     onverbiddelijke, bij Uwen grooten naam Azarachtharaza, Lathaiathal,
+     Uuu, Lathaiathallalaph, loioio, Ai, Ai, Ai, Ai, Ouērieu Oiai ...
+     Eerstverschijnende, in-de-nacht-ver-schijnende,
+     in-de-nacht-U-verblijdende, nachtverwekker, verhoor mij!&quot; </p></div>
+
+<p>De volgende aanroeping, uit een der tooverpapyri van de Leidsche
+bibliotheek<a name='FNanchor_77_77'></a><a href='#Footnote_77_77'><sup>[77]</sup></a> is niet min der indrukwekkend:</p>
+
+<a name='Page_157'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Kom herwaarts tot mij ... o gij allesbeheerschende god, die de
+     menschen den adem tot leven hebt ingeblazen, heer van wat in de
+     wereld schoon is, verhoor mij, Heer, wiens verborgen naam niet is
+     uit te spreken, de naam, op het hooren waarvan de demonen wegduiken
+     ..., de naam, op het hooren waarvan de aarde draait, de onderwereld
+     in opschudding geraakt, de rivieren, de zee, de poelen, de bronnen
+     verstijven, de rotsen scheuren! ... Gij zijt de goede geest, gij
+     zijt de heer, die alles verwekt en voedt en doet toenemen. Wie
+     vormde de gedaanten der dieren, wie vond de wegen, wie is de
+     schepper der vruchten, wie wekt de bergen ten hoogen op, wie beval
+     de winden hun jaarlijksch werk te verrichten? ... Gij zijt de &eacute;&eacute;ne
+     onsterfelijke god, verwekker van alles en gij deelt aan alle dingen
+     zielen toe en beheerscht alles, koning der tijdperken en heer! En
+     de bergen beven met de vlakten en de stroomen van bronnen en
+     rivieren en de diepten der aarde ... de hoogblinkende hemel beeft
+     voor U en de geheele zee, o Heer! Albeheerscher, heilige en heer
+     van allen, door Uwe macht bestaan de elementen en groeit alles!&quot; </p></div>
+
+<p>Maar het komt, o.m. in diezelfde bezwering<a name='FNanchor_78_78'></a><a href='#Footnote_78_78'><sup>[78]</sup></a>, ook voor, dat de magi&euml;r
+zich met de goden vereenzelvigt:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik ben het geloof, uitgestort over de menschen, en de profeet der<a name='Page_158'></a>
+     heilige namen, de heilige, die gegroeid is uit de diepte, ik ben de
+     heerscher die gegroeid is uit den heiligen god, ik ben de god, dien
+     niemand ziet, noch roekeloos noemt, ik ben de heilige vogel Phenix,
+     ik ben de heerscher, de heilige, bijgenaamd Marmauoth, ik ben de
+     zon, die het licht heeft vertoond, ik ben Aphroditē, bijgenaamd
+     Typhi, ik ben de heilige bestuurder der winden ik ben Kronos die
+     het licht heeft getoond, ik ben de moeder der goden die genoemd
+     wordt hemel, ik ben Osiris die genoemd wordt het water, ik ben
+     Isis, die genoemd wordt de dauw, ik ben Esenephus die genoemd wordt
+     lente, ik ben het beeld, voor de in waarheid bestaande beelden, in
+     de gelijkenis van een krokodil, ik ben Suchos.&quot; </p></div>
+
+<p>Terloops zij opgemerkt, dat in sommige streken van Egypte de krokodil,
+Souchos (Sebak) geheeten, goddelijke eerbewijzen genoot, zooals nu nog
+in den Indischen archipel hier en daar het geval is.</p>
+
+<p>Vereenzelviging met de godheid komt vaak voor, ook in het Nieuwe
+Testament. In den brief aan de Galaten, II, 20 verklaart de apostel
+&quot;niet ik meer leef, maar Christus leeft in mij&quot;. En zeer sterk komt dit
+uit in de zg. Oden van Salomo (waarschijnlijk uit de tweede eeuw
+dateerende). Daar toch zegt de dichter in VII, 3 van Christus:</p>
+
+<p>&quot;Hij nam mijn wezen aan, opdat ik Hem zou begrijpen, en mijn gestalte,
+opdat ik mij niet van Hem zou afwenden.&quot; En in XVII luidt het:</p>
+
+<a name='Page_159'></a>
+<div class='blkquot'><p>7. En Hij, die mij kende en mij opvoedde is de Allerhoogste in al
+     zijne volmaaktheid. En hij verheerlijkte mij door zijne
+     goedertierenheid en verhoogde mijn verstand tot de hoogte der
+     waarheid.</p>
+
+<p>     8. En vandaar gaf Hij mij het pad zijner voetsporen. En ik opende
+     de poorten, die gesloten waren.</p>
+
+<p>     9. En ik rukte ijzeren grendels af en het ijzer ontgloeide en
+     vloeide en versmolt voor mij.</p>
+
+<p>     10. En niets vertoonde zich voor mij gesloten: Want ik was de
+     opening van alles.</p>
+
+<p>     11. En ik ging tot al mijne gebondenen om hen los te maken,</p>
+
+<p>     Om geen over te laten gebonden of bindende.</p>
+
+<p>     12. En ik gaf mijne kennis mildelijk en mijn gebed in mijne liefde.</p>
+
+<p>     13. En ik zaaide mijne vruchten in de harten en veranderde hen in
+     mijzelven.</p>
+
+<p>     En zij ontvingen mijn zegen en leefden.</p>
+
+<p>     14. En zij vergaderde zich bij mij en werden verlost,</p>
+
+<p>     Want zij waren mij tot ledematen en ik hun hoofd.&quot; </p></div>
+
+<p>De godsdienst gaat hier in mystiek over. Het is dus zake, kortelijk ook
+op de mystiek onze aandacht te vestigen.</p>
+
+<p>Mystiek in den meest volstrekten zin is het streven, om boven het denken
+uit, zich met het allerhoogste (het goddelijke) te vereenzelvigen. Dit
+<a name='Page_160'></a>streven vinden wij o.m. ook bij de Neoplatonici, inzonderheid bij
+Plotinus. Hij toch verkondigt een monisme (eenheidsleer) in den meest
+strengen zin des woords, d.w.z. hij wil alles tot &eacute;&eacute;n hoogste eenheid
+herleiden. Die eenheid is voor hem God, van wien echter, strikt genomen,
+niets te praediceeren valt; ook de uitdrukking &quot;&eacute;&eacute;n&quot; is in <i>dezen</i> niet
+anders dan het gebrekkig stamelen van de hier te kort schietende
+menschentaal. God gaat ook boven het denken uit, want denken, hoe
+eenvoudig ook, veronderstelt althans eene tweeheid, nl, iets dat denkt
+en iets dat gedacht wordt; God echter is, als men iets van hem mag
+praediceeren, het meest volstrekte E&eacute;n. Zooals van zelf spreekt, is het
+ons doel, om ons tot God te verheffen. Dit moeten wij bereiken door ons
+van de hartstochten los te maken, door ons te oefenen in het &quot;zuivere&quot;
+denken, door eindelijk, van alles te abstraheeren. Dan eerst kan het
+ons, in <i>zeldzame</i> oogenblikken,&mdash;Plotinus zou het in zes jaren vier
+keer hebben gehad<a name='FNanchor_79_79'></a><a href='#Footnote_79_79'><sup>[79]</sup></a>&mdash;te beurt vallen, om boven het denken uit, tot
+eenwording te geraken met het &Eacute;&eacute;ne. Dit is de unio mystica, de mystieke
+eenwording, zooals men het in de middeleeuwen noemde bij de Oosterlingen
+is zij in het zg. sufisme het einddoel der geloovigen en speelt een
+groote rol in de Perzische litteratuur.</p>
+
+<p>Keeren wij tot de magie terug, dan blijkt ten <a name='Page_161'></a>duidelijkste, hoe zeer
+zij van de mystiek verschilt. Voor den mysticus immers is de &eacute;&eacute;nwording
+met het goddelijke iets lijdelijks; de magi&euml;r daarentegen geeft zich
+voor een god uit, om aan zijne woorden kracht tot handeling bij te
+zetten. Ja, hij durft zelfs, als zijnde gelijk aan de goden, de zwaarste
+dreigementen tegen hen uit te spreken:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Als ge niet naar mij hoort, zal de zonnekring neerbranden en er
+     zal duisternis zijn over de geheele bewoonde aarde en de tor
+     [Egyptisch symbool voor de zon] zal worden uitgedoofd, totdat gij
+     me doen zult alles wat ik schrijf of zeg, zonder overtreding&quot;<a name='FNanchor_80_80'></a><a href='#Footnote_80_80'><sup>[80]</sup></a>. </p></div>
+
+<p>Een ander zeer kenschetsend staaltje van soortgelijke dreigementen vindt
+men op eene zg. vervloekingstaf el, uit Hadrumetum (in Tunis) afkomstig.
+De magi&euml;r toch roept, aan het slot van zijne bezwering, na zijne
+wenschen te hebben kenbaar gemaakt, uit: &quot;Zoo niet, dan zal ik in de
+heiligdommen van Osiris neerdalen en zijn graf verwoesten en door den
+stroom laten meevoeren, want ik ben de groote decaan van den grooten god
+Achrammachalala&quot;. De decanen waren demonen van hoogen rang, aan wie de
+bewaking van Osiris' gebeente was toevertrouwd; door zich met hun hoofd
+te vereenzelvigen, wil de magi&euml;r te kennen geven, dat zijne dreigementen
+niet ijdel zullen zijn.</p>
+
+<p><a name='Page_162'></a>Die bedreigingen, tegen de goden gericht, wekten bij menigeen groote
+verontwaardiging op en zijn dan ook een der hoofdpunten in de meest
+diepgaande polemiek, die toenmaals is gevoerd over de magie en wat er
+mee samenhangt. Porphyrius toch, de bovenvermelde leerling van Plotinus,
+had in zijn &quot;Brief aan [den priester] Anebo&quot; allerlei vragen opgeworpen,
+inzonderheid aangaande de hoogere magie, en ronduit verklaard, dat hij
+met de moeilijkheden, die zich daarbij aan zijn geest voordeden, niet
+goed raad wist. Er kwam een antwoord, op naam van den &quot;Leermeester
+Abammon&quot;. Abammon is echter (zooals blijkbaar ook Anebo) een gefingeerde
+naam waarachter, naar o.i. niet meer te betwijfelen valt, zich de Syri&euml;r
+lamblichus verbergt, een discipel van Porphyrius zelf. De titel, dien
+men aan dit boek gewoonlijk geeft, luidt: &quot;Over de mysteri&euml;n&quot;.</p>
+
+<p>Hooren wij nu Porphyrius' bezwaar tegen de magische dreigementen (c. 30
+vlg.):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Nog veel onredelijker is het &eacute;chter, dat een mensch, die aan het
+     toeval onderworpen is, niet slechts een demon, als het zoo uitkomt,
+     of de ziel van een overledene, maar koning Helios [de zon] zelf of
+     de Maangodin of een ander der hemelgoden met dreigementen schrik
+     aanjaagt en liegt, opdat zij de waarheid zullen spreken. Want te
+     zeggen, dat hij 'den hemel zal verbrijzelen en de geheimen van Isis
+     zal blootleggen en het in Aby-' dos [in Egypte] verborgene zal
+     toonen en de <a name='Page_163'></a>bark [waarop naar het Egyptisch geloof, de zonnegod
+     het hemelruim omzeilt] zal doen stilstaan en de ledematen van
+     Osiris voor Typhon zal uitstrooien&mdash;is er eene grootere
+     geestesverbijstering denkbaar, dan te dreigen met hetgeen men noch
+     zag, noch vermag, of eene meer vernederende vreesachtigheid dan om
+     net evenals onnadenkende kinderen, voor z&oacute;&oacute; ijdele schrikbeelden en
+     verzinsels bang te zijn?&quot; </p></div>
+
+<p>Het antwoord hierop luidt (VI, 5 vlg.):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Met al dit soort van tooverspreuken bedreigen de menschen niet,
+     zooals gij meent, de zon of de maan of den een of ander der
+     hemelgoden (want dan zouden er nog grooter absurditeiten geschieden
+     dan waarover gij uwen onwil betuigt), maar, zooals ik in 't
+     voorafgaande zeide, een geslacht van in den kosmos verspreide
+     krachten, dat geen geest des onderscheids of rede bezit, dat van
+     een ander rede ontvangt en naar hem luistert, maar geen eigen
+     inzicht heeft, noch het ware van het leugenachtige of het mogelijke
+     van het onmogelijke onderscheidt. Dit geslacht wordt door het
+     uitstooten van opeengehoopte dreigementen in beweging en tot
+     verbijstering gebracht, daar het immers in zijn aard ligt, zelf
+     gedreven te worden door krachtuitspraken en anderen mee te sleuren
+     door zijne eigen verbijsterde en onbestendige verbeelding.</p>
+
+<p>     Maar dit heeft ook nog eene andere reden en wel als volgt. De
+     the&uuml;rg [hoogere magi&euml;r] gebiedt <a name='Page_164'></a>de kosmische machten door de
+     kracht der geheimenissen niet meer als mensch of zich van eene
+     menschelijke ziel bedienende, maar als in de rij der goden
+     uitstekende gebruikt hij grootere dreigementen dan met zijn eigen
+     wezen overeenstemt, niet als of hij alles zou doen, wat hij
+     verzekert, maar bij een diergelijk gebruik van formules toonende
+     hoe groot en van welken aard de kracht is, die hij bezit door zijne
+     eenheid met de goden, welke de kennis der verborgene symbolen hem
+     heeft verschaft&quot;. </p></div>
+
+<p>Die symbolen bestonden uit allerlei zinspelingen op de mythologie, uit
+figuren, voorwerpen, uitheemsche namen en zonderlinge
+letterverbindingen, waarvan immers de gnostieke geschriften; (z.b. IV)
+en de tooverpapyri wemelen. En wanneer de symbolieke beteekenis van die
+woorden en klankverbindingen voor ons onbegrijpelijk is,| dan is dit,
+volgens Iamblichus (VII, 4) &quot;juist het meest aanbiddenswaardige er aan;
+ze is immers te verheven, dan dat ze voor ons denken zou kunnen worden
+ontleed&quot;, vgl. ook de volgend uitspraak(II, 11): &quot;Zoowel eene de
+godenwaardige voltrekking van de geheime en alle denken te boven gaande
+handelingen als de macht van de onuitsprekelijke en door de goden alleen
+begrepene symbolen geeft ons de the&uuml;rgische &eacute;&eacute;n wording&quot;.</p>
+
+<p>Aangaande die dreigementen verdient nog het volgende uit Iamblichus (VI,
+7) onze aandacht:</p>
+
+<a name='Page_165'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;De demonen houden de wacht over de onuitsprekelijke mysteri&euml;n
+     juist daarom zoo nauwgezet, omdat daardoor voornamelijk de orde in
+     't heelal wordt bewaard. Want daarom blijven de deelen van het Al
+     in rij en orde, omdat de weldadige macht van Osiris zuiver en
+     onbevlekt blijft en zich niet vermengt met de aan haar
+     tegenovergestelde disharmonie en verwarring. Het leven van alle
+     dingen blijft rein en onbedorven, omdat de verborgene en
+     levenbarende en redelijke schoonheid van Isis niet in het
+     verschijnende en zichtbare lichaam neerdaalt. In eeuwige beweging
+     en in eeuwige wording blijft alles, omdat de loop der zon nooit
+     stilstaat, volmaakt en zuiver blijft alles, omdat de verborgenheden
+     in Abydos nooit worden onthuld. Waaraan nu het universum zijn
+     behoud te danken heeft (ik bedoel aan het feit dat de geheimen
+     altijd verborgen bewaard worden en dat het onuitsprekelijke wezen
+     der goden nooit het tegenovergestelde lot ondergaat), daarvan
+     kunnen de aardsche demonen niet eens hooren, dat het ooit anders
+     zou zijn of geprofaneerd zou worden en daarom heeft eene zoodanige
+     wijze van bezweren eenige macht over hen&quot;. </p></div>
+
+<p>Wij komen op Iamblichus, die meer tot de vierde eeuw en tot eene andere
+denkrichting behoort, later terug.</p>
+
+<p>Dat ook de belletrie sterk in het teeken der magie stond, blijkt o.m.
+uit Heliodorus' &quot;Aethiopische verhalen&quot;, een roman die zoowel door
+<a name='Page_166'></a>fijne compositie als door fraaie beschrijvingen uitmunt en waaraan nog
+in latere tijden beroemde auteurs veel hebben ontleend. In dezen roman,
+die naar alle waarschijnlijkheid uit de laatste decenni&euml;n van de derde
+eeuw dagteekent, wordt o.m. het leven van een Isispriester, Calasiris,
+uitvoerig beschreven en daardoor als 't ware eene encyclopaedie van het
+magische gegeven. Het belangrijkste daarvan is wel de passage, waar
+Calasiris het onderscheid tusschen de &quot;echte&quot; en de &quot;valsche&quot; wijsheid
+der Egyptenaren uiteenzet (III, 16):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De eene is vulgair en wandelt, om het zoo uit te drukken, laag op
+     den grond, dient de spoken en geeft zich met doode lichamen af,
+     kleeft aan kruiden en hecht aan bezweringen; haar einddoel is nooit
+     iets goeds, noch voor haar zelve, noch voor hen, die zich van haar
+     bedienen; meestal faalt ze in hare pogingen, en brengt ze iets tot
+     stand, dan is het nog maar iets akeligs en armzaligs; ze laat
+     dingen zien, waarvan in werkelijkheid niets bestaat; ze stelt
+     verwachtingen te leur, is de uitvindster van ongeoorloofde
+     practijken en dienares van onbeteugelde lusten; de andere
+     daarentegen, de ware wijsheid, wier naam deze basterd zich
+     valschelijk toe&euml;igent, die wij priesters en profeten van jongsaf
+     beoefenen, ziet omhoog ten hemel, heeft omgang met de goden en deel
+     aan de natuur der machtigere wezens; ze speurt de bewegingen der
+     sterren op en heeft tot winst de voorkennis der toekomst.&quot; </p></div>
+
+<p><a name='Page_167'></a>Zie hier dan het verschil tusschen &quot;go&euml;tie&quot; en &quot;the&uuml;rgie&quot; of &quot;zwarte&quot;
+en &quot;witte&quot; magie, zooals men het nu gewoon is te noemen. Maar het
+verschil ligt ten slotte meer in de bedoelingen dan in de handelingen
+zelf, en ook wat de bedoelingen aangaat, wordt het verschil niet altijd
+streng in acht genomen, daar immers Calasiris zelf herhaaldelijk
+verzekert (II, 33, IV, 7 en 14) door medehulp van demonen liefde op te
+wekken.</p>
+
+<p>Bijzonder merkwaardig is in de aangehaalde passage de zinsnede, dat de
+lagere magie &quot;dingen laat zien, waarvan in werkelijkheid niets bestaat.&quot;
+Dit wordt meer vermeld. Zoo sprak bijv. Celsus, in zijne bestrijding van
+'t Christendom (&plusmn; 178) o.a. van lieden, die van de Egyptenaren de kunst
+hadden geleerd om o.m. &quot;kostbare maaltijden en tafels met gebak en
+dessert te toonen, waarvan in werkelijkheid niets voorhanden is&quot;.<a name='FNanchor_81_81'></a><a href='#Footnote_81_81'><sup>[81]</sup></a> In
+een zekeren magischen papyrus wordt die illusie aan de tooverkracht van
+een geest toegeschreven: op eene wel is waar bedorvene, maar toch wat
+den zin betreft, duidelijke plaats, luidt het nl.: &quot;en indien gij een
+maaltijd wilt aanrichten, zeg: iedere ruimte zooals het behoort ... snel
+en onmiddellijk, terstond ... huizen met gouden daken, muren ...
