178 files changed, 16304 insertions, 0 deletions

diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes
new file mode 100644
index 0000000..6833f05
--- /dev/null
+++ b/.gitattributes
@@ -0,0 +1,3 @@
+* text=auto
+*.txt text
+*.md text
diff --git a/31310-0.txt b/31310-0.txt
new file mode 100644
index 0000000..fb53aed
--- /dev/null
+++ b/31310-0.txt
@@ -0,0 +1,4620 @@
+The Project Gutenberg EBook of Beginselen der dierkunde, by J. Ritzema Bos
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Beginselen der dierkunde
+
+Author: J. Ritzema Bos
+
+Release Date: February 17, 2010 [EBook #31310]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: UTF-8
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BEGINSELEN DER DIERKUNDE ***
+
+
+
+
+Produced by the Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net/
+
+
+
+
+
+
+
+
+                               BEGINSELEN
+                                  DER
+                               DIERKUNDE,
+
+
+                                  Door
+
+                       Prof. Dr. J. Ritzema Bos,
+
+            Directeur van het Phytopathologisch Laboratorium
+                 Willie Commelin Scholten te Amsterdam.
+
+
+                              Tweede druk.
+
+                 Te Groningen bij J. B. Wolters, 1902.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+                   Stoomdrukkerij van J. B. Wolters.
+
+
+
+
+
+VOORBERICHT VAN DEN EERSTEN DRUK.
+
+
+Dit deeltje geeft een zeer beknopt overzicht van het geheele
+dierenrijk; het behandelt slechts die klassen iets uitvoeriger,
+welke voor den landbouwer van belang zijn, dat zijn trouwens dezelfde
+klassen, welke gewoonlijk ook niet-landbouwers het meest interesseeren
+(zoogdieren, vogels, insekten). Ik vertrouw dat mijn werkje ook aan
+Uitgebreid-lagere en aan sommige Middelbare Scholen te gebruiken zal
+zijn, hoewel ik bij de samenstelling ervan in de eerste plaats de
+lagere takken van het Landbouwonderwijs op het oog had. Natuurlijk
+kan dit boekje aan Wintercursussen niet geheel worden doorgewerkt;
+den onderwijzer, die het mocht willen gebruiken, blijve de keus van
+wat hij wil behandelen. De belangrijkste schadelijke dieren worden
+in deze "Beginselen der Dierkunde" slechts genoemd; zij zullen
+in een afzonderlijk boekje nader worden behandeld. De leer van de
+levensverrichtingen der dieren vindt, te gelijk met die der planten,
+in een ander deeltje eene uitvoeriger bespreking.
+
+
+    Wageningen, October 1894.
+
+        J. Ritzema Bos.
+
+
+
+
+
+VOORBERICHT VAN DEN TWEEDEN DRUK.
+
+
+Bij de bewerking van den tweeden druk heb ik uit dit deeltje
+enkele onderwerpen weggelaten, die meer eigenaardig thuis
+behooren in het deeltje over den bouw en het leven der dieren,
+in 't bijzonder der huisdieren, welk deeltje in het volgende
+jaar zal verschijnen. Daarentegen is iets nader uitgeweid over de
+levensgeschiedenis van onderscheiden diersoorten, en is het aantal
+afbeeldingen aanzienlijk uitgebreid. Het komt mij voor dat door de
+aangebrachte wijzigingen het boekje in bruikbaarheid is toegenomen,
+zoowel met het oog op het Landbouwonderwijs als met het oog op het
+onderwijs aan gewone Uitgebreid-lagere en Middelbare scholen.
+
+
+    Amsterdam, September, 1901.
+
+        J. Ritzema Bos.
+
+
+
+
+
+INHOUD.
+
+
+                                                             Blz.
+
+      I. Beknopt overzicht van den bouw en de
+         levensverrichtingen van het dier                    1-29
+     II. Rangschikking en benoeming der dieren              29-32
+    III. Overzicht van de verschillende groepen van
+         het dierenrijk                                     32
+
+             I. Gewervelde Dieren                           32
+
+                  I. Zoogdieren                             43-86
+                 II. Vogels                                 86-119
+                III. Kruipende dieren                      119-122
+                 IV. Amphibiën                             122-126
+                  V. Visschen                              126-127
+
+            II. Gelede Dieren                              127-130
+
+                  I. Insekten                              130-167
+                 II. Duizendpootachtigen                   167
+                III. Spinachtigen                          167-169
+                 IV. Schaaldieren                          169
+
+           III. Wormen                                     169-177
+            IV. Weekdieren                                 177-180
+             V. Stekelhuidigen                             180
+            VI. Holtedieren                                181
+           VII. Protozoën                                  182
+
+
+
+
+
+I. BEKNOPT OVERZICHT VAN DEN BOUW EN DE LEVENSVERRICHTINGEN VAN
+HET DIER.
+
+
+Tusschen de verschillende dieren bestaat groot onderscheid; men
+vergelijke slechts met elkaar een paard, een koolwitje, eene slak en
+een' bloedzuiger. Wanneer ik hier een denkbeeld wil geven van den
+lichaamsbouw van een dier, dan heb ik daarbij vooral op 't oog het
+lichaam van den mensch en dat van de huiszoogdieren, zooals paard
+en rund.
+
+Het lichaam van mensch, paard en rund bestaat uit hoofd (kop), hals,
+romp en ledematen. De bovenste ledematen heeten bij den mensch armen,
+de benedenste beenen. Bij paard en rund, die op alle vier ledematen
+gaan, spreekt men natuurlijk niet van bovenste en benedenste, maar
+van voorste en achterste ledematen; bij 't paard spreken landbouwers
+en paardenliefhebbers van voorbeenen en achterbeenen; de ledematen
+van het rund noemt men, even als die van de andere dieren, voorpooten
+en achterpooten.
+
+De ledematen bestaan, van buiten naar binnen, uit huid, vleesch en
+beenderen. Aan het hoofd, den hals en den romp kan men eveneens huid,
+vleesch en beenderen onderscheiden; maar deze omsluiten gezamenlijk
+eene holte, de "lichaamsholte", die weer verschillende lichaamsdeelen
+("organen") bevat, welke niet overal met den uit huid, vleesch en
+beenderen bestaanden "lichaamswand" zijn verbonden. Hiernevens is
+in fig. 1 eene overlangsche doorsnede door den romp, in schets,
+afgebeeld. De huid is er door eene streep aangeduid, het vleesch en
+de inwendig gelegen vliezen zijn gestreept, terwijl de beenderen
+zwart zijn aangeduid. De laatstgenoemde deelen (huid, vleesch,
+beenderen) vormen te zamen den lichaamswand. Deze wand omsluit
+aan de buikzijde eene lichaamsholte (O), welke bij den mensch,
+het rund en het paard weer door het zoogenoemde middenrif (Mr),
+als door een tusschenschot, in twee holten, borstholte en buikholte,
+is ingedeeld. In de borstholte (Boh) bevinden zich de longen en het
+hart, ook de slokdarm (het bovenste gedeelte van het darmkanaal). De
+buikholte (Bkh) bevat de rest van het vele malen heen en weer gebogen
+darmkanaal, 't welk zich op eene bepaalde plaats verwijdt en aldus de
+maag (M) vormt; ook vindt men in de buikholte verschillende met den
+darm samenhangende deelen, als de lever, verder o.a. de nieren en de
+milt.--Borst- en buikholte worden aan hare rugzijde door de wervelkolom
+of ruggegraat begrensd, welke uit vele platte beenstukken, de wervels,
+bestaat. De bovenste wervel draagt den schedel, welke de schedelholte
+insluit; deze zet zich voort in de reeks wervelholten, die in de
+verschillende wervels aanwezig zijn. De verschillende wervelholten
+vormen te zamen de ruggemergsholte. Schedelholte en ruggemergsholte
+vormen eigenlijk met elkander één geheel, nl. eene lichaamsholte aan
+de rugzijde (fig. 1, A), in tegenstelling van de lichaamsholte aan
+de buikzijde (fig. 1, O), waarvan boven sprake was. De lichaamsholte
+aan de rugzijde bevat de hersenen en het ruggemerg (fig. 1, CZ). Zie
+ook fig. 2 en de verklaring.
+
+Ik ga thans de voornaamste deelen des lichaams ieder afzonderlijk
+bespreken. Vooreerst behandel ik de beenderen, die te zamen een geheel
+vormen, dat wij het geraamte of skelet noemen (fig. 3, 10 en 11).
+
+De as van het skelet wordt gevormd door de wervelkolom of
+ruggegraat, die uit platte beenstukken, de zoogenoemde wervels,
+is samengesteld. Elke wervel bestaat in hoofdzaken uit de volgende
+deelen: 1º. het wervellichaam (fig. 4. a), 't welk naar de buikzijde
+gekeerd is, 2º. den boog, die geplaatst is als eene poort op het
+wervellichaam, en zich met zijnen top naar de rugzijde des diers
+keert. Deze boog omgeeft de wervelholte. Op het midden van den boog
+bevindt zich het dorenvormige uitsteeksel (c), terwijl naar links
+en rechts de dwarsuitsteeksels (b) zich uitstrekken; en een paar
+geledingsuitsteeksels dienen voor de verbinding met den volgenden
+wervel, zooals een ander paar geledingsuitsteeksels voor de verbinding
+met den vorigen wervel dienst doen.
+
+De verschillende wervels zijn èn in grootte èn in bouw onderling
+ongelijk. Onder den schedel vindt men vooreerst een aantal halswervels;
+vooral bij den mensch zijn deze betrekkelijk klein. Men vindt bij
+den mensch, het paard en het rund, en bij de verdere zoogenoemde
+"zoogdieren" een zevental halswervels; hoe langer de hals is, des te
+langer zijn de halswervels; hun getal is altijd zeven. Deze wervels
+zijn gewoonlijk tamelijk bewegelijk met elkander verbonden. Op de
+halswervels volgen de ruggewervels, aan welke de ribben, bewegelijk
+geleed zijn. De mensch heeft twaalf ruggewervels en dus ook twaalf
+paar ribben; bij de verschillende zoogdieren is dit getal niet even
+groot. Bij de zoogdieren, welke op alle vier pooten gaan en een
+dikken, zwaren kop hebben, zooals bij het rund en het paard, zijn de
+ruggewervels, vooral de voorste, van zeer groote dorenuitsteeksels
+voorzien. (Fig. 10 bij s, fig. 11 bij Rw). Aan deze dorenuitsteeksels
+is een taaie, elastische band bevestigd, die zich uitstrekt tot
+de voorste halswervels en het achterhoofd, en die den kop helpt
+dragen. Op de plaats, welke men bij onze huisdieren "de schoft" noemt,
+vindt men deze lange dorenuitsteeksels der voorste ruggewervels.--Op
+de ruggewervels volgen de lendewervels, bij den mensch ten getale van
+vijf aanwezig. De wervels worden bij den mensch van boven naar beneden
+toe geleidelijk dikker en steviger, zoodat de lendewervels steviger
+zijn dan de ruggewervels en deze weer dan de halswervels. Dit feit
+vindt zijne verklaring in de omstandigheid dat de halswervels alleen
+het hoofd te dragen hebben, terwijl de volgende wervels des te meer
+moeten dragen, naarmate zij lager gelegen zijn.
+
+Hals-, rugge- en lendewervels zijn ten opzichte van elkaar
+bewegelijk. Op de lendewervels echter volgen bij den mensch vijf
+onbewegelijk met elkaar verbonden wervels, die te zamen het heiligbeen
+of kruisbeen vormen, en waaraan de heupbeenderen onbewegelijk zijn
+vastgegroeid. Het aantal wervels, 't welk aan de samenstelling van
+het heiligbeen meewerkt, is ook al weer niet bij alle zoogdieren even
+groot. De ruggemergsholte en het daarin aanwezige ruggemerg strekken
+zich uit tot in den eersten heiligbeenwervel; in geen geval bevindt
+zich dit laatste in de laatste heiligbeenwervels, en ook niet in de
+daarop volgende staartwervels. Van deze laatsten zijn er bij den mensch
+vier, die echter zeer klein zijn en alleen uit een wervellichaampje
+bestaan; zij vormen te zamen een naar voren gebogen beenstukje, 't welk
+onder den naam "stuit-" of "staartbeen" bekend is. Bij vele zoogdieren
+zijn er een grooter aantal staartwervels, die te zamen den bewegelijken
+staart vormen, in welken zich echter het ruggemerg niet voortzet.
+
+Gelijk reeds boven werd gezegd, zijn aan de ruggewervels de ribben
+bewegelijk verbonden. De mensch heeft, er een twaalftal paren. Iedere
+rib bestaat uit een achterste gedeelte, dat uit been en een voorste
+gedeelte, dat uit kraakbeen bestaat. Van de voorste ribben (de
+zoogenoemde "ware ribben") is het kraakbeengedeelte bewegelijk aan
+'t borstbeen verbonden; de achterste ("valsche") ribben zitten niet
+aan 't borstbeen vast. De mensch heeft zeven paar ware, vijf paar
+valsche ribben.
+
+Aan het skelet van het hoofd onderscheidt men den schedel en het
+aangezichtsskelet. De eerste omsluit de schedelholte, welke de hersenen
+bevat. Men onderscheidt aan het schedeldak: twee voorhoofdsbeenderen,
+die echter bij den mensch tot één been (fig. 5, g, fig. 6, F)
+aanéén gegroeid zijn, twee wand- of kruinbeenderen (f; Pr), twee
+slaapbeenderen (e) en het uit verscheiden stukken samengegroeide
+achterhoofdsbeen (d; O), waarin zich het achterhoofdsgat bevindt,
+aan weerskanten waarvan men een' geledingsknobbel aantreft, welke
+beide knobbels het hoofd op een tweetal geledingsvlakten van den
+bovensten halswervel kunnen doen bewegen. Door het achterhoofdsgat
+heen hangt het ruggemerg met de hersenen samen.--De onderzijde van
+de schedelholte wordt begrensd, behalve door het achterhoofdsbeen,
+door het wiggebeen (fig. 6, S) met zijne aanhangselen, alsmede,
+boven de neusholte, door het zeefbeen (fig. 6 E).
+
+Het aangezichtsskelet bestaat uit de beenderen, die den mond omgeven,
+en omsluit verder, ten deele in verbinding met eenige beenderen van
+den schedel, de oogholten en de neusholte. Men vindt daaraan vooreerst
+twee bovenkaaksbeenderen en het tusschenkaaksbeen (fig. 36, Tkb.). Het
+laatste (waarin de snijtanden geplaatst zijn) is bij den mensch
+met de beide bovenkaaksbeenderen (waarin de hoektanden en de kiezen
+zitten) tot één enkel beenstuk, de bovenkaak (fig. 5, b), vergroeid;
+bij de meeste zoogdieren (bijv. paard en hond; fig. 33 en 36) blijft
+het tusschenkaaksbeen altijd van het bovenkaaksbeen door een' naad
+gescheiden. Verder bestaat het aangezichtsskelet uit de neusbeenderen
+(a), de traanbeenderen, het ploegschaarbeen, de neusschelpen (inwendig
+in de neusholte verscholen), het neusmiddenschot, de jukbeenderen,
+het verhemeltebeen en het onderkaaksbeen (c), welk laatste been ook
+oorspronkelijk uit twee gelijke helften bestond.
+
+De bovenste (voorste) en benedenste (achterste) ledematen zijn geheel
+naar hetzelfde plan gebouwd; zij bestaan dus uit gelijksoortige
+deelen. Het laat zich gemakkelijk inzien, dat de beide paren
+ledematen meer op elkaar gelijken, naarmate zij meer voor de zelfde
+verrichtingen dienen. Bij 't rund en het paard, waar de beide paren
+ledematen in dienst van de voortbeweging zijn, is dan ook hunne
+onderlinge overeenkomst grooter dan bij den mensch, waar het eene
+paar voor grijpen, het andere voor loopen dient; bij den vogel, waar
+het bovenste paar voor vliegen, het benedenste paar voor loopen is
+ingericht, is de overeenkomst nog minder groot.
+
+Aan de beide paren ledematen onderscheidt men vooreerst twee
+samenvoegingen van beenderen ("gordels" van beenderen), welke ze aan
+het skelet van den romp vasthechten. Men noemt deze "beengordels":
+schoudergordel en bekkengordel; zij bestaan beide uit drie beenderen.
+
+In de volgende tabel vermeld ik aan de linkerhand de deelen van den
+arm des menschen met de beenderen, welke ze samenstellen; aan de
+rechterzijde heb ik die deelen van het skelet van 't been geplaatst,
+welke met de bedoelde deelen van 't armskelet te vergelijken zijn.
+
+
+     Arm.                                 Been.
+
+  I. Schoudergordel, bestaande uit:    I. Bekkengordel, bestaande uit:
+        Schouderblad,                         Heupbeen,
+        Sleutelbeen,                          Schaambeen,
+        Ravenbeksuitsteeksel.                 Zitbeen.
+ II. Opperarm:                        II. Bovenbeen:
+        Opperarmbeen.                         Dijbeen.
+III. Benedenarm:                     III. Benedenbeen:
+        Ellepijp,                             Scheenbeen,
+        Spaakbeen.                            Kuitbeen.
+ IV. Hand:                             IV. Voet:
+        2 rijen handwortelbeenderen.          2 rijen
+                                              voetwortelbeenderen.
+        Eene rij middelhandsbeenderen.        Eene rij
+                                              middelvoetsbeenderen.
+        5 vingers, ieder bestaande uit        5 teenen, ieder bestaande
+        drie "vingerkootjes", behalve         uit drie "teenkootjes",
+        de duim, die uit twee kootjes         behalve de groote teen,
+        bestaat.                              die uit twee kootjes
+                                              bestaat.
+
+
+De verschillen tusschen arm en been des menschen vinden hunne
+verklaring in het verschillende gebruik, dat ervan wordt gemaakt. De
+beenderen van de beenen, die den geheelen romp moeten dragen, zijn
+steviger en dikker, maar minder bewegelijk aan elkaar verbonden,
+dan het geval is met die van de armen, welke bij den mensch tot
+grijpen zijn ingericht. Vooral is de bekkengordel met het skelet van
+den romp veel steviger, maar ook veel minder bewegelijk verbonden
+dan de schoudergordel. Heupbeen, zitbeen en schaambeen toch zijn
+met elkander tot één beenstuk vergroeid; en daar waar deze drie
+beenderen samenkomen, bevindt zich de holte ("de gewrichtspan"),
+waarin de bovenste knobbel (de "gewrichtsknobbel") van het dijbeen
+kan draaien (fig. 3). Verder zijn de heupbeenderen met het heiligbeen
+tot een onbewegelijk stuk vergroeid. Dit heiligbeen vormt met de aan
+weerskanten daarvan geplaatste heup-, zit- en schaambeenderen, het
+"bekken", aldus genoemd, omdat deze beenderen a. h. w. een bekken (kom
+of schotel) vormen, waarin bij 't staan en 't zitten de ingewanden
+van den mensch rusten. Bij de dieren, die op vier ledematen gaan,
+rusten de ingewanden niet in dit "bekken", vandáár ook de andere vorm
+der bekkenbeenderen. Bepaaldelijk de heup- of darmbeenderen zijn
+bijv. bij paard en rund langwerpig, niet schotelvormig (vergelijk
+fig. 3 met fig. 10 en 11). En dat de naam "zitbeen" voor deze dieren
+eigenlijk zeer ongepast is, springt in het oog.
+
+De schouderbladen (fig. 7, b) zijn in 't algemeen platte beenstukken,
+die los op de rugzijde der ribben gelegen zijn, en er alleen door de
+omgevende spieren tegenaan worden gedrukt. Over het schouderblad loopt
+eene verhevenheid, een "kam". Een uitsteeksel van het schouderblad
+is bewegelijk aan het sleutelbeen bevestigd, dat op zijne beurt weer
+bewegelijk verbonden is met het borstbeen. Dicht bij de plaats,
+waar het sleutelbeen aan 't borstbeen geleed is, bevindt zich
+eene eenigszins uitgeholde vlakte, waarin de bovenste knobbel
+(de "geledingsknobbel") van het opperarmbeen draaien kan. Het
+ravenbeksuitsteeksel is een beenstukje, dat bij den mensch van
+weinig of geen beteekenis is; bij de vogels is het grooter. Daar
+het opperarmbeen kan draaien ten opzichte van het schouderblad,
+en dit laatste ten opzichte van het sleutelbeen bewegelijk is, het
+sleutelbeen evenzeer ten opzichte van het borstbeen, het borstbeen
+ten opzichte van de ribben, terwijl de ribben aan een bewegelijk
+gedeelte van de wervelkolom bewegelijk verbonden zijn,--zoo is het
+gemakkelijk genoeg in te zien, dat de arm veel bewegelijker aan
+den romp bevestigd is dan het been. Ook bij de viervoetige dieren
+zijn de achterste ledematen veel vaster met den romp verbonden
+dan de voorste; bij velen, zooals bij paard en rund, is zelfs
+geen sleutelbeen aanwezig. Wèl gaan deze dieren op de beide paren
+ledematen, maar het achterste paar wordt toch bepaaldelijk gebruikt
+om de voortbeweging tot stand te doen komen, terwijl het voorste paar
+meer dient, om er op te rusten. (Denk bijv. aan een paard, dat een'
+zwaren last tegen eene hoogte optrekt!) Die viervoetige diersoorten,
+welke met hunne voorste ledematen iets moeten aangrijpen of oplichten,
+hebben wèl sleutelbeenderen; zoo bijv. de mol, die met de voorpooten
+aarde verplaatst.
+
+Bij den mensch kan het spaakbeen om de ellepijp draaien. De ellepijp
+(fig. 3, f) is het been, dat aan zijn achtereinde in een' knobbel (de
+"elleboog") eindigt; het spaakbeen (g) is het dikst aan het uiteinde
+vlak bij de hand, en de hand is er dan ook aan bevestigd, zoodat,
+wanneer het spaakbeen zich draait, de geheele hand wordt omgekeerd. Het
+plotselinge omdraaien van de hand maakt dit lichaamsdeel voor het
+aangrijpen van de meest verschillende voorwerpen geschikter. Het
+spreekt echter van zelf, dat eene dergelijke bewegelijkheid van den
+voet, door draaiing van 't kuitbeen om 't scheenbeen, niet alleen
+voor niets nuttig zou zijn, maar zelfs zeer schadelijk voor het
+goed neerzetten van den voet. Bij de viervoetige dieren, die hunne
+voorpooten niet gebruiken om te grijpen, is dan ook het spaakbeen
+niet om de ellepijp draaibaar; zelfs zijn bij vele dieren deze twee
+beenderen voor een deel aan elkander vastgegroeid. Op de plaats, waar
+het dijbeen en de beenderen van het benedenbeen aan elkaar verbonden
+zijn, vindt men de knieschijf, niet slechts bij den mensch, maar
+ook bij alle dieren van gelijksoortigen lichaamsbouw. Op de plaats,
+waar boven- en benedenarm aan elkander verbonden zijn, wordt geen
+dergelijk beenstuk aangetroffen.