+glinsterende ... gij zult dit ook zien: men houdt het voor werkelijk,
+maar het is slechts <a name='Page_168'></a>voor het aanschouwen&quot;.<a name='FNanchor_82_82'></a><a href='#Footnote_82_82'><sup>[82]</sup></a> In een zeker Christelijk
+geschrift, welks auteur ons niet bekend is, worden de wonderen welke de
+Egyptische toovenaars tegenover de wonderen van Mozes en A&auml;ron stelden
+(vgl. Exodus VII, 11, 12, 22 en VIII, 7), tot diergelijke illusies
+herleid: &quot;De wonderen, door Mozes verricht, bewerkten, daar zij door
+middel van de goddelijke kracht geschiedden, eene re&euml;ele verandering van
+het voorwerp in datgene, wat tot stand kwam; de wonderen, door de
+bezweerders verricht, geschiedden door de kracht der demonen, die de
+oogen der toeschouwers in dier voege betooverden, dat ze wat geen slang
+was, als eene slang, wat geen bloed was, als bloed, en wat geen
+kikvorschen waren, als kikvorschen zagen&quot;.<a name='FNanchor_83_83'></a><a href='#Footnote_83_83'><sup>[83]</sup></a> Eene andere, realistische
+verklaring van deze magische vertooningen, zullen wij later ter sprake
+brengen.</p>
+
+<p>Wij wenschen hier nog een fragment uit de beschrijving van eene
+doodenbezwering aan toe te voegen (VI, 14):</p>
+
+<p>Calasiris en eene reisgenoote van hem zijn op een avond &quot;terwijl de maan
+juist opkwam en met helder licht alles bestraalde&quot;, getuigen van een
+tooneel &quot;wel is waar niet onschuldig, maar bij de Egyptische vrouwen
+gebruikelijk.&quot; Eene oude vrouw nl., &quot;in de meening van een oogenblik te
+<a name='Page_169'></a>hebben, waarop ze niet gestoord en bespied werd, groef eerst een kuil,
+stak vervolgens een brandstapel aan den buitenkant ervan in brand en
+legde midden tusschen beide het lijk van haar zoon; ze nam een aarden
+mengvat van een drievoet er naast, goot honig in den kuil en wederom uit
+een ander vat melk en plengde wijn uit een derde. Voorts wierp ze een
+klomp van deeg en vet, tot het beeld van een man gevormd en met laurier
+en venkel bekransd, in de groeve. Hierna greep ze een zwaard en na zich
+in extase te hebben gebracht, riep ze de maangodin met vele barbaarsche
+en vreemd klinkende namen aan, sneed zich in den arm, veegde met een
+lauriertak zich het bloed af en besprenkelde den brandstapel; ze deed
+nog andere wonderbaarlijke dingen, bukte zich eindelijk over het lijk
+van haar kind, fluisterde hem eene bezwering in 't oor, deed hem
+ontwaken en noodzaakte hem door hare tooverkunsten recht op te staan.&quot;</p>
+
+<p>Niet echter wijsgeeren en schrijvers alleen, maar ook keizers waren de
+magie toegedaan.</p>
+
+<p>Caracalla (211-217), die de Isisreligie met den oud-Romeinschen
+eeredienst gelijk stelde, en ter eere van Apollonius van Tyana een
+heiligdom oprichtte<a name='FNanchor_84_84'></a><a href='#Footnote_84_84'><sup>[84]</sup></a>, liet overal vandaan magi&euml;rs ontbieden en
+trachtte door middel van doodenbezwering te weten te komen welk een
+einde hem <a name='Page_170'></a>wachtte en of iemand een aanslag op de heerschappij
+beraamde.<a name='FNanchor_85_85'></a><a href='#Footnote_85_85'><sup>[85]</sup></a> Heliogabalus (218-222), een vurig vereerder van Cybele
+(z.b. IV), bediende zich ten allen tijde van &quot;duizenden&quot; amuletten en
+liet, naar verzekerd wordt, door toovenaars geheime offers van knapen
+uit de hoogste standen brengen, ten einde uit hunne ingewanden de
+toekomst te kunnen voorspellen<a name='FNanchor_86_86'></a><a href='#Footnote_86_86'><sup>[86]</sup></a>; een onzer bekendste romanciers heeft
+dit op artistiek-griezelige wijze beschreven.</p>
+
+<p>Naar aanleiding van deze laatste beschuldiging, die, zooals (in III)
+bleek en nog blijken zal, ook tegen anderen is gericht, zij hier
+opgemerkt, dat voorzoover wij weten, de tooverpapyri, d.w.z. de
+offici&euml;ele bescheiden omtrent de magie, slechts in twee (reeds in III en
+in dit hoofdstuk vermelde) passages, die bovendien parallelplaatsen
+zijn, van menschenoffers melding maken en dan nog wel met afkeuring. Men
+kan gerust aannemen, dat althans in het Romeinsche keizerrijk niet dan
+bij hooge uitzondering menschen ter wille van magische doeleinden zijn
+gedood. De geheimzinnigheid, waarmede de toovenaars&mdash;zooals trouwens ook
+de Christenen&mdash;zekere handelingen verrichtten, was geen gegronde reden,
+om daarbij aan het ergste te denken. Het meeste bloed werd ook toen ter
+tijd in 't openbaar vergoten.</p>
+
+<p><a name='Page_171'></a>Alexander Severus (222-235), zachtzinnig en verdraagzaam, had in zijne
+huiskapel naast de beeltenissen van Orpheus en Christus ook die van
+Apollonius.<a name='FNanchor_87_87'></a><a href='#Footnote_87_87'><sup>[87]</sup></a> Aurelianus (270-275), een der grootste keizers, evenzeer
+uitmuntende in 't oorlogvoeren als in 't landsbestuur, liet zich door
+eene verschijning van Apollonius weerhouden om diens vaderstad te
+verwoesten en beloofde hem standbeelden en een tempel op te richten.<a name='FNanchor_88_88'></a><a href='#Footnote_88_88'><sup>[88]</sup></a>
+Daarentegen vaardigde de achterdochtige Diocletianus (284-305), aan
+wiens naam de wreedste van alle Christenvervolgingen in 't Romeinsche
+rijk verbonden is, ook strenge bepalingen tegen de magie uit.</p>
+
+<p>Wij gaan nu tot de Christenen over, om hunne houding tegenover de magie
+nader te bepalen.</p>
+
+<p>Tertullianus uit Afrika (&plusmn;155-&plusmn;220), een der vernuftigste en
+zeggingskrachtigste, maar tevens ook een der bekrompenste en
+onverdraagzaamste voorvechters die het Christendom ooit heeft gehad,
+hield de magie voor eene mixtuur van goochelarij en duivelswerk.</p>
+
+<p>Allerkarakteristiekst is de volgende, overigens niet gemakkelijk te
+vertalen passage uit zijn &quot;Verweerschrift&quot; (197), waarin hij (c. 23)
+naar aanleiding van de &quot;wonderen&quot; der goden uitroept:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Indien voorts ook de magi&euml;rs fantomen te voorschijn roepen en de<a name='Page_172'></a>
+     zielen van reeds afgestorvenen schandaliseeren, indien zij knapen
+     tot het uitspreken van orakelen nopen[?], indien zij door middel
+     van goocheltoeren vele wonderen schijnen te verrichten, indien zij
+     ook droomen zenden, daar zij de eens voor al aangeroepene macht van
+     engelen en demonen tot bijstand hebben, door welke ook geiten en
+     tafels gewoon zijn geraakt te voorspellen, hoe veel meer zal die
+     macht [nl. de demonen] naar eigen verkiezing en tot haar eigen
+     voordeel met alle kracht trachten te volbrengen, wat ze in eens
+     anders belang [nl. dat van den magi&euml;r] doet?&quot; </p></div>
+
+<p>Van geiten bij de wichelarij is ook elders sprake, vgl. bijv. Diodorus
+uit Sicili&euml;, een geschiedschrijver ten tijde van keizer Augustus, (XVI,
+26): &quot;Men zegt dat oudtijds geiten het orakel [te Delphi] hebben
+ontdekt, en om die reden bedienen de Delphi&euml;rs zich tot nu toe meestal
+van geiten om godspraken te verkrijgen&quot;. En wat de voorspellende tafels
+betreft, zullen wij in het verder verloop van dit hoofdstuk een hoogst
+interessant geval hiervan vermelden.</p>
+
+<p>Uitvoerig behandelt Tertullianus de doodenbezwering in zijn geschrift:
+&quot;De ziel&quot;, de eerste proeve van eene Christelijke psychologie, overigens
+reeds dateerende uit den tijd, toen hij met de secte der zg.
+Montanisten, ultra-rigoristische dwepers, sympathiseerde en met de kerk
+op gespannen voet stond (na 202/3).</p>
+
+<p><a name='Page_173'></a>Het gaat hier in de eerste plaats om de oproeping van ontijdig
+gestorvenen of gewelddadig omgekomenen, waarvan immers, zooals wij boven
+gezien hebben, in de tooverpapyri herhaaldelijk sprake is. Tertullianus
+wil van eene werkelijke verschijning der afgestorvenen niets weten en
+verklaart (c. 57) de magie &quot;zooals bijna allen&quot;(!) ronduit voor
+&quot;bedrog&quot;. &quot;De aard en wijze echter van dit bedrog ontgaat alleen den
+Christenen niet&quot;. En hoe gaat dit dan in zijn werk? &quot;Wel is waar worden
+de ontijdig gestorvenen en gewelddadig omgekomenen aangeroepen, op grond
+van het schijnbaar geloofwaardige argument, dat die zielen, welke een
+wreed en ontijdig uiteinde door geweld en onrecht aan het leven
+ontrukte, bij wijze van wedervergelding het meest tot het plegen van
+geweld en onrecht geneigd zouden zijn. Maar het zijn demonen, die onder
+hun schijn werken en nog wel het meest diegenen, die in hen huisden toen
+zij nog leefden en die hen tot zulk een uiteinde brachten. Want wij
+nemen aan, dat zoowat geen mensch zonder demon is en aan velen is het
+bekend, dat door toedoen der demonen ontijdige en afgrijselijke
+sterfgevallen worden bewerkt.... Ook dit bedrog van den boozen geest die
+onder het voorkomen van de overledenen schuilt, toonen wij, als ik mij
+niet vergis, ook door de feiten aan, omdat hij bij de exorcismen zich
+soms voor een der ouders van zijn slachtoffer [t.w. den bezetene]
+uitgeeft, soms voor een gladiator, of een <a name='Page_174'></a>dierenvechter, zooals ook bij
+andere gelegenheden voor een god, op niets meer bedacht dan om juist dat
+uit te schakelen, wat wij verkondigen, dat nl, alle zielen naar de
+onderwereld worden gedreven; het geloof aan het oordeel en de
+wederopstanding wil hij aan 't wankelen brengen. En toch erkent die
+demon, nadat hij de aanwezigen heeft getracht te misleiden, ten slotte
+door den aandrang der goddelijke genade overwonnen, zijns ondanks de
+waarheid&quot;.</p>
+
+<p>Dit laatste slaat op de bedoelde exorcismen, d.w.z. bezweringen om
+&quot;booze&quot; geesten uit de bezetenen te bannen (z.b. III), eene practijk,
+voornamelijk door de Christenen uitgeoefend. Het tot zwijgen brengen van
+den &quot;boozen&quot; geest werd dan voor een bewijs van de waarheid der
+Christelijke leer gehouden. Maar hooren wij Tertullianus verder:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Aldus is ook bij dat andere soort tooverij, welke, naar men
+     gelooft, ook reeds tot rust gekomene zielen aan de onderwereld
+     ontrukt en aan het gezicht vertoont, geen ander bedrog meer aan 't
+     werk [n.l. dan dat der demonen]. Vooral omdat er ook een fantoom
+     bij wordt vertoond, omdat er ook een lichaam bij wordt gevormd; en
+     het is voor hem geen moeite, het uiterlijk gezicht te misleiden,
+     wien het gemakkelijk valt, de innerlijke scherpte des geestes te
+     verblinden. Aan Farao en de Egyptenaren schenen de slangen, die uit
+     de tooverstaven ontstaan waren, ook toe lichamen <a name='Page_175'></a>te zijn [vgl.
+     Exod. VII, 12], maar de waarheid van Mozes verslond de leugen
+     [d.w.z. de staf van A&auml;ron verslond de staven der toovenaars, t.p.]
+     Veel deden ook de magi&euml;rs Simon en Elymas tegen de apostelen, maar
+     de straf van blindheid was geen goocheltoer [z.b. IV]. Wat voor
+     nieuws is het, als de onreine geest ook nu de waarheid na&auml;apt?
+     Ziet, de kettersche volgelingen van dienzelfden Simon gaan nu zoo
+     prat op hunne kunst dat ze beloven zelfs de zielen van profeten uit
+     de onderwereld te halen. En ik geloof dat ze dit op leugenachtige
+     wijze vermogen. Immers het stond ook aan den &quot;pythonischen&quot; geest
+     toen ter tijd even goed vrij, de ziel van Samuel na te bootsen,
+     toen Saul, na God te vergeefs te hebben aangeroepen, de dooden
+     raadpleegde.&quot; </p></div>
+
+<p>Tertullianus gaat hiermede over tot het verhaal van de &quot;toovenares van
+Endor&quot;, die een &quot;pythonischen&quot; geest bezat, aldus genoemd, omdat Pytho
+(Delphi) de hoofdzetel van god Apollo, den beschermheer der waarzeggers
+was. Daar dit verhaal ook later nog herhaaldelijk ter sprake komt,
+willen wij het hier, tot betere ori&euml;nteering van den lezer, in zijn
+geheel mededeelen.</p>
+
+<p>Het staat in I Samu&euml;l 28.</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;(5) Toen Saul het leger der Filistijnen zag, werd hij bevreesd en
+     zeer ontsteld. (6) Hij raadpleegde Jahwe, maar Jahwe antwoordde hem
+     niet, noch door droomen, noch door de uriem, noch door de profeten.</p>
+
+<p>     <a name='Page_176'></a>(7)Toen zeide Saul tot zijne dienaren: &quot;Zoekt mij eene vrouw die
+     over een onderaardschen geest beschikt, opdat ik tot haar ga en
+     haar raadplege.'' Zijne dienaren zeiden tot hem: &quot;Zie te Endor
+     woont eene vrouw die over een onderaardschen; geest beschikt.&quot; (8)
+     Toen maakte Saul zich onkenbaar, trok andere kleederen aan en ging
+     met twee mannen derwaarts. In den nacht kwamen zij bij de vrouw, en
+     hij zeide tot haar: &quot;Voorzeg mij de toekomst door den
+     onderaardschen geest; doe voor mij opkomen, dien ik U noemen zal.
+     (9) Maat de vrouw zeide tot hem: &quot;Gij weet wel wat Sau gedaan
+     heeft, hoe hij de toovenarij en waarzeggerij uit het land heeft
+     uitgeroeid. Waarom legt gij mij dan een valstrik om mij ter dood te
+     laten brengen?&quot; (10) Toen zwoer Saul haar bij Jahwe &quot;Zoo waar als
+     Jahwe leeft, gij zult om deze zaak geen straf beloopen.&quot; (11) Nu
+     zeide de vrouw &quot;Wien zal ik voor U doen opkomen?&quot; Hij zeid &quot;Doe
+     Samu&euml;l voor mij opkomen&quot;. (12) Doch toen de vrouw Samu&euml;l zag,
+     schreeuwde zij luidkeels en zeide tot Saul: &quot;Waarom hebt gij mij
+     bedroge Gij zijt Saul zelf!&quot; (13) Maar de koning zeide tegen haar:
+     &quot;Vrees niet. Zeg wat gij <i>ziet</i>&quot;. Toen zeide de vrouw tot Saul:
+     &quot;Een Goddelijk wezen zie ik uit den grond opkomen&quot;. (14) Hij zeide
+     tot haar &quot;Hoe ziet het er uit?&quot; Zij antwoordde: &quot;Een oude man komt
+     op; in een mantel is hij gehuld&quot;. Hier neigde Saul, begrijpende dat
+     het Samu&euml;l was zijn aangezicht ter aarde en wierp zich neder
+     <a name='Page_177'></a>(15)Samu&euml;l zeide tot Saul: &quot;Waarom hebt gij mij in mijne rust
+     gestoord door mij te doen opkomen?&quot; Saul zeide: &quot;Ik ben zeer
+     beangstigd: de Filistijnen voeren oorlog tegen mij en God is van
+     mij geweken en heeft mij niet meer geantwoord, noch door de
+     profeten, noch door droomen, [noch door de uriem]. Daarom heb ik U
+     geroepen, om mij te verkondigen wat ik doen moet.&quot; (16)Samu&euml;l
+     zeide: &quot;Waarom ondervraagt gij mij, terwijl Jahwe van U geweken is
+     en de partij van Uwen naaste gekozen heeft? (17)Jahwe doet U zooals
+     hij door mij gesproken heeft; hij scheurt U het koningschap uit de
+     hand en geeft het aan Uwen naaste, aan David. (18)Omdat gij niet
+     naar Jahwe geluisterd en zijnen toorngloed tegen Amalek niet
+     voltrokken hebt, daarom heeft Jahwe thans evenzoo aan U gedaan.
+     (19)Hij zal ook Isra&euml;l met U in de hand der Filistijnen geven;
+     morgen zult gij en Uwe zonen bij mij zijn en zal Jahwe bovendien
+     het leger van Isra&euml;l aan de hand der Filistijnen overleveren&quot;.
+     (20)Toen viel Saul haasstiglijk lang uit op den grond want hij was
+     zeer bevreesd geworden vanwege Samu&euml;ls woorden en had bovendien
+     geen kracht, daar hij den ganschen dag en den gansenen nacht niets
+     gegeten had&quot;. </p></div>
+
+<p>De &quot;uriem&quot; waren een orakel waarbij men door het werpen van zekere loten
+den wil Gods trachtte te weten te komen; het antwoord kon echter, zooals
+uit v. 6 blijkt, ook geheel uitblijven.</p>
+
+<p><a name='Page_178'></a>Dat de toovenares Samu&euml;l, zooals hij verschijnt, een goddelijk wezen
+noemt, stemt goed overeen met het geloof, door ons in IV vermeld, dat de
+overledenen als &quot;demonen&quot;, d.w.z. alsbovenmenschelijke wezens werden
+beschouwd.</p>
+
+<p>Waarschijnlijk had Saul opzettelijk gevast, om zich op de
+doodenbezwering voor te bereiden, daar immers onthouding, althans van
+zekere spijzen, algemeen geacht werd eene der voornaamste
+voorbereidingen tot magische handelingen te zijn.</p>
+
+<p>Laten we nu zien, hoe Tertullianus dit verhaal uitlegt:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Verre zij het van ons te gelooven, dat de ziel van eenig heilige,
+     laat staan van een profeet, door een demon te voorschijn is
+     gehaald, daar wij weten dat Satan zelf zich in een engel des lichts
+     [2: Cor. XI, 14], hoe veel te meer dus in een man des lichts
+     verandert en aan 't einde [der wereld] zich zelfs voor God zal
+     uitgeven [2 Thess. II, 4] en wonderbaarlijkere teekenen zal
+     verrichten, om, zoo mogelijk, de uitverkorenen te verleiden [Matth.
+     XXIV, 24]. Zou hij, zoo ooit, toen geaarzeld hebben, zich voor een
+     profeet Gods uit te geven, vooral tegenover Saul, in wien hij zelf
+     reeds huisde? Meen niet, dat de demon, die het fantoom; deed
+     ontstaan een ander was dan die welke het aanbeval, maar dat
+     dezelfde geest &egrave;n in de leugenprofetes, &egrave;n in den afvallige
+     gemakkelijk loog, om geloof te vinden, die geest, door wien Saul's
+     <a name='Page_179'></a>schat daar was, waar ook zijn hart was, nl. waar God niet was. En
+     derhalve zag hij ook door middel van dengene, door wien hij
+     geloofde te zullen zien, omdat hij hem geloofde door wien hij zag.&quot; </p></div>
+
+<p>Als men echter het verhaal onbevangen leest, dan blijkt er duidelijk uit
+dat de bezweerster, maar niet dat Saul de verschijning zag, en evenmin
+zal een onpartijdig lezer uit het verhaal de conclusie trekken dat de
+schrijver ervan niet aan de realiteit van Samu&euml;l's manifestatie
+geloofde.</p>
+
+<p>Overigens staat Tertullianus volstrekt niet zoo ongeloovig tegenover
+openbaringen uit eene andere wereld, als zij slechts door middel van
+Montanistische profetie tot hem komen. Dit leert ons hetzelfde geschrift
+(c. 9):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Er is thans eene zuster bij ons, aan wie de genade der
+     openbaringen is ten deel gevallen, die ze in de kerk, te midden van
+     den Zondagsdienst, door de extase in den geest ontvangt; ze houdt
+     gesprekken met engelen, soms ook met den Heer en ziet en hoort
+     geheimenissen en doorgrondt de harten van sommigen en verstrekt
+     geneesmiddelen aan hen, die er naar verlangen.&quot; </p></div>
+
+<p>Ongeveer in de jaren 230-235 schreef de bisschop Hippolytus zijne
+&quot;Weerlegging van alle secten&quot;, inzonderheid tegen de in IV behandelde
+Gnostieken gericht, waarin hij echter ook een hoofdstuk afzonderlijk aan
+de magi&euml;rs wijdde. Dit hoofdstuk is blijkbaar ontleend aan een recent
+populair-wetenschappelijk geschrift over physica <a name='Page_180'></a>en mechanica, waarbij
+ook de kunstgrepen der goochelaars nader ter sprake kwamen. Wij halen,
+als bijzonder karakteristieke proef, de verklaring van eene
+&quot;godenverschijning&quot; aan (IV, 35 vlg.):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Dat Hecatē in vurige gedaante door de lucht schijnt te ijlen,
+     bewerkt hij [de magi&euml;r] door eene kunstgreep als volgt: Hij
+     verstopt een handlanger ergens waar hij het geschikt acht en neemt
+     zijne slachtoffers met zich mee en maakt hen wijs, dat hij hun zal
+     toonen hoe de godin in vurige gestalte door de lucht rijdt. Hij
+     beveelt hun, voor hunne oogen op te passen en, zoodra ze de vlam in
+     de lucht zien, zich te omhullen en op het aangezicht neer te vallen
+     totdat hij zelf hen roept en als hij hun dat heeft uiteengezet,
+     galmt hij in een nacht zonder maneschijn de volgende aanroeping in
+     verzen uit: </p></div>
+
+
+<span style='margin-left: 6em;'>Gij, in den Hades, op aard,' in den hemel gehuldigd, o Bombo!</span><br />
+<span style='margin-left: 6em;'>Gij, die in driesprongen huist, lichtdragende, nachtelijke zwerfster,</span><br />
+<span style='margin-left: 6em;'>Gij, die de duisternis mint en een afkeer hebt van het daglicht,</span><br />
+<span style='margin-left: 6em;'>Gij, die in hondengeblaf U vermeit en in moord U verlustigt,</span><br />
+<span style='margin-left: 6em;'>Gij, die het slagveld betreedt en de sombere kerkhoflanen,</span><br />
+<span style='margin-left: 6em;'>Gij, die belust zijt op bloed en den sterflingen schrik op het lijf jaagt,</span><br />
+<span style='margin-left: 6em;'>Gorgo! Mormo! Godin van de maan, gij, rijk aan gestalten,</span><br />
+<span style='margin-left: 6em;'>Moogt gij, wij bidden het U, goedgunstig ons offer genaken!</span><a name='Page_181'></a><br />
+
+<p>Als hij dit gesproken heeft, ziet men een vuur door de lucht ijlen en de
+toeschouwers, huiverende voor dien wonderlijken aanblik, omhullen zich
+de oogen en vallen sprakeloos ter aarde neder. Maar heel het geweldige
+kunststuk bestaat hierin: De handlanger, die, zooals ik zeide, verstopt
+is, houdt een wouw of gier vast, met werk omwonden, en steekt hem,
+zoodra hij hoort dat de bezwering afgeloopen is, in brand en laat hem
+los. De vogel, door de vlam in de war gebracht, gaat de hoogte in en
+bespoedigt zijne vlucht, maar die dwazen verbergen zich bij dien aanblik
+alsof ze iets goddelijks hadden gezien. De vogel, ronddraaiende door den
+vuurgloed, strijkt neer, waar hij maar kan en doet nu eens huizen dan
+weer hoven in vlammen opgaan.&quot;</p>
+
+<p>Men heeft terecht opgemerkt, dat dit middel, zooals ook andere middelen,
+die Hippolytus opgeeft, kwalijk ten uitvoer is te brengen. Ook is het
+juist, dat voor de uitvoering van verschillende kunststukken zelf weer
+magische middelen benoodigd zijn, voor wier uitwerking niet de ervaring,
+maar de overlevering borg stond. Maar het meest merkwaardige is wel, dat
+Hippolytus zelf, ondanks al die mechanische kunstgrepen, ook veel aan
+demonische invloeden toeschrijft.</p>
+
+<p>Origenes uit Alexandri&euml; (geb. omstreeks 184), <a name='Page_182'></a>de grootste en
+ongelukkigste van alle oud-Christelijke schrijvers, tijdens zijn leven
+miskend, na zijn dood verketterd, Origenes, wiens geest vrijwel al het
+toen weetbare omvatte, heeft ook aan de magie zijne aandacht geschonken.</p>
+
+<p>In zijn werk &quot;Over de principi&euml;n&quot;, de eerste Christelijke dogmatiek,
+zegt hij (III, 3,3):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Wat moet moet men zeggen van hen, die zij [de Grieken]
+     ge&iuml;nspireerden noemen, door wie tengevolge van de inwerking der
+     demonen, die hen regeeren, antwoorden worden gegeven in verzen
+     volgens de regelen der kunst? Maar ook diegenen, die men magi&euml;rs of
+     boosdoeners noemt hebben meer dan eens door aanroeping van demonen
+     knapen van nog teeren leeftijd zich in verzen doen uiten, die aller
+     bewondering en verbazing wekten [z.b. III, in 't begin]. Het is aan
+     te nemen dat dit aldus in zijn werk gaat: Evenals heilige en
+     vlekkelooze zielen, wanneer zij zich met hun geheele hart en in
+     volle reinheid aan God hebben gewijd, en zich vrij hebben gehouden
+     van alle aanraking met demonen en door streng onthouding zich
+     gezuiverd hebben en vervuld zijn van vrome en godsdienstige
+     leeringen, daardoor deel aan het goddelijke verkrijgen en de genade
+     der prophetie en der overige goddelijke gaven verwerven, aldus moet
+     men veronderstellen dat ook diegenen, die de booze machten vat op
+     zich geven, door bedrijf, leefwijze of beoefening van wat hun lief
+     en welgevallig is, de inspiratie <a name='Page_183'></a>van dezen ontvangen en hunne
+     wijsheid en kennis deelachtig worden.&quot; </p></div>
+
+<p>In zijne, van 248 dateerende, verdediging van het Christendom tegen
+Celsus, komt hij eveneens voor de realiteit der magie op, en wel naar
+aanleiding van Celsus' bewering, dat het er niets toe doet, of men den
+hoogsten God Zeus noemt dan wel hem een anderen naam geeft (I, 24).</p>
+
+<p>Met het oog op het feit, dat de toovenaars veel aan zekere namen en eene
+bepaalde uitspraak daarvan hechten, betoogt Origenes dat &quot;wanneer ook de
+zoogenaamde magie niet, zooals de aanhangers van Epicurus en Aristoteles
+[z.b. II] meenen, eene zaak zonder eenige orde of verband is, maar,
+zooals de er in bedrevenen aantoonen, op vaste regels en grondstellingen
+berust, die echter slechts aan zeer weinigen bekend zijn&quot;, men gerust
+mag beweren, dat de namen Sabaoth, Adonai e.a., welke bij de Hebree&euml;n
+met grooten eerbied worden overgeleverd, niet aan het een of andere
+toeval hun ontstaan te danken hebben, maar op eene zekere geheime
+godsleer&quot; berusten. De namen der hoogere machten kunnen voor zekere
+doeleinden worden gebruikt, mits uitgesproken op eene zekere manier en
+in de taal van dat volk, waarbij ze behooren; de aardsche demonen zijn
+immers in dier voege over de verschillende landstreken verdeeld dat
+bijv. sommigen slechts over Egypte, anderen slechts over Perzi&euml; macht
+uitoefenen.</p>
+
+<p>Het volgende dient tot verdere toelichting (25):</p>
+
+<a name='Page_184'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Wie de geheime beteekenis der namen vermag te beredeneeren, zou
+     ook veel kunnen vinden aangaande de benaming der engelen Gods,
+     waarvan de een Micha&euml;l, een ander Gabri&euml;l, en weer een ander
+     Rapha&euml;l heet, overeenkomstig de diensten die zij in 't heelal
+     verrichten volgens den wil van den albeheerschenden God. Tot
+     beschouwingen van soortgelijken aard geeft ook onze Jezus
+     aanleiding, wiens naam alleen reeds duizenden demonen voor aller
+     oogen uit zielen en lichamen heeft verdreven...</p>
+
+<p>     Wat de kwestie van de namen betreft, moeten wij nog opmerken, dat
+     diegenen, welke in het gebruik der bezweringen ervaren zijn,
+     beweren, dat dezelfde bezwering, in haar eigenaardigen tongval
+     uitgesproken, ten uitvoer kan brengen wat zij belooft, maar dat ze,
+     omgezet in eene andere taal, welke dan ook, krachteloos blijkt te
+     zijn en niets vermag. Dus is het niet de zakelijke beteekenis der
+     woorden, maar zijn het de hoedanigheden en eigenaardigheden der
+     klanken die in zich de kracht hebben om dit of dat te doen&quot;. </p></div>
+
+<p>Dit slaat blijkbaar op de tooverpapyri, waarin ook de namen van engelen
+en van Jezus voorkomen. Hier zij nog opgemerkt, dat Micha&euml;l beteekent:
+&quot;Wie is als God?&quot;, Gabri&euml;l &quot;Man Gods&quot; en Rapha&euml;l &quot;God heeft genezen&quot;.</p>
+
+<p>Met dat al mogen de &quot;wonderen&quot; der magi&euml;rs niet met die van Jezus en de
+apostelen op eene lijn worden gesteld (I, 68):</p>
+
+<a name='Page_185'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Geen van de toovenaars spoort door hetgeen hij doet, de
+     toeschouwers tot zedelijke verbetering aan, noch onderwijst hij
+     hen, die over de vertooningen versteld staan, in de vreeze Gods,
+     noch proeft hij hen te overreden om zoo te leven, dat zij voor God
+     zullen worden gerechtvaardigd. Niets van dit alles doen de
+     toovenaars, daar zij niet kunnen of niet eens willen of geneigd
+     zijn, om zich te bemoeien met hetgeen tot verbetering der menschen
+     dient, daar zij immers ook zelven vol zijn van de schandelijkste en
+     beruchtste zonden. Maar ligt het niet voor de hand, dat Hij, die
+     door de wonderen die Hij verrichtte, de aanschouwenden tot
+     zedelijke verbetering aanspoorde, zich zelf niet alleen aan zijne
+     eigenlijke discipelen maar ook aan de anderen als voorbeeld van het
+     volmaakte leven toonde?&quot; </p></div>
+
+<p>Het verschil tusschen de &quot;wonderen&quot; der magi&euml;rs en die der Christenen is
+dus hierin gelegen dat de laatsten eene zedelijke strekking hebben welke
+aan de tooverij ten eenemale wordt ontzegd. Dat echter ook Origenes bij
+de beoordeeling der magi&euml;rs hier geenszins de noodige objectiviteit in
+acht neemt, is maar al te duidelijk.</p>
+
+<p>Er is ons van Origenes ook nog eene lezing bewaard gebleven over I
+Samu&euml;l 28, 3&mdash;25, d.w.z. over de &quot;toovenares van Endor&quot; (z.b.), waarin
+hij naast allerlei minder klemmende argumentaties ook blijk geeft van
+echte wetenschappelijkheid en met de grootste beslistheid de realiteit
+van <a name='Page_186'></a>Samu&euml;l's verschijning handhaaft. Tot hen, die zooals bijv.