+
+Aan den menschelijken voet zijn de teenen kort, de middelvoetsbeenderen
+en voetwortelbeenderen lang; van deze laatsten is er een, nl. het
+hielbeen, bijzonder sterk naar achteren gegroeid. Op deze wijze wordt
+het ondersteuningsvlak van den voet groot en deze dus geschikter om
+er op te staan. Aan de hand zijn daarentegen de vingers in verhouding
+tot de andere deelen bijzonder lang; daardoor zijn zij voor grijpen
+beter geschikt. Vooral ook is dit het geval doordat de punt van
+den duim tegen de vingerspitsen kan worden gebracht. Bij de apen,
+die zoowel met de voeten als met de handen grijpen, zijn de kootjes
+der teenen bijzonder lang, en de groote teen kan er tegen de toppen
+der andere teenen worden gebracht.
+
+Het aantal vingers en teenen is bij de zoogdieren hoogstens vijf;
+bij vele dieren echter is het kleiner. Het paard heeft slechts éénen
+vinger aan ieder der ledematen (fig. 10); het rund twee (fig. 11) met
+nog twee uiterst klein gebleven teentjes daarachter; het varken heeft
+aan elken poot twee groote en twee kleinere teenen (fig. 29); de hond
+heeft vijf teenen aan de achterpooten, vier aan de voorpooten (fig. 8).
+
+De mensch gaat op zijne geheele voetzool; sommige andere dieren, zooals
+hond en kat, alleen op de teenen (fig. 8); weer andere, zooals paard,
+rund en varken, loopen op den top der teenen (fig. 10, 11). Bij den
+mensch vindt men een groot gedeelte van de rugzijde der vingers en
+teenen met eene horenachtige bekleeding bedekt, welke men den "nagel"
+noemt; is zoo'n nagel niet (zooals bij den mensch en den mol) plat
+en aan het uiteinde stomp, maar daarentegen zijdelings samengedrukt
+en aan 't vooreinde spits (fig. 39), dan spreekt men van een' klauw
+(hond, kat, konijn). Bij de dieren, welke op den top der teenen gaan,
+strekt zich de horenbekleeding van het laatste kootje niet slechts
+over de rugzijde maar ook over den top der teenen uit, dien zij als
+een schoen omkleedt (fig. 9); men spreekt dan van een' hoef (paard,
+rund, varken). Toch noemt de landbouwer de hoeven der runderen,
+schapen en varkens meestal "klauwen". (Zoo noemt men eene ziekte,
+die den top der teenen aantast, het "klauwzeer".)
+
+Bij verscheiden dieren (zooals rund, paard, varken) zijn het
+opperarmbeen en het dijbeen in den romp opgenomen, zoodat de uitwendig
+zichtbare ledematen dezer dieren moeten worden vergeleken met die
+gedeelten van menschenarm en been, welke beginnen met benedenarm
+en benedenbeen. Vergelijkt fig. 3 met fig. 10 en fig. 11. Ik wil
+daar nog bijvoegen, dat men aan de voorste ledematen van paard,
+rund, schaap en varken het gewricht bij de handwortelbeenderen
+(natuurlijk onjuist) noemt: de "voorknie"; dat men het hielbeen
+met den naam "hak" bestempelt, dat men de middelhandsbeenderen en
+middelvoetsbeenderen "pijpen" noemt. Bij het paard, dat aan elk been
+slechts ééne "pijp" en één' teen heeft, vindt men achter deze pijp
+twee dunne middelvoetsbeentjes, waaraan geene teenen bevestigd zijn;
+deze laatste middelvoetsbeentjes noemt men "griffelbeentjes". (Fig. 10,
+achter mh; fig. 30.)
+
+Uit hetgeen wij boven bespraken, volgt reeds dat de beenderen op zeer
+verschillende wijze aan elkander kunnen zijn bevestigd. Sommige
+beenderen zijn zoodanig aan elkaar vastgegroeid, dat zelfs
+geen naad meer te zien is; dit is bij den mensch met de beide
+voorhoofdsbeenderen het geval, ook met het bovenkaaks- en het
+tusschenkaaksbeen. Andere beenderen vertoonen op de plaats van
+aanééngroeiing eenen naad (de meeste schedelbeenderen van den
+mensch; tusschenkaaksbeen en bovenkaaksbeen van het paard.) Twee
+beenderen kunnen verder op zeer verschillende wijze bewegelijk
+met elkander verbonden zijn. Vooreerst kan zich tusschen de beide
+beenderen bevinden eene eenigszins veerkrachtige, rekbare massa, die
+slechts eene geringe beweging veroorlooft. Zoo zijn twee op elkaar
+volgende wervels door kraakbeen met elkander verbonden.--Zijn twee
+beenderen niet anders dan met een zeer rekbaar bandje aan elkander
+vastgehecht, dan is de onderlinge bewegelijkheid grooter; en dan
+spreekt men van een gewricht. Men onderscheidt scharniergewrichten
+en kogelgewrichten. Bij de eerstbedoelde wijze van verbinding kan
+het eene been zich ten opzichte van het andere tamelijk vrij bewegen,
+maar steeds slechts in één vlak, zooals het eene been van een' passer
+zich kan bewegen ten opzichte van het andere. Zóó is het opperarmbeen
+verbonden aan de beenderen van den benedenarm, en het dijbeen aan die
+van het benedenbeen.--Kan het ééne been ten opzichte van het andere
+in allerlei richtingen draaien, dan spreekt men van eene verbinding
+door middel van een kogelgewricht. Het eene been vertoont dan eene
+uitholling, die men de "pan" van 't gewricht noemt. Daarin kan zich de
+kegelvormige knobbel, waarin het tweede been eindigt, rondbewegen. Zóó
+is de verbinding van het dijbeen met de beenderen van den bekkengordel;
+zóó ook die van het opperarmbeen met het schouderblad.
+
+Het beenvlies, dat elk stuk been als een dun vliesje bekleedt,
+verandert op de plaats, waar het ééne been met het andere verbonden is,
+in een' stevigen, niet zeer rekbaren band ("beursband"), die de beide
+beenderen bij elkaar houdt. De binnenste laag van dezen beursband
+scheidt eene vloeistof af, die de kraakbeenachtige binnenbekleeding
+van de gewrichtspan zoowel als die van de gewrichtsholte bedekt,
+aldus de beweging gemakkelijker maakt en afslijting voorkomt. Men
+kan dus zeggen, dat het gewricht wordt "gesmeerd".
+
+
+
+De beenderen zijn gewoonlijk omgeven door vleesch. Dit laatste bestaat
+uit verschillende stukken, die door eene rekbare, taaie massa met
+elkander verbonden zijn. De verschillende stukken noemt men "spieren";
+elke spier bestaat weer uit een zeer groot aantal draadvormige deelen,
+die men "spiervezels" noemt, en die alle in de lengterichting van de
+spier loopen. Een spiervezel heeft het vermogen zich samen te trekken,
+d. i. plotseling korter en tevens dikker te worden. Wanneer nu alle
+vezels van eene spier zich te gelijk samentrekken, dan wordt de geheele
+spier korter en dikker. Door haar vermogen, zich samen te trekken en
+te ontspannen, kan eene spier weer andere deelen in beweging brengen.
+
+De meeste spieren zijn namenlijk met hare beide uiteinden aan
+lichaamsdeelen bevestigd, die zij door hare samentrekking in beweging
+brengen. Men onderscheidt huidspieren en skeletspieren, alnaarmate de
+spieren aan de huid (met het eene einde ook wel aan haren of veeren)
+of aan de beenderen zijn vastgehecht. De dikke spierlaag, waarvan
+de egel gebruik maakt, wanneer hij zich samenbalt, is eene sterk
+ontwikkelde huidspier. Zoo zijn het ook huidspieren, door welker
+samentrekking een vogel zijne veeren opricht. Er zijn vele dieren,
+zooals slakken, insekten en wormen, die, daar zij geene beenderen
+hebben, geene andere dan huidspieren bezitten.
+
+Eene skeletspier is met hare beide uiteinden aan een been
+verbonden. Als nu zoo'n skeletspier zich samentrekt, dan wordt het
+meest bewegelijke been naar het minder bewegelijke toe bewogen. Wij
+willen de werking van eene skeletspier duidelijk maken, door
+eene bepaalde spier als voorbeeld te nemen. In fig. 12 zijn het
+opperarmbeen van den mensch en de benedenarm afgebeeld. Alle rondom
+den opperarm gelegen spieren zijn weggenomen op ééne spier na. Deze,
+in nevensgaande fig. A door 2 afgebeeld, is in haar midden het dikst
+en loopt aan hare uiteinden in dunne gedeelten uit, die bovendien
+anders van geaardheid zijn dan de eigenlijke spier. Men noemt deze
+dunne uiteinden, waarmee eene spier aan de beenderen bevestigd is,
+de pezen. (De spier 2 eindigt van boven in twee pezen, van beneden in
+ééne pees.) Terwijl nu de spier uit vele fijne vezels bestaat, die
+het eetbare "vleesch" vormen, zijn de pezen opgebouwd uit eene zeer
+taaie stof, die bij koking in lijm kan overgaan. Slechts het vleezige
+gedeelte van eene spier bezit het vermogen, zich samen te trekken,
+d. i. korter en tevens dikker te worden. (Vergelijk m' met m in B
+en met 2 in A.) Door deze samentrekking wordt het eene been met al
+wat daarmee in verbinding staat, naar het andere been toe bewogen;
+de beenderen van den benedenarm worden daarbij in het gewricht c
+(fig. 12 B) gedraaid. Dit gewricht is een scharniergewricht, zoodat
+de beenderen van den benedenarm naar die van den bovenarm toe worden
+bewogen als het eene been van een' passer naar het andere.--Er zijn
+spieren, die niet aan de huid of aan beenderen zijn bevestigd; dat
+zijn de zoogenoemde "holle spieren", die in zich zelven terugkeeren,
+en dus eene holte omsluiten. Eene zoodanige spier kan door hare
+samentrekking de binnen die holte aanwezige voorwerpen (vaste lichamen
+of vloeistoffen) voortbewegen. Zoo bewegen de holle spieren, die in den
+wand van den slokdarm aanwezig zijn, brokken spijs van de keelholte
+naar de maag; zoo zorgen de holle spieren van den hartwand voor de
+voortbeweging van het bloed.
+
+De bewegingen, welke door spieren worden in 't leven
+geroepen, onderscheidt men in willekeurige en onwillekeurige
+bewegingen. Onwillekeurig noemt men ze, wanneer zij buiten den wil om
+tot stand komen, zooals de bewegingen der spierwanden van het hart,
+waardoor het bloed door 't lichaam wordt voortgestuwd. Willekeurig
+noemt men die bewegingen, welke onder den invloed van den wil
+geschieden.
+
+Wil men aan eene spier het vermogen van zich samen te trekken ontnemen,
+dan is het juist niet noodig, dat men de spier zelve beleedigt. Iedere
+spier staat met eene zenuw in verbinding, die hare fijne vertakkingen
+zendt naar al de verschillende spiervezels, waaruit de spier
+bestaat. Snijdt men deze zenuw door, dan heeft de spier dadelijk het
+vermogen om zich samen te trekken verloren. De zenuw nu heeft haren
+oorsprong bij den mensch en bij vele andere dieren in de hersenen of
+het ruggemerg. Wij kunnen dus zeggen: de spier verliest het vermogen om
+zich samen te trekken, wanneer de verbinding tusschen haar zelve en het
+ruggemerg of de hersenen op de eene of andere plaats door doorsnijding
+van de zenuw wordt opgeheven. De oorzaak van de beweging der spier
+ligt dus in het ruggemerg of de hersenen. Er komt in de laatstgenoemde
+lichaamsdeelen eene verandering tot stand--van welken aard deze is,
+weten wij niet--, die zich door de zenuw naar de spier voortbeweegt en
+de samentrekking van deze laatste veroorzaakt. Wij kunnen ons van wat
+er in dezen plaatsgrijpt, de volgende voorstelling maken (fig. 13):
+in de hersenen of het ruggemerg wordt als 't ware last gegeven tot het
+volvoeren van eene beweging; die last wordt overgeseind door de zenuw
+heen en wordt daarna door de spier tot uitvoering gebracht. Hersenen of
+ruggemerg zijn dus a. h. w. het middelpunt (het centrum), waarvan het
+bevel tot beweging uitgaat; men noemt ze middelpuntsdeelen of centrale
+deelen van het zenuwstelsel. De zenuwen, welke van de centrale deelen
+naar de spieren loopen, heeten bewegingszenuwen.
+
+Er bestaat echter nog eene andere soort van zenuwen, die men
+gewaarwordingszenuwen noemt. Deze ontspringen in de zintuigen
+(huid, tong, neus, oor, oog) en geleiden de indrukken, die zij door
+tusschenkomst van deze zintuigen uit de omgeving opnemen, naar de
+middelpuntsdeelen van het zenuwstelsel toe, waar zij tot bewustzijn
+komen.
+
+Als er een voorwerp, waarvan licht uitstraalt, vóór ons oog staat,
+dan zien wij het. Wij zien het met ons oog, zoo zegt men gewoonlijk;
+maar eigenlijk is dat onjuist; wèl dient het oog om de lichtindrukken
+van buiten op te nemen; maar het eigenlijke zien geschiedt niet met
+het oog. Aan den achterkant komt uit het oog de gezichtszenuw te
+voorschijn, die naar de hersenen loopt. Snijdt men deze zenuw door,
+dan is het met het zien gedaan, hoewel het oog zelf ongeschonden is
+gebleven. De indruk, dien het verlichte voorwerp op het oog maakt,
+wordt door de gezichtszenuw naar de hersenen overgebracht en komt
+dààr tot bewustzijn. Hoe dat geschiedt, is ons een raadsel.
+
+De huid (fig. 13) is uit twee lagen samengesteld; de buitenste laag
+is de opperhuid, die bloedloos is, zooals duidelijk blijkt, als
+men zich op eene plaats snijdt, waar zij bijzonder dik is ("eelt"
+onder de voeten, aan de binnenzijde der handen). Onder de opperhuid
+is de bloedroode leerhuid gelegen, aldus gekleurd door het vele bloed,
+hetwelk er doorheen stroomt. (Van de leerhuid maakt men leer). In deze
+leerhuid vindt men de uiteinden van zenuwen.--Raakt men de opperhuid
+van een' der vingers met een of ander voorwerp aan, dan voelt men
+dat zij wordt aangeraakt, en tevens verneemt men, hoe de vorm en de
+warmtegraad van dit voorwerp zijn. Maar snijdt men de zenuw door, die
+van den vinger naar het ruggemerg loopt, dan voelt men de aanraking van
+een voorwerp niet meer. De indruk, dien een voorwerp op de huid teweeg
+brengt, wordt dus door de zenuwen voortgeleid naar het ruggemerg,
+en komt daar tot bewustzijn; hoe--dat weten wij alweer niet.
+
+Uit het bovenstaande zien wij dat de voorwerpen buiten ons zoodanig
+op ons inwerken, dat wij hunne aanwezigheid vernemen, dat hunne
+aanwezigheid bij ons tot bewustzijn komt. Zoodanige inwerking van de
+voorwerpen op ons noemen wij in 't algemeen gewaarwording. Deze kan
+bij den mensch en ook bij de huisdieren op vijf verschillende wijzen
+tot stand komen: door voelen, proeven, ruiken, hooren en zien. Men
+noemt het gevoel, den smaak, den reuk, het gehoor en het gezicht
+de vijf zinnen van den mensch. Vele dieren hebben minder zinnen;
+bij zulke dieren werkt de omgeving op minder dan vijf verschillende
+wijzen in. De lintworm bijv. is blind.
+
+De zenuwen, welke de indrukken, die de buitenwereld op ons
+maakt, naar hersenen en ruggemerg voortgeleiden, noemt men
+gewaarwordingszenuwen. Men mag dus wel de hersenen en het ruggemerg
+de middelpuntsdeelen of centrale deelen van het zenuwstelsel noemen,
+want zij zijn het middelpunt, waarheen de van de buitenwereld ontvangen
+indrukken worden voortgeleid, en van welke ook tevens de aanleiding tot
+elke spierbeweging uitgaat. In de bewegingszenuwen geschiedt, blijkens
+het bovenstaande, de voortgeleiding in een' zin, precies tegengesteld
+aan dien, waarin deze plaatsgrijpt in de gewaarwordingszenuwen.
+
+Fig. 13 geeft eene schets van eene doorsnede dwars door 't lichaam
+van een dier. Vergel. de verklaring. Hoe de onderscheiden deelen van
+'t zenuwstelsel ten opzichte van elkaar liggen, is in fig. 14 te zien,
+waar het zenuwstelsel van den hond is voorgesteld.
+
+
+
+Menschen en dieren, die geen spijs opnemen, verminderen in
+lichaamsgewicht. Dit komt daar vandaan, dat eenige stoffen het lichaam
+òf als gassen (koolzuur door de longen) òf als vloeistoffen (urine door
+de nieren, zweet door de zweetklieren) verlaten, zonder dat voor die
+stoffen iets anders in plaats komt. Op den duur zou een menschelijk
+of dierlijk lichaam het niet uithouden zonder opneming van nieuwe
+stoffen. De stoffen, welke opgenomen worden, noemt men, alnaarmate zij
+vast of vloeibaar zijn, spijzen of dranken. Deze spijzen en dranken,
+welke met weinig uitzonderingen (zouten, water) uit het dierenrijk
+of het plantenrijk afkomstig zijn, kunnen echter niet als zoodanig
+de plaats innemen der voortdurend verdwijnende lichaamsstoffen. Ten
+eerste bevatten zij stoffen, die in 't lichaam in 't geheel niet
+bruikbaar zijn, en die met de uitwerpselen worden verwijderd. Maar
+ook de bruikbare zelfstandigheden worden in de planten en dieren voor
+'t meerendeel niet in zoodanigen vorm aangetroffen, in welken zij
+dadelijk kunnen worden gebruikt. De spijsvertering nu dient om de
+spijzen voor het lichaam bruikbaar te maken en tevens om de onbruikbare
+stoffen af te zonderen van de wèl bruikbare, en ze daarna uit het
+lichaam te verwijderen. Deze spijsvertering grijpt in het darmkanaal
+plaats. Het darmkanaal is eene buis, die op verschillende plaatsen
+eene zeer verschillende wijdte heeft, doorgaans in allerlei bochten
+en windingen in de lichaamsholte gelegen is en zich van den mond tot
+de aarsopening uitstrekt. Terwijl de spijzen in het darmkanaal zijn,
+worden er verschillende vochten ("verteringsvloeistoffen", zooals
+speeksel, maagsap, gal, enz.) mee vermengd, welke er de bruikbare
+stoffen uittrekken en deze in den vereischten vorm omzetten. Zoodanige
+inwerking van vochten kan des te beter geschieden, naarmate de spijzen
+in kleinere stukken verdeeld zijn. Voor het fijnmaken der spijzen
+dienen bij de zoogdieren de tanden; bij de vogels dient daarvoor eene
+bepaalde afdeeling van het darmkanaal ("de spiermaag"), welke aan de
+binnenzijde met harde, scherpe lijsten bekleed is.
+
+Zoolang de voedende stoffen, al zijn zij ook in een' volkomen
+geschikten vorm gebracht, in den darm blijven, baten zij het lichaam
+niets. Immers het verlies van lichaamszelfstandigheid grijpt in
+alle deelen des lichaams plaats, en het is dus noodzakelijk dat de
+voedingsstoffen na de vertering in een' toestel worden gebracht,
+die ze naar alle deelen des lichaams heen voert. Deze toestel wordt
+de bloedsomlooptoestel genoemd.
+
+De bloedsomlooptoestel is gevuld met bloed, eene ongeveer kleurlooze
+vloeistof, die een uiterst groot aantal zeer kleine roode schijfjes
+(de "bloedlichaampjes") bevat, en daardoor rood gekleurd is. In het
+bloed worden de voedingstoffen uit den darm opgenomen.
+
+Het bloed stroomt door het lichaam heen door eene menigte buizen. In
+de natuurwetenschappen is men gewoon, buizen met den naam van
+"vaten" te bestempelen. Wij spreken dus ook van "bloedvaten",
+wanneer wij de buizen bedoelen, waardoor het bloed in 't lichaam
+stroomt. Deze bloedvaten vertakken zich herhaaldelijk, tot uit
+hunne vertakkingen eindelijk de mikroskopisch kleine "haarvaten" (=
+capillairen) ontstaan. Met uitzondering van de opperhuid en de deelen,
+welke zich uit deze vormen (haren, veeren, schubben), vindt men in
+elk deel des lichaams haarvaten. Deze hebben uiterst dunne wanden,
+waardoor gemakkelijk verschillende voedingsstoffen heentrekken, welke
+te goede komen aan die kleine deeltjes des lichaams, welke tusschen
+de haarvaten zijn gelegen.
+
+Het hoofdwerktuig voor de beweging van het bloed is het hart, een
+verwijd en van dikke, samentrekbare wanden voorzien gedeelte van den
+bloedsomlooptoestel. Door samentrekking van de holle spieren in den
+hartwand wordt het bloed uit het hart geperst; het stroomt dan door
+eene buis (de slagader) weg, die zich in verschillende takken splitst,
+welke laatsten zich weer splitsen, enz. enz., zoodat ten slotte de
+haarvaten ontstaan. Uit de vereeniging van de haarvaten worden weer
+adertakjes gevormd, die zich tot eene ader (of tot een paar aders)
+vereenigen, welke het bloed weer naar 't hart terugvoeren. Hetzelfde
+bloed stroomt dus voortdurend door 't lichaam rond, en men mag dus
+met recht spreken van een' bloedsomloop (circulatie). In fig. 16 is
+eene voorstelling gegeven van een' zoo eenvoudig mogelijk ingerichten
+bloedsomlooptoestel.
+
+Daar het bloed gedurende zijnen omloop aan de verschillende deelen
+des lichaams een deel van zijne voedingsstoffen afgeeft, zou het op
+den duur voor de voeding des lichaams onbruikbaar worden, wanneer
+het geene nieuwe voedingsstoffen uit den darm opnam. Maar nog om
+andere reden zou het bloed, en wel zeer spoedig, onbruikbaar worden;
+dit zou nl. het geval zijn, wanneer het niet geregeld door de longen
+en de nieren en langs de in de huid gelegen zweetklieren stroomde.