+Tertullianus (z.b.) hier met uitvluchten aankomen als &quot;De satan zelf
+neemt de gedaante van een engel des lichts aan; geen wonder dus, dat ook
+zijne dienaren zich voordoen als dienaren der gerechtigheid&quot;, richt de
+geleerdste van alle oude Christenen de nuchtere vraag (c. 4): &quot;Maar wat
+is het, wat de vrouw zag?&quot;&mdash;&quot;Samu&euml;l&quot;. En waarom luidt het niet: &quot;De
+vrouw zag een demonisch wezen, dat voorgaf, Samu&euml;l te zijn?&quot; Maar er
+staat geschreven: &quot;Saul herkende Samu&euml;l, dat hij het was.&quot; Als het niet
+Samu&euml;l was, had er geschreven moeten staan: &quot;En Saul meende dat het
+Samu&euml;l zelfwas.&quot; Nu staat er echter geschreven: &quot;Saul herkende&quot;, en
+niemand herkent iets wat niet bestaat.&quot; Voorts betoogt Origenes (c. 5
+vlg.), dat de woorden, Samu&euml;l in den mond gelegd, waarheid bevatten,
+hetgeen er niet voor pleit dat een demon, maar dat Samu&euml;l zelf
+verschenen is, en tracht hen, die zich ontzetten bij de gedachte dat de
+heilige Samu&euml;l zich in het schimmenrijk zou bevinden (c. 3), gerust te
+stellen, door uitvoerig te betoogen (c. 6) dat immers Christus zelf, die
+toch hooger staat dan wie ook der profeten en heiligen, naar het
+schimmenrijk is neergedaald.</p>
+
+<p>Toen Hi&euml;rocles, een hooggeplaatst ambtenaar en, naar verluidt, een
+medewerker van de &quot;Diocletiaansche&quot; vervolging (z.b.), in zijn tot de
+Christenen gericht &quot;Waarheidlievend woord&quot; de <a name='Page_187'></a>wonderen van Apollonius
+van Tyana (vgl. IV begin) boven die van Jezus stelde, werd hij (na 311)
+bestreden door Eusebius van Caesarea (later de bekende kerkhistoricus),
+die in een betoog tegen Philostratus' leven van Apollonius scherpe
+kritiek op de verhalen in quaestie oefent en, voor 't geval ze toch
+waarheid mochten bevatten, liefst aan de inwerking van booze geesten
+denkt. Vgl. bijv. de volgende redeneering (c. 31):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Want dat hij [Apollonius] eene epidemie vooruit gevoelde, zou wel
+     is waar kunnen schijnen niets met tooverij te maken te hebben,
+     indien hij dit, zooals hij zelf verzekerde, aan zijne allersoberste
+     en reine leefwijze te danken had, maar misschien was het hem ook in
+     een onderhoud met een demon van te voren medegedeeld&quot;. </p></div>
+
+<p>Het in-'t-leven-terugroepen van een overleden meisje, wat immers ook aan
+Apollonius werd toegeschreven (vgl. IV), is blijkbaar door schijndood te
+verklaren en dus volstrekt geen wonderdaad (t.p.).</p>
+
+<p>In 313 had het groote feit plaats, dat de toestanden in het Romeinsche
+rijk ingrijpend veranderde: Constantijn en zijn medekeizer Licinius
+stelden nl. door het tolerantie-edict van Milaan liet Christendom met de
+andere godsdiensten gelijk. Daar echter de kerk aan andere religies het
+bestaansrecht ontzegde, waren deze van nu af aan feitelijk in het
+ongelijk gesteld en ook de magie kwam daarbij in verdrukking, al toonde
+Constantijn <a name='Page_188'></a>zelf, zooals uit navolgend, in 321 uitgevaardigd
+besluit<a name='FNanchor_89_89'></a><a href='#Footnote_89_89'><sup>[89]</sup></a> blijkt, zich in dit opzicht vrij gematigd:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De wetenschap diergenen moet gestraft en te recht met de strengste
+     wetten gekastijd worden, van wie men ontdekt, dat zij, gewapend met
+     magische kunsten, iets tegen het leven van menschen ondernomen of
+     kuische gemoederen tot wellust verleid hebben. Geen beschuldigingen
+     echter zijn in te brengen tegen geneesmiddelen, in 't belang van
+     menschelijke lichamen gebruikt, of tegen tooverspreuken, in
+     landelijke streken onschuldiglijk toegepast om bij rijpen wijnoogst
+     zich van vrees voor slagregens of schade door hagelsteenen te
+     vrijwaren, hulpmiddelen waardoor niemands leven of goede naam
+     gevaar loopt, maar wier uitwerking moet dienen om te beletten dat
+     goddelijke gaven en menschelijke arbeid te niet gaan.&quot; </p></div>
+
+<p>Het Neoplatonisme, dat in steeds toenemende mate de verdediging van de
+oude godsdiensten tegen het Christendom op zich nam, had toenmaals als
+leider den reeds bovenvermelden Iamblichus. Een geschiedschrijver van
+omstreeks 400, Eunapius, die zijn leven in korte trekken schetst,
+verzekert ons dat de gevierde wijsgeer de magie practisch beoefende. Wij
+wenschen hieromtrent den lezer nader in te lichten.<a name='FNanchor_90_90'></a><a href='#Footnote_90_90'><sup>[90]</sup></a></p>
+
+<p>De leerlingen van Iamblichus, wien hij een bewijs <a name='Page_189'></a>had gegeven van zijne
+supranormale gave, wenschten gaarne iets grooters te ervaren en hij
+antwoordde hun, dat dit niet van hem zelf, maar van het juiste tijdstip
+afhing. Toen ze zich nu eenigen tijd daarna, in het mooie seizoen, naar
+Gadara hadden begeven, eene Syrische stad, die om hare warme bronnen
+beroemd was, kwamen zij nogmaals met hetzelfde verzoek tot hem:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Glimlachende zeide Iamblichus: &quot;Het is wel is waar niet
+     overeenkomstig den ritus, dit te toonen, maar om Uwentwille zal het
+     geschieden.&quot; Hij beval zijnen begeleiders, van de inboorlingen te
+     vernemen, hoe twee van de warme bronnen, die wel kleiner, maar
+     liefelijker dan de anderen waren, van oudsher genoemd werden. Nadat
+     zij aan zijne opdracht hadden voldaan, zeiden zij: &quot;Het is
+     volstrekt geen geheim: deze hier heet Eros [liefde] en deze in de
+     nabijheid heeft den naam van Anteros [wederliefde],&quot; Hij echter
+     raakte terstond het water aan (want hij zat juist op den rand,
+     waarover heen de stroom zich uitstortte), voegde er eene korte
+     spreuk aan toe en riep van onder uit de bron een knaap te
+     voorschijn. De knaap was blank van huidkleur en van tamelijke
+     grootte; zijne goudachtige haren omglansden zijn rug en borst en
+     over 't geheel leek hij op iemand, die zich baadde of gebaad had.
+     Verbazing beving de vrienden, hij echter zeide: &quot;Laten wij naar de
+     bron hier naast gaan&quot; en hij ging hun voor, in gepeins verzonken.
+     Nadat hij ook daar dezelfde <a name='Page_190'></a>handeling had voltrokken, riep hij den
+     anderen Eros te voorschijn, aan den vorige in alles gelijk, behalve
+     dat zijne haren donkerder en met lichtblond gemengd neerstroomden.
+     Beide knapen omhelsden hem en leunden tegen hem aan alsof hij hun
+     eigen vader was. Hij echter gaf ze aan hunne eigen verblijven terug
+     en ging, na zich gebaad te hebben, heen, terwijl de vrienden van;
+     ontzag vervuld waren.&quot; </p></div>
+
+<p>Eunapius verzekert hierbij zegslieden te volgen, &quot;die aan andere dingen
+geen geloof schonken, maar voor de waarneming van het aanschouwde
+moesten bukken.&quot;</p>
+
+<p>Men heeft dit verhaal voor &quot;mal&quot; uitgemaakt; en vrijwel als een
+verzinsel beschouwd. Daarmede zijn echter de moeilijkheden, die het
+oplevert, niet uit den weg geruimd. Immers de &quot;malle wonderverhalen&quot; van
+Eunapius komen zeer goed overeen met wat de grootste Neoplatonische
+denkers hebben geleeraard. Iamblichus zelf weidt in het boven door ons
+aangehaalde geschrift &quot;Over de mysteri&euml;n&quot; (II, 3) nader uit over de
+schoonheid zoowel van de goden als van de demonen bij hun verschijnen.
+Porphyrius, de nuchterste aller Neoplatonici, geloofde, zooals wij later
+uit een citaat van Augustinus zullen zien, aan &quot;wonderbaarlijk schoone
+beelden&quot; van &quot;engelen&quot; of &quot;goden&quot; bij de the&uuml;rgische handelingen.
+Plotinus spreekt in het bekendste van zijne geschriften, in het betoog
+&quot;Over het schoone&quot; (Enn, I, 6), van <a name='Page_191'></a>diegenen (c. 7) &quot;wien eene
+verschijning van goden of demonen ten deel is gevallen en die niets meer
+willen afweten van de schoonheid der andere lichamen.&quot; Aan zulke
+onomwonden uitspraken van scherpzinnige en hoogstaande denkers moet o.i.
+toch wel eene zekere objectiviteit beantwoorden. Men heeft dan ook bij
+dit verhaal van Eunapius gedacht aan de zg. materialisaties, d.w.z.
+tastbare, soms zeer schoone, verschijningen, zich vormende uit stoffen,
+onttrokken aan het lichaam van zekere &quot;mediums,&quot; en ook &quot;critische&quot;
+onderzoekers zijn geneigd, hierbij aan re&euml;ele, overigens uiterst
+raadselachtige, verschijnselen te denken. Maar ook afgezien daarvan laat
+zich de historiciteit van het boven aangehaalde geval best handhaven,
+wanneer men nl., met een niet onverdienstelijk occultist, aanneemt, dat
+daarbij eene opwekking van &quot;hallucinaties&quot; plaats heeft gevonden.</p>
+
+<p>Vergelijkt men de beschouwingen van Iamblichus over de magie met de
+theorie van Plotinus, dan springt het verschil duidelijk in 't oog. Bij
+Plotinus domineert het abstracte, bij Iamblichus het persoonlijke. De
+leer der &quot;sympathie&quot; (z.b.) wordt door den laatstgenoemde niet bijster
+hoog aangeslagen; vgl. het boven reeds vermelde geschrift: &quot;Over de
+mysteri&euml;n&quot; (X, 3): &quot;Wanneer ons van nature eene zekere geschiktheid te
+beurt valt om de toekomst vooruit te weten, zooals bij dieren een
+voorgevoel opkomt van aardbevingen <a name='Page_192'></a>of winden of stormen, dan schijnt
+mij dat volstrekt niet ontzagwekkend toe. Immers eene zoodanige ons
+aangeboren voorspellingsgave treedt bij ons op ten gevolge van scherpte
+van waarneming of ten gevolge van sympathie of ten gevolge van eenige
+andere samenwerking van natuurlijke krachten en heeft niets
+eerbiedwaardigs of bijzonder verhevens.&quot; Iamblichus streeft naar hooger:
+(4) &quot;Alleen de goddelijke wichelarij, die van de goden afhangt, maakt
+ons waarlijk het goddelijke leven deelachtig, zij, die deel heeft aan de
+voorkennis en aan de goddelijke begrippen.&quot; De goden, die Plotinus
+slechts zelden noemt, zijn het overheerschende bij Iamblichus, die dan
+ook het gebed op onvergelijkelijk schoone wijze verheerlijkt (V, 26).
+Plotinus is meer monistisch-zelfgenoegzaam, Iamblichus meer
+pluralistisch-religieus.</p>
+
+<p>Het optreden van Iamblichus, hoe men ook over hem moge denken, beduidt
+een ommekeer in de Neoplatonische philosophie. Het systematiseeren,
+reeds door Plotinus beoogd, door Porphyrius verwaarloosd, wordt nu de
+hoofdzaak voor den wijsgeer, die tevens met behulp van
+getallenspeculatie en steunende op de religieuze overleveringen van
+allerlei volkeren, de geheimen der onzichtbare wereld tracht te
+ontsluieren en in vaste formules te brengen, Iamblichus, ook nu nog door
+velen wordt miskend, muntte niet slechts uit door dialectische gevatheid
+en &quot;scholastieke&quot; scherpzinnigheid, maar ook door <a name='Page_193'></a>veelomvattende
+geleerdheid en psychologisch inzicht, Iamblichus heeft bewerkt, dat het
+Neoplatonisme zich nog meer dan twee eeuwen handhaafde, ja zelfs, zooals
+wij spoedig zullen zien, op een zeker oogenblik een ernstig gevaar voor
+het Christendom opleverde.</p>
+
+<p>Keizer Constantius (337-361) was bijzonder op de magie en wat er mee
+samenhangt, gebeten; driemaal heeft hij er verordeningen tegen
+uitgevaardigd. In de eerste (357) staat o.m.: &quot;De Chaldee&euml;rs
+[sterrewichelaars] en magi&euml;rs en de overigen, welke het volk om de
+grootte hunner misdrijven boosdoeners noemt&quot;, en: &quot;Zwijgen worde voor
+altijd opgelegd aan alle onbescheiden onderzoek naar de geheimen der
+toekomst. Want al wie aan onze bevelen gehoorzaamheid weigert zal de
+doodstraf ondergaan, door het wrekende zwaard neergeveld&quot;<a name='FNanchor_91_91'></a><a href='#Footnote_91_91'><sup>[91]</sup></a>. De
+tweede, niet geheel duidelijke verordening (van 't zelfde jaar) luidt:
+&quot;Velen, gebruik makende van tooverkunsten, aarzelen niet, de elementen
+in verwarring te brengen, de levens van onschuldigen te bedreigen, en
+durven de schimmen op te roepen ... opdat een ieder zijne vijanden door
+booze kunsten ombrenge. Dezen vertere het doodelijk verderf, daar zij de
+natuur vijandig zijn&quot;<a name='FNanchor_92_92'></a><a href='#Footnote_92_92'><sup>[92]</sup></a>. Met vooropstelling van het feit dat
+bekleeders van eerambten <a name='Page_194'></a>in gewone gevallen niet aan den lijve; mogen
+worden gepijnigd, gelast evenwel het derde, slecht gestelde, edict (358)
+dat &quot;indien eenig; magi&euml;r ... of ingewandziener of profeet ... of
+astroloog ... of wie iets dergelijks in mijne omgeving ... uitoefent,
+wordt betrapt, dan zal zijne waardigheid hem niet voor de pijnbank
+behoeden. Wanneer hij, hoewel van schuld overtuigd, zich met hardnekkig
+loochenen tegen diegenen heeft verzet, die zijne misdaad aan den dag
+brengen, moet hij aan de pijnbank worden overgeleverd en, terwijl de
+folterklauwen hem de zijden verscheuren, straffen ondergaan, zulk eene
+misdaad waardig&quot;<a name='FNanchor_93_93'></a><a href='#Footnote_93_93'><sup>[93]</sup></a>.</p>
+
+<p>Er waren Neoplatonici, die, allicht uit vrees; voor zulke strenge
+bepalingen, zich van de beoefening der magie verre hielden, anderen
+echter legden zich, desondanks, met allen ijver op haar toe. De strijd
+tusschen die beide richtingen heeft, zooals uit het verhaal
+dienaangaande bij Eunapius, nl. in het leven van Maximus<a name='FNanchor_94_94'></a><a href='#Footnote_94_94'><sup>[94]</sup></a>, blijkt, op
+een zeker moment verstrekkende gevolgen gehad, ook op staatkundig
+gebied.</p>
+
+<p>Prins Julianus toch, geb. 332, zoon van een jongeren stiefbroer van
+Constantijn den Groote, stelde belang in de philosophie en begaf zich
+naar den gevierdsten der toenmalige Neoplatonici. <a name='Page_195'></a>Aedesius, maar deze,
+reeds oud van dagen en ziek van lichaam, verwees hem naar zijne
+discipelen. Toen nu een van dezen, een zekere Eusebius, in een onderhoud
+met den prins de logica en de dialectiek voor &quot;het werkelijk zijnde&quot;
+verklaarde, de magische kunsten daarentegen, &quot;die de zintuigen bedriegen
+en betooveren&quot;, voor het werk van &quot;wonderdoeners en van diegenen die in
+hunne uitzinnigheid en razernij tot zekere stoffelijke machten
+vervallen&quot;, wilde Julianus er meer van weten, en ten slotte zeide
+Eusebius:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Er is een zekere Maximus, een van de oudere en goed onderrichte
+     toehoorders; deze veracht ten gevolge van zijn groot vernuft en de
+     uitnemendheid van zijn redeneervermogen de bewijzen in de logica en
+     is tot zekere uitzinnigheden vervallen. Onlangs riep hij ons, die
+     aanwezig waren, naar den tempel van Hecate en toonde ons vele
+     getuigen van zijn optreden. Toen wij hem ontmoet en de godin onze
+     vereering betoond hadden, zeide hij tot ons: &quot;Gaat zitten, beste
+     vrienden, en ziet wat er gebeuren zal en of ik iets boven het gros
+     der menschen uitsteek&quot;. Nadat hij dit gezegd had en wij allen waren
+     gaan zitten, brandde hij eene korrel wierook en mompelde tot zich
+     zelf de eene of andere hymne en bracht het met zijne vertooning zoo
+     ver, dat het beeld eerst glimlachte en vervolgens een zeer
+     duidelijk lachen te zien was. Toen wij nu over dien aanblik in
+     opschudding geraakten, zeide hij: &quot;Maar laat niet &eacute;&eacute;n <a name='Page_196'></a>van U
+     hierdoor in de war geraken, want terstond zullen ook de fakkels,
+     welke de godin in de handen draagt, ontstoken worden&quot;, en het woord
+     was nog niet uitgesproken, of het licht vlamde in de fakkels op.
+     Wij stonden op dat oogenblik over dien theatralen wonderdoener
+     versteld en gingen heen. Gij echter moet niets van die dingen
+     bewonderen, zooals ook ik dat niet doe, maar gelooven dat de
+     reiniging door middel van de rede iets van belang is&quot;. Maar
+     Julianus, dit hoorende, riep uit: &quot;Vaarwel, en houd U aan de
+     boeken; mij echter hebt gij den man genoemd, dien ik zocht.&quot; </p></div>
+
+<p>Dat Maximus inzonderheid door magische kunsten zulk een ontzaglijken
+invloed op Julianus heeft uitgeoefend, dat deze het Christendom den rug
+toekeerde en de oude religie in eere trachtte te herstellen, blijkt ook
+uit de verhalen die dienaangaande bij de Christenen in omloop waren. Wij
+geven hier aan een tijdgenoot, den kerkvader Gregorius van Nazianze (in
+Klein-Azi&euml;) het woord, die aangaande Julianus, als eene &quot;niet
+ongeloofwaardige&quot; gebeurtenis het volgende verhaalt (Rede IV, 55 vgl.):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Hij daalde in een van de voor de meesten ontoegankelijke en
+     vreeswekkende heiligdommen neer ... terwijl de ... in zulke dingen
+     ervarene philosoof of juister schijnphilosoof hem vergezelde. Want
+     ook dit is eene soort wichelarij bij hen [nl. de niet-Christenen]
+     om in de duisternisg de onderaardsche demonen over de toekomst te
+     <a name='Page_197'></a>raadplegen.... Toen echter de schrikbeelden den naderbij komenden,
+     wakkeren man altijd talrijker en vreeswekkender bestookten&mdash;men
+     spreekt van ongewone klanken, onaangename geuren, vuurstralende
+     verschijningen en ik weet niet wat voor fratsen en
+     fantasterijen&mdash;nam hij, door het onverwachte ontzet, want hij had
+     zich eerst laat op zulke dingen toegelegd, tot het kruis, het oude
+     toovermiddel, zijne toevlucht en sloeg dat tegen de schrikbeelden
+     en maakte den vervolgde tot helper. En wat volgde is nog
+     huiveringwekkender. Krachtig werkte het teeken, de demonen werden
+     overwonnen, de schrikbeelden losten zich op. En wat verder? De
+     boosheid herademde, ze vatte weer moed, weer drong zij aan, weer
+     dezelfde schrikbeelden, weer het kruisteeken en de demonen bleven
+     rustig. Toen was de ingewijde in verlegenheid en de inwijder in
+     zijne nabijheid gaf eene onjuiste uitlegging van de waarheid en
+     zeide: &quot;Zij verafschuwden ons, maar ze vreesden ons niet: het
+     slechtere heeft de bovenhand&quot;. Want dat zeide hij en, na hem
+     hiermede te hebben overreed, leidde hij den discipel tot den
+     afgrond des verderfs.&quot; </p></div>
+
+<p>Gregorius laat het niet bij dit toch al vrij tendentieuze verhaal, maar
+bericht verder (c. 92) zooals trouwens hij niet alleen,<a name='FNanchor_95_95'></a><a href='#Footnote_95_95'><sup>[95]</sup></a> dat Julianus
+menschen zou hebben laten offeren om uit hunne ingewanden <a name='Page_198'></a>de toekomst
+te lezen. Aan zulke verdachtmakingen kan echter niet de minste waarde
+worden gehecht; de beschuldigingen van geheime moorden, waaraan eens de
+Christenen zelve blootstonden, keeren zij later in misplaatsten
+geloofsijver tegen den &quot;afvallige&quot;.</p>
+
+<p>Na den vroegen dood van Julianus (363) kwam het bewind weer in
+Christelijke handen en al spoedig werd het optreden tegen magie en
+wichelarij hervat. De keizers Valentinianus toch en Valens, waarvan de
+eerste het westelijke, de andere het oostelijke gedeelte van't
+Romeinsche rijk bestuurde, verklaarden in een besluit van 't jaar 364:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Niemand wage het in 't vervolg, om in 't nachtelijk uur magische
+     handelingen te verrichten.&quot; </p></div>
+
+<p>Spoedig zouden al die wettelijke bedreigingen op eene verschrikkelijke
+manier ten uitvoer worden gebracht.</p>
+
+<p>In 371 (of 372) trachtten eenige personen door middel van magische
+verrichtingen met een tafeltje te weten te komen, wie de opvolger van
+Valens zou zijn. Valens, hiervan verwittigd, beval terstond de
+wichelaars en iedereen op wie ook maar eenige verdenking rustte, in
+hechtenis te nemen, en al het foltertuig, waarover men toenmaals
+beschikte, in gereedheid te brengen. De uitvoerigste beschrijving van
+dit monsterproces geeft een tijdgenoot, de hoogst achtenswaardige
+<a name='Page_199'></a>historicus Ammianus Marcellinus, wiens verhaal ook door de andere
+berichten<a name='FNanchor_97_97'></a><a href='#Footnote_97_97'><sup>[97]</sup></a> steun ontvangt. Wij laten hier het belangrijkste er uit
+volgen (XXIX, 1, 28-42):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Patricius en Hilarius [twee der hoofdbeschuldigden] werden
+     binnengeleid en men beval hun de feiten van begin tot einde mede te
+     deelen. Daar zij in den aanvang elkaar tegenspraken, werden hun de
+     folterklauwen in de zijden gezet en eindelijk haalde men den
+     drievoet er bij, dien zij plachten te gebruiken. In de engte
+     gedreven, gaan zij alles van den aanvang af naar waarheid hekend
+     maken, Hilarius het eerst:</p>
+
+<p>     &quot;Wij hebben&quot;, zeide hij, &quot;edelachtbare heeren, onder een boos
+     gesternte, dit noodlottige tafeltje, dat gij ziet, naar het
+     voorbeeld van den drievoet te Delphi, uit lauriertakken
+     samengesteld; en na geheime tooverformulieren te hebben
+     uitgesproken met al het benoodigde gerei de wijding herhaaldelijk
+     naar den ritus te hebben verricht, brachten wij het eindelijk in
+     beweging. De manier om het in beweging te brengen, zoo vaak wij het
+     over geheime zaken raadpleegden, was als volgt: Na het huis aan
+     alle kanten met Arabisch reukwerk te hebben gereinigd, zetten wij
+     den drievoet er in 't midden neer en eene ronde schaal er zuiver
+     boven op, uit verscheidene metalen kunstig saamgesmeed, <a name='Page_200'></a>gesmeed,
+     op wier ronden omtrek de vier en twintig letters van het alfabet
+     door eene ervarene hand z&oacute;&oacute; waren ingegrift, dat hunne onderlinge
+     afstanden juist even groot waren. Iemand in linnen kleeren gehuld
+     en met schoenen evenzeer uit linnen, voorts met een band om 't
+     hoofd gewonden, en een tak van een vruchtdragenden boom in de hand,
+     ging bij het tafeltje staan, na den god, die voorspellingen geeft,
+     door de gebruikelijke formulieren gunstig te hebben gestemd,
+     terwijl hij in alles handelde overeenkomstig de voorgeschrevene
+     plechtigheid. Hij liet boven het tafeltje een ring zich heen en
+     weer bewegen, hangende aan een zeer dunnen draad uit linnen en
+     volgens de mystieke leer gewijd; deze ring, in vast tijdsverloop
+     heen en weer gaande, werd telkens door eene enkele letter gestuit
+     en vormde versregels, beantwoordende aan de gestelde vragen,
+     hexameters, naar getal en maat goed afgerond, zooals die welke
+     afkomstig zijn van het Pythische, [Delphische] orakel.... Op onze
+     vraag, wie aan de huidige regeering zou opvolgen, werd geantwoord,
+     dat deze in elk opzicht voortreffelijk zou zijn, en toen de ring al
+     springende de twee lettergrepen &quot;Theo&quot; had aangeraakt met
+     toevoeging van de laatste letter [d], riep een der aanwezigen uit,
+     dat Theodorus door de beschikkingen van het onvermijdelijke noodlot
+     werd aangewezen. Wij hebben over die zaak niets verder
+     uitgevorscht, want het stond bij ons voldoende <a name='Page_201'></a>vast, dat deze het
+     was, die geroepen werd&quot;. </p></div>
+
+<p>Toen hij aldus eene zoo duidelijke bekentenis aangaande de geheele zaak
+aan de rechters had afgelegd, voegde hij er edelmoedig bij, dat
+Theodorus er heelemaal niets van afwist. De aangeklaagden, hierna
+ondervraagd, of zij, krachtens het orakel dat zij raadpleegden, ook
+vooruit wisten, wat zij zouden te verduren hebben, reciteerden die
+allerbekendste verzen, die duidelijk verkondigden, dat de zucht om in 't
+geen voor hen te verheven was door te dringen, spoedig hun het leven zou
+kosten, maar dat de wraakgodinnen den keizer zelf en de rechters met
+zwaard en brand bedreigden; het zal volstaan de drie laatste regels aan
+te halen:</p>
+
+<span style='margin-left: 2em;'>&quot;Hun, die door gramschap gedreven, Uw bloed wreedaardig vergieten,</span><br />
+<span style='margin-left: 2em;'>Wacht een' ontzettende straf. D'onverbidd'lijke Wraak uit den afgrond</span><br />
+<span style='margin-left: 2em;'>Zal, in de vlakten van Mimas, hun hart door de vlammen verteren!&quot;</span><br />
+
+<p>Na deze versregels worden ze weer met de folterklauwen mishandeld en,
+den dood nabij, van elkaar gescheiden. Hierna wordt, om op de werkplaats
+van de beraamde misdaad het volle licht der openbaarheid te laten
+schijnen, eene schare van hooggeplaatsten binnengeleid, die de hoofden
+van het plan waren. Terwijl niemand om iets anders dan om zich zelf
+dacht en de een de schuld op den ander wierp, begon eindelijk Theodorus,
+toen <a name='Page_202'></a>de rechters het hem veroorloofden, te spreken. Eerst wierp hij
+zich neer en smeekte om genade, daarna, geperst om te antwoorden,
+bekende hij, het door Eucerius te hebben vernomen, en dat hij
+herhaaldelijk op het punt had gestaan, het den keizer te berichten, maar
+door Eucerius daarin was verhinderd, die hem verzekerde, dat niet door
+een ongeoorloofden aanslag op de regeering, maar door den wil van het
+onveranderlijke noodlot het gehoopte van zelf in vervulling zou gaan.
+Eucerius bevestigde, onder de wreedste pijnigingen, deze bekentenis;
+maar Theodorus werd weerlegd door zijn eigen brief, dien hij, hoewel in
+duistere termen, aan Hilarius had gericht; hieruit toch bleek, dat hij
+vast op de voorspelling vertrouwde en dat hij niet voor de daad
+terugdeinsde, maar het tijdstip zocht om zijn misdadig opzet ten uitvoer
+te brengen.</p>
+
+<p>Na deze bekentenissen worden zij verwijderd. Eutropius, die toen
+Gouverneur van Azi&euml; was, werd, als medeplichtig aan het komplot, voor de
+rechtbank gedaagd, maar als onschuldig losgelaten, dank zij den
+philosoof Pasiphilus, die, hoewel op de wreedste manier gefolterd, opdat
+hij hem door eene leugenachtige aantijging onrechtvaardig in 't verderf
+zou storten, zijne standvastigheid van karakter bewaarde. Hierop volgde
+de philosoof Simonides, wel is waar nog jong, maar in onzen tijd boven
+allen door strengheid van principes uitstekende. Toen deze beschuldigd
+werd <a name='Page_203'></a>de zaak van Fidustius te hebben gehoord, en gezien had, dat het
+geding niet naar waarheid, maar naar den wil van &eacute;&eacute;n werd beslist,
+verklaarde hij, dat men hem de voorspelling had toevertrouwd, maar dat
+hij, zooals een man van karakter past, er over gezwegen had.</p>
+
+<p>De keizer, na dit alles nauwkeurig te hebben onderzocht, bekrachtigde
+het vonnis der rechters en beval, met &eacute;&eacute;ne uitspraak, allen ter dood te
+brengen ... allen werden onthoofd, behalve Simonides alleen, dien de
+wreede opperrechter, verbitterd door zijne ernstige standvastigheid,
+beval levend te verbranden. Simonides, het leven als een krankzinnigen
+meester ontvluchtende en lachende om de plotselinge lotsverwisselingen,
+kwam, zonder zich te verroeren, in de vlammen om....</p>
+
+<p>In de volgende dagen heeft eene menigte uit zoowat alle standen, die het
+moeilijk valt bij name te noemen, in het net der lastering verstrikt, de
+armen der beulen vermoeid, na van te voren door pijnbank en lood en
+zweepslagen te zijn afgemarteld. Sommigen werden zonder het minste
+verwijl ter dood gebracht, terwijl men er nog over verhandelde of ze
+moesten terechtgesteld worden; overal was eene slachting te zien,
+evenals van vee....</p>
+
+<p>Niet erg lang daarna werd ook Maximus, de bekende philosoof, een man van
+groote geleerdheid, door wiens wijze lessen de keizer Julianus <a name='Page_204'></a>grondig
+in de wetenschap was onderricht, er van aangeklaagd, bovengenoemde
+verzen te hebben gehoord. Hij erkende er van te hebben geweten, maar
+had, als philosoof, zich verplicht geacht, er geen ruchtbaarheid aan te
+geven. Ja, hij had zelf voorspeld dat die uitvorschers van de toekomst
+er de doodstraf voor zouden ondergaan. Naar Ephese, zijne vaderstad
+gebracht, werd hij aldaar onthoofd en ondervond, gelijk het laatste
+proces hem leerde, dat de onrechtvaardigheid van een rechter
+gevaarlijker is dan alle beschuldigingen.&quot;</p>
+
+<p>Ammianus voegt er o.m. nog (in c. 2, 3) deze karakteristieke
+bijzonderheden aan toe: &quot;En opdat zelfs de echtgenooten geen tijd zouden
+hebben, de ellende hunner mannen te beweenen, werden terstond
+gerechtsdienaars er op afgezonden, die, bij 't verzegelen der huizen en
+het nazoeken van het huisraad van den veroordeelde, onzinnige
+bezweringen of recepten voor liefdedranken heimelijk verstopten, alles
+gereedmaakt tot verderf van onschuldigen. Als die stukken voor de
+rechtbank waren voorgelezen, waar men noch op grond van wet, noch van
+geweten, noch van billijkheid de waarheid van de leugen onderscheidde,
+werden de goederen geconfiskeerd en onschuldigen, onverdedigd,
+jongelingen zoowel als ouden, met verlamde leden, in draagstoelen naar
+het schavot gebracht.&quot;</p>
+
+<p>Hierbij dient echter uitdrukkelijk te worden <a name='Page_205'></a>opgemerkt, dat de
+wreedheid van keizer Valens niet alleen door Ammianus en de aanhangers
+der oude religie, maar ook door Christelijke schrijvers<a name='FNanchor_98_98'></a><a href='#Footnote_98_98'><sup>[98]</sup></a> ten
+strengste werd veroordeeld.</p>
+
+<p>Naar aanleiding van die raadpleging der godheid wenschen wij nog een en
+ander in 't midden te brengen.</p>
+
+<p>Er is in Pergamum (in Klein-Azi&euml;) een bronzen toovergereedschap
+gevonden, dat aan den bovenvermelden drievoet herinnert, bestaande in
+hoofdzaak uit eene driehoekige bronzen plaat met afbeeldingen van
+Hecate, tooverwoorden, verbindingen van klinkers en allerlei magische
+figuren er op. Men heeft hiermede ook den z.g. scriptoskoop vergeleken,
+een bord met letters en woorden, waarop een driehoek van bordpapier in
+beweging kan worden gebracht, ten einde op spiritistische s&eacute;ances
+antwoorden te verkrijgen; ten onzent wordt echter hiertoe in plaats van
+dien driehoek bij voorkeur een houten kruis gebruikt, rustende op eene
+stift.</p>
+
+<p>Het ligt voor de hand, dat het spellen van woorden door middel van
+tafelbeweging, zooals sinds het midden der vorige eeuw in zwang is, het
+geduld der vragenden al heel spoedig op eene harde proef stelt.
+Dientengevolge is men gewoon om, zoodra men uit eenige letters het
+betreffende woord meent te kunnen opmaken, terstond tot <a name='Page_206'></a>een ander woord
+over te gaan, hetgeen echter, zooals van zelf spreekt, tot verkeerde
+uitkomsten kan leiden. Maar ook in dit opzicht leert ons het moderne
+spiritisme de raadpleging van den drievoet, zooals ze in het
+bovenvermelde geval door Ammianus, onzen besten zegsman, bericht wordt,
+beter begrijpen.</p>
+
+<p>Een geheel ander geval van tooverij dan het voorafgaande is hetgeen ons
+Zosimus, een niet onbetrouwbaar historicus uit de vijfde eeuw, van
+Nestorius, den opperpriester der Eleusinische mysteri&euml;n, bericht (IV,
+18):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Aan Nestorius, gedurende die tijden [375 n. Chr.] hierophant,
+     verkondigde een droomgezicht, dat de held Achilles [de hoofdfiguur
+     uit den Trojaanschen oorlog, z.b. I] van overheidswege
+     eerbetuigingen moest ontvangen; dit toch zou de stad heil brengen.
+     Toen hij nu het droomgezicht aan de overheden had meegedeeld en
+     dezen, in de meening dat hij, als stokoud man, onzin praatte, er
+     geen notitie van namen, ging hij bij zich zelf te rade wat er te
+     doen viel en in de goddelijke dingen van jongs af aan onderricht,
+     vervaardigde hij eene figuur van den held in een klein huisje en
+     zette dit onder het beeld van Athene, dat in het Parthenon staat.
+     Zoo dikwijls hij nu de gebruikelijke ceremoni&euml;n ter eere van de
+     godin voltrok, bracht hij tegelijk ook aan den held naar zijn beste
+     weten en overeenkomstig den ritus zijn huldebetoon, en aangezien op
+     deze wijze de raad van den <a name='Page_207'></a>droom in vervulling werd gebracht,
+     bleven, toen eene zware aardbeving plaats had, de Atheners alleen
+     gespaard.&quot; </p></div>
+
+<p>Ook uit een ander bericht, dat kort hierna ter sprake zal komen, blijkt,
+dat Nestorius allerlei tooverpractijken beoefende, en er bestaat dus
+geen reden, het hier vermelde feit in twijfel te trekken; of echter het
+neerzetten van het Achillesbeeldje en de te zijner eere verrichte
+ceremoni&euml;n de oorzaak zijn geweest, dat het onheil aan de stad
+voorbijging, is eene vraag van geheel anderen aard.</p>
+
+<p>In 378 kwam de wreedaardige keizer Valens, die toch al sinds het
+bovenvermelde rechtsgeding ongeluk op ongeluk had ondervonden, rampzalig
+aan zijn einde. Bij Adrianopel door de Gothen overwonnen, werd hij, naar
+het geloofwaardigste bericht luidt, zwaar gewond eene hut binnengedragen
+en werd deze door de vijanden, die niet wisten met wien zij te doen
+hadden, in brand gestoken. Ammianus brengt (in XXXI, 14, 8 vlg.) naar
+aanleiding hiervan de verzen van bovenvermeld orakel in herinnering en
+voegt er aan toe:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Valens, onbeschaafd en ruw als hij was, gaf er eerst niets om,
+     maar door voortdurende tegenslagen van de ergste soort tot de meest
+     verachtelijke vrees vervallen, huiverde hij, bij herinnering aan
+     datzelfde orakel, als er maar van Azi&euml; sprake was, want hij hoorde
+     van ontwikkelde menschen dat Homerus en Cicero van een <a name='Page_208'></a>berg Mimas
+     hadden gesproken, die boven de stad Erythrae [in Klein-Azi&euml;] ligt.
+     Maar na zijn ondergang en den aftocht der vijanden werd er, naar
+     men zegt, nabij de plek, waar hij zou gevallen zijn, eene hooge
+     verhevenheid van steenen gevonden, waaronder zich &eacute;&eacute;n bevond met
+     het opschrift in Grieksche letters, dat een zekere Mimas, een
+     voornaam man uit den ouden tijd, aldaar begraven was.&quot; </p></div>
+
+<p>Het merkwaardigste is echter, dat, na Valens, reeds in 379 inderdaad
+iemand, wiens naam met &quot;Theod&quot; begon, den troon besteeg, echter geen
+Theodorus, zooals de magi&euml;rs vermoed hadden toen zij te vroeg met het
+raadplegen van het orakel waren opgehouden, maar Theodosius I, later de
+Groote bijgenaamd.</p>
+
+<p>Theodosius wist echter de magie er weinig dank voor en vaardigde in 389
+met zijne medekeizers Valentinianus II en Arcadius het volgende
+wetsbesluit uit<a name='FNanchor_99_99'></a><a href='#Footnote_99_99'><sup>[99]</sup></a>:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Al wie hoort dat iemand met de smet van booze kunsten is bezoedeld
+     en hem betrapt en gegrepen heeft, moet hem terstond te voorschijn
+     slepen en aan de oogen der rechters als een vijand van het
+     algemeene welzijn toonen. En indien iemand uit de wagenmenners of
+     uit eenig ander soort menschen getracht heeft tegen dit verbod in
+     te gaan, of in 't geheim zelfs iemand, die aan <a name='Page_209'></a>de booze kunst
+     klaarblijkelijk schuldig is, heeft omgebracht, moet hij de
+     doodstraf niet ontkomen, daar eene dubbele verdenking op hem rust
+     van &ograve;f een openbaar schuldige aan de strengheid der wetten en de
+     vereischte ondervraging te hebben onttrokken, ten einde hem te
+     verhinderen zijn medeplichtigen bekend te maken, &ograve;f wellicht een
+     particulieren vijand onder den schijn van zulk eene strafoefening
+     met eene nog veel wreedere bedoeling te hebben uit den weg
+     geruimd&quot;. </p></div>
+
+<p>Tot toelichting zij hierbij opgemerkt, dat de wagenmenners toenmaals bij
+de wedstrijden elkaar door middel van tooverij trachtten afbreuk te doen
+en ook voor gewelddadigheden niet terugdeinsden.</p>
+
+<p>Toen echter in 408 Rome door de Gothen, belegerd en uitgehongerd werd,
+was de overheid toch tot zekere hoogte bereid, om bij de magie hulp te
+zoeken. De gouverneur van Rome, Pompeianus, trad in onderhandeling met
+eenige Etruri&euml;rs, die beweerden, eene zekere stad van de haar omringende
+gevaren te hebben bevrijd. Ze hadden nl. door gebeden en ceremoni&euml;n
+volgens den voorvaderlijken ritus, geweldige bliksemstralen bezworen en
+zoodoende de barbaren verjaagd. Ze eischten, dat van regeeringswege
+zekere oude gebruiken zouden worden verricht, maar de zaak heeft haar
+beloop niet gehad&mdash;daaromtrent zijn de duistere en elkaar tegensprekende
+berichten<a name='FNanchor_100_100'></a><a href='#Footnote_100_100'><sup>[100]</sup></a> het eens. Ten slotte <a name='Page_210'></a>ging men er toe over, zich van de
+barbaren tegen eene ontzaglijke som vrij te koopen.</p>
+
+<p>De Etruri&euml;rs&mdash;dit zij hierbij opgemerkt&mdash;waren van oudsher om hunne
+tooverijen bekend en zouden het geheim hebben geweten van op het onweer
+in te werken. Naar aanleiding hiervan heeft men wel eens vermoed, dat ze
+zich van electriciteit bedienden, en o.m. het door ons aan het einde van
+hoofdstuk I vermelde verhaal van koning Tullus Hostilius in dit verband
+betrokken.</p>
+
+<p>Wij gaan nu tot Proclus over, den grootsten Neoplatonicus der vijfde
+eeuw, Proclus, die tot de eerste systematici van alle tijden wordt
+gerekend en met de meest subtiele dialectiek ook diep religieus gevoel
+vereenigde.</p>
+
+<p>Proclus, in alle toenmalige wetenschappen bedreven, beoefende ook de
+magie. Zijn leerling Marinus vermeldt dienaangaande in de
+levensbeschrijving van zijn meester (c. 28):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Hij maakte gebruik van de systasen en entychie&euml;n der Chaldee&euml;rs en
+     van de goddelijke en geheimzinnige strophalen [tooverwielen]. Want
+     dit alles had hij overgenomen en de wijze van uitspreken en het
+     andere gebruik ervan had hij geleerd van Asclepigeneia, de dochter
+     van Plutarchus [den leermeester van Proclus]. Want bij haar alleen
+     waren de tooverijen van den grooten Nestorius [z.b.] en de geheele
+     the&uuml;rgische bezweringsmethode bewaard gebleven, door haar vader aan
+     haar overgeleverd. En reeds voordien <a name='Page_211'></a>had Proclus, door de
+     Chaldeeuwsche reinigingen naar den ritus gezuiverd, uit eigen
+     aanschouwing met lichtende verschijningen van Hecate verkeer,
+     zooals hij ook zelf in een afzonderlijk geschrift vermeldt. Door
+     een zekeren iynx [tooverschijf] handig in beweging te brengen deed
+     hij regenbuien neerkomen en bevrijdde hij Attica van verderfelijke
+     hitte. Hij legde amuletten tegen aardbevingen neer en stelde de
+     voorspellingskunst van den drievoet op de proef&quot;. </p></div>
+
+<p>Hierbij enkele opmerkingen.</p>
+
+<p>&quot;Systase&quot; beteekent o.m. &quot;samenkomst&quot;, &quot;voorstelling&quot;, &quot;aanbeveling&quot;; in
+de magie verstaat men er blijkbaar hymnen en ceremoni&euml;n onder, waardoor
+men met de eene of andere godheid in relatie treedt zonder eenig letsel
+te ondervinden, vgl. inzonderheid den grooten tooverpapyrus uit Parijs
+(v. 209), uit eene passage boven door ons behandeld. &quot;Entychie&quot;, d.w.z.