+
+Het is algemeen bekend, dat een mensch of dier zonder lucht--of
+eigenlijk zonder eene bepaalde in de lucht aanwezige gassoort, de
+zuurstof,--niet kan leven. Deze zuurstof moet tot in de kleinste
+lichaamsdeelen kunnen doordringen; en door den bloedstroom wordt zij
+dan ook overal heen gevoerd. De scheikunde leert, dat verbranding
+van eene stof niets anders is dan hare verbinding met zuurstof,
+waardoor eene geheel nieuwe stof gevormd wordt. In alle deelen nu van
+'t lichaam grijpt eene verbinding van lichaamszelfstandigheid met
+zuurstof plaats, m. a. w. eene verbranding of oxydatie; echter eene
+zoodanige, waarbij geen vlam ontstaat, hoewel er toch wel degelijk
+warmte bij ontwikkeld wordt. Zij is de bron der "dierlijke warmte",
+die wij bij den mensch en bij vele dieren gemakkelijk dááraan merken,
+dat deze eene temperatuur hebben, hooger dan die der omgeving. Maar
+niet alleen wordt door deze verbranding, die in alle deeltjes van
+'t dierlijke lichaam plaatsgrijpt, warmte opgewekt. Men weet dat
+eene stoommachine, zoolang er steenkolen in worden gebrand, niet
+slechts warmte ontwikkelt, maar ook arbeid kan verrichten; en hoe
+meer steenkolen er worden verbrand, des te meer arbeid kan er worden
+verricht. Die arbeid komt neer op het verplaatsen van voorwerpen. Ook
+het dierlijk lichaam verricht arbeid; bijv. als een dier eene last
+voortsleept, maar ook als het zich eenvoudig van de eene plaats naar de
+andere begeeft. Het dierlijke lichaam wordt tot deze arbeidsverrichting
+in staat gesteld door de verbranding, welke daarbinnen plaatsgrijpt.
+
+Wanneer nu het bloed naar een bepaald lichaamsdeel stroomt en zich
+uit de slagadertakjes in de haarvaten begeeft, dan trekken door de
+wanden dezer laatste niet slechts voedingsstoffen heen, maar ook
+zuurstof. Wanneer nu echter het bloed uit de haarvaten in de aders
+overgaat en aldus het bedoelde lichaamsdeel weer verlaat, dan is het
+niet alleen armer aan voedingsstoffen, maar ook armer aan zuurstof
+geworden; om bij eene volgende rondstrooming de lichaamsdeelen
+behoorlijk van zuurstof en voedende stoffen te voorzien, bevat het
+daarvan veel te weinig. Daarentegen heeft het bloed, als het uit
+de haarvaten van een lichaamsdeel weer in de aderen terugkeert,
+verschillende stoffen opgenomen, die daar door de verbranding der
+lichaamszelfstandigheden ontstaan zijn. Deze "oxydatieprodukten"
+(vergelijkbaar met de gassen en de asch, welke bij de verbranding
+van steenkool in eene stoommachine ontstaan) kunnen op den duur
+niet blijven in de lichaamsdeelen, waarin zij gevormd werden; zij
+zouden daar langzamerhand eene veel te groote ruimte gaan innemen;
+en bovendien zijn sommige van deze stoffen schadelijk voor het
+lichaam. Het bloed, dat langs de lichaamsdeelen stroomt, neemt de
+daar ontstane oxydatieprodukten daaruit op. Als het nu later door
+de longen wordt bewogen, scheidt het koolzuur en water uit, welke
+stoffen in gas- en dampvorm het lichaam verlaten; tevens voorziet
+het zich daar van nieuwe zuurstof. Als het bloed door de nieren en
+langs de zweetkliertjes stroomt, geeft het de vloeibare en de daarin
+opgeloste vaste oxydatieprodukten af, welke in 't lichaam ontstaan
+zijn. De vloeistof (met vaste stoffen er in opgelost), welke de nieren
+afzonderen, heet urine; die, welke de zweetkliertjes van zich geven,
+zweet. Boven zei ik, dat het bloed in de longen een deel zijner
+verbrandingsprodukten kwijtraakt, terwijl het daarentegen nieuwe
+zuurstof opneemt. De in de longen aanwezige lucht wordt daardoor armer
+aan zuurstof, rijker aan koolzuur; zij zou dus op den duur ongeschikt
+worden om opnieuw zuurstof aan het bloed af te staan, ware het niet
+dat telkens door de ademhalingsbewegingen nieuwe zuurstof in de longen
+werd gebracht. De ingeademde lucht treedt door den neus of den mond
+binnen en komt door de keel heen in de luchtpijp, waarvan het bovenste,
+verwijde gedeelte het strottenhoofd heet. In de borstholte aangekomen,
+splitst de luchtpijp zich in twee takken, van welke er naar iedere
+long één gaat. De longen zijn bij de visschen door kieuwen vervangen;
+andere dieren hebben nog weer andere toestellen voor de opneming van
+zuurstof. De toestellen, die voor de opneming van zuurstof dienen,
+worden "ademhalingstoestellen" genoemd.
+
+Daar in 't lichaam voortdurend verbranding van lichaamszelfstandigheid
+plaatsgrijpt, dus voortdurend stoffen aan 't lichaam ontnomen worden,
+moet het lichaam wel in gewicht afnemen, zoolang het geleden verlies
+niet weer door de opneming van spijzen gedekt wordt.
+
+Fig. 15 geeft eene voorstelling van de spijsverterings-, bloedsomloops-
+en ademhalingsorganen in hunnen onderlingen samenhang. Zie de
+verklaring.
+
+In fig. 17 is een hond afgebeeld, welks borst- en buikholte geopend
+zijn. Men kan dus daar de meeste lichaamsdeelen, welke boven werden
+besproken, zien liggen. (Vergel. de verklaring).
+
+In het lichaam van een dier grijpen, blijkens hetgeen boven
+werd meegedeeld, allerlei werkingen of verrichtingen plaats; de
+lichaamsdeelen, welke deze verrichtingen doen tot stand komen, kan
+men dus werktuigen of, met een vreemd woord, organen noemen. Een dier
+en eene plant noemt men een bewerktuigd lichaam of een organisme,
+omdat hun lichaam uit werktuigen of organen bestaat. Steenen zijn
+onbewerktuigde lichamen.
+
+
+
+
+
+II. RANGSCHIKKING EN BENOEMING DER DIEREN.
+
+
+Wel zijn geen twee dieren volkomen aan elkander gelijk; maar toch
+zijn er, die zoo weinig van elkaar verschillen, dat men hun denzelfden
+naam geeft. Zulke dieren noemt men dieren van dezelfde soort. Dieren,
+die wel zóóveel van elkander verschillen, dat men ze tot verschillende
+soorten moet brengen, maar die toch in de meeste, en wel in gewichtige
+kenmerken overeenstemmen, brengt men tot hetzelfde geslacht. Haas en
+konijn, paard en ezel, bonte kraai en roek zijn verschillende soorten
+van hetzelfde geslacht.
+
+Ik sprak daar van gewichtige kenmerken. Dat niet alle kenmerken der
+dieren van evenveel waarde zijn, ligt voor de hand. Een kenmerk,
+ontleend aan het tandstelsel van een dier, is een gewichtiger
+kenmerk dan een, dat ontleend is aan de kleur der vacht; want uit het
+tandstelsel kan men veel afleiden omtrent het voedsel en dus ook weer
+omtrent den verderen lichaamsbouw van het dier, terwijl men uit de
+kleur der vacht niet veel kan afleiden. Niet alleen de meerdere of
+mindere belangrijkheid, ook de meerdere of mindere standvastigheid
+van eene eigenschap komt bij de rangschikking der dieren en planten
+in aanmerking. Zoo kan soms de kleur der vacht voor de rangschikking
+van meer beteekenis zijn dan in andere gevallen. Bij alle hermelijnen
+of groote wezels is de punt van den staart zwart gekleurd; bij alle
+kleine wezels is zij gekleurd als de overige deelen des lichaams,
+nl. roodbruin. Bij deze dieren is dus de kleur een zeer standvastig
+kenmerk; terwijl bijv. bij de diersoort "paard" de kleur volstrekt
+niet standvastig is en niet als kenmerk der soort mag gelden.
+
+Boven zei ik, dat men twee verschillende soorten van dieren, welke
+in de meeste en wel in belangrijke kenmerken overeenstemmen, in
+één geslacht vereenigt. Geslachten, die weer veel overeenkomst met
+elkander vertoonen, brengt men in dezelfde familie. De kleine wezel
+en de groote wezel zijn verschillende soorten van hetzelfde geslacht;
+den boommarter en den steenmarter brengt men eveneens in één geslacht,
+maar in een ander dan dat, waarin men de beide wezels bijéénvoegt. Toch
+gelijken de wezels en de marters weer zooveel op elkander, dat men
+het wezelgeslacht en het martergeslacht in dezelfde familie, die der
+Marterachtigen, vereenigt.
+
+Familiën, die in vele punten van haren lichaamsbouw met elkander
+overeenstemmen, vereenigt men in dezelfde orde. Zoo vormen de familie
+der Marterachtigen, die der Katachtigen, die der Hondachtigen en nog
+eenige andere familiën te zamen de orde der Roofdieren.
+
+Verschillende orden, die onderling tamelijk veel gelijkenis vertoonen,
+brengt men tot ééne klasse. Roofdieren, Herkauwende dieren, Knaagdieren
+zijn verschillende orden van de klasse der Zoogdieren. Roofvogels,
+Duiven, Hoenderachtigen, enz. zijn verschillende orden van de klasse
+der Vogels.
+
+Vogels en Zoogdieren beiden hebben een inwendig skelet, waarvan de
+wervelkolom de as is, aan welke de andere deelen bevestigd zijn;
+ook in andere opzichten blijkt, dat deze twee klassen a. h. w. naar
+het zelfde plan zijn gebouwd; en men brengt hen daarom tot dezelfde
+hoofdafdeeling, nl. die der Gewervelde dieren; terwijl de slak tot
+de hoofdafdeeling der Weekdieren, de duizendpoot tot die der Gelede
+dieren wordt gebracht.
+
+Men verdeelt dus het Dierenrijk in Hoofdafdeelingen, deze in Klassen,
+die men weer in Orden indeelt; terwijl de orden weer uit Familiën,
+deze uit Geslachten en de geslachten uit Soorten zijn samengesteld.
+
+Dieren van dezelfde soort, welke door meer of minder standvastige
+kenmerken van elkander onderscheiden zijn, brengt men tot verschillende
+Rassen. Verschil in de streek, waar de dieren eener soort zich
+ophouden, is oorzaak van 't ontstaan van zoogenoemde "geographische
+rassen" (poolvos en onze inlandsche vos); verschil in de wijze, waarop
+de mensch op hen inwerkt, doet bij de huisdieren "kultuurrassen"
+ontstaan. (Nederlandsch vee en Durhamvee).
+
+Verscheiden diersoorten zijn algemeen bekend, althans wat
+haar uiterlijk aangaat; zulke soorten hebben eene Nederlandsche
+benaming. Andere, vooral kleine diersoorten en uitheemsche, hebben
+zoodanige benaming niet; want het volk kent ze niet. Men zou dus
+voor al zulke diersoorten eenen nieuwen Nederlandschen naam moeten
+bedenken. Maar nu heeft de Zweedsche natuuronderzoeker Linné het
+gebruik ingevoerd, aan iedere diersoort en aan iedere plantensoort
+eene Latijnsche (eene zoogenoemde wetenschappelijke) benaming te
+geven. Daardoor kunnen de dier- en plantkundigen uit de verschillende
+streken der wereld elkander verstaan, zonder dat zij gedwongen zijn,
+de namen aan te leeren in alle talen, waarin over dier- en plantkunde
+wordt geschreven.
+
+Bovendien hebben de namen van Linné nog dit voordeel, dat zij
+tevens aanduiden, of twee wezens al dan niet tot één geslacht
+behooren. Evenals ieder mensch minstens twee namen draagt: een'
+vóórnaam en een' familienaam, zoo krijgt ook iedere diersoort twee
+namen. De eerste is de geslachtsnaam; dezen hebben alle dieren van
+hetzelfde geslacht met elkander gemeen; de tweede is de soortnaam,
+die alleen aan de dieren van dezelfde soort toekomt. Dikwijls duidt
+deze laatste naam een in 't oog vallend kenmerk van de diersoort
+aan. Een voorbeeld. Haas en konijn brengt men in 't zelfde geslacht:
+Lepus. Nu is de Latijnsche naam van den haas: Lepus timidus (timidus =
+vreesachtig); die van 't konijn: Lepus cuniculus (cuniculus = konijn).
+
+De Nederlandsche benamingen van dieren en planten kunnen aanleiding tot
+verwarring of tot grooten last geven. Zeer verschillende diersoorten
+toch worden soms met den zelfden naam aangeduid, of althans met
+zoodanige namen, dat men, op den naam afgaande, zou meenen, dat zij
+tot hetzelfde geslacht moesten worden gerekend. De hazelworm is eene
+soort van hagedisachtig dier; de zijdeworm is een onvolwassen vlinder;
+de "grauwe worm" (of emelt) een onvolwassen langpootmug; de regenworm,
+de spoelworm, de lintworm behooren tot verschillende groepen van de
+hoofdafdeeling der Wormen.
+
+Wat men in de eene streek "glazenmakers" noemt, noemt men in
+eene andere streek "korenbouten", elders weer "donderbolken",
+"puistenbijters", "wrattenbijters", enz. De nachtzwaluw heet
+"geitenmelker", "schapenmelker", "vliegende pad", "vliegende
+kikvorsch", "nachtratel", enz. Het is moeielijk, om van de dier- en
+plantensoorten alle plaatselijke en provinciale namen te kennen. Om
+zoo nauwkeurig mogelijk aan te geven, welke dier- of plantensoort
+men bij eene bespreking bedoelt, vermeldt men naast de Nederlandsche
+benaming ook den wetenschappelijken naam.
+
+
+
+
+
+III. OVERZICHT VAN DE VERSCHILLENDE GROEPEN VAN HET DIERENRIJK.
+
+
+Men verdeelt het Dierenrijk gewoonlijk in zeven hoofdafdeelingen,
+nl. I. Gewervelde dieren, II. Gelede dieren, III. Wormen,
+IV. Weekdieren, V. Stekelhuidigen, VI. Holtedieren of Coelenteraten,
+VII. Protozoën.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING I. GEWERVELDE DIEREN.
+
+
+Het lichaam van een Gewerveld dier is tweezijdig symmetrisch,
+d. i. het kan door één vlak in twee deelen worden verdeeld, die elkaars
+spiegelbeeld zijn, dus uitwendig elkander volkomen gelijken, met dien
+verstande, dat wat bij de eene helft aan den linkerkant gelegen is,
+bij de andere helft aan de rechterzijde ligt, enz. (Er zijn dieren,
+waar het lichaam door meer vlakken in twee helften kan worden verdeeld,
+welke elkaars spiegelbeeld zijn. Dit is o.a. het geval bij de zeester,
+fig. 18. Bij zulke dieren vindt men een zeker aantal, hier 5,
+gelijke deelen straalsgewijs rondom een middelpunt gegroepeerd. Men
+spreekt dan van straalsgewijze symmetrie). Bij zeer jonge Gewervelde
+dieren, meer nog bij dieren, welke nog bezig zijn, zich binnen 't ei
+te ontwikkelen, vindt men tweezijdige symmetrie in alle deelen des
+lichaams, uitwendige en inwendige. De uitwendige vorm van het lichaam
+blijft altijd tweezijdig symmetrisch, met uitzondering slechts van
+de platvisschen (schol, fig. 19); de inwendige organen hebben bij
+het volwassen dier hunne symmetrische ligging min of meer verloren.
+
+In 't lichaam van een Gewerveld dier bevindt zich als as eene uit
+wervels bestaande wervelkolom, welke de ruggemergsholte omsluit
+(fig. 1). Evenals de ruggemergsholte in het skelet van den kop
+tot eene schedelholte zich verwijdt, zoo gaat ook het in de
+ruggemergsholte beslotene ruggemerg binnen de schedelholte in de
+hersenen over. Behalve de lichaamsholte aan de rugzijde, welke
+de centrale deelen van het zenuwstelsel omsluit, is er nog aan de
+buikzijde eene lichaamsholte aanwezig, welke bij de zoogdieren door
+het middenrif in tweeën is gedeeld, nl. in de borst- en de buikholte
+(fig. 1, 2). In deze lichaamsholte aan de buikzijde zijn in hoofdzaken
+gelegen de organen van de ademhaling, den bloedsomloop, de vertering en
+de uitscheiding. (Bij alle andere hoofdafdeelingen van het dierenrijk
+zijn de centrale deelen van het zenuwstelsel in dezelfde lichaamsholte
+gelegen als de zooeven genoemde organen).
+
+Met de wervelkolom zijn verschillende beenderen verbonden, die voor
+de vasthechting van spieren dienen. Deze beenderen vormen te zamen
+het skelet; het bezit van zoo'n skelet of geraamte behoort tot de
+'t meest in het oog vallende kenmerken van een Gewerveld dier. De
+dieren van deze hoofdafdeeling hebben nooit meer dan vier ledematen;
+sommige (bijv. walvisschen) hebben er twee, andere (slangen) in
+'t geheel geene.
+
+Hun bloed is rood, terwijl dat van de vertegenwoordigers der meeste
+andere diergroepen kleurloos is.
+
+Ik moet nog nader spreken over de wijze, waarop de bloedsomloop bij
+de onderscheiden Gewervelde dieren plaatsgrijpt. Bij geen enkele
+diersoort uit deze groep is het hart van zoo eenvoudigen bouw als
+fig. 20 aangeeft. Aan eene zoodanige inrichting van het hart zouden dan
+ook groote bezwaren verbonden zijn. Een hoofdbezwaar zou wel dit zijn,
+dat op het oogenblik, waarop het bloed het hart verlaat, geen nieuw
+bloed in dit orgaan kan worden opgenomen, omdat het samengetrokken
+is; daardoor moet de bloedstroom in de aderen stilstaan. Bij alle
+Gewervelde dieren nu is dit bezwaar dáárdoor weggenomen, dat op de
+plaats, waar de ader in het hart uitmondt, zich eene opzwelling, eene
+uitzetting van deze ader bevindt, waarin het bloed zich kan ophoopen,
+zoolang de samentrekking van het hart duurt (fig. 21). Wanneer--'t geen
+bij vele dieren het geval is--het bloed uit het lichaam door twee of
+meer aders naar 't hart terugkeert, dan hebben deze aders gezamenlijk
+ééne opzwelling. De wand van deze opzwelling is van spieren voorzien;
+dit is nuttig, om het daarin bevatte bloed snel naar het eigenlijke
+hart te vervoeren, toch kunnen blijkbaar dunne spieren hier voldoende
+zijn; terwijl de wand van het eigenlijke hart, van waaruit het bloed
+door 't geheele lichaam geperst wordt, veel dikker moet zijn. Daar de
+hier bedoelde opzwelling, evenals het eigenlijke hart, in 't bezit
+is van spierwanden, beschouwt men haar als een deel van het hart;
+men noemt haar de voorkamer of den boezem van het hart, terwijl
+het eigenlijke hart den naam van de kamer krijgt. Het is duidelijk
+dat er eene tamelijk wijde opening tusschen boezem en kamer moet
+zijn (fig. 21), opdat al het bloed dadelijk na de ontspanning der
+kamerwanden uit den boezem in de kamer kunne treden; want alleen
+op deze wijze kan eene geregelde bloedstrooming zonder oponthoud
+plaatsvinden. Maar als er eene wijde opening tusschen boezem en
+kamer bestaat, dan is een enkele klep niet geschikt om gedurende de
+samentrekking der kamerwanden het bloed te verhinderen, in den boezem
+te geraken; zoo'n klep zou zeer groot moeten zijn en dan 1o. te ver in
+de kamer op slaan, 2o. veel kans hebben, zich te buigen, en aldus geene
+volledige afsluiting te vormen. Daarom zijn er op de grens tusschen
+boezem en kamer twee of drie kleppen aanwezig, welke--om het te ver
+doorslaan te voorkomen--door een aantal peesachtige draadjes aan den
+wand der kamer bevestigd zijn (fig. 21). Opdat het bloed, 't welk in
+de slagader geperst is, niet gedurende de ontspanning van de wanden
+der kamer in deze laatste terugkeere, vindt men kleppen ook op de
+plaats, waar de slagader uit het hart te voorschijn treedt (fig. 22).
+
+Bij de visschen vindt men een hart, dat in alle hoofdzaken met het
+bovenbeschrevene overeenstemt, waar echter de boezem vóór en boven de
+kamer ligt (fig. 22). De bloedsomloop van de visschen echter wordt
+door het in fig. 22 afgebeelde schema niet juist weergegeven. Bij
+zijne beweging door 't lichaam heeft het bloed een groot deel van
+zijne zuurstof verloren (vgl. bl. 26); het moet dus, als het in 't
+hart is teruggekeerd, eerst weer nieuwe zuurstof opnemen, vóór het
+geschikt is, den tocht door 't lichaam op nieuw te aanvaarden. Dit
+nu geschiedt bij de visschen op deze wijze, dat het uit de kamer
+uittredende zuurstofarme bloed eerst door de kieuwen stroomt. (Vgl
+fig. 23. waar men in plaats van longslagader en longhaarvaten leze:
+kieuwslagader en kieuwhaarvaten). Deze kieuwen bestaan uit een groot
+aantal kleine, dunwandige huiduitstulpingen, die in regelmatige
+reeksen aan bepaalde beenstukken van het kopskelet (de "kieuwbogen")
+vastzitten. Het zuurstofarme bloed, dat uit de hartkamer uittreedt
+en door verschillende slagadervertakkingen de kieuwplaatjes bereikt,
+neemt, terwijl het de haarvaten dezer kieuwplaatjes doorstroomt, nieuwe
+zuurstof op uit het zuurstofhoudende water, 't welk zich voortdurend
+rondom de kieuwplaatjes beweegt. Er wordt voortdurend een stroom
+van versch water door den mond opgenomen, en rechts en links door de
+"kieuwspleten" weer naar buiten gelaten. Zal een visch blijven leven,
+dan is het noodig, dat het water, waarin deze zich ophoudt, zuurstof
+bevat; in uitgekookt (zuurstofloos) water sterft de visch.
+
+Het bloed is, nadat het in de kieuwen nieuwe zuurstof heeft opgenomen,
+opnieuw voor de voortbeweging door 't lichaam geschikt geworden;
+uit de haarvaten der kieuwen stroomt het in grootere vaten, welke
+zich telkens tot weer grootere vaten vereenigen, totdat eindelijk een
+enkel vat ontstaat, dat het nu weer zuurstofrijke bloed naar alle:
+deelen van het lichaam voert.
+
+Bij de hier beschreven inrichting moet het hart het bloed door twee
+verschillende stelsels van haarvaten voortbewegen, nl. door dat van de
+kieuwen en door dat van het lichaam (fig. 23). Dit gaat echter niet
+zoo gemakkelijk, wijl het bloed in de fijne haarvaten veel weerstand
+ondervindt. Het bloed verliest dus in het eerste haarvatennet (dat
+der kieuwen) een goed deel van zijne snelheid; de bloedstrooming door
+'t lichaam grijpt dus zeer langzaam plaats. En aangezien het bloed
+de zuurstof bevat, die de verschillende lichaamsdeelen noodig hebben,
+wordt bij de visschen in een' bepaalden tijd slechts weinig zuurstof
+door de lichaamsdeelen heen gevoerd; er grijpt dus in de verschillende
+lichaamsdeelen slechts weinig oxydatie plaats, dus er wordt weinig
+warmte in het lichaam van een' visch ontwikkeld, en deze is slechts
+tot geringe arbeidsproductie in staat.
+
+Eene snellere beweging van het bloed wordt bij de overige Gewervelde
+dieren daardoor mogelijk gemaakt, dat bij hen in de bloedbaan tusschen
+het haarvatennet in de ademhalingsorganen (hier: longen, fig. 25,
+lo) en dat in het lichaam (li) een tweede hart is geplaatst, en wel
+een, dat in alle opzichten aan het bovenbeschrevene in bouw gelijk
+is. Het eerste hart, 't welk met het vischhart te vergelijken is
+(het gestreepte in fig. 25), neemt (door Ha) het zuurstofarme bloed
+op, 't welk uit de verschillende deelen des lichaams terugkeert, en
+perst het door de haarvaten der longen, waar het weer rijk wordt aan
+zuurstof. Uit de longen begeeft zich nu het bloed naar de voorkamer
+van het tweede hart (het wit gelatene); van daar wordt het naar de
+kamer van datzelfde hart, en van hier uit door eene slagader (Ao)
+naar de verschillende deelen des lichaams geperst; en nadat het,
+aldus zijne diensten gedaan heeft, keert het in den boezem van
+het eerste hart (B) terug. Zoo krijgt de bloedstroom, die in de
+haarvaten der longen zijne snelheid voor een goed deel had verloren,
+door de samentrekking van de wanden der kamer van het tweede hart,
+nieuwe snelheid terug. Eene snellere bloedstrooming heeft snellere
+oxydatie in 't lichaam tengevolge, dus meer warmteontwikkeling en
+meer arbeidsproductie.
+
+De beide harten werken ieder voor zich; maar zij liggen naast
+elkander, en wel de beide boezems tegen elkaar en de beide kamers
+tegen elkaar. Ook zijn de wanden der beide boezems en die der beide
+kamers aan elkander vastgegroeid. Men spreekt daarom niet van twee
+harten, maar van één hart, dat uit twee helften bestaat; dit is
+ook juister. De rechter harthelft (fig. 25, B.K) is die, welke het
+zuurstofarme bloed, dat uit het lichaam is teruggekeerd, opneemt
+en het naar de longen perst; de linker harthelft (B'K') ontvangt
+het uit de longen terugstroomende, zuurstofrijk geworden bloed en
+perst het door 't lichaam. Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn,
+waarom men het hart van een' visch moet vergelijken met de rechter
+harthelft van den mensch.
+
+Bij de zoogenoemde kruipende dieren (slangen, hagedissen) zijn de
+beide harthelften niet volkomen van elkander gescheiden; want in
+den wand tusschen de linker en de rechter kamer bevindt zich eene
+opening. Daardoor vermengt zich het zuurstofarme bloed der rechter
+harthelft met het zuurstofrijke bloed der linker harthelft; en deze
+vermenging grijpt in des te sterker mate plaats, naarmate de opening
+in den wand tusschen de beide kamers grooter is. Bij de kruipende
+dieren stroomt er dus bloed naar de longen, dat nog betrekkelijk veel
+zuurstof bevat; en door het lichaam stroomt bloed, dat op verrena niet
+zoo rijk is aan zuurstof als het bloed, 't welk bij de zoogdieren door
+het lichaam gaat. Dientengevolge is 1o. de ademhaling minder krachtig
+bij de kruipende dieren dan bij de zoogdieren, 2o. de oxydatie in de
+verschillende deelen des lichaams bij de eerstgenoemden zwakker dan
+bij de laatsgenoemden, en dus zijn ook de warmteontwikkeling en de
+arbeidsproduktie er minder sterk.
+
+Bij de amphibiën (kikvorschen, salamanders) is de opening in den wand
+tusschen de beide hartkamers bijzonder groot; soms zijn van dien wand
+nog slechts kleine overschotten aanwezig, soms zelfs ontbreekt hij
+geheel. In nog sterkere mate dan bij de kruipende dieren moet dus
+bij de amphibiën vermenging van zuurstofrijk en zuurstofarm bloed
+plaatsgrijpen.
+
+Men is gewoon, de Gewervelde dieren te verdeelen in warmbloedige en
+koudbloedige. Onder warmbloedige dieren verstaat men dezulke, bij
+welke de lichaamstemperatuur standvastig ("constant") is, d. i. altijd
+ongeveer dezelfde blijft. Deze standvastige lichaamstemperatuur
+is bij de eene diersoort iets hooger dan bij de andere, bijv. bij
+de koe ongeveer 38° C., bij den mensch 37,5°. Of nu de temperatuur
+der omgeving rijst of daalt, dat heeft geen merkbaren invloed op de
+lichaamstemperatuur van het dier.--Onder koudbloedige dieren verstaat
+men dieren, welker lichaamstemperatuur in gewone omstandigheden gelijk
+is aan die van de omgeving. De zoogdieren en vogels zijn warmbloedig,
+de kruipende dieren, amphibiën en visschen zijn koudbloedige Gewervelde
+dieren. Alle dieren, welke niet tot de hoofdafdeeling der Gewervelden
+behooren, zijn koudbloedig.
+
+Reeds boven werd erop gewezen, dat de bron (althans de hoofdbron)
+der dierlijke warmte gelegen is in de oxydatie, welke in alle doelen
+des lichaams plaatsgrijpt. Tegenover deze bron van warmte staan echter
+oorzaken van warmteverlies: 1o geleiding en uitstraling, waarbij de
+warmte zich aan andere lichamen meedeelt en deze in temperatuur doet
+stijgen, 2o verdamping, waarbij de warmte wordt gebruikt om water in
+waterdamp te veranderen. Dit laatste geschiedt in de longen en aan de
+oppervlakte van de huid. Wij ademen waterdamp uit en zonderen zweet
+af, dat verdampt. Hoe hooger nu de temperatuur van de omgeving wordt,
+des te meer zweet wordt er gevormd, des te meer water wordt er aan
+de huidoppervlakte in waterdamp veranderd, des te meer warmteverlies
+grijpt er plaats. Vandaar dat het stijgen van de temperatuur der
+omgeving geen' hoogeren warmtegraad van het lichaam eens zoogdiers
+of vogels teweeg brengt.
+
+Bij de kruipende dieren en amphibiën is de warmteontwikkeling in 't
+lichaam geringer dan bij de zoogdieren en vogels ten gevolge van de
+vermenging van zuurstofarm en zuurstofrijk bloed (vgl. bl. 40); bij de
+visschen is zij geringer ten gevolge van de langzamere strooming van
+het bloed (bl. 38). Bij allen is de warmteontwikkeling zóó gering,
+dat het warmteverlies (door geleiding, uitstraling en verdamping)
+er gewoonlijk tegen opweegt. Vandaar dat de lichaamstemperatuur
+van de "koudbloedigen" gewoonlijk niet hooger is dan die van de
+omgeving. Maar neemt men de oorzaken van warmteverlies weg, dan stijgt
+de lichaamstemperatuur. Zoo bijv. wanneer men eene menigte levende
+visschen bij elkaar in een' zak pakt. Zoo zijn er enkele slangen, die
+haar lichaam rondom hare eieren tot een kluwen inéénrollen, en aldus
+door verkleining van het warmteuitstralingsoppervlak eene temperatuur
+voortbrengen, hoog genoeg om deze eieren uit te broeden. (N.B. hooge
+temperatuur in bijenkorven.)
+
+Er zijn warmbloedige dieren, die onder den invloed van eene zeer
+koude omgeving, tot den rang van koudbloedigen afdalen. Dit zijn de
+zoogenaamde "winterslapers", zooals vleermuizen, egel, marmot. Deze
+hebben dan eene lichaamstemperatuur, gelijk aan die der omgeving;
+zij zijn gedurende den "winterslaap" zeer weinig gevoelig en hebben
+dan eene uiterst trage stofwisseling. Stijgt de temperatuur van de
+omgeving tot boven een bepaald minimum, dan leeft de winterslaper
+weer op, en zijne lichaamstemperatuur stijgt in weinig tijds van
+enkele graden boven 0° tot 35°-38° C.
+
+Wij verdeelen de Hoofdafdeeling der Gewervelde Dieren in vijf klassen.
+
+Warmbloedig zijn: Klasse I Zoogdieren, Klasse II Vogels; koudbloedig:
+Klasse III Kruipende dieren, Klasse IV Amphibiën, Klasse V Visschen.
+
+
+
+
+KLASSE I. ZOOGDIEREN.
+
+Zoogdieren zijn warmbloedige gewervelde dieren, die gewoonlijk met
+haren bekleed zijn en levende jongen ter wereld brengen, welke zij
+na de geboorte een' tijd lang zoogen, tot welk doel de wijfjes aan
+den buik, aan de borst of aan deze beide lichaamsdeelen melkklieren
+hebben, die melk afzonderen.
+
+Wanneer hier de hoofdpunten uit den lichaamsbouw der Zoogdieren nader
+ter sprake komen, dan kan voor vele zaken worden verwezen naar hetgeen
+in Hoofdstuk I (bl. 1-29) over den bouw van het dierlijke lichaam is
+meegedeeld; want daar was vooral op het lichaam van den mensch en de
+verdere Zoogdieren het oog gevestigd. Bepaaldelijk wat den bouw van het
+skelet betreft, zij naar bl. 5 verwezen. Slechts op enkele punten wil
+ik hier wijzen. De schedel is bij alle Zoogdieren naar evenredigheid
+veel kleiner dan bij den mensch; de aangezichtsbeenderen, met name de
+kaakbeenderen, echter zijn veel grooter. (Vgl. fig. 5 met fig. 33). Het
+aantal halswervels bedraagt bij de Zoogdieren zeven; van de andere
+soorten van wervels vindt men bij de onderscheiden Zoogdieren een
+verschillend getal. Het aantal teenen (vingers) bedraagt aan elken
+poot hoogstens 5; het is echter bij vele Zoogdieren geringer. Zoo
+ontbreekt de duim aan den achterpoot van den hond en aan alle pooten
+van het varken; terwijl bij het neushoorndier drie, bij rund en schaap
+(fig. 28) slechts twee teenen aan elken poot tot volledige ontwikkeling
+zijn gekomen, en het paard (fig. 30) aan ieder been slechts ééne
+teen heeft. Behalve de tot normale ontwikkeling gekomen teenen komen
+bij sommige Zoogdieren nog zeer kleine teenen voor, die den grond
+niet raken; zoo hebben de herten achter de twee flink ontwikkelde
+nog twee kleine ("rudimentaire") teenen. Ook bij 't varken (fig. 29)
+zijn de twee voorste (middelste) teenen grooter dan de twee achterste
+(buitenste). Het aantal middelvoets-(middelhands)-beenderen is in 't
+algemeen gelijk aan het aantal teenen: aan ieder middelhandsbeen is
+één teen bevestigd. Toch zijn op dezen regel uitzonderingen: het paard
+heeft één stevig middelvoetsbeen ("pijp"), waaraan een teen vast zit,
+en daarachter twee dunne middelvoetsbeenderen ("griffelbeentjes",
+fig. 30), welke geene teenen dragen.--Bij het rund, het schaap en de
+geit zijn aan elken poot twee teenen, die natuurlijk ieder aan een
+middelvoetsbeen verbonden zijn; maar de beide middelvoetsbeenderen
+van denzelfden poot zijn aan elkander vastgegroeid (fig. 28).--Wat
+betreft de wijze, waarop de verschillende Zoogdieren hunne voeten op
+den grond neerzetten, kan ik verwijzen naar bl. 12.
+
+De tanden zijn bij de Zoogdieren in de kaakbeenderen ingeplant, en wel
+in bepaalde uithollingen, welke men "tandkassen" noemt. Den bouw van
+eenen zoogdiertand kan men uit fig. 31 leeren kennen. Men onderscheidt
+aan zoo'n tand in de eerste plaats de zoogenoemde "tandholte" (p),
+welke echter bij het levende dier opgevuld is met eene massa, die
+bloedvaten en zenuwen bevat. Deze holte wordt door het tandbeen
+(d) omgeven, eene harde stof, waaruit het grootste gedeelte van
+den tand bestaat. Het nog hardere email of glazuur (e) bedekt bij
+den mensch en bij vele andere Zoogdieren de geheele "tandkroon",
+d. i. dat gedeelte van den tand, hetwelk uit het tandvleesch te
+voorschijn komt. De "tandwortel", d. i. het gedeelte van den tand,
+dat in het kaakbeen is ingeplant, is met het zoogenoemde "cement"
+(c) aan den wand der tandkas vastgehecht. Sommige tanden hebben één'
+wortel, andere hebben er meer.
+
+Alle tanden, van welke de kroon over hare gansche oppervlakte met
+glazuur bedekt is, noemt men bedekte tanden; er zijn echter Zoogdieren,
+bij welke sommige der tanden (vooral de kiezen) aan hunne kroonvlakte
+voor een groot deel uit tandbeen bestaan, en waar slechts op bepaalde
+plaatsen (in den vorm van "plooien") glazuur over de oppervlakte
+verbreid is. Zulke "geplooide" kiezen vindt men alleen bij de
+plantenetende Zoogdieren; maar daarover nader (fig. 32).
+
+Men onderscheidt naar den vorm en naar de plaats, waar zij in de
+kaken gezeten zijn, bij hetzelfde Zoogdier drie soorten van tanden,
+nl. de snijtanden, de hoektanden en de  maaltanden of kiezen. De
+snijtanden dienen in 't algemeen om het voedsel af te bijten; zij
+hebben eene scherpe kroonvlakte. De snijtanden der bovenkaak zijn
+in het tusschenkaaksbeen (fig. 33, 36) ingeplant; die der onderkaak
+staan daar tegenover in het onderkaaksbeen. De hoektanden (fig. 36,
+h) zijn aan hunne kroonvlakte puntig; zij zijn dan ook vooral groot
+bij dieren, die zich met andere dieren voeden, en dienen om der prooi
+stukken vleesch uit het lichaam te scheuren. Groote hoektanden vindt
+men bijv. bij leeuw, kat, wezel; terwijl de planteneters kleine of in
+'t geheel geene hoektanden hebben (fig. 33: paard; rund; konijn). De
+hoektanden der bovenkaak zitten in het bovenkaaksbeen, dáár waar
+dit aan het tusschenkaaksbeen grenst.--Op de hoektanden volgen
+de kiezen, die dienen om de spijzen zoodanig in fijnere stukken
+te verdeelen, dat de verteringsvochten er gemakkelijk op kunnen
+inwerken. (Vgl. bl. 24). Bij de vleescheters is het voldoende dat
+de opgenomen spijs in stukjes wordt geknipt; bij de planteneters
+echter zou op deze wijze de spijsvertering niet genoeg worden
+voorbereid. De plantaardige spijs toch kan (om redenen, welke later
+zullen worden uitééngezet) alleen dàn goed worden verteerd, als zij
+geheel fijngemalen is. De planteneters bewegen hunne onderkaak niet
+op en neer, maar van de rechterzijde naar de linker en omgekeerd. Zoo
+worden dus bij 't kauwen de platte kroonvlakten der geplooide kiezen
+van de onderkaak over die van de bovenkaak gewreven, terwijl tusschen
+deze kroonvlakten zich de spijzen bevinden. Daar het glazuur harder
+is dan het tandbeen, slijt het laatste meer af, en de kroonvlakten
+der kiezen vertoonen aldus bij de planteneters al spoedig hooger
+uitstekende lijsten van glazuur; daardoor worden de kiezen voor het
+fijnmalen van spijzen steeds geschikter. (Denkt aan molensteenen!)
+
+De snijtanden en hoektanden, welke de jonge dieren bij de geboorte
+hebben of korteren of langeren tijd daarna krijgen, worden na verloop
+van zekeren tijd door andere tanden vervangen. Men drukt dit uit door
+te zeggen: de snijtanden en hoektanden "wisselen". Die, welke 't eerst
+verschijnen, heeten melktanden; de later komende noemt men blijvende
+tanden. Van de kiezen wisselen degene, welke 't naast aan de hoektanden
+grenzen; de verder verwijderde wisselen niet. De eerst bedoelde noemt
+men "valsche", de laatstbedoelde "ware kiezen" (fig. 36).
+
+Het aantal tanden van verschillende soort is bij de onderscheiden
+zoogdiersoorten op verre na niet gelijk. Men drukt dit aantal uit
+door eene zoogenoemde "tandformule", waarin men doorgaans slechts de
+helft van het aantal tanden opschrijft, beginnende met de middenste
+snijtanden. Men trekt eene streep en schrijft boven deze het halve
+getal tanden in de bovenkaak, er onder het halve getal tanden in
+de onderkaak.
+
+
+                                         2 + 1 + 5
+        Tandformule van den mensch       ---------
+                                         2 + 1 + 5
+
+                                         0 + 0 + 6
+                      het rund           ---------
+                                         4 + 0 + 6
+
+                                         3 +(1)+ 6
+                      het paard          ---------
+                                         3 +(1)+ 6
+
+                                         3 + 1 + 6
+                      den hond           ---------
+                                         3 + 1 + 7
+
+
+Door de bovenstaande tandformule van het rund wordt uitgedrukt, dat
+dit dier in de bovenkaak geene, in de onderkaak 8 snijtanden heeft,
+in boven- noch benedenkaak hoektanden bezit, en aan elken kant in
+iedere kaak 6 kiezen. Door het tusschen haakjes plaatsen der hoektanden
+van het paard (zie boven) wordt aangeduid, dat deze kunnen voorkomen
+(bij den hengst is dit het geval), maar dat zij ook kunnen ontbreken.
+
+Bij de meeste Zoogdieren hebben de tanden een' beperkten groei,
+d. i. zij zijn op een' bepaalden tijd volgroeid en blijven dan zooals
+ze waren, tot zij uitvallen. Bij sommige diersoorten echter komen
+tanden voor, die geregeld doorgaan met groeien; zoo is het gesteld met
+de snijtanden van konijnen, ratten en paarden, ook met de zoogenoemde
+"slagtanden" van olifanten en walrussen, en met de hoektanden der
+varkens. In vele gevallen (konijnen, ratten, paarden) echter is de
+slijtage aan de kroonvlakte zoo groot, dat niettegenstaande hunnen
+voortdurenden groei, de tanden niet grooter worden. Waar geen slijtage
+van de tanden tegen elkander is (walrus, olifant, varken), daar nemen
+deze steeds in lengte toe.--
+
+Men onderscheidt de klasse der Zoogdieren in de volgende orden, welke
+hier echter niet alle nader worden behandeld: 1. Menschen, 2. Apen,
+3. Roofdieren, 4. Insekteneters, 5. Vleermuizen, 6. Knaagdieren,
+7. Eenhoevigen, 8. Dikhuidigen of Veelhoevigen, 9. Herkauwers of
+Tweehoevigen, 10. Walvisschen, 11. Tandelooze dieren, 12. Buideldieren,
+13. Vogelbekdieren.
+
+Orde 1, 2, 10, 11, 12 en 13 blijven hier buiten bespreking.
+
+
+
+Orde Roofdieren.
+
+In iedere kaak bevinden zich zes betrekkelijk kleine snijtanden, en aan
+iederen kant van deze een groote, scherpe hoektand (fig. 34, 36). De
+valsche kiezen (bl. 47) en de eerste der ware kiezen (de zoogenoemde
+"scheurkies") zijn in sterke mate zijdelings samengedrukt, zoodat
+hare kroonvlakte scherp is (fig. 38); ook zijn zij aan hare geheele
+oppervlakte met glazuur overdekt. Daar nu de onderkaak smaller is
+dan de bovenkaak en zich uitsluitend op en neer kan bewegen, niet
+heen en weer, zoo snijden de scherpe randen der kronen van de valsche
+kiezen en met name der scheurkiezen van de onderkaak langs die van de
+daartegenover staande kiezen der bovenkaak; en alles wat daartusschen
+komt, wordt als met eene schaar stukgeknipt. Achter de scheurkies staan
+gewoonlijk nog eene of twee andere ware kiezen, welker kroonvlakte
+echter niet scherp, maar hobbelig is, ongeveer als die van de kiezen
+van den mensch (fig. 38, knk); zij dienen dan ook niet om de spijzen
+stuk te knippen, maar meer om ze te vermorzelen. Bij die roofdieren,
+welke voor 't verslinden van dieren het meest volkomen zijn ingericht
+(kat, leeuw), is het aantal knobbelkiezen gering of ontbreken deze zoo
+goed als geheel; daardoor komen de scheurkiezen, welke vooral voor 't
+stuk knippen der prooi moeten dienen, dichter bij 't geledingsgewricht
+der beide kaken te staan, zoodat die van de bovenkaak met des te meer
+kracht langs die van de onderkaak knippen. Korte kaken zijn dus een
+kenmerk van de 't best voor roof ingerichte roofdieren. Natuurlijk zijn
+ook de wangspieren, die de onderkaak bewegen, bij de dieren dezer orde
+zeer stevig, en is het dier des te beter voor roof geschikt, naarmate
+zij meer ontwikkeld zijn. Een korte, ronde kop is dus kenmerkend voor
+een deugdelijk roofdier.
+
+De klauwen zijn vooral bij sommige familiën bijzonder scherp. De
+roofdieren zijn stevig gebouwd, bewegen zich snel, ruiken en zien
+scherp.
+
+Men kan de roofdieren in twee onderorden verdeelen: 1o. die der
+landroofdieren, 2o. die der zeeroofdieren. Tot de laatsten, welke
+ik hier niet nader behandel, behooren de robben en walrussen. Tot
+de eersten o. a. de familiën der katachtigen, der hondachtigen,
+der marterachtigen, der beren.