+&quot;ontmoeting&quot;, zal wel ongeveer dezelfde beteekenis hebben gehad.</p>
+
+<p>Wat voorts van den &quot;grooten&quot; Nestorius gezegd wordt, komt overeen met
+het bericht van den geschiedschrijver Zosimus, dat wij boven hebben
+aangehaald; van Nestorius had Proclus het neerleggen van amuletten tegen
+aardbevingen overgenomen.</p>
+
+<p>Den &quot;iynx&quot; of tooverschijf hebben we reeds in ons eerste hoofdstuk
+ontmoet. Van eene soort &quot;strophalos&quot; en wel de &quot;Hecatische&quot;, d.w.z. de
+aan Hecate gewijde, berichten latere zegslieden <a name='Page_212'></a>dat hij van goud was
+met een saffiersteen in 't midden en met verschillende karakters en
+figuren op zijne oppervlakte. Men draaide hem met een riem van stierhuid
+rond en stiet daarbij allerlei onverstaanbare klanken uit. In 't
+algemeen werden zulke toovergereedschappen, hetzij dezen een kogelronden
+of een driehoekigen, of welken vorm ook hadden, iynxen genoemd<a name='FNanchor_101_101'></a><a href='#Footnote_101_101'><sup>[101]</sup></a>.</p>
+
+<p>Evenals die &quot;strophalos&quot; aan het bovenvermelde toovergereedschap uit
+Pergamum, doen de divinatorische proefnemingen van Proclus ons
+onwillekeurig aan de ondervraging van den drievoet aangaande den
+opvolger van keizer Valens denken.</p>
+
+<p>Karakteristiek is ook het volgende verhaal van Marinus (c. 29):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Asclepigeneia, de dochter van Archiades en Plutarche en
+     echtgenoote van Theagenes, een weldoener van mij, werd, toen ze nog
+     een meisje en bij hare ouders was, door eene zware ziekte
+     aangetast, waar de artsen machteloos tegenover stonden. Archiades,
+     die op haar alleen de hoop van zijn geslacht had gevestigd, was
+     mistroostig en vol smart, zooals te begrijpen. Toen de doktoren het
+     opgaven, wendde hij zich, zooals hij bij de belangrijkste
+     aangelegenheden placht te doen, tot <a name='Page_213'></a>den philosoof, als tot zijne
+     laatste toevlucht of liever als tot een Redder en drong met
+     smeekbeden bij hem er op aan, ook zelf onverwijld te bidden voor
+     het behoud van zijne dochter. Proclus ging naar den Asclepiustempel
+     om den god voor de zieke aan te roepen. Want de stad mocht zich
+     toen nog in diens bescherming verheugen en het heiligdom van den
+     &quot;Redder&quot; was nog onverwoest. Terwijl hij op de meer ouderwetsche
+     manier zijn gebed verrichtte, kwam eene groote verandering in den
+     toestand van het meisje en voelde ze zich in eens verlicht, want de
+     Redder, immers als een god, genas haar gemakkelijk. Na de
+     plechtigheden te hebben vervuld, stapte Proclus naar Asclepigeneia
+     en vond haar verlost van de pijnen, die haar lichaam nog zoo even
+     gekweld hadden, in een toestand van gezondheid verkeerende&quot;. </p></div>
+
+<p>De werken van Proclus, voor zoover ze ons nog zijn bewaard gebleven,
+bevestigen de beweringen van Marinus.</p>
+
+<p>Zoo verzekert Proclus<a name='FNanchor_102_102'></a><a href='#Footnote_102_102'><sup>[102]</sup></a> dat &quot;de ware wijders ... door middel van
+levenwekkende figuren en namen aan de godenbeelden leven en beweging
+mededeelen&quot; of, zooals hij het elders<a name='FNanchor_103_103'></a><a href='#Footnote_103_103'><sup>[103]</sup></a> uitdrukt, dat &quot;de
+wijdingskunst ... in de godenbeelden bezieling legt ... en door middel
+van wekere symbolen het uit deelbare en vergankelijke materie ontstane
+in staat stelt om deel te hebben <a name='Page_214'></a>aan een god en door hem in beweging te
+worden gebracht en de toekomst te voorspellen&quot;.</p>
+
+<p>Volgens de &quot;Asclepius&quot;, een der zg. Hermetische geschriften en
+waarschijnlijk uit de derde eeuw n. Chr. dateerende, waren de
+Egyptenaren de uitvinders van dit soort magie (c. 37):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Onze voorouders vonden eene kunst uit om goden te scheppen. Aan
+     deze uitvinding voegden ze eene er mee overeenstemmende en aan het
+     wezen der wereld ontleende kracht toe en deze met die uitvinding
+     vermengende, riepen ze, daar ze geen zielen vermochten te scheppen,
+     zielen van demonen of engelen op en banden ze in beelden door
+     middel van heilige en goddelijke wijdingen, waardoor de beelden het
+     vermogen konden hebben om zoowel goed als kwaad te doen.&quot; </p></div>
+
+<p>En elders (c. 24) is er sprake van &quot;standbeelden, bezield met gevoel en
+vol van geest, die groote en wonderbaarlijke dingen doen, standbeelden,
+die de toekomst vooruit weten en haar door lot, profeten, droomen en op
+vele andere manieren voorspellen, standbeelden, die ziektes veroorzaken,
+maar ook genezing bewerken&quot;.</p>
+
+<p>Ook Origenes heeft het herhaaldelijk<a name='FNanchor_104_104'></a><a href='#Footnote_104_104'><sup>[104]</sup></a> over de magische wijding van
+standbeelden en Zosim zegt (V, 41) hoogst opmerkelijk &quot;dat de
+standbeelden, door plechtige wijdingen geheiligd, ... zielloos zijn en
+niets vermogen uit te richten als iets van die wijding te loor is
+gegaan&quot;.</p>
+
+<p><a name='Page_215'></a>Een groot Egyptoloog, G. Masp&eacute;ro, heeft er dan ook op gewezen, dat
+inderdaad in het oude Egypte, althans te Thebe, ten tijde van de XIX en
+de volgende dynastie&euml;n (dus na &plusmn; 1350 v. Chr.) de standbeelden van god
+Amun wonderen zouden hebben verricht. De koning raadpleegde het
+standbeeld, soms zelfs in 't openbaar, omtrent allerlei aangelegenheden
+en na elke vraag zeide het met zijn hoofd uitdrukkelijk ja, en wel twee
+keer. Theoretisch sprak de ziel, die in het beeld was getooverd, maar
+feitelijk bewoog zich het standbeeld door eene of andere mechanische
+verrichting, welke de priesters geheim wisten te houden.</p>
+
+<p>Het geloof aan de bezieling van beelden komt ook bij primitieve volkeren
+voor.</p>
+
+<p>Zoo maken bijv. de Papoeas op Nieuw-Guinea wanneer iemand gestorven is,
+beeldjes uit hout en nopen door allerlei ceremoni&euml;n de ziel van den
+overledene, in het beeld te gaan, dat zij vervolgens met haar in
+onafscheidelijken samenhang achten te zijn. Het beeld wordt bij
+gewichtige aangelegenheden geraadpleegd; spreekt het niet, dan is het
+goed, spreekt het daarentegen, d.w.z bevangt den vrager eene beving, dan
+is de zaak bedenkelijk. Vooral bij ziekten moet het beeld dienst doen.</p>
+
+<p>Verwant hiermede is het bijv. op Celebes voorkomende gebruik, den
+ziektedemon in een beeld te tooveren en dit vervolgens angstvallig te
+schuwen.</p>
+
+<p><a name='Page_216'></a>Wij zien dus, hoe een oeroud animistisch geloof zich nu nog bij
+primitieve volkeren handhaaft, terwijl het bij een meer beschaafd volk
+(de oude Egyptenaren) aanleiding gaf tot grove bedriegerij.</p>
+
+<p>Proclus vermeldt ook<a name='FNanchor_105_105'></a><a href='#Footnote_105_105'><sup>[105]</sup></a> dat &quot;sommigen door het sap van nachtschade en
+andere gewassen zich in de oogen te druppelen beelden van demonen in de
+lucht zien&quot;, zooals dan ook werkelijk door ooginspuitingen
+&quot;hallucinaties&quot; kunnen worden opgewekt. In de tooverpapyri vindt men ook
+dienomtrent aanwijzingen, maar de meest belangrijke passage is te
+onduidelijk om haar hier aan te halen; wij moeten ons dus met een ander
+veel minder treffend, maar toch belangwekkend specimen behelpen<a name='FNanchor_106_106'></a><a href='#Footnote_106_106'><sup>[106]</sup></a>.</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Eene bezwering ter verkrijging van een onmiddellijk visioen.
+
+<p>     Eeim, To, Eim, Alalēp, Barbariath, Menebreio, Arbathiaōth,
+     Iouel, Iael, Ouenēiie, Mesommias. De god kome, dien ik voor mij
+     raadpleeg, en ga niet weg voordat ik hem zal hebben vrijgelaten.
+     Ournaour, Soul, Zasoul, Ouot, Nooumbiaou, Thabrat, Beriaou,
+     Achthiri, Marai, Elpheon, Tabaoth, Kirasina, Lampsourē, Iaboe,
+     Ablanathanalba, Akrammachamarei. [Doe water] in eene bronzen kom
+     met olie [er op, z.b.], zalf uw rechter <a name='Page_217'></a>oog met water uit een
+     verongelukt schip en het linker met eenig koptisch antimonium met
+     het water vermengd. Indien gij geen water uit een verongelukt schip
+     kunt vinden, dan van een ondergedompeld uit teen gevlochten
+     veerschuitje.&quot; </p></div>
+
+<p>Proclus spreekt van diergelijke &quot;autopsie&euml;n&quot; als uit eigen ervaring en
+tracht ook hun ontstaan nader toe te lichten:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De goden laten vele gestalten voor zich uitgaan en vertoonen vele
+     afwisselende figuren; nu eens gaat een vormeloos vuur voor hen uit,
+     dan een dat tot de gedaante van een mensch is gevormd en dan een
+     dat weer eene andere gestalte heeft aangenomen&quot;<a name='FNanchor_107_107'></a><a href='#Footnote_107_107'><sup>[107]</sup></a>.</p>
+
+<p>     &quot;Terwijl de goden zelven onveranderlijk blijven en er niets bij
+     verkrijgen of verliezen, gaan goddelijke verschijningen voor hen
+     uit, die in de ruimte om ons heen ontstaan. Want daar de
+     aanschouwenden lichamelijk en de goden zelven onlichamelijk zijn,
+     hebben de visioenen die ze aan hen, die zulks waardig zijn, toonen,
+     iets van de toonenden, maar ook iets, dat aan de aanschouwenden
+     verwant is. Daarom worden zij ook gezien en niet door allen gezien.
+     Want de aanschouwenden zelven zien ze door middel van de stralende
+     omhulsels der zielen. Men ziet ze althans vaak als de oogen omhuld
+     zijn&quot;<a name='FNanchor_108_108'></a><a href='#Footnote_108_108'><sup>[108]</sup></a>. </p></div>
+
+<p><a name='Page_218'></a>De theorie, dat de mensch nog een fijner organisme dan het
+grofstoffelijke lichaam bezit, vindt men in Plotinus' geschriften
+slechts eventjes aangeduid (Enn. I, 1, 7; VI, 4, 15), maar reeds bij
+Porphyrius<a name='FNanchor_109_109'></a><a href='#Footnote_109_109'><sup>[109]</sup></a> is ze in dier voege ontwikkeld, dat hij verscheidene
+&quot;omhulsels&quot; der ziel aanneemt. Damascius, een denker uit de zesde eeuw,
+spreekt o.m. van een &quot;sterreachtig&quot;<a name='FNanchor_110_110'></a><a href='#Footnote_110_110'><sup>[110]</sup></a> voertuig der ziel; vandaar
+blijkbaar de uitdrukking, &quot;astraal&quot; lichaam, thans bij voorkeur door de
+theosophen gebezigd. Bij de spiritisten vindt men ook de uitdrukking
+&quot;perisprit&quot;. Volgens onderzoekers, wier wetenschappelijkheid aan geen
+twijfel onderhevig is, schijnt de hypothese van zulk een ijler lichaam
+noodig, om zekere &quot;mediamieke&quot; verschijnselen te verklaren.</p>
+
+<p>De Christelijke kerk heeft zich officieel, d.w.z. bij monde van
+concilies, tegen de magie uitgesproken.</p>
+
+<p>De zesde canon (regel) van de synode, in 306 (?) te Elvira (in Spanje)
+gehouden, luidt:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Indien iemand door middel van tooverij een ander doodt, mag hem,
+     omdat hij dit misdrijf niet zonder afgodendienst kon volvoeren,
+     zelfs bij het einde [des levens] het avondmaal niet worden
+     toebediend&quot;. </p></div>
+
+<p>Ook hieruit blijkt, zooals wij reeds in IV hebben <a name='Page_219'></a>gezien, dat men de
+tooverij in noodzakelijk verbond achtte te staan met den dienst der
+goden.</p>
+
+<p>Opmerkelijk is ook de vierentwintigste canon van de Synode te Ancyra (in
+Klein-Azi&euml;), uit het jaar 314:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Zij, die waarzeggen en de gewoonten der volkeren [d.w.z. der
+     niet-Christenen] volgen, of lieden in huis halen teneinde
+     toovermiddelen op te sporen of reinigingen te voltrekken, moeten in
+     de voorgeschrevene vijfjarige boete vervallen naar de bepaalde
+     graden van drie jaren kniebuiging en twee jaren gebed zonder
+     offer&quot;. </p></div>
+
+<p>De zesendertigste canon van de synode te Laodicea (tusschen 343 en 381?)
+bepaalt:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De hoogere en lagere clerici mogen geen toovenaars, bezweerders,
+     of sterrewichelaars wezen, noch zoogenaamde amuletten vervaardigen
+     die boeien voor hunne eigene zielen zijn. Diegenen echter, die deze
+     amuletten dragen moeten buiten de kerk worden gesloten&quot;. </p></div>
+
+<p>De zestiende canon van eene synode, na het midden der vijfde eeuw in
+Ierland gehouden, liep over tooverij.</p>
+
+<p>Dat men echter in de practijk niet altijd de stengste opvatting
+huldigde, blijkt o.m. uit hetgeen Rufinus in zijne &quot;Kerkgeschiedenis&quot;
+(omstreeks 402 geschreven) aangaande den H. Spiridion, een bisschop op
+Cyprus en tijdgenoot van Constantijn den Grooten, bericht (I, 5):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Hij had eene dochter, Irene genaamd, die altijd hare plichten<a name='Page_220'></a>
+     jegens hem trouw vervulde en die als maagd stierf. Na haar
+     overlijden kwam iemand die zeide dat hij aan haar eenig deposito
+     had toevertrouwd. De vader wist niets van de zaak af. Men doorzocht
+     het geheele huis maar vond nergens het verlangde. Toch bleef hij,
+     die het deposito had toevertrouwd, met geween en tranen aandringen;
+     hij verzekerde zelfs aan zijn leven een einde te zullen maken, als
+     hij het deposito niet terug kreeg. De vader, door zijne tranen
+     bewogen, snelde naar het graf van zijne dochter en riep haar bij
+     den naam. Toen riep zij uit het graf: &quot;Wat wilt gij, Vader?&quot; Hij
+     vroeg: &quot;Waar hebt gij het deposito van den man neergelegd?&quot; Daarop
+     wees zij hem de plaats aan en zeide: &quot;Daar zult gij het ingegraven
+     vinden&quot;. De vader keerde naar huis terug en gaf het deposito, dat
+     gevonden werd zooals de dochter uit het graf had geantwoord, terug
+     aan hem die het opeischte.&quot; </p></div>
+
+<p>Die handeling van den H. Spiridion, wiens naam hoogst opmerkelijk is,
+doet ons onwillekeurig aan de bezwering van Melissa denken, die wij in
+ons eerste hoofdstuk hebben vermeld.</p>
+
+<p>De kerkelijke schrijver Lactantius (omstreeks 310), om zijn vloeienden
+stijl als de &quot;Christelijke Cicero&quot; geprezen, doet ons door eene hoogst
+onbevangene uiting over de necromantie, onwillekeurig aan Justinus den
+martelaar denken (vgl. hoofdstuk IV).</p>
+
+<p>Weliswaar spreekt ook hij in zijn hoofdwerk <a name='Page_221'></a>Goddelijke instellingen&quot;
+(II, 16) van de &quot;doodenbezwering en de tooverkunst en wat de menschen
+verder aan kwaad openlijk of in 't geheim uitvoeren&quot;, en van de &quot;magi&euml;rs
+en diegenen, die het volk terecht boosdoeners noemt&quot;, weliswaar denkt
+ook hij hierbij zonder weifelen aan den invloed van demonen &quot;vijanden en
+kwellers der menschen&quot; (c. 15), maar als het er op aankomt, de
+onsterfelijkheid der ziel te bewijzen, slaat hij een geheel anderen,
+meer objectieven toon aan (VII, 13):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Onwaar is het gevoelen van Democritus, Epicurus en Dicaearchus
+     [een volgeling van Aristoteles] dat de ziel zou worden opgelost.
+     Zij zouden zeker niet durven spreken van den ondergang der zielen
+     in tegenwoordigheid van een magi&euml;r, die wist, dat de zielen door
+     zekere bezweringen uit de onderwereld worden opgeroepen en
+     tegenwoordig zijn en zich aan menschelijke oogen vertoonen en
+     spreken en de toekomst voorspellen, en als zij [nl. de ongeloovige
+     wijsgeeren] het dorsten, zouden zij door het feit zelf en de
+     rechtstreeksche bewijzen weerlegd worden&quot;. </p></div>
+
+<p>Minder onbevangen dan Lactantius was zijn jongere tijdgenoot Eustathius
+van Antiochi&euml;, die een verwoeden aanval heeft gericht tegen Origenes'
+bovenvermelde bijbellezing over de &quot;tooveres van Endor.&quot; Daarbij neemt
+hij redeneeringen te baat als volgt (c. 5): &quot;Deed de vrouw Samu&euml;l
+opkomen met lichaam en al of bekleed met eenigen vorm op de wijze van
+een schaduwomtrek? Indien <a name='Page_222'></a>ze hem zonder lichaam deed opkomen, liet ze
+niet Samu&euml;l weer opstaan, maar de gedaante van een geest. Want de echte
+Samu&euml;l is de uit ziel en lichaam samengestelde, de mensch die eene
+evenredige mengeling uit beide heeft&quot;, enz. Ook beweert hij (c. 12
+vlg.), dat de voor Samu&euml;l zich uitgevende demon zegt: &quot;Morgen zult gij
+en Uw zoon Jonathan bij mij zijn&quot;, en derhalve in tegenspraak is met de
+schrift, waarin uitdrukkelijk staat &quot;dat Saul tegelijk met drie zonen
+gedood is, maar niet met &eacute;&eacute;n alleen.&quot; Origenes haalt echter c. 5 i.f.
+den gewonen tekst aan, nl.: &quot;Morgen zult gij en uwe zonen bij mij zijn&quot;,
+en waar Eusthathius zijne tekstvariante van daan heeft, is ons onbekend.</p>
+
+<p>Op hetzelfde niveau staan de beschouwingen van Gregorius van Nyssa (in
+Klein-Azi&euml;) over de toovenares in een brief aan den bisschop Theodosius
+sius (tweede helft vierde eeuw), vgl. p. 202 v/203 r:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;De demon heeft ook tegen wil en dank zich zelf verraden door de
+     waarheid te zeggen: &quot;Morgen zult gij en Jonathan bij mij zijn.&quot;
+     Want indien het waarlijk Samu&euml;l was, hoe kon het dan, dat Saul, die
+     wegens alle mogelijke boosheid was veroordeeld, bij hem zou komen?
+     Maar 't is duidelijk, dat de booze geest, die in de plaats van
+     Samu&euml;l gezien werd, niet loog, toen hij zeide dat Saul bij hem zou
+     zijn. Indien echter de schrift zegt &quot;en Samu&euml;l zeide&quot;, laat dan
+     eene zoodanige uitdrukking een kundige niet in verwarring brengen
+     <a name='Page_223'></a>maar laat hij meenen, dat er bijstaat &quot;die geloofd werd Samu&euml;l te
+     zijn&quot;, want wij vinden dat de Schrift vaak spreekt van het
+     schijnbare in de plaats van het werkelijke.&quot; </p></div>
+
+<p>Tot zulke redeneeringen moest men wel komen als men er van uitging dat
+&quot;Samu&euml;l groot onder de heiligen, de tooverij echter eene booze zaak is&quot;
+(201 v).</p>
+
+<p>Hoogst belangwekkend is een geschrift dat waarschijnlijk uit den tijd
+van Julianus den afvallige dagteekent, nl. de legendaire &quot;Confessie van
+den H. Cyprianus&quot; (niet den kerkvader), die zijne ziel aan den duivel
+had verkocht, maar zich bekeerde en verlossing vond. In genoemde
+&quot;Confessie&quot; verhaalt Cyprianus uitvoerig zijn loopbaan en biecht op wat
+hij als toovenaar heeft misdreven. Wij halen hier een en ander uit aan,
+te beginnen met de uitermate kenschetsende woorden (c. 7):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik was een wonderdoener als een uit den ouden tijd en gaf proeven
+     van mijne tooverkunst; ik was vermaard als een magi&euml;r-philosoof,
+     daar ik veel begrip had van de ongeziene dingen.&quot; </p></div>
+
+<p>Het volgende citaat, uit c. 12, handelt over de magische vertooning van
+schijnbeelden, die reeds vroeger in dit hoofdstuk ter sprake is gekomen:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Voor de grap maakte ik dat water in de woestijn scheen te stroomen
+     en plassen in de huizen scheen te vormen.&quot; </p></div>
+
+<p>En in c. 13 luidt het desgelijks:</p>
+
+<a name='Page_224'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik liet ook dooden als levenden voorkomen en lammen als
+     loopenden.&quot; </p></div>
+
+<p>Maar hij gebruikte zijne tooverkunst nog voor geheel andere doeleinden
+(c. 12):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik maakte dat vrouwen van hunne mannen naar boeleerders gedreven
+     werden.... ik heb geheele families aan 't verderf overgeleverd.&quot; </p></div>
+
+<p>Voor de ergste gruwelen deinsde hij niet terug (c. 11):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Ik heb zwangere vrouwen ter wille van de demonen opengesneden ...
+     ik heb vele ... demonen door diergelijke offers verzadigd om op die
+     manier tot den duivel zelf te genaken. En toen ik op het punt stond
+     naar hem toe te gaan, bracht ik hem het bloed van elk levend wezen
+     in een gouden schaal. Hij nam het aan, besprenkelde eerst zijne
+     kroon er mee en zijne dienstbare machten, vervolgens ook mij en
+     zeide: &quot;Ontvang ook gij macht over alle zielen van onredelijke en
+     redelijke wezens.&quot; </p></div>
+
+<p>Uitvoerig zet Cyprianus uiteen, hoe de duivel en de demonen mirakelen
+bewerken (5 vlg):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;In alle sterren en planten en in de scheppingen des Heeren heeft
+     hij gelijkenissen met zich samengevlochten, tot den oorlog tegen
+     God en Diens engelen. Daardoor brengt hij de menschen aan 't dwalen
+     als ware hij God, hoewel hij niets in substantie bezit, maar alles
+     bij wijze van eene schimachtige schilderij voorstelt en vertoont.
+     Vandaar dat de demonen, wanneer zij in gedaanten verschijnen <a name='Page_225'></a>zich
+     oplossen, al beijveren zij zich om althans door middel van beelden
+     hunne macht te toonen.</p>
+
+<p>     Hoe hij echter materie voor deze schaduwen heeft, zal ik zeggen:
+     nergens anders vandaan dan van de offers. Want de walmen der
+     offerdampen worden voor hem materiaal, als wol en linnen en
+     weefsels en verven en werktuigen. En daarin hullen zich de demonen,
+     de schaduwen ervan in de plaats van gestalten gebruikende. Daarom
+     eischt hij een offer, tot dat van eene mier toe en verlangt hij
+     wateren en wol en vruchten en alle dingen op aarde, om daarvan
+     gebruik te maken tot het vormen van schijnbeelden. Evenals wij de
+     herinneringen aan overledenen als beelden in onze gedachte hebben,
+     en hen zien, terwijl ze niet verschijnen en met hen verkeeren
+     terwijl ze niet bij ons zijn, aldus neemt ook de duivel afdrukken
+     van de vormen der hem gebrachte offers en omgeeft zich en de zijnen
+     er mee, regen gevende maar geen water, vuur makende, maar dat niet
+     brandt, een visch gevende maar geen spijs, en goud schenkende, maar
+     dat niet werkelijk is. Ook uit de andere stoffen schept hij vormen
+     en toont eene stad en huizen en landstreken en bergen en
+     vadersteden, en evenzeer ook gras en bloemen en wolstoffen en
+     geborduurde doeken en de substantie van droomen.... En al deze
+     schijnbeelden vormt hij, maar de goddelooze menschen stellen hem
+     door hun dienst in staat ook dit te doen.&quot; </p></div>
+
+<p><a name='Page_226'></a>Cyprianus erkent dan ook (c. 11):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Mijne weldaden gaven geen baat, daar zij geen substantie hadden
+     ... Als ik iemand goud gaf, duurde het drie dagen, weshalve
+     diegenen, wien ik den truc mededeelde, het snel wisselden tot
+     schade van de wisselaars.&quot; </p></div>
+
+<p>Augustinus, de beroemdste der kerkvaders, &quot;een philosophisch en
+theologisch genie van den eerste rang&quot;, die zoo vele onderwerpen van
+zielkundigen aard met scherpzinnig vernuft heeft behandeld, weidt ook
+over de magie herhaaldelijk uit, voornamelijk in zijn hoofdwerk &quot;De
+staat Gods&quot; (tusschen 413 en 427 geschreven). Hij legt in de eerste
+plaats (VIII, 19) er den nadruk op, dat reeds v&oacute;&oacute;r het Christendom de
+tooverij door de wetten zwaar werd gestraft en beroept zich o.m. op de
+passage uit Vergilius (z.b. III) waar Dido verzekert, tegen haar zin de
+toevlucht tot magische kunsten te nemen. Ook wijst hij er op, dat
+Apuleius, toen men hem van tooverij beschuldigde (z.b. IV), alles deed
+om zijne onschuld aan te toonen en zich volstrekt niet op magische
+vaardigheden beroemde, zooals de Christenen op hun geloof, ondanks alle
+vervolgingen.</p>
+
+<p>Met onverholen afschuw spreekt Augustinus (in X, 9) van de &quot;bezweringen
+en tooverzangen, vervaardigd door die gruwelijk nieuwsgierige kunst, de
+magie, met een meer verachtelijken naam go&euml;tie, met een meer eervollen
+the&uuml;rgie geheeten door hen, die deze practijken als 't ware <a name='Page_227'></a>trachten te
+onderscheiden en welke van hen, die zich aan ongeoorloofde kunsten
+overgeven, diegenen, die ook het volk voor boosdoeners uitmaakt,
+verdoemelijk achten&mdash;want zij zouden zich immers met go&euml;tie
+afgeven&mdash;anderen echter voor prijzenswaardig willen laten doorgaan, die
+al de the&uuml;rgie beoefenen. Beiden echter zijn gebonden aan de
+bedriegelijke gebruiken waarmee men de demonen, onder den naam van
+engelen vereert&quot;.</p>
+
+<p>Naar aanleiding van de tooverijen van Circe, in ons eerste hoofdstuk
+vermeld, en van een bericht bij Varro (vgl. III begin), dat in Arcadi&euml;
+zij, die een zekeren poel doorzwommen, in wolven veranderd werden, maar,
+wanneer zij geen menschenvlees hadden gegeten en na negen jaren
+denzelfden poel doorzwommen, hunne menschelijke gedaante herkregen
+(XVIII, 17), stelt Augustinus zich (in c. 18) de vraag: &quot;Wat moet men
+gelooven van de gedaanteverwisselingen, welke door de kunst der demonen
+de menschen schijnen te overkomen?&quot; en beantwoordt haar op de volgende
+hoogst opmerkelijke wijze:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;... Als wij zeggen dat men er niet aan moet gelooven, dan staat
+     daar tegenover, dat het ook nu nog niet aan personen ontbreekt, die
+     verzekeren vernomen of zelf te hebben ondervonden. Ook ik hoorde,
+     toen ik in Itali&euml; was, iets dergelijks van eene zekere streek
+     aldaar, waar men zeide dat <a name='Page_228'></a>herbergiersters, doorkneed in die booze
+     kunsten, gewoon waren, aan welke reizigers ze wilden of konden,
+     iets in de kaas te geven, waardoor dezen terstond in trekdieren
+     veranderd werden en allerlei benoodigdheden droegen en na gedanen
+     arbeid hunne vroegere gedaante herkregen; dat echter hun geest niet
+     dierlijk werd, maar het redelijke en menschelijke bewaarde, zooals
+     Apuleius in zijn boek, waaraan hij den titel &quot;De gouden ezel&quot; gaf,
+     vermeld of verdicht heeft, dat het hem zelf is overkomen om, door
+     opnemen van vergif, een ezel te worden, terwijl zijne ziel die van
+     een mensch bleef.</p>
+
+<p>     Dit is &ograve;f onwaar &ograve;f zoo ongewoon, dat men het te recht niet
+     gelooft. Echter moet men onwrikbaar gelooven, dat de almachtige God
+     alles kan doen wat Hij wil, hetzij om te straffen, hetzij om genade
+     te betoonen, en dat de demonen ... niets bewerken dan wat Hij
+     toelaat, wiens oordeelen vaak verborgen maar nooit onrechtvaardig
+     zijn. In geen geval scheppen de demonen substanties wanneer zij
+     iets dergelijks doen als waarover nu de quaestie loopt, maar zij
+     veranderen naar 't uiterlijk hetgeen door den waren God is
+     geschapen, zoodat het schijnt te zijn wat het niet is. Ik geloof
+     dus geenszins dat&mdash;om van de ziel geheel te zwijgen&mdash;zelfs het
+     lichaam op eenige wijze door de kunst of macht der demonen
+     werkelijk in dierlijke ledematen en gestalten kan worden veranderd,
+     maar w&eacute;l, dat het voorstellingsvermogen <a name='Page_229'></a>van den mensch, dat ook in
+     't denken en droomen ontelbare soorten van voorwerpen afwisselend
+     uitbeeldt, en, hoewel zelf geen lichaam, toch met wonderbaarlijke
+     snelheid vormen aanneemt, die op lichamen gelijken, eveneens,
+     wanneer de lichamelijke zintuigen des menschen in slaap bevangen of
+     bedwelmd zijn, op onuitsprekelijke wijze in een lichamelijke
+     gedaante binnen het bereik van eens anders zintuigen kan worden
+     gebracht, zoodat, terwijl de lichamen zelven der menschen ergens
+     liggen, wel is waar levend, maar met meer verdoofde zinnen dan ooit
+     in den slaap, het voorstellingsvermogen als 't ware
+     verlichamelijkt, in het beeld van eenig dier aan eens anders zinnen
+     verschijnt, en dat de mensch ook zich zelf verbeeldt een dier te
+     zijn, zooals hij zich dat in den droom kan verbeelden, en lasten te
+     dragen; welke lasten, als ze inderdaad lichamen zijn, door de
+     demonen gedragen worden, om de menschen te foppen, die deels de
+     ware lichamen van lasten, deels de valsche van trekdieren zien. Een
+     zekere Praestantius toch verklaarde dat het zijn vader overkomen
+     was, bedoeld vergif in een kaas thuis tot zich te hebben genomen en
+     op zijn bed als in slaap te liggen, waaruit hij echter op geen
+     manier kon worden opgewekt. Na eenige dagen was hij echter als 't
+     ware ontwaakt en had zijne ondervindingen als een droom verteld,
+     dat hij nl. een paard was geworden en te midden van andere
+     trekdieren voor de soldaten graan had getransporteerd, <a name='Page_230'></a>dat het
+     Raetische heet, omdat het naar Raeti&euml; [ong. Tyrol en Zuid-Beieren]
+     wordt vervoerd. Bij onderzoek bleek het aldus geschied te zijn als
+     hij vertelde; en toch scheen het hem een droom toe. Een ander
+     verklaarde, dat hij, in zijn eigen huis 's nachts, voor hij ter
+     ruste ging, een philosoof, een van zijne beste kennissen, tot zich
+     zag komen, die hem eenige Platonische denkbeelden uiteenzette, die
+     hij vroeger, hoezeer er om verzocht, niet had willen uiteenzetten.
+     En toen men dien philosoof vroeg, waarom hij in het huis van een
+     ander had gedaan wat hij in zijn eigen huis had geweigerd te doen,
+     zeide hij: &quot;Ik heb het niet gedaan, maar gedroomd dat ik het gedaan
+     had&quot;. En aldus is aan den een door middel van het
+     voorstellingsbeeld tijdens zijn waken vertoond wat de ander in zijn
+     droom zag.</p>
+
+<p>     Dit is niet door den eerste den beste, wien men voor
+     ongeloofwaardig zou kunnen verklaren, tot mij gekomen, maar door
+     zegslieden van wie ik niet mag aannemen, dat zij mij belogen
+     hebben. Wat men dus zegt en ook in boeken vermeld vindt, dat door
+     de Arcadische goden of liever demonen, menschen in wolven plachtten
+     te worden veranderd en dat</p>
+
+    Circe Odysseus' makkers herschiep door toovergezangen,<br />
+
+<p>     schijnt mij toe op deze wijze te hebben kunnen gebeuren, als het
+     werkelijk gebeurd is.&quot; </p></div>
+
+<p>De brandende vraag of Samu&euml;l zelf zich aan <a name='Page_231'></a>Saul heeft gemanifesteerd,
+liet ook Augustinus niet onverschillig.</p>
+
+<p>In zijn geschrift &quot;Over verschillende vragen&quot; aan Simplicianus (van 397
+dagteekenende) zegt hij (II. vr. IV, 1):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Gij vraagt, of de onreine geest, die in de toovenares was,
+     bewerken kon, dat Samu&euml;l door Saul gezien werd en met hem sprak.
+     Maar het is een veel grooter wonder, dat Satan zelf, de vorst aller
+     onreine geesten, met God vermocht te spreken en Hem verzocht, Job,
+     dien allerrechtvaardigsten man, op de proef te mogen stellen.... En
+     indien dit U schokt, dat het aan een boozen geest vrij stond de
+     ziel van een rechtvaardige op te wekken en als 't ware uit de
+     geheime verblijfplaatsen der dooden te voorschijn te roepen, moet
+     het dan niet meer verbazing wekken, dat Satan den Heer zelf opnam
+     en op de tinne des tempels zette? Op welke wijze hij het ook gedaan
+     heeft, de manier waarop het aan Samu&euml;l overkomen is, opgewekt te
+     worden, blijft ons evenzeer verborgen. Of men moest soms zeggen,
+     dat het voor den duivel eene gemakkelijkere vrijpostigheid was, den
+     levenden Heer mee te nemen van waar hij wilde en neer te zetten
+     waar hij wilde, dan den geest van den overleden Samu&euml;l uit zijn
+     verblijf op te wekken. Maar indien ons dit in het Evangelie daarom
+     niet hindert, omdat de Heer wilde en toeliet dat het geschiedde,
+     zonder eenige vermindering van zijne <a name='Page_232'></a>macht en goddelijkheid,
+     evenals Hij door de Joden zelven, ofschoon dezen verdwaasd en vuil
+     waren en de werken des duivels deden, zich heeft laten vasthouden
+     en boeien en bespotten en kruisigen en dooden: dan is het ook niet
+     absurd om te gelooven, dat door eene zekere uitzonderingsbepaling
+     van den goddelijken wil toegestaan werd, dat de geest van den
+     heiligen profeet, niet tegen zijn zin noch door gebiedende en
+     noodzakende tooverkracht, maar gewillig en aan de geheime
+     beschikking Gods, welke aan die toovenares en Saul ontging,
+     gehoorzamende, er in toestemde om zich aan den blik des konings te
+     vertoonen, ten einde hem door eene goddelijke uitspraak te
+     verpletteren. Waarom toch zou de ziel van een goed mensch, als zij,
+     door booze levenden opgeroepen, verscheen, hare waardigheid
+     verliezen, daar ook levende goede menschen dikwijls op bevel tot
+     boozen komen en met hen verhandelen over 't geen plicht en
+     billijkheid vereischt, terwijl ze daarbij hunne eer en deugd
+     ongerept bewaren en tegenover de ondeugden van de anderen zulk eene
+     houding aannemen, als in overeenstemming is met de omstandigheden?&quot; </p></div>
+
+<p>Helt Augustinus hiermede tot de zienswijze van Origenes (z.b.) over, hij
+zou toch liever den uitweg van Tertullianus willen inslaan (2):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Er is echter bij dit feit een andere gemakkelijkere uitweg en eene
+     meer geschikte verklaring mogelijk, nl. om aan te nemen, dat niet
+     werkelijk <a name='Page_233'></a>de geest van Samu&euml;l uit zijne rust is opgewekt, maar een
+     fantoom en een spel van verbeelding door de machinati&euml;n van den
+     duivel zijn voorgesteld, hetwelk de Schrift daarom met den naam van
+     Samu&euml;l noemt, omdat de beelden der dingen met de namen van datgene
+     plegen genoemd te worden, waarvan zij beelden zijn.... Wie toch
+     aarzelt, een geschilderd mensch een mensch te noemen?... Het is dus
+     geen wonder, wanneer de Schrift zegt dat Samu&euml;l gezien is, indien
+     ook bij geval slechts een beeld van Samu&euml;l verscheen, door de
+     machinatie van hem, die zich in een engel des lichts verandert en
+     zijne dienaren in dienaren der gerechtigheid&quot;. </p></div>
+
+<p>Alles overwegende en geen uitspraak willende doen in de vraag of de
+menschelijke ziel na dit leven al of niet door magische bezweringen kan
+worden opgeroepen en verschijnen, komt Augustinus (3), hoewel
+&quot;schoorvoetende, om niet meer nauwgezette onderzoekingen van te voren
+uit te sluiten&quot; tot de conclusie om &quot;liever aan te nemen&quot; dat &quot;door de
+booze medewerking van die toovenares&quot; hier de eene of andere satanische
+illusie is te weeg gebracht.</p>
+
+<p>In een later geschrift &quot;Over de acht vragen van Dulcitius&quot; (niet v&oacute;&oacute;r
+421) haalt hij in vr. VI het voorgaande betoog over de kwestie aan,
+voegt er echter aan toe (5):</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Maar dat ik niet te vergeefs gezegd heb, dat wij, om geen meer
+     nauwgezette onderzoekingen <a name='Page_234'></a>van te voren uit te sluiten, [niet dan]
+     schoorvoetende moesten aannemen, dat bij dit feit een schijnbeeld
+     van Samu&euml;l door de booze medehulp van de toovenares is vertoond,
+     dat heeft mijn later onderzoek mij geleerd, daar ik gevonden heb,
+     dat in het boek van Jezus Sirach, waarin de aartsvaders van de rij
+     af geprezen worden, Samu&euml;l in dier voege geprezen wordt, dat het
+     heet: &quot;Hij heeft ook nog na zijn dood geprofeteerd [XLVI, 23]&quot;.
+     Mocht men echter ook dit boek tegenspreken op grond van den canon
+     der Hebree&euml;n, omdat het zich daarin niet bevindt: wat moeten wij
+     van Mozes zeggen, die zeer zeker volgens Deuteronomium [XXXIV, 5]
+     stierf en volgens het Evangelie [Matth. XVII, 3] met Elia, die niet
+     stierf, aan levenden is verschenen?&quot; </p></div>
+
+<p>Ook in zijn geschrift &quot;Over de vereering, de dooden te betoonen&quot; (niet
+v&oacute;&oacute;r 421) heeft zich Augustinus (XV, 18) op dezelfde wijze uitgelaten.</p>
+
+<p>De grootste der kerkvaders is dus, wat de doodenbezwering te Endor
+betreft, ten slotte tot dezelfde conclusie gekomen als ook heden ten
+dage de meest gezaghebbende theologen en ten allen tijde de onbevangene
+lezers, dat nl. het verhaal in den Bijbel (I Sam. 28,5&mdash;20), zooals het
+er staat, eene re&euml;ele verschijning van Samu&euml;l veronderstelt.</p>
+
+<p>De the&uuml;rgie in den eigenlijken zin des woords, d.w.z. de kunst om met
+bovenmenschelijke wezens in aanraking te komen, wordt door Augustinus in
+den &quot;Staat Gods&quot; fel bestreden. Van <a name='Page_235'></a>het feit, dat de Neoplatonicus
+Porphyrius in zijn brief aan Anebo (z.b.) twijfelingen opperde, trekt de
+kerkvader in X, 11 ruim partij; het antwoord van Abammon (Iamblichus)
+schijnt hem te zijn ontgaan. Toch kan ook Augustinus niet alle feiten
+geheel wegcijferen, al beknibbelt hij ze zooveel mogelijk en al maakt
+hij er zich in de moeilijkste gevallen met eene uitvlucht van af:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Wat betreft het feit, dat, zooals Porphyrius vermeldt, zij die
+     deze, [de the&uuml;rgische] vuile reinigingen volgens heiligschendenden
+     ritus uitoefenen, sommige wonderbaarlijk schoone beelden, hetzij
+     van engelen hetzij van goden, als met gezuiverden geest zien
+     (indien zij ten minste iets zoodanigs zien) dan bevestigt dit het
+     woord van den apostel dat &quot;Satan zich verandert in een engel des
+     lichts&quot;. Van hem toch zijn die fantomen, van hem, die, begeerende
+     de rampzalige zielen door de bedriegelijke vereering van vele
+     valsche goden te verstrikken en van den waren dienst des waren
+     Gods, den eenige door wien men gereinigd en geheeld wordt, af
+     keerig te maken, zich zelf, zooals van Proteus is gezegd,</p></div>
+
+in alle gedaanten verandert,<br />
+vijandelijk vervolgende, bedriegelijk helpende, altijd<br />
+    verdervende [X, 10].&quot;<br />
+
+<p>Bij het vermelden van die schoone verschijningen denken wij
+onwillekeurig aan de bezwering der demonen door Iamblichus, boven
+uitvoerig beschreven.</p>
+
+<p><a name='Page_236'></a>Met dat al erkent Augustinus (X, 16.) de realiteit van andere, naar
+moderne opvatting veel krassere &quot;wonderen der goden&quot;, &quot;waarvoor de
+geschiedenis borg staat&quot;, &quot;die klaarblijkelijk door hunne kracht en
+macht geschieden&quot;, bijv.:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;dat eene Vestaalsche maagd, wier zuiverheid in twijfel werd
+     getrokken, het geding beslechtte door eene zeef met water uit den
+     Tiber te vullen, zonder dat het doorliep. Deze en andere wonderen
+     van dien aard zijn geenszins naar macht en grootte met die te
+     vergelijken, welke, naar wij lezen, aan het volk Gods zijn
+     geschied, hoe veel te minder die wonderen, welke door de wetten
+     zelfs van die volkeren, die zulke goden vereerden, verboden en
+     gestraft werden, nl. de wonderen der magie of the&uuml;rgie! De meesten
+     daarvan bedriegen slechts in schijn de sterfelijke zintuigen door
+     het spel der verbeelding, zooals bijv. het omlaag halen der maan
+     ... enkele schijnen wel is waar feitelijk sommige daden der vromen
+     te evenaren, maar het doel, waardoor ze worden onderscheiden, toont
+     dat onze wonderen buiten vergelijking de meerdere zijn.&quot; </p></div>
+
+<p>In zake deze laatste opmerking verwijzen wij naar het onderscheid dat
+Origenes maakt tusschen de wonderen van Jezus en die der toovenaars
+(z.b.). Voorts zij van Augustinus nog eene passage aangehaald, waarin
+hij evenzeer op gelijke wijze als andere reeds boven door ons vermelde,
+christelijke schrijvers redeneert (X, 8):</p>
+
+<a name='Page_237'></a>
+<div class='blkquot'><p>&quot;Den magi&euml;rs van Pharao werd daarom toegestaan, eenige wonderen te
+     verrichten, ten einde op wonderbaarlijkere wijze te worden
+     overwonnen. Zij toch werkten door middel van booze tooverijen en
+     magische bezweringen, waaraan de booze engelen, d.w.z. de demonen,
+     zijn onderworpen; Mozes echter heeft met grootere macht, omdat hij
+     het recht aan zijne zijde had, in den naam Gods, die hemel en aarde
+     schiep, met hulp der [goede] engelen hen gemakkelijk overwonnen&quot;. </p></div>
+
+<p>Zonder de redeneeringen van Augustinus aan eene ingrijpende kritiek te
+onderwerpen, moeten wij er toch de aandacht op vestigen, dat hij uit het
+oog schijnt te hebben verloren, dat de vroegere wetten de magie
+geenszins als zoodanig, maar slechts wanneer zij tot booze doeleinden
+werd misbruikt, bestraften en dat men ook van overheidswege, zooals wij
+herhaaldelijk hebben opgemerkt, wel eens de hulp van toovenaars heeft
+ingeroepen.</p>
+
+<p>Al die bestrijding door concili&euml;n en kerkvaders heeft echter niet kunnen
+verhinderen, dat ook Christenen volgens de overoude methoden, tooverij
+uitoefenden. In Egypte bijv. zijn tooverpapyri gevonden, toebehoorende
+aan een magi&euml;r uit de achtste eeuw n. Chr., maar waarschijnlijk
+grootendeels van vroeger dateerende. Wij willen tot besluit, hier nog
+een en ander uit aanhalen:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Spreuk tot vergemakkelijking der geboorte.