+
+
+
+Familie der katachtigen.
+
+Flink gebouwde roofdieren, met groote hoektanden en scheurkiezen,
+met twee valsche kiezen in iedere helft van iedere kaak (fig. 34),
+terwijl in de bovenkaak een zeer kleine, in de onderkaak in 't geheel
+geen knobbelkies aanwezig is. Tong als een rasp, met horenachtige
+uitsteekseltjes bezet. De katachtigen zijn teengangers, d. i. zij
+gaan alleen op de teenen (bl. 12). Op de volgende wijze bewaren zij
+hunne scherpe klauwen voor afslijting. Het laatste kootje, waarop de
+klauw bevestigd is (fig. 39, 3), is in den rusttoestand opgelicht,
+en wordt in dezen stand gehouden door een' elastischen band, die
+naar het tweede vingerkootje (2) loopt. Wil de kat hare klauwen
+gebruiken, dan trekt zich eene stevige buigspier samen, waardoor
+de klauw neerwaarts wordt gebogen, zoodat zij eerst nu van onder de
+vacht te voorschijn komt.--De katachtigen hebben eene zeer buigzame,
+bewegelijke ruggegraat, die hun bij 't klimmen en bij 't springen van
+hooge voorwerpen af te stade komt. Het zijn bloeddorstige dieren,
+die vooral bij nacht op roof uitgaan. Zij hebben oogen, die in 't
+schemerdonker schitteren, en eene spleetvormige pupil.
+
+Tot de katachtigen behooren vele groote buitenlandsche soorten, zooals
+leeuwen, tijgers en panthers; ook de huiskat, die niet afstamt van
+de in de Midden-Europeesche wouden levende wilde kat, maar van de in
+Nubië en Soedan levende Nubische kat. De kat is op verre na niet zoo
+lang huisdier als de hond; dit ligt trouwens in den aard der zaak:
+zoowel de jagersvolken als de nomadische herdersvolken hielden reeds in
+vóórhistorische tijden honden, zonder welke zij hun bedrijf niet zouden
+kunnen hebben uitgeoefend; katten konden eerst als huisdier worden
+gehouden toen er landbouwende volken waren, die vaste woonplaatsen
+hadden betrokken. De oude Egyptenaren hielden katten als huisdieren;
+maar in Noord- en Midden-Europa werd de kat eerst in de tiende eeuw
+of later ingevoerd.
+
+
+
+Familie der hondachtigen.
+
+Kop langer dan bij de katachtigen (fig. 36). Hoektanden en scheurkiezen
+minder groot; in iedere kaak twee knobbelkiezen (fig. 38). Een gladde
+tong. De hondachtigen zijn teengangers (bl. 51); de klauwen kunnen niet
+worden opgelicht en zijn veel minder scherp dan die der katachtigen.
+
+Tot de hondachtigen behooren o. a. de hond, de wolf (die sedert
+ongeveer eene eeuw in ons land geheel is uitgeroeid) en de vos. De
+verschillende rassen van honden hebben, evenals de wolven, eene ronde
+pupil, de vossen eene spleetvormige; ook zijn de laatstgenoemden lager
+op de pooten en hebben zij een' langeren, zwaarder behaarden staart.
+
+Men onderscheidt zeer verschillende rassen van honden, die men
+hoofdzakelijk tot de volgende groepen kan brengen: 1o. huishonden
+(herdershond, keeshond), 2o. zijdehonden (zijdehond, Bologneserhondje,
+Newfoundlander, St. Bernhardshond), 3o. taksen of dashonden,
+4o. jachthonden (staande honden, parforcehonden), 5o. bullebijters
+(mops, bulhond, doggen), 6o. windhonden. Men kan den stamvorm niet
+aanwijzen, waarvan onze honden zijn afgestamd; hoogstwaarschijnlijk
+zijn niet alle groepen van honden van dezelfde soort afkomstig.
+
+De vos is met den staart 8 dM. tot 1 M. lang, rossig van kleur. In
+Drente, Gelderland en Noord-Brabant komt hij bij ons 't meest voor,
+in Holland en Zeeland ontbreekt hij. Hij nestelt in onderaardsche
+holen, alleen op zandbodem, maar trekt van daar dikwijls een tijd lang
+naar kleistreken, nl. wanneer de veldmuizen zich daar sterk hebben
+vermeerderd. Als muizenverdelger en als verdelger van meikevers en
+engerlingen is hij nuttig; maar door het rooven van kippen en eenden
+doet hij nadeel. Voor de jacht is hij natuurlijk schadelijk.
+
+
+
+Familie der marterachtigen.
+
+Lichaam slank, in de lengte gerekt, met korte pooten. Kop klein
+en plat; schedel vrij lang, maar kaken kort. Tong glad. Klauwen
+scherp. De dieren dezer familie zetten nu de geheele voetzool,
+dan alleen de teenen op den grond. Hun slank, buigzaam lichaam en
+de korte pooten maken hen geschikt om in allerlei holen en gaten te
+kruipen en daar muizen, konijnen, enz. te vervolgen.
+
+De meeste marterachtigen stinken, daar zij uit klieren, die aan
+'t achtereinde van het lichaam gelegen zijn, eene stinkende stof
+afscheiden. Van vele marterachtigen heeft de wintervacht veel waarde
+als bont.
+
+Tot de marterachtigen behooren vooreerst de in bosschen levende
+boommarter en de in schuren nestelende steenmarter of het fluwijn. De
+laatste vernielt heel wat pluimgedierte.--Meer komen hier voor de
+bunsing, de groote wezel of het hermelijn en de kleine wezel. De
+bunsing (ulk, mud, meert), om zijn' stank bijzonder bekend, doet nut
+als muizenverdelger, maar rooft veel kippen. De groote wezel (bruin
+in den zomer, wit in den winter) onderscheidt zich van den kleinen
+wezel door eene zwarte punt aan het uiteinde van den staart. Vooral
+de kleine wezel doodt veel veldmuizen; de groote wezel vernielt
+meer konijnen. Beiden dooden kippen en eenden; verder rooven zij ook
+eieren. Voor de jacht zijn zij schadelijk door het dooden van hazen,
+patrijzen en ander wild; voor den landbouwer doen zij veel meer nut
+dan schade.
+
+Marters en wezels bijten gewoonlijk hunne prooi de halsslagader
+door en zuigen het aangevallen dier het bloed af, tot het uitgeput
+neervalt. Daarna grijpen zij, als zij er kans toe zien, een ander
+dier aan, dat zij op gelijke wijze dooden, enz. Op deze wijze maken
+zij veel meer slachtoffers dan zij zouden doen, als zij de door hen
+gedoode dieren ook opaten. Aan zijne bloeddorst en moordlust is het
+toe te schrijven, dat een enkel wezeltje op éénen dag wel dertig
+veldmuizen dooden kan; maar door dezelfde eigenschappen komt het dat
+een marter, bunsing, hermelijn of wezel, die in een kippenhok komt,
+dit--als hij niet gestoord wordt--geheel leeg moordt.
+
+De otter en de das verschillen in onderscheiden opzichten van de
+andere marterachtigen.
+
+De otter heeft zwemvliesjes tusschen de teenen, houdt zich in
+waterrijke streken op en leeft voornamelijk van visch.--De plompe,
+dikke das komt slechts hier en daar in ons land op zandgrond voor.
+
+
+
+Orde Insekteneters.
+
+Daar zij zich met kleine dieren (insekten, wormen, slakken) voeden,
+zijn de insekteneters in 't algemeen klein van stuk. Die soorten,
+welke ook wel van grootere dieren zich voeden (de egel, die muizen eet)
+zijn iets grooter. De vertegenwoordigers van deze orde leven allen
+op of in den grond. De neus is tot een' snuit verlengd (fig. 44),
+en dient als tastwerktuig, vooral bij die soorten, welke in den
+grond leven en bij welke de oogen zeer weinig ontwikkeld zijn (mol,
+spitsmuizen). Alle tanden zijn geheel met glazuur overdekt; de kroon
+heeft eene of meer spitse punten. Als de mond gesloten is, grijpen
+de punten van de tanden der bovenkaak in de ruimten tusschen die
+der onderkaak en omgekeerd. Bijt het dier zijne prooi, dan dringen
+de punten der kiezen van beide kaken in het lichaam van het insekt,
+dat het heeft aangegrepen. (Het gebit van de dieren dezer orde is
+gelijk aan dat der vleermuizen: fig. 49).--De ooren zijn bij de in
+den grond levende insekteneters zeer klein. De dieren dezer orde gaan
+op de geheele voetzool (bl. 12).
+
+Inlandsche vertegenwoordigers zijn: spitsmuizen, mol, egel.
+
+Spitsmuizen of molmuizen (fig. 44) zijn kleine, op muizen gelijkende
+diertjes, die zich echter door haren spitsen snuit dadelijk van ware
+muizen onderscheiden. Zij leven in de gangen, welke veldmuizen en
+andere dieren in den grond graven en eten vele schadelijke insekten,
+welke in den grond leven.
+
+De mol (fig. 45) heeft een dik, rolrond lichaam met korte pooten. De
+voorpooten zijn breed, spadevormig, en dienen om gangen door den
+grond te graven. De oogen zijn klein, tusschen de beharing van den
+kop nauwelijks zichtbaar. De pels is zacht, schitterend zwart. De mol
+gaat in den morgen, op den middag en in den avond uit om de insekten
+en regenwormen te eten, die hij in den grond wel niet kan zien, maar
+van welker aanwezigheid hem het uitstekend tastgevoel overtuigt, 't
+welk in zijnen snuit zetelt. Door zijn woelen wordt hij voor sommige
+gewassen schadelijk; maar in 't algemeen kan men zeggen, dat hij meer
+nut doet dan nadeel. Het nest van den mol bevindt zich onder den een'
+of anderen grooten "molshoop". Het bestaat (zie fig. 46) vooreerst
+uit eene enge woonkamer, waar hij al den tijd, dien hij niet met
+"jagen" doorbrengt, ligt te slapen. Rondom de woonkamer vindt men
+een' doolhof van gangen (f, g, h), die de vijanden, welke den mol
+in den grond mochten achtervolgen (wezels, andere mollen) op een'
+dwaalspoor brengen. Van het eigenlijke nest (c) loopt een gang
+(b) naar den tunnel (a), een' langeren of korteren gang, die naar
+het soms op tamelijk grooten afstand gelegen "jachtveld" leidt. De
+wanden van het nest en van de hier vermelde gangen zijn zeer hard;
+maar de verdere gangen, die de mol graaft, om zijne prooi te vangen,
+storten spoedig weer in. In den zomer, wanneer de insekten zich
+dicht bij de oppervlakte bevinden, graaft het dier ook dicht bij de
+bodemoppervlakte, en doet aldus "molleritten" ontstaan. In den winter,
+als de insekten en regenwormen in de diepte van den bodem verscholen
+zijn, graaft de mol insgelijks dieper.
+
+Soms brengt hij in zijn nest een groot aantal regenwormen als
+wintervoorraad bijeen, welke hij van de voorste lichaamsleden
+berooft. Daardoor kunnen de wormen het mollenest niet verlaten; want
+de voorste leden des lichaams hebben zij bepaald noodig om zich door
+den grond heen voort te werken, dus om te ontvluchten.
+
+De egel (fig. 47) is veel grooter dan de mol en de spitsmuizen;
+hij is aan de rugzijde met stekels bezet. Als hij zich tot een' bal
+inéénrolt, waarbij kop en pooten worden ingetrokken, is hij tegen den
+aanval van bijkans alle dieren beschermd. Tegen den avond gaat hij op
+de muizenjacht uit; over dag houdt hij zich schuil. Hij heeft een'
+winterslaap. Door het dooden van insekten en vooral van veldmuizen
+is de egel nuttig; enkele malen echter valt hij de kuikens in een
+kippenhok aan en wordt aldus schadelijk.
+
+
+
+Orde Vleermuizen.
+
+Met uitzondering van enkele tropische soorten, die vruchten eten, leven
+alle vleermuizen van insekten, die zij in de vlucht vangen. Haar gebit
+verschilt dan ook niet van dat der Insekteneters; maar daar zij niet
+in den grond leven, hebben zij geen' snuit. Het 't meest in het oog
+vallende kenmerk is de eigenaardige bewegingstoestel. De beenderen
+van den benedenarm, de middelhandsbeenderen en de vingers (met
+uitzondering van den duim) zijn bijzonder lang; en tusschen de lange
+vingers, tusschen de voorste en de achterste ledematen, ook tusschen de
+beide achterste ledematen zelve, bevindt zich eene veerkrachtige, voor
+vliegen en voor voelen geschikte huid. Daar de vleermuizen nachtdieren
+zijn, is het gezichtsvermogen weinig ontwikkeld; zij verlaten zich
+op haar tastgevoel, 't welk, behalve in het vliegvlies, ook in de
+groote oorschelpen zetelt. Sommige soorten hebben huidaanhangselen
+aan den neus en de lippen, die insgelijks zeer gevoelig zijn. De
+vleermuizen slapen bij dag; zij houden zich dan in holle boomen,
+in schoorsteenen, in leegstaande gebouwen, enz. op. Op dergelijke
+plaatsen brengen zij ook den tijd van hunnen winterslaap door. Bij
+nacht of in de schemeringuren vangen zij vele vliegen, nachtvlinders
+en andere insekten, zoodat men ze gerust nuttige dieren mag noemen.
+
+
+
+Orde Knaagdieren.
+
+In de beide kaken twee lange snijtanden, die aan hun worteleinde steeds
+doorgroeien, terwijl zij aan de kroonvlakte voortdurend afslijten. Deze
+snijtanden dienen om te knagen, waarbij de onderkaak snel vooruit en
+achteruit wordt bewogen. Bij 't knagen slijten de snijtanden aan den
+achterkant meer af dan aan den vóórkant, omdat deze laatste met eene
+dikke laag glazuur bedekt is. De kroonvlakte der snijtanden krijgt
+aldus een beitelvormig voorkomen. Dat de groei dezer snijtanden
+onbeperkt is, valt duidelijk in 't oog, wanneer door de eene of
+andere omstandigheid de gewone afslijting niet kan plaatsgrijpen,
+bijv. wanneer de onderkaak eenigszins scheef onder de bovenkaak
+staat. Dan groeien de niet afslijtende snijtanden steeds door en
+vormen zoogenoemde "olifantstanden" (Zie fig. 51).
+
+De knaagdieren hebben geene hoektanden. De kiezen zijn bij de zuivere
+planteneters (hazen, konijnen) geplooid (bl. 45, 46); bij die, welke
+nevens plantaardig ook dierlijk voedsel gebruiken (ratten, muizen,
+eekhorens), aan de kroonvlakte geheel met glazuur overdekt.
+
+Bij de meeste knaagdieren zijn de achterpooten langer dan de
+voorpooten, zoodat de gang meer of min huppelend is.
+
+De dieren dezer orde hebben voor 't meerendeel een sterk
+voortplantingsvermogen; het behoeft dus geene verwondering te
+verwekken, dat sommige soorten zeer schadelijk kunnen zijn.
+
+Tot de knaagdieren behooren de volgende inlandsche familiën:
+haasachtigen, muisachtigen, woelmuisachtigen, eekhorens.
+
+
+
+Familie der haasachtigen.
+
+Schedel lang. Twee kleine snijtanden achter de beide groote van de
+bovenkaak.--Geplooide kiezen.--Ooren lang, lepelvormig.--Bovenlip
+gespleten.--Snorharen.--Twee inlandsche soorten: haas (fig. 41)
+en konijn.
+
+De haas is grooter dan het (wilde) konijn. De vacht is roestkleurig
+grijs; de ondervacht wit. Ooren langer dan de kop.--De haas komt in
+alle streken van ons land voor: op zand, veen en klei. Het wijfje
+werpt hare jongen, die reeds bij de geboorte behaard zijn en de oogen
+open hebben, in een open "leger".--De haas eet zelden veel voedsel
+(kool, koolzaadplanten, knollen, klaver, lupinen, jonge graanplanten)
+op dezelfde plek van een' akker; doordat hij nu hier, dan daar een
+plantje wegvreet, valt de door hem teweeggebrachte schade minder in
+'t oog dan die van 't konijn.
+
+Het wilde konijn. Vacht geelachtig grijs; ondervacht loodkleurig
+grijs. Ooren iets korter dan de kop. Minder lange achterpooten dan
+de haas.--Het wijfje werpt hare jongen, die bij de geboorte kaal en
+blind zijn, in een nest, dat zij in den grond graaft.--Het konijn
+komt slechts op zandgrond voor, daar de andere bodemsoorten voor 't
+graven van de konijnenholen te vast zijn; maar zeer losse zandgrond
+deugt daarvoor ook al weer niet. 't Konijn is dus zeer plaatselijk
+in zijn voorkomen. (Vooral in de duinen!).--De schade valt meer
+in 't oog dan die van den haas, omdat het konijn meer op ééne en
+dezelfde plaats blijft eten. Maar ook door woelen wordt dit dier zeer
+schadelijk, daar het de planten uit den grond werpt en oorzaak wordt
+van zandstuivingen. Vooral in den winter, wanneer het gewone voeder van
+kruidachtigen aard (koolzaad, boerenkool, wintergranen, enz.) onder de
+sneeuw bedekt is, knagen het konijn en de haas beiden aan de schors van
+boomstammen, waardoor vooral jonge boompjes soms gedood worden.--De
+tamme konijnen, hoe verschillend ook de onderscheiden rassen zijn,
+stammen allen van het wilde konijn af.
+
+
+
+Familie der muisachtigen.
+
+De muisachtigen gelijken zeer veel op de woelmuisachtigen (volgende
+familie); maar zij hebben in 't algemeen een' slankeren lichaamsbouw,
+langere pooten, een' meer spitsen kop, een' langeren staart (met
+uitzondering van den hamster, die een' zeer korten staart heeft).--De
+achterpooten zijn merkelijk langer dan de voorpooten; van daar de
+meer huppelende beweging (fig. 52).
+
+In ons land komen voor: de zwarte rat, de bruine rat en de huismuis,
+die in huizen en schuren alle mogelijke eetbare zaken wegrooven,--de
+dwergmuis, die in graanhalmen, vlasplanten, rietstengels, kreupelhout,
+enz. haar bolvormig nestje bouwt, maar weinig schadelijk wordt,--ten
+slotte de boschmuis. Deze is geelgrijs op den rug, terwijl de witte
+buikzijde van de rugzijde scherp is afgescheiden. Zij komt in bosschen,
+maar ook op 't veld voor, en leeft van insekten en vogeleieren zoowel
+als van zaden; ook begeeft zij zich wel in schuren en huizen.
+
+De kortstaartige hamster, zoo groot als een flinke rat, is aan de
+rugzijde licht geelbruin, terwijl buikzijde en pooten zwart zijn. In
+ons land komt zij nergens anders voor dan op de zware kleigronden van
+Zuidelijk Limburg. Zij vreet tarwe, boonen, erwten, en sleept vooral
+veel voedsel in haar nest bijéén. Zeer schadelijk.
+
+
+
+Familie der woelmuizen.
+
+Punten van verschil tusschen woelmuizen en muizen: zie bl. 63.
+Inlandsche soorten zijn de waterrat en de veldmuis.
+
+Men verwarre de waterrat (fig. 54) niet met de bruine rat (fig. 52),
+die, daar zij soms te water gaat, wel eens "waterrat" wordt genoemd. De
+echte waterrat houdt zich aan de oevers van rivieren, beekjes,
+kanalen, grachten, enz. op, ook op vochtige, laag gelegen weiden en
+akkers. Door haar woelen vernielt zij de weiden, en beschadigt zij
+de te velde staande gewassen en ook de dijken. Zij vreet voornamelijk
+graankorrels, aardappelen, knollen, enz. en sleept deze plantendeelen
+ook naar haar hol. Zij doodt kuikens van eenden en ganzen. De waterrat
+heeft eene lengte van 1 1/2 dM. zonder den staart; zij is bruingrijs
+of zwartbruin van kleur. Eene lichtere verscheidenheid, die men
+"vreetwolf" of "aardwolf" noemt, komt op hoogere gronden voor en
+doorknaagt den voet van boomstammen.
+
+De veldmuis (fig. 55), kenbaar aan haren zeer korten staart, is
+geelgrijs van kleur. Hare sterke vermeerdering is oorzaak, dat zij in
+streken, die voor haar oponthoud zeer geschikt zijn (kleigronden en
+lage venen) zeer schadelijk wordt, èn door wat zij bij haar woelen
+vernielt èn door hetgeen zij opvreet. Bouw- en weilanden worden
+soms door haar zoodanig geteisterd, dat deze in 't midden van den
+zomer geheel kaal zijn. Het aantal veldmuizen, dat overwintert,  is
+gewoonlijk gering, en de schade begint vooral in 't midden of in de
+tweede helft van den zomer groot te worden.
+
+
+
+Familie der eekhorens.
+
+De eekhorens zijn, vooral aan hunnen langen, behaarden staart te
+kennen. Het gewone eekhorentje (roodbruin van kleur) is in onze
+bosschen (vooral in Gelderland en Noord-Brabant) zeer algemeen. 't
+Hoofdvoedsel bestaat uit boomzaden; maar in den winter haalt de
+eekhoren wel eens schors en bast van boomen af, en doet op deze wijze
+veel schade. (Fig. 56.)
+
+
+
+Orde Eenhoevigen.
+
+Deze orde bevat slechts ééne familie: die der paardachtigen, tot welke
+paard en ezel behooren, alsmede eenige soorten van wilde dieren, die
+echter in Europa niet voorkomen (zebra, quagga, dauw, wilde ezel,
+enz.). De eenhoevigen hebben aan ieder der ledematen slechts ééne
+teen, die echter bijzonder groot is, en aan haren top met eenen
+hoef (bl. 12) bekleed is. Deze teen is op het uiteinde van een
+groot middelvoets(hands-)been geplaatst, waaraan men den naam van
+"pijp" geeft; achter dit been bevinden zich nog twee zeer kleine
+middelvoetsbeentjes, die men "griffelbeentjes" noemt (fig. 30),
+en waaraan slechts in hoogst zeldzame gevallen een uiterst klein
+teentje te zien is. (Het meest komen nog deze extra-teentjes voor
+bij muildieren en muilezels).
+
+De paardachtigen hebben in ieder van de beide kaken zes snijtanden
+en aan elken kant zes kiezen (fig. 33); de laatste zijn aan hare
+kroon vlakte van émailplooien voorzien, zooals men dat bij een'
+planteneter verwachten kan. De hoektanden zijn altijd klein, en
+ontbreken gewoonlijk bij de vrouwelijke dieren.