+
+<p>     Toen de Heiland met zijne discipelen op den <a name='Page_238'></a>Olijfberg ging, trof
+     hij er eene hertekoe aan, die in wee&euml;n lag. Deze schreeuwde tot
+     hem:</p>
+
+<p>     &quot;Wees gegroet, gij zoon der maagd! Wees gegroet, gij, de
+     eerstgeborene van zijn vader en van zijne moeder! Gij zult tot mij
+     komen en mij helpen in dit uur der benauwdheid&quot;. Hij wendde zijne
+     oogen tot haar en zeide: &quot;Mijn glans zoudt gij niet kunnen
+     verdragen.... maar ik haast mij [en zend] den aartsengel Micha&euml;l
+     tot U.... en hij neemt een scheut(?)wijns en roept mijnen naam
+     daarbij aan en den naam van mijne twaalf apostelen en zegt: wat
+     krom is, moet recht worden... Ik ben het die spreekt, de Heer
+     Jezus, die [genezing] verstrekt&quot;<a name='FNanchor_111_111'></a><a href='#Footnote_111_111'><sup>[111]</sup></a>. </p></div>
+
+<p>In de navolgende liefdes-tooverspreuk wordt ook de duivel aangeroepen:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>&quot;Sjoerin, Sjoeran, Sjoetaban, Sjoetaben, Ibonese, Sjarsaben, ....
+     Satan de duivel, die met zijn staf op de aarde sloeg tegen den
+     levenden God en zeide: &quot;Ik ben ook een god&quot;&mdash;ik bid en roep U allen
+     heden aan, opdat gij tot mij moogt komen naar [deze dingen], die ik
+     heden in mijne handen houd, opdat gij, zoodra ik aan Theodora ervan
+     geef te eten of te drinken, haar hart en haar vleesch aan mij moogt
+     boeien tot in eeuwigheid. Ja, ja!&quot; </p></div>
+
+<p>En in eene andere spreuk, ook tot erotische doeleinden, gaat de magi&euml;r
+zelfs tot dreigementen <a name='Page_239'></a>over, die onwillekeurig aan de vroeger vermelde
+dreigementen herinneren:</p>
+
+<div class='blkquot'><p>[Als gij mij niet volgt], dan daal ik neer naar de onderwereld en
+     breng den beheerscher van den Tartarus naar boven en zeg: &quot;Gij zijt
+     ook een god,&quot; want ik wil mijn verlangen naar Theodora vervullen.</p>
+
+<p>     Hij zeide tot mij: &quot;Verlangt gij den steen, ik breek hem stuk, het
+     ijzer, ik maak het tot water, de ijzeren deuren, ik verbreek ze
+     haastiglijk, tot dat ik boei het hart van Theodora aan U, ik,
+     spoedig.</p>
+
+<p>     Wanneer zij hierop niet komt, dan houd ik de zon in zijn wagen op
+     en de maan in haren loop en de sterrekroon die op het hoofd van
+     Jezus is, totdat ik mijn verlangen vervul, haastiglijk, ja, ja!</p>
+
+<p>     Ik bezweer U en al uwe machten.... ik bezweer den vurigen troon,
+     waarop gij zit, tot dat gij mijn verlangen naar Theodora, de
+     dochter van Eudoxius, vervult. Ik bezweer Uwe amuletten. Ja, ja,
+     terstond, terstond!&quot;<a name='FNanchor_112_112'></a><a href='#Footnote_112_112'><sup>[112]</sup></a></p>
+
+</div>
+<br />
+<hr style='width: 45%;' />
+<h4>Litteratuur.</h4>
+
+
+<p><u>E. Zeller</u>, Die Philosophie d. Griechen, Bd. III, 2e afd. 4e uitg.
+(1902).</p>
+
+<p><u>J. Burckhardt</u>, Die Zeit Constantins d. Grossen, 2e uitg. (1880).</p>
+
+<p><a name='Page_240'></a><u>J. Geffeken</u>, Der Ausgang d. griech.-r&ouml;m. Heidentums, in
+Religionswiss. Bibl. hrg. v. W. Streitberg, Bd. VI (1920).</p>
+
+<p><u>K.H.E. de Jong</u>, Hegel u. Plotin (1916).</p>
+
+<p><u>Ranke</u>, s.v. Aegypten II Religion, in Die Rel. i. Gesch. u. Geg. I
+(1909).</p>
+
+<p><u>E. Kuhnert</u>, Feuerzauber, in Rhein. Mus. f. Philol. Bd. XLIX
+(1894).</p>
+
+<p><u>K. Preisendanz</u>, Die Homeromantie. Pap. Lond. CXXI, in Philologus
+Bd. LXXII (1913).</p>
+
+<p>The demotic magical papyrus ed. by F. Ll. Griffith a. H. Thompson
+(1904).</p>
+
+<p><u>J. de Zwaan</u>, Een dichter uit den tijd der Apostolische vaderen,
+in Onze Eeuw XI jrg. 4. deel (1911).</p>
+
+<p><u>Masp&eacute;ro</u>, &Eacute;tud. d. myth. e. d'arch. &eacute;g. I e. II (1893).</p>
+
+<p><u>C. Rasche</u>, De Iamblicho libri qui inscr. de myst. auctore,
+Dissert. M&uuml;nster (1911).</p>
+
+<p><u>Couperus</u>, De berg van licht (1905).</p>
+
+<p><u>Lucianus</u>, De spiritistische s&eacute;ance te Endor, in De Dageraad Bd.
+XV (1893/94).</p>
+
+<p><u>De H</u>. boeken v. h. oude verbond. Vulgaat en Nederl. vertaling met
+aanteeken. kerk. goedg. II (1897).</p>
+
+<p><u>v. Orelli</u>, s.v. Saul, in Herzog, Realenc. prot. Theol. u. Kirche,
+13e uitg. Bd. XVII (1906).</p>
+
+<p><u>A. Lods</u>, La croyance &agrave; la vie future e. l. culte des morts dans
+l'antiquit&eacute; israelite (1906).</p>
+
+<p><u>R. Kittel</u>, Geschichte d. Volkes Isra&euml;l, 3e uitg. Bd. II (1917).</p>
+
+<p><u>J. Scheftelowitz</u>, Der Seelen- u. Unsterblichkeitsglaube im alten
+Testament, in Archiv f. Religionswiss. Bd. XIX (1919).</p>
+
+<p><u>Kautzsch</u>, s.v. Urim u. Tummim, in Herzog, Realenc. 3e uitg. Bd.
+XX (1908).</p>
+
+<p><u>R. Ganschinietz</u>, Hippolytos' Cap. gegen die Magier, uit Text. u.
+Unt. Gesch. altchr. Lit. brg. v. Harnack u. Schmidt, 3 Reihe, IX. Bd. 2.
+Hft. (1913).</p>
+
+<p><a name='Page_241'></a><u>Origenes</u>, Eustathius v. Antiochien u. Gregor v. Nyssa &uuml;b. d.
+Hexe von Endor, hrg. v. E. Klostermann, in kl. Texte f. Vorl. u. &Uuml;b. 83
+(1912).</p>
+
+<p><u>V. Schultze</u>, Geschichte d. Untergangs d. gr.-r&ouml;m. Heidentums Bd.
+I (1887).</p>
+
+<p><u>L. Loewenfeld</u>, Somnambulismus u. Spiritismus, 2e uitg. (1907).</p>
+
+<p><u>v. Schrenck&mdash;Notzing</u>, Materialisationsph&auml;nomene. Ein Beitrag z.
+Erforschung der mediumistischen Teleplastie (1914).</p>
+
+<p><u>W. Koch</u>, Kaiser Julian (1899).</p>
+
+<p><u>P. Allard</u>, Julien l'Apostat I, 2e uitg. (1900).</p>
+
+<p><u>J. Geffcken</u>, Kaiser Julianus (1914).</p>
+
+<p><u>R. W&uuml;nsch</u>, Antikes Zauberger&auml;t aus Pergamum, in Jahrb. d.
+deutsch. arch. Inst. Erg&auml;nzungsheft VI(1905).</p>
+
+<p><u>Gregorovius</u>, Geschichte d. Stadt Athen im Mittelalter Bd I
+(1889).</p>
+
+<p><u>R. W&uuml;nsch</u>, Sethianische Verfluchungstafein (1898).</p>
+
+<p><u>K. Preisendanz</u>, Miszellen z.d. Zauberpapyri, in Wiener Studi&euml;n,
+Zeitschr. f. klass. Philol. XL Jrg. (1918) 1 Hft.</p>
+
+<p><u>J. Geffcken</u>, Der Bilderstreit des heidnischen Altertums, in
+Archiv f. Religionswiss. Bd. XIX (1919).</p>
+
+<p><u>K.H.E. de Jong</u>, Die Lehre vom Astralk&ouml;rper bei den
+Neuplatonikern, in Actes d. IV<sup>e</sup> Congres internat. d' hist. d. rel.
+(1913).</p>
+
+<p><u>C.J. von Hefele</u>, Conciliengeschichte, 2e Ausg. B. I (1873) e. II
+(1875).</p>
+
+<br />
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' />
+<br />
+<a name='Slotwoord'></a><h2><a name='Page_242'></a><b>Slotwoord.</b></h2>
+<br />
+
+<p>Aan het einde van ons overzicht gekomen, moeten wij nog ons eigen
+oordeel over de realiteit en de waarde der magie uitspreken.</p>
+
+<p>Zooals wij zagen, valt het niet te betwijfelen dat verscheidene antieke
+denkers de realiteit der magie loochenden, waarbij echter opmerkelijk
+is, dat de grootsten van hen, Democritus en Aristoteles, toch ruimte
+lieten voor feiten die tot het gebied der magie behooren. Daarentegen
+erkenden andere, bij de genoemden geenszins achterstaande denkers als
+Iamblichus, Proclus, Origenes, Augustinus de realiteit der magie
+onomwonden. Dat het verzet der ongeloovigen ten slotte wegstierf, was
+eene wetenschappelijke noodzakelijkheid. In onzen tijd zien we evenzeer,
+hoe het ongeloof, dat tooverij en geesten loochent, voor de uitkomsten
+van het &quot;psychische onderzoek&quot;, ingesteld door autoriteiten als E.
+Gurney, <a name='Page_243'></a>F.W.H. Myers, W, Barrett e.a. gaandeweg zwicht.</p>
+
+<p>Over de waarde der magie hebben in de oudheid zelfs mannen, die de
+realiteit der feiten erkenden, zich ongunstig uitgelaten. Bij nader
+onderzoek blijkt echter, dat de magie niet verdient, botweg met afkeer
+en minachting te worden behandeld. De tooverij zal op het gebied van
+liefde wel niet meer kwaad hebben veroorzaakt dan bijv. verlokkingen van
+financi&euml;elen aard. Of de &quot;magi&euml;rs&quot; meer zieken hebben verknoeid dan de
+geneesheeren, blijft eene open vraag. En ongetwijfeld zinkt het aantal
+dergenen, die door &quot;zwarte magie&quot; hun leven verloren, in 't niet
+tegenover de ontelbare slachtoffers van schavot of oorlog. Voorts staat
+tegenover de schaduwzijde der magie ook een niet gering te achten
+lichtzijde. De magie heeft den stoot gegeven tot grootsche scheppingen
+op litterair gebied. Zonder de magie toch zouden wij drie der schoonste
+zangen van Homerus, de meest ontroerende tragedie van Euripides, de
+diepstgevoelde idylle van Theocritus missen. Ook valt niet te
+betwijfelen dat vele zieken door de toepassing van toovermiddelen,
+wellicht hoofdzakelijk ten gevolge van &quot;suggestie,&quot; genezing hebben
+gevonden. Door de strenge leefwijze en de geestesconcentratie, welke tal
+van magische handelingen vereischten, kwam menigeen tot &quot;reiniging der
+ziel&quot; en tot &quot;verlossing.&quot; En, wat voor ons, <a name='Page_244'></a>menschen, het hoogste van
+alle belangen raakt, door de &quot;doodenbezwering&quot; was, naar de overtuiging
+van hoogst achtenswaardige antieke denkers, het voortbestaan der ziel na
+den dood daadwerkelijk aangetoond.</p>
+
+
+
+
+
+<hr style='width: 65%;' />
+<a name='REGISTER'></a><h2><a name='Page_245'></a>REGISTER.</h2>
+
+
+<b><big>A</big></b>.<br />
+<br />
+Aardbevingen <a href='#Page_90'>90</a>, <a href='#Page_206'>206</a> vlg, <a href='#Page_211'>211</a><br />
+Amuletten <a href='#Page_14'>14</a>, <a href='#Page_85'>85</a> vlgg., <a href='#Page_153'>153</a>, <a href='#Page_170'>170</a>, <a href='#Page_211'>211</a>, <a href='#Page_219'>219</a>, <a href='#Page_239'>239</a><br />
+Animisme <a href='#Page_3'>3</a>, <a href='#Page_90'>90</a>, <a href='#Page_132'>132</a>, <a href='#Page_216'>216</a><br />
+Astrologie <a href='#Page_67'>67</a> vlgg, <a href='#Page_107'>107</a>, <a href='#Page_137'>137</a> vlg., <a href='#Page_166'>166</a>, <a href='#Page_193'>193</a>, <a href='#Page_219'>219</a><br />
+<br />
+<b><big>B</big></b>.<br />
+<br />
+Beelden, wonderdadige <a href='#Page_101'>101</a>, <a href='#Page_121'>121</a>, <a href='#Page_123'>123</a>, <a href='#Page_146'>146</a>, <a href='#Page_169'>169</a>, <a href='#Page_206'>206</a>, <a href='#Page_213'>213</a>&mdash;<a href='#Page_216'>216</a><br />
+Belezen <a href='#Page_46'>46</a> vlg<br />
+Beschermgeesten <a href='#Page_138'>138</a> vlg.<br />
+Bijzitters <a href='#Page_110'>110</a>, <a href='#Page_126'>126</a><br />
+<br />
+<b><big>C</big></b>.<br />
+<br />
+Christendom <a href='#Page_103'>103</a>&mdash;<a href='#Page_109'>109</a>, <a href='#Page_187'>187</a><br />
+Concilies <a href='#Page_218'>218</a> vlg<br />
+Corybantisme <a href='#Page_102'>102</a><br />
+<br />
+<b><big>D</big></b>.<br />
+<br />
+Demonen <a href='#Page_1'>1</a>, <a href='#Page_48'>48</a>, <a href='#Page_82'>82</a> vlg, <a href='#Page_94'>94</a> vlg., <a href='#Page_100'>100</a> vlg., <a href='#Page_103'>103</a> passim<br />
+Doodenbezwering <a href='#Page_1'>1</a> vlg, <a href='#Page_9'>9</a>&mdash;<a href='#Page_16'>16</a>, <a href='#Page_22'>22</a>, <a href='#Page_49'>49</a>, <a href='#Page_52'>52</a>, passim<br />
+Doop <a href='#Page_129'>129</a> vlg<br />
+Dreigementen, magische <a href='#Page_161'>161</a>&mdash;<a href='#Page_165'>165</a>, <a href='#Page_238'>238</a> vlg<br />
+Duivel <a href='#Page_105'>105</a>, <a href='#Page_178'>178</a>, <a href='#Page_224'>224</a>, <a href='#Page_231'>231</a> vlgg., <a href='#Page_235'>235</a>, <a href='#Page_238'>238</a> vlg.<br />
+<br />
+<b><big>E</big></b>.<br />
+<br />
+Endor, toovenares van <a href='#Page_175'>175</a>&mdash;<a href='#Page_179'>179</a>, <a href='#Page_185'>185</a> vlg., <a href='#Page_221'>221</a> vlgg, <a href='#Page_230'>230</a>&mdash;<a href='#Page_234'>234</a><br />
+Envo&ucirc;tement <a href='#Page_35'>35</a>, <a href='#Page_117'>117</a><br />
+Exorcisme <a href='#Page_58'>58</a>, <a href='#Page_65'>65</a>, <a href='#Page_76'>76</a>, <a href='#Page_95'>95</a> vlg, <a href='#Page_109'>109</a>, <a href='#Page_173'>173</a> vlg<br />
+<br />
+<b><big>F</big></b>.<br />
+<br />
+Fakirs <a href='#Page_96'>96</a><br />
+Fluide, magnetisch <a href='#Page_35'>35</a>, <a href='#Page_40'>40</a><br />
+<br />
+<b><big>G</big></b>.<br />
+<br />
+Genezingen, wonderdadige <a href='#Page_14'>14</a>, <a href='#Page_20'>20</a>, <a href='#Page_38'>38</a> vlgg., <a href='#Page_45'>45</a> vlgg, <a href='#Page_71'>71</a> vlgg., <a href='#Page_81'>81</a> vlg,<br />
+passim<br />
+Gestorvenen, ontijdig <a href='#Page_146'>146</a> vlg, <a href='#Page_173'>173</a><br />
+<br />
+<b><big>H</big></b>.<br />
+<br />
+Hallucinaties <a href='#Page_3'>3</a>, <a href='#Page_54'>54</a>, <a href='#Page_191'>191</a>, <a href='#Page_216'>216</a><br />
+Haren <a href='#Page_117'>117</a><br />
+Helderziendheid <a href='#Page_4'>4</a>, <a href='#Page_126'>126</a><br />
+Hydromantie <a href='#Page_16'>16</a>, <a href='#Page_49'>49</a>, <a href='#Page_152'>152</a><br />
+Hypnose <a href='#Page_3'>3</a>, <a href='#Page_87'>87</a>, <a href='#Page_102'>102</a><br />
+<br />
+<b><big>I</big></b>.<br />
+<br />
+Illusies, magische <a href='#Page_166'>166</a> vlgg., <a href='#Page_174'>174</a>, <a href='#Page_224'>224</a> vlg., passim<br />
+<br />
+<b><big>J</big></b>.<br />
+<br />
+Jezus <a href='#Page_76'>76</a>, <a href='#Page_103'>103</a>, <a href='#Page_107'>107</a> vlgg., <a href='#Page_130'>130</a> vlg., <a href='#Page_179'>179</a>, <a href='#Page_184'>184</a> vlg, passim<br />
+<br />
+<b><big>K</big></b>.<br />
+<br />
+Kabbala <a href='#Page_77'>77</a><br />
+Kinderoffer <a href='#Page_49'>49</a>, <a href='#Page_59'>59</a> vlg., <a href='#Page_67'>67</a>, <a href='#Page_77'>77</a>, <a href='#Page_108'>108</a>, <a href='#Page_151'>151</a>, <a href='#Page_170'>170</a><br />
+Knapen, waarzeggende <a href='#Page_49'>49</a>, <a href='#Page_125'>125</a> vlg., <a href='#Page_153'>153</a> vlgg, <a href='#Page_172'>172</a>, <a href='#Page_182'>182</a> vlg.<br />
+Knoopen <a href='#Page_52'>52</a> vlg.<br />
+Korenziel <a href='#Page_44'>44</a><br />
+Kristalzien <a href='#Page_126'>126</a><br />
+<br />
+<b><big>L</big></b>.<br />
+<br />
+Liefdestoovenarij <a href='#Page_13'>13</a> vlg., <a href='#Page_32'>32</a> vlgg., <a href='#Page_49'>49</a>&mdash;<a href='#Page_57'>57</a>, <a href='#Page_59'>59</a> vlg., <a href='#Page_62'>62</a>&mdash;<a href='#Page_66'>66</a>, passim<br />
+Linnen <a href='#Page_120'>120</a>, <a href='#Page_130'>130</a>, <a href='#Page_132'>132</a>, <a href='#Page_152'>152</a>, <a href='#Page_200'>200</a><br />
+<br />
+<b><big>M</big></b>.<br />
+<br />
+Mana <a href='#Page_39'>39</a>, <a href='#Page_57'>57</a>, <a href='#Page_65'>65</a>, <a href='#Page_73'>73</a>, <a href='#Page_86'>86</a>, <a href='#Page_99'>99</a>, <a href='#Page_132'>132</a>, <a href='#Page_151'>151</a><br />
+Materialisaties <a href='#Page_191'>191</a><br />
+Mediums <a href='#Page_96'>96</a>, <a href='#Page_154'>154</a> vlg.<br />
+Mystiek <a href='#Page_159'>159</a> vlg.<br />
+<br />
+<b><big>N</big></b>.<br />
+<br />
+Naam, tooverkracht van den <a href='#Page_73'>73</a> vlgg., <a href='#Page_107'>107</a>, <a href='#Page_110'>110</a>, <a href='#Page_129'>129</a> vlgg., <a href='#Page_144'>144</a> passim<br />
+<br />
+<b><big>O</big></b>.<br />
+<br />
+Omgekomenen, geweldadig <a href='#Page_146'>146</a> vlg. <a href='#Page_173'>173</a><br />
+Onthouding,  sexueele <a href='#Page_53'>53</a>, <a href='#Page_131'>131</a> vlg., <a href='#Page_154'>154</a>, <a href='#Page_182'>182</a><br />
+Oog, het booze <a href='#Page_25'>25</a>, <a href='#Page_63'>63</a>, <a href='#Page_84'>84</a>&mdash;<a href='#Page_87'>87</a><br />
+<br />
+<b><big>P</big></b>.<br />
+<br />
+Perisprit <a href='#Page_218'>218</a><br />
+Plaatjes, looden <a href='#Page_40'>40</a>, <a href='#Page_68'>68</a>, <a href='#Page_146'>146</a><br />
+Praeanimisme <a href='#Page_3'>3</a><br />
+<br />
+<b><big>R</big></b>.<br />
+<br />
+Reliquie&euml;nvereering <a href='#Page_99'>99</a><br />
+<br />
+<b><big>S</big></b>.<br />
+<br />
+Speeksel <a href='#Page_71'>71</a> vlgg., <a href='#Page_97'>97</a> vlgg., <a href='#Page_107'>107</a><br />
+Spiegel <a href='#Page_125'>125</a> vlg.<br />
+Spiritisme <a href='#Page_96'>96</a>, <a href='#Page_205'>205</a> vlg, <a href='#Page_218'>218</a><br />
+Suggestie <a href='#Page_3'>3</a> vlg., <a href='#Page_35'>35</a>, <a href='#Page_40'>40</a>, <a href='#Page_87'>87</a>, <a href='#Page_96'>96</a>, <a href='#Page_119'>119</a><br />
+<br />
+<b><big>T</big></b>.<br />
+<br />
+Telepathie <a href='#Page_2'>2</a>, <a href='#Page_4'>4</a>, <a href='#Page_25'>25</a>, <a href='#Page_35'>35</a> vlg., <a href='#Page_140'>140</a> vlg., <a href='#Page_212'>212</a> vlg.<br />
+<br />
+<b><big>W</big></b>.<br />
+<br />
+Weerwolf <a href='#Page_52'>52</a>, <a href='#Page_54'>54</a>, <a href='#Page_92'>92</a> vlgg., <a href='#Page_119'>119</a>, <a href='#Page_227'>227</a>, <a href='#Page_230'>230</a>.<br />
+
+
+
+
+
+<hr style='width: 45%;' />
+<a name='Page_247'></a><h2>ADDENDA.</h2>
+<br />
+
+<p><a href='#Page_21'>P. 21</a>, regel 12, voeg na <a href='#verzoeken'>&quot;verzoeken&quot;</a> in: &quot;en aansporen&quot;.</p>
+
+
+<hr style='width: 45%;' />
+
+
+
+<a name='FOOTNOTES'></a><h2>NOTEN</h2>
+
+<a name='Footnote_1_1'></a><a href='#FNanchor_1_1'>[1]</a><div class='note'><p> Odyssea X, 135-574 en XI.</p></div>
+
+<a name='Footnote_2_2'></a><a href='#FNanchor_2_2'>[2]</a><div class='note'><p> Plutarchus, De ser. num. vind. 17, Aelianus, frg. 255.