+
+De snijtanden hebben een' heel eigenaardigen bouw. Een paardensnijtand
+onderscheidt zich van een' menschensnijtand: 1o. doordat de groei ervan
+onbeperkt is (zie bl. 49), ofschoon de grootte dezelfde blijft, doordat
+de slijtage doorgaans juist tegen den groei opweegt; 2o. doordat
+het cement, hetwelk bij den menschensnijtand uitsluitend den wortel
+bedekt, zich ook over 't glazuur van de kroon uitstrekt; 3o. doordat,
+uitgaande van de kroonvlakte, zich eene plooi van cement en émail
+naar beneden uitstrekt, die zich dus een eindweegs in het tandbeen
+voortzet. Een nog ongebruikte tand heeft dus aan zijne kroonvlakte
+eene groeve, en deze is in de snijtanden der bovenkaak dubbel zoo
+diep als in die der onderkaak. Wanneer nu een paard zijne snijtanden
+een tijd lang heeft gebruikt, zoodat zij eenigszins zijn afgesleten,
+dan vertoont zich de kroonvlakte als volgt: in 't midden eene opening,
+omgeven door 1o. een' ring cement, 2o. een' ring glazuur, 3o. het
+tandbeen, 4o. een' ring glazuur en 5o. een' ring cement. De holte
+is niet altijd als een gat zichtbaar, maar is gewoonlijk met vaste
+zelfstandigheden uit de spijzen en uit het speeksel (kalk) gevuld,
+welke zelfstandigheden echter brokkelig en los zijn, volstrekt niet
+vast, zooals de eigenlijke bestanddeelen van den tand. Daar de groeve
+zich slechts tot op zekere diepte in den tand uitstrekt, terwijl de
+kroonvlakte voortdurend afslijt, moeten de tanden hunne opening aan
+de oppervlakte vroeger of later verliezen.
+
+Daar bij de tandwisseling niet alle snijtanden te gelijk te voorschijn
+komen, maar het buitenste paar een jaar na het tweede, dit laatste
+weer een jaar na het middelste paar, zoo moet ook de opening van den
+éénen snijtand een jaar na die van den anderen snijtand door afslijting
+verdwijnen. En daar deze afslijting op regelmatige wijze geschiedt,
+kan men den ouderdom van een paard vrij nauwkeurig naar het al of
+niet aanwezig zijn der opening in de verschillende tanden bepalen.
+
+De paardachtigen zijn planteneters; echter eten zij bij voorkeur de
+toppen der grasplanten met de daaraan aanwezige zaden. (Wij geven den
+paarden haver). Daar zij dus meer geconcentreerd voedsel gebruiken
+dan de herkauwers (bijv. het rund), hebben zij een darmkanaal van
+iets geringer afmeting. Bepaaldelijk de maag is klein.
+
+Van welke wilde diersoort onze tamme paarden afstammen, is niet
+bekend. Men ziet dikwijls den tarpan, die in groote troepen de
+Steppen van Midden-Azië bewoont, voor den stamvorm aan, maar zonder
+voldoenden grond, daar het niet zeker is, of dit dier als een wild
+dan wel als een verwilderd paard moet worden beschouwd. Verwilderde
+paarden (nakomelingen van dieren, die uit kudden van tamme paarden
+ontsnapt zijn) vindt men o.a. op Sardinië, in Zuidelijk Rusland,
+in Syrië en in de Amerikaansche Llanos en Pampa's ("Cimmarones" en
+"Mustangs").--Men onderscheidt twee hoofdgroepen van tamme paarden:
+Oostersche of edele en Westersche of zware. Tot de eerstgenoemden
+behooren: het Arabische, het Perzische, het Turksche, het Hongaarsche,
+het Andalusische paard; tot de Westersche paarden: het Holsteiner,
+het Friesche, het Geldersche, het Zeeuwsche, het Brabantsche, het
+Normandische ras. Verscheiden beroemde rassen zijn door kruising
+van andere rassen ontstaan en zoo zijn er vele paardenrassen, die
+afstammelingen zoowel van Oostersche als van Westersche paarden zijn;
+dit is bijv. het geval met het Oldenburger paard en met de Orloffs
+(Rusland). Het bekende Engelsche volbloedpaard is uit louter Westersche
+paarden aangefokt; het levert de beroemde Engelsche renpaarden.
+
+De ezel is een uitstekend lastdier, maar ook een zeer goed trekdier;
+hij is minder teer en met minder goed voedsel tevreden dan het
+paard. Bij zorgvuldiger verpleging dan hij hier te lande geniet,
+zou hij zeker ook hier even groot en fraai worden als in de landen
+rondom de Middellandsche Zee.--De jongen van paard en ezel noemt
+men muildier, wanneer de vader een ezelhengst, de moeder eene merrie
+(hit) is,--muilezel, als de vader een paardehengst (hit), de moeder
+eene ezelin is. Zij staan beiden tusschen de twee stamvormen in,
+maar schijnen niet altijd gelijk te zijn.
+
+
+
+Orde Dikhuidigen of Veelhoevigen.
+
+Tot deze orde brengt men kort en goed al die hoefdieren met meer dan
+één' hoef aan iederen poot, welke niet herkauwen. De huid is doorgaans
+dik; het gebit is, al naar 't voedsel, verschillend.--Men rekent er
+toe o.a. de neushorendieren, de nijlpaarden en de varkens. Slechts
+over de laatsten spreek ik nader, en nog maar alleen over die soorten,
+welke in tammen of wilden staat in Midden-Europa voorkomen.
+
+De varkenachtigen hebben aan iederen voet vier vingers, waarvan de
+twee middelsten flink uitgegroeid zijn, terwijl de twee anderen
+(vergelijkbaar met onzen pink en onzen wijsvinger) klein blijven
+(fig. 29) en slechts bij zware varkens op een' weeken grond den
+bodem raken. De duim ontbreekt: alle vingers bestaan uit drie
+kootjes.--Bovenkaak en neus zijn lang en vormen eenen snuit; op
+het vóóreinde van dezen snuit staan de neusgaten.--De varkens eten
+zoowel spijzen van plantaardigen als van dierlijken oorsprong; hunne
+kiezen hebben diensvolgens veel overeenkomst met die van den mensch;
+de hoektanden kunnen bij de mannetjes zeer sterk uitgroeien en buigen
+zich dan opwaarts (fig. 58, 59).
+
+Voorheen kwam in ons geheele land het wilde zwijn voor; thans
+is dit beperkt tot Limburg, en slechts bij uitzondering wordt er
+een in een ander deel van ons land geschoten. Het wilde zwijn is
+zwart. Oorspronkelijk leeft het in lage, moerassige streken; maar
+daar de lagere landen over 't geheel meer door menschen bewoond zijn
+dan voor dit dier wenschelijk is, is het in de meeste landen naar
+de boschrijke streken teruggedrongen. Voedsel: knollen, aardappelen,
+peulvruchten, hazelnoten, beukenzaden, eikels, truffels,--ook insekten,
+wormen, slakken, vogeleieren.
+
+Het tamme varken. Voorheen fokte men in Europa algemeen de zoogenoemde
+grootoorige varkens, kenbaar aan lange, breede, tot over de oogen naar
+voren hangende ooren,--aan een' grooten, smallen kop,--aan bijzonder
+lange pooten,--aan een' zeer naar boven gekromden rug ("karperrug"),
+aan het bezit van vele, stijve borstels, die op den rug een' kam
+vormen. In hunnen uitwendigen en inwendigen bouw gelijken deze
+grootoorige varkens veel op het wilde zwijn, hoewel bij de meeste
+in Nederland voorkomende exemplaren de kleur van huid en borstels
+geelachtig wit is en niet zwart, zooals bij het wilde varken. In
+de Oostelijke deelen van ons land wordt het grootoorige varken nog
+wel hier en daar in onvervalschten toestand gehouden. Het is laat
+volwassen en eerst in het derde jaar geschikt om te worden vetgemest;
+dan echter is het ook een kolossaal dier, bijkans 1 M. hoog en minstens
+1 1/2 M. lang; het vleesch is zeer smakelijk, niet bijzonder vet.
+
+In Oostelijk Azië, Zuid-Afrika en Australië teelt men het kortoorige
+Chineesche zwijn, dat korte pootjes en een' breeden rug heeft, weinig
+haren of borstels draagt, en niet meer dan 1/3 of zelfs maar 1/4
+van het lichaamsgewicht van 't grootoorige varken bereikt, maar zeer
+spoedig volwassen en voor vetmesting geschikt is.--In Engeland heeft
+men door kruising van het Chineesche met het inheemsche grootoorige
+zwijn allerlei tusschenrassen gefokt, die in 't algemeen grooter
+zijn dan het Chineesche zwijntje, maar toch voor vetmesting zeer
+geschikt. Deze Engelsche rassen (Yorkshire, Berkshire, enz.) zijn
+in Nederland dikwijls ingevoerd om er weer ons inlandsch varken mee
+te kruisen.
+
+
+
+Orde Herkauwers of Tweehoevigen.
+
+Deze dieren (rund, schaap, geit, hert) bezitten nooit meer dan twee
+volledig ontwikkelde hoeven ("klauwen"), die natuurlijk ieder het
+laatste kootje van eene teen bedekken. Bij de meeste herkauwers zijn
+echter achter deze twee teenen nog twee zeer kleine teentjes aanwezig,
+die den grond niet bereiken. Ook de middelhands(voets-)beenderen,
+waaraan deze laatsten bevestigd zijn, zijn zeer klein gebleven. De
+twee middelhandsbeenderen, waaraan de twee teenen vastzitten, zijn
+met elkander vergroeid, maar zóó dat men duidelijk den naad kan zien
+(fig. 28).
+
+Het gebit der herkauwende dieren is als volgt (fig. 37). In de
+bovenkaak ontbreken de snijtanden; zij worden door eene horenachtige
+bekleeding van de kaak vervangen. In de onderkaak vindt men acht
+snijtanden met eene meer of minder beitelvormige kroon. Hoektanden
+ontbreken, of zij komen alleen bij de mannetjes voor (herten). De
+kiezen zijn doorgaans ten getale van zes aan weerskanten in iedere
+kaak aanwezig; zij zijn geplooid (bl. 45), zooals men bij uitsluitende
+planteneters kan verwachten. De onderkaak wordt bij 't kauwen onder
+de bovenkaak heen en weer bewogen (bl. 46).
+
+Het voedsel bestaat hoofdzakelijk uit gras en andere groene kruiden,
+en bevat veel water en ook veel onverteerbare stof. Van daar dat het
+dagelijksch rantsoen, dat een herkauwer noodig heeft, zeer omvangrijk
+is; het darmkanaal heeft dan ook zeer groote afmetingen.
+
+Wel wordt het voedsel bij het opnemen in den mond gekauwd,
+maar daar het zooveel onverteerbare deelen bevat, waarbinnen de
+verteerbare stoffen a. h. w. zijn opgesloten, zoo wordt het voor
+eene goede vertering niet genoeg verbrijzeld. Daarom gaat het bij
+het doorslikken niet dadelijk naar de maag, maar eerst naar eene
+tijdelijke bewaarplaats, de pens (fig. 60, A) genoemd, waar het bij
+de in het lichaam heerschende temperatuur en bij de aanwezigheid
+van veel vocht (speeksel, water uit de spijzen, opgenomen drank)
+in gisting overgaat, zoodat de onverteerbare deelen in de spijzen
+voor een deel omgezet en dus verwijderd worden, waardoor de spijzen
+zich nu gemakkelijk geheel laten verbrijzelen, wanneer de massa uit
+de pens weer is opgestegen door den slokdarm en in de mondholte op
+nieuw gekauwd wordt. Vandaar de naam "herkauwers".
+
+De pens ligt met nog een paar verwijdingen van den darm vlak bij
+de eigenlijke maag; en men is gewoon, al deze bij elkaar gelegen
+verwijde gedeelten van den darm met elkaar de "samengestelde maag"
+te noemen. De deelen van deze samengestelde maag zijn de volgende:
+de pens (fig. 60, A), de muts of netmaag (B), de boekpens of boekmaag
+(C) en de lebmaag (D). De laatstgenoemde afdeeling stemt in werking
+met de "enkelvoudige" maag van de andere dieren overeen. De slokdarm
+heeft eene opening in de pens. en wel op die plaats, waar de
+muts in de onmiddellijke nabijheid ligt; intusschen zet hij zich
+in de zoogenoemde "slokdarmspleet" (fig. 62, ab) naar de derde
+maagafdeeling, de boekpens of boekmaag, voort. De lebmaag is de
+laatste afdeeling, aan welke zich de twaalfvingerige darm (fig. 60,
+3) aansluit.--De wanden der verschillende maagafdeelingen zij zeer
+ongelijk gebouwd. Dikke spierlagen bezit vooral de pens; zij vormen er
+pilaarachtige verhevenheden en gewelven, waardoor deze maagafdeeling
+in verschillende ruimten wordt ingedeeld (fig. 62, bij I, waar men in
+de pens ziet). Het slijmvlies, 't welk de pens van binnen bekleedt,
+is met korte, vrij harde, puntvormige uitsteeksels bezet. Dat
+van de muts (fig. 62, II; fig. 61, tusschen de lippen d en d') is
+bedekt met een netwerk van plooien, welke vier-, vijf- of zeshoekige
+vakjes begrenzen. In de boekpens springt het slijmvlies met platte,
+bladvormige, grootere of kleinere uitsteeksels naar binnen (fig. 61,
+f; fig. 62, III).--De lebmaag heeft een dik, weekachtig slijmvlies
+met vele plooien en klieren (fig. 61, i, h; fig. 62, V).
+
+Alleen vloeistoffen, welke bij geringe hoeveelheden te gelijk worden
+ingezogen en die spijzen, welke bij 't kauwen tot eene soort van
+pap worden, gaan--althans voor een groot gedeelte--dadelijk naar
+de laatste twee maagafdeelingen. (Jonge herkauwers, die nog van
+de moedermelk leven, hebben dan ook eene betrekkelijk kleine pens,
+daar deze bij hen nog zonder verrichting is; de lebmaag is bij hen de
+grootste afdeeling).--Dranken, die in groote teugen worden opgenomen
+en doorgeslikt, kunnen de nauwe slokdarmspleet niet volgen; zij worden
+in de pens uitgestort. Zoo ook de spijzen, die bij 't kauwen niet in
+eene papachtige massa zijn veranderd.--In de pens blijven de spijzen
+verscheiden uren; daar worden zij duchtig met het ingeslikte speeksel
+en met den opgenomen drank doorééngekneed en gaan zij in gisting
+over. Daarna worden zij bij kleine hoeveelheden door den slokdarm
+heen weer naar boven gebracht. De spijsbrokken komen dan achter in
+de mondholte, waar zij worden herkauwd, om vervolgens nog eens te
+worden ingeslikt. Wat nu van de spijzen na het herkauwen papachtig is
+geworden, drukt bij de neerwaartsche voortbeweging den toegang van den
+slokdarm tot de pens niet open, maar vloeit bedaard door de gootvormige
+slokdarmspleet in de boekpens en van daar naar de lebmaag, om in deze
+laatstgenoemde afdeeling eene verdere vertering te ondergaan.
+
+Vooral ook doordat de pens rechtstreeks met de boekpens in verbinding
+staat, kunnen er toch ook licht meer vaste plantendeelen in de boekpens
+komen; deze nu blijven tusschen de dicht bijééngelegen bladen van dit
+orgaan hangen, en worden dan vóór ze verder worden voortbewogen, op de
+volgende wijze meer fijn gemaakt. De bladen van de boekpens bezitten
+kleine, maar scherpe, horenachtige uitsteekseltjes, die als eene soort
+van tanden kunnen dienst doen. Bevinden zich nu plantendeelen tusschen
+de bovenbedoelde bladen, en trekt zich de wand van de boekpens samen,
+dan worden deze plantendeelen daar a. h. w. fijngemalen. De boekpens
+zou dus een "kauwmaag" kunnen heeten.--
+
+Het vierde gedeelte ongeveer van 't leven wordt bij de meeste
+herkauwende dieren met herkauwen besteed. Dat dit wel het geval moet
+zijn, laat zich voor het rund op de volgende wijze berekenen. Stel
+dat eene koe per dag van 24 uren 12 1/2 Kilogram hooi opneemt: een
+rantsoen, dat--als niets anders wordt gegeven--zeker niet te hoog kan
+worden genoemd. Men heeft door proefnemingen uitgemaakt, dat hooi,
+terwijl het door een rund wordt gekauwd, 4 maal zijn eigen gewicht aan
+speeksel opneemt. 12 1/2 Kilogr. hooi wordt dus in de pens van het rund
+tot 5 × 12 1/2 = 62 1/2 Kilogr. spijsmassa. Inderdaad weegt de inhoud
+van een runderpens 60 tot 75, enkele malen 90 tot 100 Kilogr. Heeft
+de spijsmassa een' tijd lang in de pens vertoefd, dan stijgt zij in
+kleine spijsbrokken naar boven, die bij een rund een gemiddeld gewicht
+van 120 gram hebben. De geheele inhoud van de pens, 62.500 gram,
+moet dus, om te worden herkauwd, in 62.500/120 = 520 spijsbrokken
+worden verdeeld; ieder van deze moet opstijgen, herkauwd worden en
+neerdalen naar de boekpens. Dit geschiedt alles betrekkelijk snel;
+maar voor het opstijgen, herkauwen en neerdalen van elken spijsbrok
+zijn toch gemiddeld ongeveer 50 seconden noodig; voor de volledige
+verwerking van 520 spijsbrokken dus 520 × 50 = 26000 seconden = 7-2/9
+uur. Stel nu dat 1/7 van de opgenomen spijzen niet worden herkauwd,
+dan heeft toch in ieder geval een rund 6 uur noodig om 't hooi,
+dat in 24 uren wordt opgenomen, te herkauwen.--Eet het rund gras,
+dan neemt dit niet zooveel speeksel op als hooi; maar het gras zelf
+is meer waterrijk en het rund neemt er dus een grooter volumen van op.
+
+Het samentrekken van de spierwanden van de pens, waardoor de
+spijsbrok in den slokdarm wordt geperst, de samentrekkingen der
+slokdarmspieren bij het omhoog- en het naar beneden bewegen van den
+spijsbrok, de samentrekkingen der kauwspieren bij 't kauwen en bij
+'t herkauwen, dat alles eischt veel inspanning; en het behoeft dus
+geene verwondering te verwekken, dat een dier, terwijl het herkauwt,
+niet tevens voor andere belangrijke inspanning geschikt is. Men ziet
+dan ook de runderen rust nemen, wanneer zij aan 't herkauwen gaan;
+en een os scheidt met herkauwen uit, als hij voor een' zwaar beladen
+wagen of voor den ploeg wordt gespannen.--
+
+Tot de orde der herkauwers brengt men, behalve de buitenlandsche
+kameelen en giraffes, de familie der holhoornigen en die der
+hertachtigen. De eerste van de twee familiën is voor ons de
+belangrijkste, omdat rund, schaap en geit er toe behooren.
+
+
+
+Familie der holhoornigen.
+
+Horens komen in 't algemeen in beide geslachten voor, en wel bij
+alle wilde soorten. Slechts bij sommige tamme rassen van runderen en
+schapen, die door de bescherming, welke zij van den mensch genieten,
+geene horens noodig hebben, ontbreken deze organen, 't zij in beide
+geslachten of alleen bij de vrouwelijke dieren.--Den naam heeft de
+familie te danken aan den bouw der horens (fig. 63.). Deze bestaan
+uit eene horenscheede, welke de beenpit omgeeft, die niets anders is
+dan een uitsteeksel van het voorhoofdsbeen. Dit laatste is inwendig
+hol; de holte in 't voorhoofdsbeen heet de voorhoofdsboezem;
+en deze zet zich in de beenpit voort. Bij de geboorte zijn nog
+geene horens aanwezig. Weldra ontstaat aan weerskanten van den kop
+eene uitgroeiing aan 't voorhoofdsbeen, zoodat men twee knobbels
+opmerkt, die aanvankelijk door de behaarde huid van den kop bedekt
+zijn. Naarmate deze knobbels meer uitgroeien, wordt de opperhuid meer
+en meer horenachtig en vormt zij aldus de horenscheede; terwijl de
+leerhuid, die bloedvaten en zenuwen bevat, haar met de beenpit blijft
+verbinden. Doordat de groei van de horens niet altijd regelmatig
+plaatsgrijpt, ontstaan op de horenscheede ringen.
+
+Runderen hebben horens, die op de doorsnede, althans aan de spits,
+rolrond zijn, en van den kop afgebogen. De omgeving van den neus
+("neusspiegel") is onbehaard en slijmig. De bovenlip is niet, als bij
+de schapen en de geiten, door eene loodrechte groeve in twee deelen
+verdeeld.--De runderen zijn plompe, stevige dieren; verscheiden
+soorten ervan zijn tot huisdieren gemaakt.
+
+In vroeger eeuwen heeft in Europa (in ons land tot de 14e eeuw)
+het oerrund of de urus geleefd: een zeer groot rund, dat in alle
+hoofdpunten van zijnen lichaamsbouw zoodanig met de huisrunderen van
+Nederland en de aangrenzende landen overeenstemt, dat men in den urus
+den stamvorm meent te moeten zien van ons rundvee. Men houdt het er
+echter voor, dat de huisrunderen in andere streken der wereld, ook
+in sommige deelen van Europa, van andere stamvormen afkomstig zijn,
+zonder dat men deze juist weet aan te geven. En door het verschillende
+klimaat èn door de verschillende teelt en verpleging van de runderen in
+de onderscheiden streken der aarde zijn zeer verschillende runderrassen
+gevormd, waarvan sommige meer geschikt zijn voor 't geven van veel
+melk, terwijl andere meer vleesch en vet in hun lichaam vormen en
+weer andere voor het verrichten van arbeid geschikt zijn.--Buffels
+zijn vrij groote runderen met naar achteren gebogen horens; men kent
+wilde soorten en soorten, die als huisdier worden gehouden. (Huisdieren
+zijn de gewone buffel in Italië en N.-Amerika, alsmede de karbouw in
+Indië).--Bisons hebben een' hoogen schoft, zoodat de rug van voren naar
+achteren sterk helt. Kop en hals zijn zeer sterk behaard. In enkele
+deelen van Rusland en in de weinig bevolkte deelen van Noord-Amerika
+leven nog bisons in 't wild. Tot huisdier is geen enkele soort gemaakt.