+Galenus, Protrept. IX, 10.</p></div>
+
+<a name='Footnote_3_3'></a><a href='#FNanchor_3_3'>[3]</a><div class='note'><p> Plutarch. De ser. num. 10, Vit. Cimon, 6.</p></div>
+
+<a name='Footnote_4_4'></a><a href='#FNanchor_4_4'>[4]</a><div class='note'><p> Plutarch. De ser. num. 17.</p></div>
+
+<a name='Footnote_5_5'></a><a href='#FNanchor_5_5'>[5]</a><div class='note'><p> Pyth. IV, 213 (380) vlgg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_6_6'></a><a href='#FNanchor_6_6'>[6]</a><div class='note'><p> Diogenes Laertius VIII, 2, 59, vgl. Diels, Die Fragmente
+d. Vorsokratiker I, 3<sup>e</sup> uitg. (1912) p. 263 vlg</p></div>
+
+<a name='Footnote_7_7'></a><a href='#FNanchor_7_7'>[7]</a><div class='note'><p> Augustinus, De Civ. Dei VII, 35.</p></div>
+
+<a name='Footnote_8_8'></a><a href='#FNanchor_8_8'>[8]</a><div class='note'><p> Livius, I, 31.</p></div>
+
+<a name='Footnote_9_9'></a><a href='#FNanchor_9_9'>[9]</a><div class='note'><p> Phaedo 81 c.d.</p></div>
+
+<a name='Footnote_10_10'></a><a href='#FNanchor_10_10'>[10]</a><div class='note'><p> Euthydemus 290 a.</p></div>
+
+<a name='Footnote_11_11'></a><a href='#FNanchor_11_11'>[11]</a><div class='note'><p> Sextus Empiricus, Math. IX, 19.</p></div>
+
+<a name='Footnote_12_12'></a><a href='#FNanchor_12_12'>[12]</a><div class='note'><p> Epist. ad Menoeceum ap. Diog. Laert. X, 134.</p></div>
+
+<a name='Footnote_13_13'></a><a href='#FNanchor_13_13'>[13]</a><div class='note'><p> Diog. Laert. VI, 2, 68.</p></div>
+
+<a name='Footnote_14_14'></a><a href='#FNanchor_14_14'>[14]</a><div class='note'><p> Diog. Laert. VI, 2, 24.</p></div>
+
+<a name='Footnote_15_15'></a><a href='#FNanchor_15_15'>[15]</a><div class='note'><p> Diog. Laert. VIII, 1, 36.</p></div>
+
+<a name='Footnote_16_16'></a><a href='#FNanchor_16_16'>[16]</a><div class='note'><p> Schol. a. Theocr. II, 16; Propert II, 4, 10.</p></div>
+
+<a name='Footnote_17_17'></a><a href='#FNanchor_17_17'>[17]</a><div class='note'><p> Plutarch. Vit. Pyrrh. 3.</p></div>
+
+<a name='Footnote_18_18'></a><a href='#FNanchor_18_18'>[18]</a><div class='note'><p> E. Ziebarth, Neue attische Fluchtafeln, in Nachnchten d.
+Kon. Gesellsch. d. Wiss. Gottingen 1899 p. 109 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_19_19'></a><a href='#FNanchor_19_19'>[19]</a><div class='note'><p> E. Ziebarth, Neue att. Fl., p. 113 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_20_20'></a><a href='#FNanchor_20_20'>[20]</a><div class='note'><p> Livius XXV, 1.</p></div>
+
+<a name='Footnote_21_21'></a><a href='#FNanchor_21_21'>[21]</a><div class='note'><p> Plinius, Hist. Nat. XVIII, 6,41</p></div>
+
+<a name='Footnote_22_22'></a><a href='#FNanchor_22_22'>[22]</a><div class='note'><p> Apulems, Apolog. 42.</p></div>
+
+<a name='Footnote_23_23'></a><a href='#FNanchor_23_23'>[23]</a><div class='note'><p> T.p.</p></div>
+
+<a name='Footnote_24_24'></a><a href='#FNanchor_24_24'>[24]</a><div class='note'><p> Arrianus, Exped. Alex. II,3, Plutarchus Vit. Alex. 18.</p></div>
+
+<a name='Footnote_25_25'></a><a href='#FNanchor_25_25'>[25]</a><div class='note'><p> Papyr. Parthey I. 264, in Abh. d. k&ouml;n. Akad. d. Wiss.
+z. Berlin 1866.</p></div>
+
+<a name='Footnote_26_26'></a><a href='#FNanchor_26_26'>[26]</a><div class='note'><p> Philostratus, Vit. Apoll. I,8.</p></div>
+
+<a name='Footnote_27_27'></a><a href='#FNanchor_27_27'>[27]</a><div class='note'><p> Gazette arch&eacute;ologique IX, jrg. 1884, platen 44,45,
+46, p. 352 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_28_28'></a><a href='#FNanchor_28_28'>[28]</a><div class='note'><p> Thucydides III, 22.</p></div>
+
+<a name='Footnote_29_29'></a><a href='#FNanchor_29_29'>[29]</a><div class='note'><p> H. Hubert, s.v. Magia, in Daremb. e. Sagl. Dict. d.
+ant. gr. e. rom. Bd. III, 2 helft. (1904) p. 1515.</p></div>
+
+<a name='Footnote_30_30'></a><a href='#FNanchor_30_30'>[30]</a><div class='note'><p> Papyr. Paris. 2579 en 2646, uitg. v. C. Wessely, in
+Gr. Zauberpap. v. Par. u. Lond., in Denkschr. d. phil. hist.
+Cl. d. Kais. Akad. Wiss. Wien Bd. XXXVI (1888).</p></div>
+
+<a name='Footnote_31_31'></a><a href='#FNanchor_31_31'>[31]</a><div class='note'><p> Plinius, Hist. Nat. VII, 2, 9.</p></div>
+
+<a name='Footnote_32_32'></a><a href='#FNanchor_32_32'>[32]</a><div class='note'><p> Sophocles ap. Macrobium, Saturn. V. 19,; frg.
+423 ed. Didot; Tr. gr. Frg. ed. Nauck 2e uitg. (1889) 491,
+p. 249.</p></div>
+
+<a name='Footnote_33_33'></a><a href='#FNanchor_33_33'>[33]</a><div class='note'><p> H. Hubert, s.v. Magia p. 1516.</p></div>
+
+<a name='Footnote_34_34'></a><a href='#FNanchor_34_34'>[34]</a><div class='note'><p> Papyr. Parthey II, v. 55 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_35_35'></a><a href='#FNanchor_35_35'>[35]</a><div class='note'><p> Dio Cassius XXXVII, 30.</p></div>
+
+<a name='Footnote_36_36'></a><a href='#FNanchor_36_36'>[36]</a><div class='note'><p> Herodotus III, 11.</p></div>
+
+<a name='Footnote_37_37'></a><a href='#FNanchor_37_37'>[37]</a><div class='note'><p> Dio Cassius XLIX, 43.</p></div>
+
+<a name='Footnote_38_38'></a><a href='#FNanchor_38_38'>[38]</a><div class='note'><p> Eusebius, Chron. Ol. 188,1.</p></div>
+
+<a name='Footnote_39_39'></a><a href='#FNanchor_39_39'>[39]</a><div class='note'><p> Sueton. Vit. Aug. 94.</p></div>
+
+<a name='Footnote_40_40'></a><a href='#FNanchor_40_40'>[40]</a><div class='note'><p> Sueton. Vit. Aug. 90.</p></div>
+
+<a name='Footnote_41_41'></a><a href='#FNanchor_41_41'>[41]</a><div class='note'><p> Sueton. Vit. Tiber. 69.</p></div>
+
+<a name='Footnote_42_42'></a><a href='#FNanchor_42_42'>[42]</a><div class='note'><p> De Is. en Osir., 12&mdash; 19.</p></div>
+
+<a name='Footnote_43_43'></a><a href='#FNanchor_43_43'>[43]</a><div class='note'><p> Pap. Paris, 3007&mdash; 3085.</p></div>
+
+<a name='Footnote_44_44'></a><a href='#FNanchor_44_44'>[44]</a><div class='note'><p> Philostratus, Vit. Apoll. IV, 45.</p></div>
+
+<a name='Footnote_45_45'></a><a href='#FNanchor_45_45'>[45]</a><div class='note'><p> Philostrat. Vit. Apoll. IV, 4; 10; VIII, 7, 30 vgl.</p></div>
+
+<a name='Footnote_46_46'></a><a href='#FNanchor_46_46'>[46]</a><div class='note'><p> Philostrat. Vit. Apoll. VIII,26, Dio Cassius LXVII, 18.</p></div>
+
+<a name='Footnote_47_47'></a><a href='#FNanchor_47_47'>[47]</a><div class='note'><p> Ep. LIII, 1.</p></div>
+
+<a name='Footnote_48_48'></a><a href='#FNanchor_48_48'>[48]</a><div class='note'><p> Ep. CXXXVIII, 18.</p></div>
+
+<a name='Footnote_49_49'></a><a href='#FNanchor_49_49'>[49]</a><div class='note'><p> Aehanus, Var. hist. IV, 17.</p></div>
+
+<a name='Footnote_50_50'></a><a href='#FNanchor_50_50'>[50]</a><div class='note'><p> Plinius, Hist. nat. XXVIII 37.</p></div>
+
+<a name='Footnote_51_51'></a><a href='#FNanchor_51_51'>[51]</a><div class='note'><p> Philostrat. Vit. Apoll. V, 27-38.</p></div>
+
+<a name='Footnote_52_52'></a><a href='#FNanchor_52_52'>[52]</a><div class='note'><p> Philostrat. Vit. Apoll. VI, 29-34.</p></div>
+
+<a name='Footnote_53_53'></a><a href='#FNanchor_53_53'>[53]</a><div class='note'><p> Philostrat. Vit Apoll. VIII, 1-8.</p></div>
+
+<a name='Footnote_54_54'></a><a href='#FNanchor_54_54'>[54]</a><div class='note'><p> Ongenes, Contra Celsum III, 36.</p></div>
+
+<a name='Footnote_55_55'></a><a href='#FNanchor_55_55'>[55]</a><div class='note'><p> Tacit. Histr. IV, 82.</p></div>
+
+<a name='Footnote_56_56'></a><a href='#FNanchor_56_56'>[56]</a><div class='note'><p> Vopiscus, Vit. Saturn. 8</p></div>
+
+<a name='Footnote_57_57'></a><a href='#FNanchor_57_57'>[57]</a><div class='note'><p> Hippolytus, Refut. omn. haer. VI, 7.</p></div>
+
+<a name='Footnote_58_58'></a><a href='#FNanchor_58_58'>[58]</a><div class='note'><p> Hippol. Refut. omn. haer. VII, 32.</p></div>
+
+<a name='Footnote_59_59'></a><a href='#FNanchor_59_59'>[59]</a><div class='note'><p> Tweede boek Je&ucirc;, vert. d. C. Schmidt in Koptisch-gnostische
+Schriften (1905), 322 en 327 f.f.</p></div>
+
+<a name='Footnote_60_60'></a><a href='#FNanchor_60_60'>[60]</a><div class='note'><p> Alcest. 75 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_61_61'></a><a href='#FNanchor_61_61'>[61]</a><div class='note'><p> De Civit. Dei VIII, 19: Ep. CXXXVIII, 19.</p></div>
+
+<a name='Footnote_62_62'></a><a href='#FNanchor_62_62'>[62]</a><div class='note'><p> Capitolinus, Vit. Anton. phil. 13.</p></div>
+
+<a name='Footnote_63_63'></a><a href='#FNanchor_63_63'>[63]</a><div class='note'><p> Dio Cass. LXXI, 8, 4; 9, 2.</p></div>
+
+<a name='Footnote_64_64'></a><a href='#FNanchor_64_64'>[64]</a><div class='note'><p> Spartianus, Vit. Did. Julian. 7.</p></div>
+
+<a name='Footnote_65_65'></a><a href='#FNanchor_65_65'>[65]</a><div class='note'><p> Tweede boek Je&ucirc;, vert. C. Schmidt p. 308-314.</p></div>
+
+<a name='Footnote_66_66'></a><a href='#FNanchor_66_66'>[66]</a><div class='note'><p> Ed. Dieterich, Abraxas (1891) p. 169, v. 5 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_67_67'></a><a href='#FNanchor_67_67'>[67]</a><div class='note'><p> Philostrat. Vit. Apoll. I, 8 en 13.</p></div>
+
+<a name='Footnote_68_68'></a><a href='#FNanchor_68_68'>[68]</a><div class='note'><p> Milligan, Selections from the Greek Papyri (1910) p.
+83 vlg., Erman-Krebs, Aus den Papyrus d. k&ouml;n. Mus. z.
+Berlin (1899) p 185.</p></div>
+
+<a name='Footnote_69_69'></a><a href='#FNanchor_69_69'>[69]</a><div class='note'><p> Pap. Parthey II, 17 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_70_70'></a><a href='#FNanchor_70_70'>[70]</a><div class='note'><p> Ennead. IV, 4,36.</p></div>
+
+<a name='Footnote_71_71'></a><a href='#FNanchor_71_71'>[71]</a><div class='note'><p> Enn. IV, 4,41.</p></div>
+
+<a name='Footnote_72_72'></a><a href='#FNanchor_72_72'>[72]</a><div class='note'><p> Enn, IV, 9,3.</p></div>
+
+<a name='Footnote_73_73'></a><a href='#FNanchor_73_73'>[73]</a><div class='note'><p> Enn. IV, 4,40.</p></div>
+
+<a name='Footnote_74_74'></a><a href='#FNanchor_74_74'>[74]</a><div class='note'><p> Enn, IV, 4,43.</p></div>
+
+<a name='Footnote_75_75'></a><a href='#FNanchor_75_75'>[75]</a><div class='note'><p> Enn. IV, 7, 20.</p></div>
+
+<a name='Footnote_76_76'></a><a href='#FNanchor_76_76'>[76]</a><div class='note'><p> Enn. IV, 4, 43.</p></div>
+
+<a name='Footnote_77_77'></a><a href='#FNanchor_77_77'>[77]</a><div class='note'><p> Pap. V, col. VH, 27&mdash;VIII, 4, ed. Dieterich p. 808.</p></div>
+
+<a name='Footnote_78_78'></a><a href='#FNanchor_78_78'>[78]</a><div class='note'><p>  Pap. V., col. VII, 17&mdash;25; ed. Diet., p. 807 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_79_79'></a><a href='#FNanchor_79_79'>[79]</a><div class='note'><p> Porphyr. Vit. Plot. 23.</p></div>
+
+<a name='Footnote_80_80'></a><a href='#FNanchor_80_80'>[80]</a><div class='note'><p>  Pap. V. col. II, 16-18 ed. Diet. p 796 vgl.</p></div>
+
+<a name='Footnote_81_81'></a><a href='#FNanchor_81_81'>[81]</a><div class='note'><p> Celsus ap. Origen. Contr. Cels I, 68.</p></div>
+
+<a name='Footnote_82_82'></a><a href='#FNanchor_82_82'>[82]</a><div class='note'><p> Papyr. Parthey I, 106-110.</p></div>
+
+<a name='Footnote_83_83'></a><a href='#FNanchor_83_83'>[83]</a><div class='note'><p> Ps. Justinus, Quaest ad. Orthod. 26.</p></div>
+
+<a name='Footnote_84_84'></a><a href='#FNanchor_84_84'>[84]</a><div class='note'><p> Dio Cassius LXXVII, 18, 4.</p></div>
+
+<a name='Footnote_85_85'></a><a href='#FNanchor_85_85'>[85]</a><div class='note'><p> Herodianus, IV, 12.</p></div>
+
+<a name='Footnote_86_86'></a><a href='#FNanchor_86_86'>[86]</a><div class='note'><p> Dio Cass. LXXIX, 11, 3, Lampridius, Vit. Hel. 8.</p></div>
+
+<a name='Footnote_87_87'></a><a href='#FNanchor_87_87'>[87]</a><div class='note'><p> Lamprid. Vit. Alex. Sev. 29.</p></div>
+
+<a name='Footnote_88_88'></a><a href='#FNanchor_88_88'>[88]</a><div class='note'><p> Vopiscus, Vit. Aurel. 24.</p></div>
+
+<a name='Footnote_89_89'></a><a href='#FNanchor_89_89'>[89]</a><div class='note'><p> Codex Justinian. IX, 18, 4.</p></div>
+
+<a name='Footnote_90_90'></a><a href='#FNanchor_90_90'>[90]</a><div class='note'><p> Eunapius, Vit. Soph. Ed. Boissonade, 2 uitg. p. 459.</p></div>
+
+<a name='Footnote_91_91'></a><a href='#FNanchor_91_91'>[91]</a><div class='note'><p> Cod. Justin. IX, 18, 5.</p></div>
+
+<a name='Footnote_92_92'></a><a href='#FNanchor_92_92'>[92]</a><div class='note'><p> Cod. Justin. IX, 18, 6.</p></div>
+
+<a name='Footnote_93_93'></a><a href='#FNanchor_93_93'>[93]</a><div class='note'><p> Cod. Justin. IX, 18, 7.</p></div>
+
+<a name='Footnote_94_94'></a><a href='#FNanchor_94_94'>[94]</a><div class='note'><p> Vit. Soph. Ed. Boissonade 2 uitg. p. 474 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_95_95'></a><a href='#FNanchor_95_95'>[95]</a><div class='note'><p> Theodotus, Hist. eccl. III, 21.</p></div>
+
+<p>[Footnote 96: Cod. Theodos. IX, 16, 7.]</p>
+
+<a name='Footnote_97_97'></a><a href='#FNanchor_97_97'>[97]</a><div class='note'><p> Zosimus IV, 13 vlgg, Philostorgius IX, 15, Socrates
+IV 19, Sozomenus, VI, 35.</p></div>
+
+<a name='Footnote_98_98'></a><a href='#FNanchor_98_98'>[98]</a><div class='note'><p> Socrat. IV, 19, Sozomen. VI, 35.</p></div>
+
+<a name='Footnote_99_99'></a><a href='#FNanchor_99_99'>[99]</a><div class='note'><p> Cod. Justin. IX, 18, 9.</p></div>
+
+<a name='Footnote_100_100'></a><a href='#FNanchor_100_100'>[100]</a><div class='note'><p> Zosim. V, 41, Sozomen. IX, 6.</p></div>
+
+<a name='Footnote_101_101'></a><a href='#FNanchor_101_101'>[101]</a><div class='note'><p> Nicephorus schol. ad Synes De insomn. p. 361 D. cf
+Stephanus, Thes. gr ling VII (1848/54) s v. strophalos c. 886
+Psellus ad Orac Magic. p. 74, cf Stephanus Thes. gr. ling.
+III (1835) s v. Hekatikos c. 360.</p></div>
+
+<a name='Footnote_102_102'></a><a href='#FNanchor_102_102'>[102]</a><div class='note'><p> In Timaeum IV p. 240 a</p></div>
+
+<a name='Footnote_103_103'></a><a href='#FNanchor_103_103'>[103]</a><div class='note'><p> In Tim. p. 287c.</p></div>
+
+<a name='Footnote_104_104'></a><a href='#FNanchor_104_104'>[104]</a><div class='note'><p> Contr. Cels. V, 38, VII, 35, 64, 69, VIII, 41.</p></div>
+
+<a name='Footnote_105_105'></a><a href='#FNanchor_105_105'>[105]</a><div class='note'><p> In Rem publ. Ed. Kroll II (1901) p. 117.</p></div>
+
+<a name='Footnote_106_106'></a><a href='#FNanchor_106_106'>[106]</a><div class='note'><p> Greco-Egyptian frg. o. magie, ed. Goodwin (1852)
+p. 4 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_107_107'></a><a href='#FNanchor_107_107'>[107]</a><div class='note'><p> In Rem publ. Ed. Kroll I (1899) p. 110 vlg.</p></div>
+
+<a name='Footnote_108_108'></a><a href='#FNanchor_108_108'>[108]</a><div class='note'><p> In Rem publ. Ed. Kroll I p. 39</p></div>
+
+<a name='Footnote_109_109'></a><a href='#FNanchor_109_109'>[109]</a><div class='note'><p> De abstin. I, 31, II, 46; Sentent. 32.</p></div>
+
+<a name='Footnote_110_110'></a><a href='#FNanchor_110_110'>[110]</a><div class='note'><p> Suidas s.v. augoeides.</p></div>
+
+<a name='Footnote_111_111'></a><a href='#FNanchor_111_111'>[111]</a><div class='note'><p> Erman u. Krebs, Aus den Papyrus d. kon. Mus.
+p. 257.</p></div>
+
+<a name='Footnote_112_112'></a><a href='#FNanchor_112_112'>[112]</a><div class='note'><p> Erman u. Krebs, Aus d. Pap. p. 259.</p></div>
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+<pre>
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Magie bij de Grieken en de Romeinen
+by Karel H.E. de Jong
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK GRIEKEN EN DE ROMEINEN ***
+
+***** This file should be named 15215-h.htm or 15215-h.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        https://www.gutenberg.org/1/5/2/1/15215/
+
+Produced by Miranda van de Heijning, Frank van Drogen and the Online
+Distributed Proofreading Team.
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+https://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at https://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit https://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including including checks, online payments and credit card
+donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     https://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+
+</pre>
+
+</body>
+</html>
+
+
+
+
diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt
new file mode 100644
index 0000000..6312041
--- /dev/null
+++ b/LICENSE.txt
@@ -0,0 +1,11 @@
+This eBook, including all associated images, markup, improvements,
+metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be
+in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES.
+
+Procedures for determining public domain status are described in
+the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org.
+
+No investigation has been made concerning possible copyrights in
+jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize
+this eBook outside of the United States should confirm copyright
+status under the laws that apply to them.
diff --git a/README.md b/README.md
new file mode 100644
index 0000000..8a6b4f5
--- /dev/null
+++ b/README.md
@@ -0,0 +1,2 @@
+Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for
+eBook #15215 (https://www.gutenberg.org/ebooks/15215)