+
+Schapen hebben horens, die vele ringen vertoonen en op de doorsnede
+ongeveer ovaal zijn, terwijl de afplatting in de richting van voren
+naar achteren is. Vele inlandsche schapenrassen evenwel hebben
+geen horens, of alleen het mannetje heeft ze. Neus en bovenlip der
+schapen zijn behaard; de laatste is in 't midden van eene loodrechte
+groeve voorzien. Voorhoofd vlak, bovenkant van den neus gebogen.--Men
+vindt verschillende soorten van wilde schapen, o. a. den moeflon (op
+Sardinië, Corsica en het Balkan-schiereiland). Van de tamme schapen,
+welker afstamming niet met zekerheid bekend is, worden vele rassen
+uitsluitend of hoofdzakelijk om de wol gehouden; andere ook om het
+vleesch.--Wolharen zijn aan hunnen buitenkant niet glad, maar min of
+meer geschubd. De schubbetjes schuiven ongeveer als de pannen van
+een dak over elkaar. Daardoor en door hunne vetachtige oppervlakte
+kleven zij altijd tot strengetjes aanéén, welke strengetjes alle meer
+of minder sterk in bochten gedraaid zijn. De geheele wolbekleeding
+der schapen vormt aldus een samenhangend "vlies", dat bij 't scheren
+één geheel blijft.
+
+Geiten (fig. 68) hebben ook een' behaarden neus en bovenlip, de
+laatste met eene groeve. Hare horens zijn eveneens sterk geringd en
+op de doorsnede ongeveer ovaal; maar de afplatting is in de richting
+van den linkerkant naar den rechter. De bovenkant van den neus is
+niet gebogen.--Tot de geiten behooren eenige wilde soorten, o. a. de
+steenbok (Alpen, Pyrenaeën) en verder de tamme geiten, die voornamelijk
+om hare uitstekende melk worden gehouden. De Kaschmirgeit (Kaschmir
+en Thibet) en de Angorageit (Klein-Azië; thans ook o. a. in Spanje,
+Italië, Frankrijk en Amerika aangekweekt) leveren kostbare haren
+("wol").
+
+
+
+Familie der hertachtigen.
+
+De familie der hertachtigen is vooral gekenmerkt door de inwendig
+dichte, zeer vertakte horens, welke te zamen het "gewei" vormen, alleen
+bij 't mannetje voorkomen en ieder jaar afvallen, om telkens--zoolang
+het hert in wasdom blijft toenemen--te worden vervangen door een
+gewei met eenen tak meer aan elken horen. De herten zijn, bij de
+holhoornigen vergeleken, vlugge, ranke dieren.--In ons land komen
+hertachtigen nog slechts hoofdzakelijk op de Veluwe voor; daar
+vindt men twee soorten: het groote edelhert en de kleine ree. In
+vroeger eeuwen waren de herten over ons geheele land verbreid;
+zij werden toen ook veel grooter.--Edelhert en ree zijn beiden voor
+den landbouw schadelijk door het opeten en vertrappen van rogge en
+ander wintergraan, van klaver, lupinen, koolplanten en verschillende
+landbouwgewassen.--Het edelhert wordt hier te lande ook wel in parken
+gehouden; meer gebruikt men daarvoor het damhert, dat oorspronkelijk
+uit Klein-Azië in Europa werd ingevoerd.--
+
+De overige Zoogdierorden bevatten geene vertegenwoordigers, die hier
+nader zouden moeten worden behandeld.
+
+
+
+
+KLASSE II. VOGELS.
+
+
+Vogels zijn warmbloedige Gewervelde dieren, die met veeren bedekt
+zijn, en die eieren leggen, welke zij door hunne lichaamswarmte tot
+verdere ontwikkeling brengen ("uitbroeden").
+
+De vogels zijn voor de voortbeweging in de lucht ingericht. Dit blijkt
+vooreerst uit den bouw der voorste ledematen, welke tot vleugels
+vervormd zijn. Men onderscheidt aan zoo'n vleugel in 't algemeen
+dezelfde deelen als aan den arm van den mensch. Men zie fig. 70, waar
+vooreerst het opperarmbeen (H), de ellepijp en het spaakbeen zich
+duidelijk laten onderscheiden. Het spaakbeen (fig. 71, s) kan hier
+niet om de ellepijp (ep) draaien; en aan het laatstgenoemde been zijn
+de "kleine slagpennen" (fig. 71, II) van de vleugels bevestigd. De
+hand bestaat, behalve uit de kleine handwortelbeenderen (fig. 70,
+W), uit twee lange middelhandsbeenderen (m), waaraan twee vingers
+(Z, z) zijn bevestigd, en uit een kleiner middelhandsbeentje (t),
+waaraan al of niet een kleine beenige duim, maar in ieder geval een
+"duimvleugeltje" (fig. 71, d.vl) bevestigd is. De groote slagpennen
+(fig. 71, I) zijn aan de groote middelhandsbeenderen (fig. 71, mh)
+en de vingers (v) vastgehecht. Zoo vormen beenderen en slagpennen te
+zamen een' vleugel, die bij zijne beweging door de lucht veel weerstand
+kan ontmoeten, tengevolge waarvan de terugdruk van de lucht den vogel
+in de gewenschte richting voortbeweegt.
+
+De vogel moet bij 't vliegen niet slechts maken dat hij vooruit komt;
+maar hij moet bovenal maken dat hij niet daalt, hetgeen zonder de
+bewegingen der vleugels, tengevolge van de zwaartekracht het geval zou
+zijn. Daarvoor zouden de vleugels naar beneden moeten worden geslagen,
+evenals voor de voorwaartsche beweging een achterwaartsche slag noodig
+is. De vleugelslag wordt dus gewoonlijk naar achteren en tegelijk naar
+beneden gericht; ja, als de vogel eenmaal eene zekere snelheid in de
+voorwaartsche richting heeft verkregen, dan richten de slagen zich
+bijkans geheel naar beneden, daar de voorwaartsche snelheid tengevolge
+van den geringen weerstand der lucht niet spoedig wordt uitgeput.
+
+Het is voor een' vogel een groot voordeel, dat zijn soortelijk gewicht
+gering is, m. a. w. dat hij bij een' betrekkelijk grooten omvang een
+betrekkelijk gering gewicht heeft. Een gering soortelijk gewicht nu
+wordt verkregen vooreerst door de dikke laag veeren, die den omvang
+van een' vogel betrekkelijk groot maakt, terwijl toch veeren licht
+zijn. Ten tweede zijn de beenderen van den vogel bijkans alle hol,
+en niet--zooals de inwendig holle beenderen der zoogdieren--met merg,
+maar met lucht gevuld. Ten derde bevinden zich overal in 't lichaam,
+tusschen de verschillende organen, dunwandige blaasjes, die met lucht
+kunnen worden gevuld en aldus worden opgeblazen. Daardoor wordt de
+omvang van den vogel, wanneer hij wil gaan vliegen, vergroot, terwijl
+het gewicht niet van belang toeneemt. De vulling der luchtzakken
+grijpt op de volgende wijze plaats: de lucht komt door de luchtpijp
+in de longen, vandaar in de aangrenzende luchtzakken, die weer met
+verdere luchtzakken, ook met holten in de beenderen, samenhangen.
+
+Ook is het voor 't vliegen van 't hoogste belang, dat het groote
+borstbeen (fig. 70, S) van een' zeer sterk vooruitstekenden kam
+voorzien is; daaraan hechten zich de vliegspieren vast, die te dik
+zijn om aan een plat borstbeen (als bij de zoogdieren) bevestigd te
+wezen. Ook geeft de kam op het borstbeen aan den geheelen vóórkant
+van 't lichaam des vogels den vorm van een' kiel, die gemakkelijk de
+lucht doorsnijdt.
+
+De romp van den vogel is zeer stijf, hetgeen van nut is om gedurende
+de vlucht het evenwicht in de lucht te bewaren. Deze stijfheid
+van den romp is 't gevolg 1º. hiervan, dat de lendenwervels en de
+heiligbeenwervels tot één onbewegelijk stuk (het lendenheiligbeen;
+zie fig. 72) vereenigd zijn, waaraan weer de zeer lange heupbeenderen
+stijf vastgegroeid zijn, 2º. van de omstandigheid, dat het ruggedeelte
+van elke rib een uitsteeksel draagt, 't welk over dat van de volgende
+rib heen ligt (fig. 70); daardoor is beweging der ribben slechts in
+ééne richting mogelijk.
+
+Deze stijfheid van den romp zou den vogels erg hinderlijk zijn o.a. bij
+het opnemen van voedsel, ware het niet dat de hals, tengevolge van
+het groote getal halswervels, zeer bewegelijk was. Dat getal bedraagt
+minstens 12, het kan (bij de zwanen) zelfs 22 zijn.
+
+De achterste (benedenste) ledematen gelijken veel meer dan de
+voorste (bovenste) op die der zoogdieren. (Vgl. fig. 70). 't
+Dijbeen is in den romp verborgen; het kuitbeen is klein en soms
+met het scheenbeen vergroeid. Bij den jongen vogel, lang vóór hij
+uit het ei geboren wordt, kan men--evenals bij de zoogdieren--twee
+rijen voetwortelbeenderen, en verder middelvoetsbeenderen en teenen
+onderscheiden. Maar reeds gedurende de ontwikkeling van het jong binnen
+het ei, vergroeit de eerste rij voetwortelbeenderen met het ondereinde
+van het scheenbeen, terwijl de tweede rij met de middelvoetsbeenderen
+tot één beenstuk (het zoogenoemde "loopbeen") vergroeit, 't welk
+evenals de teenen met horenplaatjes bekleed is.--Het aantal teenen
+bedraagt hoogstens vier; de naar achteren gerichte teen echter kan
+zeer klein zijn en ook geheel ontbreken. De Afrikaansche struisvogel
+heeft slechts twee teenen. De achterste teen der vogels bestaat uit
+twee kootjes, de volgende uit drie, de derde uit vier, de vierde uit
+vijf. Toch is dikwijls de derde teen de langste.
+
+De vogels hebben geen tanden. Hun boven- en onderkaak zijn met eene
+horenlaag bedekt, die aan den rand tandvormige uitsteekseltjes kan
+hebben. De met eene horenlaag bekleede kaken vormen te zamen den
+"snavel".
+
+Het darmkanaal is kort; dit kan dan ook het geval zijn want de vogels
+eten òf dierlijke spijs òf zaden; slechts bij uitzondering gebruiken
+zij spijzen, die slechts weinig voedende stof bevatten (groene
+kruiden). Aan den slokdarm vindt men een zakvormig aanhangsel, den
+"krop", waarin de vertering reeds begint; hierin ook bergen de vogels
+het voedsel, dat zij voor hunne jongen bijééngaren. De maag bestaat uit
+twee afdeelingen: eene kliermaag en eene spier- of kauwmaag. De eerste
+bevat in haren wand kliertjes, die een verterend vocht afscheiden;
+de laatste heeft zeer dikke spierwanden en eene bekleeding met eene
+sterk geribde horenlaag. Door het tegen elkaar drukken en langs elkaar
+wrijven der wanden worden graankorrels, enz. verbrijzeld. De steentjes,
+die de vogels inslikken, en die nooit in de spiermaag gemist worden,
+ondersteunen de werking van dit orgaan. De vogels hebben twee blinde
+darmen.--De endeldarm eindigt in eene verwijding, de "cloaca" (=
+riool) genoemd, waarin ook de uitvoerbuizen der nieren alsmede die
+der voortplantingsorganen uitmonden.
+
+Het ei van een' vogel bestaat vooreerst uit eene verschillend gekleurde
+kalkschaal (fig. 73, e), waarin zeer fijne openingen zijn, door welke
+de lucht kan binnendringen, die het jong voor zijne ademhaling noodig
+heeft. Tegen de schaal ligt aan de binnenzijde een vlies, terwijl het
+eiwit ook door een vlies is omgeven. Deze beide vliezen (d) liggen
+tegen elkaar aan en vormen a. h. w. één vlies, het schaalvlies;
+op ééne plaats echter wijken zij van elkaar en vormen aldus de
+luchtkamer (f). Deze kan zich aan verschillende zijden van het
+ei bevinden, alnaar de positie, waarin het ei ligt. In het eiwit
+(b, b') vindt men twee inééngedraaide strengen (c, c'), welke de
+binnenzijde van het schaalvlies verbinden met het dunne vliesje,
+dat den dooier omgeeft. Deze laatste vertoont aan zijne oppervlakte
+een wit vlekje, de zoogen. "kiemschijf" (h), die de aanleg van den
+jongen vogel is. Van deze kiemschijf breidt zich naar binnen in den
+dooier eene witte massa uit, die aan haar uiteinde tot een bolvormig
+lichaampje opzwelt. Deze slijmige witte massa, die bij 't koken van
+het ei niet gemakkelijk stolt, wordt de witte dooier genoemd, terwijl
+het overige van den dooier, 't welk geel of roodachtig van kleur is,
+de gele dooier (a) heet.
+
+Niet alle deelen van het ei worden in hetzelfde orgaan van den vogel
+gevormd. In de buikholte vindt men den eierstok, waar de dooiers
+ontstaan, die men daarin dan ook, bijv. bij eene leggende kip,
+in grooten getale kan aantreffen, en wel van de grootte van een'
+speldeknop af tot die van een' volwassen dooier toe. Van den eierstok
+loopt in vele bochten en windingen eene buis naar de cloaca, die
+men den eileider noemt. Terwijl nu de dooier, steeds om zijne as
+draaiend, zich door dezen eileider voortbeweegt, scheidt de wand
+van dit laatstgenoemde orgaan het eiwit eromheen af; dicht bij de
+cloaca heeft de eileider eene verwijding, waar zich schaalvlies en
+kalkschaal vormen.
+
+Zal een vogelei tot verdere ontwikkeling geraken, m. a. w. zal zich
+uit de kiemschijf een jonge vogel vormen, dan is noodig dat het
+ei een' tijd lang aan eene temperatuur van ongeveer 40° C. wordt
+blootgesteld. Men kan deze temperatuur kunstmatig verschaffen,
+door de eieren in zoogenoemde "broedmachines" te leggen; maar in den
+natuurstaat wordt de noodzakelijke verhoogde temperatuur gegeven door
+het lichaam van den ouden vogel, die zijne borst en zijnen buik tegen
+de eieren drukt. In den tijd van het "broeden" grijpt eene sterkere
+bloedstrooming dan gewoonlijk naar de huid van deze lichaamsdeelen of
+naar bepaalde plekken ervan plaats, waardoor de bedoelde lichaamsdeelen
+warmer worden. Bij sommige vogelsoorten broedt alleen het wijfje
+(kip), bij de struisvogels alleen het mannetje; bij vele vogelsoorten
+wisselen mannetje en wijfje elkander in 't broeden af. De broedtijd,
+die noodig is om de eieren tot geheele ontwikkeling te brengen,
+zóó dat de jonge vogel te voorschijn komt, is bij onderscheiden
+vogelsoorten niet gelijk, bijv. bij den kanarievogel 13 dagen,
+bij de kip 3 weken. Enkele vogels zijn er (onder de inlandsche
+soorten alleen de koekoek), die hunne eieren in het nest van andere
+vogelsoorten leggen, en die het uitbroeden zoowel als de zorg voor
+de jongen aan dezen overlaten. Zulke vogels leggen hunne eieren met
+groote tusschenpoozen; zij leggen elk ei in een afzonderlijk nest.
+
+Er zijn vogelsoorten, welker jongen, zoodra ze uit het ei te voorschijn
+komen, bevederd zijn, de oogen open hebben en zelven hun voedsel
+opnemen (eenden, kippen); andere, welker jongen bij de geboorte kaal
+zijn en blind, en een' tijd lang door de ouden worden gevoed (musch,
+spreeuw, valk, duif).
+
+In 't algemeen maken de vogels een nest, waarin ze hunne eieren leggen
+en uitbroeden. Bij sommige soorten (meeuw, kievit) wordt slechts eene
+kleine uitholling in het zand of in den grond gemaakt en worden de
+omgevende planten eenigszins uit elkaar gebogen. Andere broeden in den
+grond in reeds voorhanden gaten (bergeend, in verlaten konijnenholen)
+of in door henzelven vervaardigde gaten (oeverzwaluw). Weer anderen
+maken nesten uit stukjes klei, die zij met speeksel aan elkaar hechten
+(boerenzwaluw, huiszwaluw); ook zijn er, die het nest hoofdzakelijk
+van takjes maken, maar daartusschen voor de stevigheid klei brengen
+(lijster, ekster). Vele vogels maken hunne nesten uitsluitend uit
+plantendeelen, 't zij uit grootere takken (houtduif), of uit kleinere
+twijgjes en bladeren (rietzanger, leeuwrik), soms hoofdzakelijk uit
+mos (vink). Ook de vorm der vogelnesten is al naar de vogelsoort
+zeer verschillend.
+
+Gelijk men weet, noemt men de gezamenlijke in een land voorkomende
+diersoorten de fauna van dit land, zooals men de gezamenlijke
+plantensoorten zijne flora noemt. Nu is het bij de zoogdieren
+gemakkelijk te zeggen, welke soorten tot onze fauna behooren, welke
+niet; bij dieren echter, die zich zoo snel en over zoo groote afstanden
+bewegen als de vogels, gaat dit niet altijd zoo gemakkelijk. Het kan
+voorkomen, dat soorten, die eigenlijk in geheel andere streken thuis
+behooren, door stormen naar ons land worden gedreven. Wij noemen dan
+zulke soorten dwaalgasten van ons land (roséspreeuw uit Azië).--Maar
+ook de vogels, welke niet a. h. w. toevallig hier komen, blijven
+nog niet juist gedurende 't geheele jaar in ons land. Die soorten,
+welke winter en zomer blijven in de nabijheid van de plaats, waar zij
+geboren en getogen zijn, noemt men standvogels (huismusch, ringmusch,
+geelgors). Andere soorten blijven weliswaar ook winter en zomer in deze
+streken, maar zwerven in den winter over grootere uitgestrektheden
+rond, om hun voedsel te zoeken. Men noemt ze zwerfvogels (meezen,
+spechten, boomkruipers). Zij trekken niet op vaste tijden van de eene
+streek naar de andere, ook niet in bepaalde richtingen: hun zwerven
+wordt bloot bepaald door 't gebrek aan voedsel in zekere streek. Is
+dus ergens een' heelen winter lang voedsel genoeg, dan gedraagt zich
+een zwerfvogel als standvogel. Op hunne tochten naar eene andere
+streek voegen zich dikwijls verschillende soorten van zwerfvogels
+tot grootere groepen bij elkaar.--Niet aldus doen de trekvogels. Deze
+onderscheiden zich van de zwerfvogels doordat zij op gezette tijden
+en langs bepaalde wegen wegtrekken, in hoofdzaak in de richting
+N. Z. en Z. N. Voorbeelden zijn de ooievaars en zwaluwen, die, elk
+najaar ongeveer op den zelfden tijd, bijkans op denzelfden datum,
+naar Zuidelijker streken trekken, om in 't voorjaar, insgelijks op
+een' tamelijk vaststaanden tijd, weer terug te keeren naar het land,
+waar zij nestelen. Zonder twijfel is het trekken voor deze vogels eene
+nuttige eigenschap; immers zij zouden hier te lande in den winter het
+voedsel niet kunnen vinden, 't welk zij noodig hebben. Maar terwijl
+de zwerfvogels eerst wegtrekken als er gebrek aan voedsel ontstaan
+is, verhuizen de trekvogels gewoonlijk reeds van te voren; en zij
+komen soms terug op een' tijd, waarin het voedsel nog zeer schaars
+is. Behoefte aan spijs is dus niet de rechtstreeksche drijfveer
+van het trekken. Ook trekvogels, die in kooien worden gehouden,
+vertoonen in de eerste jaren van hunne gevangenschap, tegen den
+tijd, waarop hunne soortgenooten vertrekken, de grootste onrust,
+en dat niettegenstaande de warmtegraad der omgeving naar hunnen zin
+is en zij aan voedsel geen gebrek hebben.--Zwaluwen en ooievaar zijn
+voorbeelden van trekvogels, die hier te lande broeden; men noemt hen
+broedgasten. Andere trekvogels, die hier den winter doorbrengen en
+in andere streken broeden, noemt men wintergasten (koperwieklijster,
+bonte kraai). Ook zijn er trekvogels, die ten Noorden van ons land
+broeden en ten Zuiden daarvan den winter doorbrengen; deze noemt men
+doortrekkers. De trekvogels houden zich onderweg natuurlijk hier
+en daar op om te rusten en om voedsel op te nemen. Zoo slaan alle
+trekvogels, die zich uit Europa naar Afrika begeven, vóór zij de
+Middellandsche Zee oversteken, in 't Zuiden van Spanje, van Italië of
+'t Balkanschiereiland, of op een der Grieksche eilanden neer. Van
+de kraanvogels, die in Noordelijk Europa broeden en in Noordelijk
+Afrika overwinteren, slaan soms kleinere of grootere troepen op
+onze Geldersche of Brabantsche heiden neer, waar zij zich intusschen
+soms niet langer dan een' dag ophouden. Andere trekvogels, die uit
+'t Noorden komen, blijven in 't najaar eenige weken lang in onze
+streken, zwerven er soms rond en gaan eerst tegen den winter naar
+'t Zuiden (houtsnip; sommige lijsters en leeuwriken).
+
+Van de ongeveer 240 vogelsoorten, die tot onze fauna behooren,
+zijn dus sommigen standvogels, anderen zwerfvogels, weer anderen
+trekvogels; en deze laatsten verdeelt men in broedgasten, doortrekkers
+en wintergasten. De dwaalgasten rekenen wij niet tot onze fauna.--
+
+Tusschen de verschillende vogels bestaan op verre na niet
+zoo belangrijke, ingrijpende verschillen als tusschen de
+onderscheiden zoogdieren. Men onderscheidt gewoonlijk de
+volgende orden: 1. Roofvogels, 2. Klimvogels, 3. Zangvogels,
+4. Duiven, 5. Hoendervogels, 6. Waadvogels, 7. Zwemvogels, 8
+Struisvogelachtigen. De inlandsche vogels behooren tot de eerste
+7 orden.
+
+
+
+Orde Roofvogels.
+
+Krachtige snavel met haakvormig omgebogen bovenkaak, aan den wortel
+met eene huid ("washuid") bedekt. Krachtige pooten met groote,
+kromme klauwen. Flink ontwikkelde vleugels. Gezicht zeer scherp. De
+roofvogels nestelen op boomen, gebouwen of rotsen; 't nest bestaat
+uit takjes en twijgen; de voortplanting is niet sterk. Zij leven
+in paren.--Men onderscheidt Dagroofvogels en Nachtroofvogels of
+Uilen. De laatsten slapen over dag, en gaan tegen den avond op roof
+uit. Met de nachtelijke leefwijze staan in verband zoowel de groote
+oogen als het zachte gevederte, waardoor de vleugelslag geen geruisch
+maakt. De kop is van voren plat; om de oogen zijn kleine veertjes
+straalsgewijs geplaatst. De bevedering der pooten zet zich tot op de
+teenen voort.--De Dagroofvogels hebben een' zijdelings samengedrukten
+kop, minder groote oogen, steviger veeren.
+
+Tot de Dagroofvogels behooren o.a. de koningsarend, de sperwer,
+de havik, de valken, de buizerden;--gieren komen in ons land niet
+voor.--Tot de Nachtroofvogels behooren o.a. de kerkuil, de steenuil, de
+ooruil.--Torenvalk, gewone buizerd en alle inlandsche uilen zijn zeer
+nuttig door 't dooden van veldmuizen en andere kleine knaagdieren. Vele
+andere roofvogels, zooals sperwer, havik en slechtvalk, zijn schadelijk
+door het dooden van insektenetende zangvogeltjes, van pluimgedierte,
+enz.
+
+
+
+Orde Klimvogels.
+
+Twee teenen naar voren en twee naar achteren gericht. Overigens
+zeer verschillend. Koekoek, spechten, papegaaien behooren er toe;
+de laatsten alleen in de tropen.
+
+De koekoek is nuttig als verdelger van vele rupsen, hoewel hij het
+aantal kleinere insektenetende vogels eenigszins vermindert; want
+van een broedsel, waarbij een koekoeksei is gelegd, komt niets terecht.
+
+
+
+Orde Zangvogels.
+
+Drie teenen naar voren, één naar achteren. Men voegt eigenlijk in
+deze orde bijéén alle vogels, die niet best in eene der andere orden
+kunnen worden opgenomen. De naam "zangvogels" is in letterlijken zin
+volstrekt niet op allen toepasselijk. (kraaien!)
+
+Men onderscheidt naar den vorm van den snavel:
+
+dunsnaveligen: boomkruiper (fig. 81), boomklever, hop (fig. 82);
+
+tandsnaveligen: met eene omgebogen punt aan den snavel; hiertoe
+behooren de klauwieren (klapekster, fig. 83);
+
+diksnaveligen, die èn plantaardig en dierlijk voedsel gebruiken;
+hiertoe behooren: raaf, zwarte kraai, bonte kraai, roek (fig. 84),
+torenkauw, ekster, Vlaamsche gaai,--spreeuw (fig. 86);
+
+priemsnaveligen: lijsters, wielewaal,--kwikstaarten,--nachtegaal,
+roodborstje, roodstaartje, hofzangers (fig. 85), rietzangers,
+grasmusschen,--winterkoninkje (fig. 87),--goudhaantjes (fig. 89);
+
+kegelsnaveligen: meezen (fig. 91, 92);--leeuweriken (fig. 88);--
+musschen (fig. 90), vink, putter, kneu;
+
+spleetsnaveligen: zwaluwachtigen (o.a. huis-, boeren-, en oeverzwaluw;
+gierzwaluw, geitenmelker of nachtzwaluw; fig. 93, 94).
+
+Vele Zangvogels doen als verdelgers van schadelijke insekten, slakken,
+enz. groot nut.
+
+Boomkruiper en boomklever reinigen in den winter de stammen der
+boomen van insektenpoppen en insekteneieren; meezen, goudhaantjes en
+winterkoninkjes zoeken overwinterende insekten en insekteneieren van
+twijgen en knoppen af.--Natuurlijk doen de insektenetende vogels,
+welke hier alleen des zomers zijn, minder nut dan die, welke ook
+des winters hier overblijven. Toch moeten vooral de nachtegaal,
+het roodborstje, het roodstaartje, de hofzangers, de kwikstaarten
+en piepers als hoogst nuttig worden beschouwd. Ook de onderscheiden
+lijstersoorten, van welke de merel hier den winter overblijft, doen
+veel nut. De spreeuw, die in den winter slechts voor zeer korten tijd
+wegtrekt, moge soms door 't rooven van kersen, aalbessen, druiven
+en zachte peren zeer aanmerkelijke schade veroorzaken,--het nut dat
+deze vogel teweegbrengt, is veel grooter. In scharen van honderden
+trekken de spreeuwen, vooral in den nazomer en het najaar, de velden
+af en reinigen ze van slakken, rupsen en bladluizen, enz.--Van de
+verschillende soorten van kraaien is de roek van de meeste beteekenis,
+omdat hij doorgaans in zoo groot aantal voorkomt. De kraaien eten
+weliswaar veel engerlingen (meikeverlarven), emelten, aardrupsen,
+enz., die zij uit den grond halen, alsook veel rupsen en volwassen
+meikevers, die zij van de boomen zoeken; maar zij halen ook veel pas
+gekiemd zaad (graan, erwten, boonen) uit den grond en graankorrels
+uit de aren. Daardoor en door 't rooven van vele vogeleieren doen zij
+kwaad.--De musschen (huismusch en ringmusch) doen als insekteneters
+zeer zeker ook nut; maar dit wordt zonder twijfel overtroffen door
+het kwaad, dat zij op onze graanvelden aanrichten.
+
+
+
+Orde Duiven.
+
+Krachtige, eenigszins gedrongen lichaamsbouw. Vleugels lang en
+spits. Snavel aan de basis met een vliesje bedekt; kraakbeenschubben
+over de neusgaten (fig. 95). Drie teenen naar voren, ééne naar
+achteren; de teenen niet (als bij de hoendervogels) door een vliesje
+verbonden.--De duiven leven in paren en bouwen kunstlooze nesten
+van twijgen. Zij voeden zich en ook hunne jongen uitsluitend met
+plantaardige spijs. Zij worden dikwijls schadelijk door 't eten
+van graankorrels, erwten, wikken, koolzaad- en boekweitkorrels,
+enz. Toch doen zij ook nut door 't eten van de zaden van herik,
+krodde en andere onkruiden.
+
+In ons land komen in 't wild voor: de houtduif of ringduif en de
+tortel.
+
+De rotsduif, die als standvogel in de landen rondom de Middellandsche
+Zee, als trekvogel op de rotsachtige kusten van Schotland, de Faroër
+enz., nestelt, is de stammoeder van onze huisduifrassen. De in ons
+land veelvuldig voorkomende zoogenoemde "wilde" duiven zijn eigenlijk
+verwilderde huisduiven. Zij broeden op torens en aan andere groote
+gebouwen, in ruïnes, enz.
+
+
+
+Orde Hoendervogels.
+
+Een stevig, gedrongen lichaam. Kop klein, bij vele soorten met kale,
+verschillend gekleurde plekken, met vleezige kammen of lellen, of met
+eene kuif van veeren. Het vooreinde van den bovensnavel grijpt over
+den ondersnavel heen.--Vleugels kort, afgerond; vlucht dientengevolge
+eenigszins zwaar.--Pooten stevig. Achterteen gewoonlijk hooger dan de
+voorteenen aan het loopbeen ingeplant, en kleiner dan deze. Voorteenen
+aan hare basis door een kort vliesje verbonden. De mannetjes van
+vele soorten hebben aan het loopbeen eene spoor.--De hoendervogels
+houden zich gewoonlijk op den grond op, waar zij hun voedsel zoeken,
+dat uit zaden, bessen, groene plantendeelen, insekten, wormen en
+slakken bestaat.
+
+Tot deze orde behooren de volgende huisvogels:
+
+de onderscheiden rassen van kippen, misschien van verschillende
+stamvormen afkomstig, die men echter in ieder geval in Voor- en
+Achter-Indië en in Neerl. Indië moet zoeken;
+
+de kalkoen, uit Amerika afkomstig;
+
+het parelhoen of de "poule pintade", uit Afrika;
+
+de pauw, uit Midden-Azië.
+
+De boschfasant komt oorspronkelijk in Klein-Azië in 't wild voor,
+werd bij de oude volken als huisvogel gehouden, en wordt ook bij
+ons nog als zoodanig aangekweekt; echter heeft men hem in vele
+streken laten verwilderen; en zoo is hij dan ook in Nederland
+een gezocht wild.--Oorspronkelijk leven in ons land slechts drie
+hoendersoorten: korhoen, patrijs en kwartel. Alleen de laatste is een
+trekvogel. Fasanten, korhoenders, patrijzen en kwartels behooren tot
+het wild. Er wordt veel jacht op gemaakt.
+
+
+
+Orde Waadvogels.
+
+De Waadvogels zoeken dierlijk voedsel aan de oevers van zoete wateren,
+aan de zeekust of op vochtige landerijen (vochtige weiden en akkers,
+veenstreken, moerassen); zij zijn diensvolgens er op ingericht om door
+'t water te waden: het loopbeen is lang en even als het onderste
+gedeelte van de scheen geheel onbevederd en met horenplaatjes
+bekleed. In de vlucht trekken de waadvogels de pooten niet tegen
+het lichaam, zooals de vogels der tot hiertoe behandelde orden doen,
+maar zij strekken ze in de volle lengte naar achteren uit. De jongen
+der ooievaars en reigers zijn bij de geboorte kaal en blind; die der
+meeste andere waadvogels zijn bij de geboorte bevederd en hebben de
+oogen open.--Die soorten, welke aan het strand leven, eten visschen,
+slakjes, schelp- en schaaldieren, enz.; die, welke op vochtige akkers
+en weiden zich ophouden, zijn door 't eten van insekten en slakken
+voor den landbouw nuttig.
+
+Het behoeft geene verwondering te wekken, dat ons land met zijn
+strand, zijne rivieren, meren, veenplassen en kanalen en zijne
+lage landstreken, die gedurig onder water staan, rijk is aan
+waadvogels. Zelfs komen hier te lande soorten voor, die in andere
+deelen van West-Europa hoogst zeldzaam zijn of er in 't geheel niet
+worden aangetroffen. (Lepelaar; roode reiger).
+
+Tot de waadvogels worden o. a. gebracht: de kraanvogel (zie bl. 94,
+onderste regel);--de waterhoenders, die zich aan den waterkant
+ophouden, en welker nest in 't water drijft (hiertoe wordt ook de
+meerkoet gerekend);--de kwartelkoning of spriet, die tegelijk met de
+kwartels hier komt en van hier vertrekt;--de goudplevier en de kievit,
+die op onze bouw- en weilanden tot de nuttigste vogels behooren;--de
+snippen, o. a. de houtsnip, die in 't najaar zich hier te lande een
+tijdlang ophoudt, en waarop dan veel jacht wordt gemaakt;--de wulpen,
+met een' langen, aan 't vooreinde neerwaarts gebogen bek;--de kemphaan,
+bekend om de gevechten, die de alsdan fraai gevederde mannetjes in 't
+voorjaar met elkaar hebben;--de strandloopers;--de ruiters, waartoe de
+tureluur behoort, op vochtige weiden zeer nuttig;--de algemeen bekende
+ooievaar;--de voor de vischteelt en de vischvangst zoo schadelijke
+reiger en de in ons land langzamerhand zeldzamer wordende roerdomp.
+
+
+
+Orde Zwemvogels.
+
+De vogels dezer orde bezitten allen zwemvermogen; overigens verschillen
+de onderscheiden soorten zeer veel van elkaar. Zij hebben een dicht
+gevederte, dat vettig wordt gehouden door het vocht, 't welk de
+stuitklier afscheidt. Bij velen zijn de pooten ver naar achteren
+geplaatst; in ieder geval worden deze ledematen bij 't vliegen naar
+achteren uitgestoken en niet tegen 't lichaam getrokken.--Er zijn
+zwemvogels, bij welke ieder der drie naar voren gerichte teenen door
+een' afzonderlijken huidzoom omgeven is (gelobde zwemvoeten, fig. 101,
+rechts),--andere, bij welke alleen de drie voorste teenen door een
+vlies aan elkander verbonden zijn, terwijl de naar achteren gerichte
+teen klein is of ontbreekt (gewone zwemvoeten: fig. 101, links); weer
+andere, bij welke alle teenen recht of schuins naar voren gericht zijn
+en door een zwemvlies aan elkaar verbonden (roeivoeten: fig. 101, in
+'t midden).
+
+Tot de zwemvogels behooren o. a. de familie der eendachtigen, die
+der meeuwen, der duikers en der roeipootigen.
+
+De eendachtigen hebben gewone zwemvoeten; hun snavel is aan den rand
+met horenachtige dwarsplaatjes bezet (fig. 102), waardoor de spijzen
+(ten deele dierlijk voedsel, ten deele wortels en groene plantendeelen)
+eenigszins kunnen worden verbrijzeld. De eendachtigen vliegen vrij
+goed.--Hiertoe behooren zwanen, ganzen, eenden. De wilde ganzen
+komen hier in den herfst en den winter, en vreten gras, wintergraan-
+en winterkoolzaadplanten; ook aardappelen, wortelen, koolrapen en
+knollen, wanneer deze bij hare komst nog op 't land te vinden zijn. Ook
+vernielen zij de te velde staande wintergewassen, doordat zij ze plat
+treden.--De wilde eenden worden eveneens schadelijk.--Tamme ganzen
+en tamme eenden worden in vele rassen aangefokt.
+
+De meeuwachtigen (fig. 104) hebben gewone zwemvoeten en tamelijk
+lange pooten, die voor waden geschikt zijn. Lange, spitse vleugels;
+zijdelings samengedrukte snavel.--Deze vogels broeden in grootere
+of kleinere troepen aan de kust (zilvermeeuw, mantelmeeuw, stern,
+zeezwaluw), enkele soorten aan de oevers van meren, plassen en rivieren
+(kapmeeuw). Zij voeden zich met visschen, wormen, schelpdieren, enz.;
+sommige met muizen en insekten.
+
+Duikers hebben korte vleugels; hunne pooten zijn zeer ver naar
+achteren geplaatst; sommige soorten (fuut, fig. 101, rechts) hebben
+gelobde zwemvoeten.
+
+Roeipootigen hebben roeipooten (fig. 101, midden in). (schollevaar.)
+
+
+
+
+KLASSE III. KRUIPENDE DIEREN OF REPTIELEN.
+
+
+De dieren, die tot deze klasse behooren, zijn koudbloedig, ten gevolge
+van de vermenging van het slagaderlijke bloed der linker harthelft met
+het aderlijke bloed der rechter harthelft. (Vgl. bl. 40). Terwijl
+zij in dit opzicht met de volgende klasse (die der Amphibiën)
+overeenstemmen, verschillen zij ervan o. a. doordat zij niet als
+dezen eene naakte huid hebben, maar met schubben of schilden bedekt
+zijn.--Zij doorloopen ook geene gedaanteverwisseling, zooals de
+Amphibiën doen. Het reptielenei is ongeveer als het vogelei gebouwd;
+echter is de schaal niet zoo hard en broos, maar meer buigzaam, doordat
+er geen kalk in is afgezet. Het ei wordt òf door de zonnewarmte,
+òf door de in mest of rottende bladeren zich ontwikkelende warmte
+uitgebroed. Ook zijn er Kruipende dieren, die hunne eieren in 't
+lichaam houden tot het oogenblik dat de jongen worden geboren (adder).
+
+Tot de Reptielen brengt men de volgende orden: krokodillen,
+schildpadden, hagedissen, slangen. Tot de eerste twee orden behooren
+geene inlandsche vertegenwoordigers.
+
+Hagedissen hebben voor 't meerendeel 4 pooten; zij hebben oogleden en
+uitwendige gehooropeningen; zij bezitten een borstbeen en alleen aan
+de voorste rompwervels ribben. Zij kunnen hunnen bek niet zoo wijd
+openen als de slangen.--Inlandsch zijn eenige soorten van hagedissen
+(fig. 105) en de pootlooze hazelworm (fig. 106).
+
+Slangen (fig. 107, 108) hebben geen pooten, geen oogleden noch
+uitwendige gehooropeningen, geen borstbeen, ribben aan alle
+wervels; zij kunnen door eene bijzondere inrichting den muil zeer
+wijd openen en aldus veel grooter dieren als spijs opnemen dan men
+zou verwachten.--Inlandsch zijn: 1º. de niet vergiftige ringslang
+(blauwachtig grijs met zwart en wit gevlekten buik; een zwarte en
+een witte band om den hals), die op 't land en in 't water leeft,
+2º. de evenmin vergiftige gladde slang (bruin met zwarte vlekken),
+3º. de giftige adder (fig. 108). Deze laatste heeft een' breeden, aan
+'t vooreinde stompen kop,--een lichaam, dat bij den staart plotseling
+smaller wordt,--eene groengrijze of bruinachtige kleur, en over den
+rug een' zwarten zigzagband of eene reeks van zwarte ruitvormige
+vlekken. Lengte 1/2 M. De beide haakvormige giftanden zitten vóór in
+de bovenkaak; bij het openen van den muil veranderen zij van stand
+en komen loodrecht op de bovenkaak te staan. Zij zijn doorboord door
+een kanaal, dat van de gifklier komt, zoodat het vergif onmiddellijk
+in de beide door de tandjes gemaakte wonden geraakt. De beet van
+de adder is gevaarlijk en kan doodelijk zijn. Het vergif werkt
+echter alleen nadeelig, wanneer het in het bloed wordt uitgestort;
+niet wanneer het in den darm komt.--Ofschoon de adder nut doet door
+'t verslinden van vele veldmuizen, moet zij wegens het gevaar, dat
+zij voor den mensch oplevert, zooveel mogelijk worden uitgeroeid.
+
+
+
+
+KLASSE IV. AMPHIBIËN.
+
+
+De Amphibiën zijn koudbloedig, en wel om dezelfde reden als de
+Kruipende dieren (bl. 41). Huid naakt, vochtig, veelal slijmig;
+door haar heen neemt het bloed zuurstof uit de lucht op, en, hoewel
+er ook andere ademhalingsorganen aanwezig zijn, treedt dus ook de
+huid mee in dienst van de ademhaling.--De Amphibiën doorloopen eene
+gedaanteverwisseling; d. i. reeds vóór de jongen den vorm hebben
+aangenomen, dien de volwassen dieren hebben, verlaten zij het ei,
+nemen zelven hun voedsel op en leiden aldus een zelfstandig leven. Als
+voorbeeld wil ik hier de gedaanteverwisseling van den bruinen of
+landkikvorsch bespreken (fig. 109). Het ei bestaat uit eene donkere
+massa, zoo groot ongeveer als een bakerspeldeknop, omgeven door een'
+dunnen wand. Maar zoodra de eieren in 't water komen, neemt hun wand
+eene groote hoeveelheid water op en neemt daarbij een' veel grooteren
+omvang aan (a); zoodat de door éénen kikvorsch gelegde eieren met
+elkander eene massa "kikkerdril" vormen, dubbel zoo groot als de
+kikvorsch zelf. De donker gekleurde inhoud van 't ei, aanvankelijk
+rolrond, wordt langwerpig (b); en weldra ontstaat daaruit een larfje,
+dat zich door den eiwand heenwerkt en zich in 't water begeeft. Aan
+dit larfje (c), dat spoedig den vorm van een vischje krijgt (d),
+vindt men eenigszins vertakte huiduitstulpingen, door welke heen
+zich een stroom begeeft van bloed, hetwelk uit het omgevende water
+zuurstof opneemt. De bedoelde huiduitstulpingen noemt men kieuwen;
+en daar zij niet, als bij de visschen, alleen door eene kieuwspleet
+met de omgeving in verbinding staan, maar uitwendig gezeten zijn,
+noemt men ze uitwendige kieuwen. Weldra vormt zich een huidzoom
+(d), die vooral den staart omgeeft, zoodat een ware "roeistaart"
+wordt gevormd. Intusschen ontstaan inwendige kieuwen, terwijl
+de uitwendige verdwijnen. Dan zijn de larfjes ("donderpadjes")
+geheel vischvormig. Spoedig ontstaan ook de ledematen; eerst de
+achtersten (e), een' heelen tijd later de voorsten (f). Terwijl
+nu de longen gevormd worden, vernauwen zich de kieuwspleten, die
+zich later geheel sluiten;--de staart wordt kleiner, terwijl kop
+en romp snel in omvang toenemen. Weldra verlaat nu ook het dier,
+dat reeds geheel op een' kleinen kikvorsch gelijkt, het water (g),
+en spoedig verdwijnt nu de staart geheel en al (h).--In hoofdzaken
+komt de gedaanteverwisseling (metamorphose) van alle Amphibiën met
+die van den kikvorsch overeen.--De dieren dezer klasse begeven zich,
+met weinige uitzonderingen, in 't voorjaar in 't water om zich voort
+te planten; hoewel zij in de overige deelen des jaars op 't land leven,
+vindt men ze toch zonder uitzondering slechts op vochtige plaatsen.
+
+Tot deze klasse behooren de volgende inlandsche soorten:
+de bruine of landkikvorsch (fig. 109, A), de groene of
+waterkikvorsch (B), de boomkikvorsch, de padden, ook de land- en
+watersalamanders.--Kikvorschen en padden bezitten in den volwassen
+toestand geen' staart, en vrij lange pooten; de salamanders hebben
+in den volwassen toestand wèl een' staart en betrekkelijk korte
+pooten. De salamanders (fig. 110) zijn eenigszins hagedisvormig,
+maar verschillen van de hagedissen doordat zij niet met schubben
+bedekt zijn.--Kikvorschen en padden eten vele insekten en slakken;
+zij vangen hunne prooi door het plotseling uitwerpen van hunne
+slijmige tong (fig. 109, A), waaraan het dier, dat zij willen vangen,
+vastkleeft; zij trekken daarna de tong weer in en slaan die in den
+mond om. Zij doen als insektenverdelgers zeer veel nut. Daarom is het
+zeer te bejammeren, dat bij ons te lande niet wordt tegengegaan de
+kikvorschmoord op groote schaal, die soms vooral in het Zuiden van
+Nederland wordt uitgeoefend door personen, die kikkerbilletjes aan
+de Parijsche restaurants willen leveren.--Padden, die zich onder 't
+loof der aardbezieplanten ophouden, worden vaak met een wantrouwend
+oog aangezien; terwijl toch de pad geene stukken van de aardbeien
+afvreet, maar juist de slakken verdelgt, die dit doen.
+
+
+
+
+KLASSE V. VISSCHEN.
+
+
+Visschen zijn koudbloedige dieren, die hun geheele leven lang door
+kieuwen ademen. Het hart bestaat uit slechts ééne kamer en ééne
+voorkamer (zie blz. 37, 38). De kop sluit zich onmiddellijk aan den
+romp aan, zoodat een hals ontbreekt (fig. 111). De visschen bewegen
+zich hoofdzakelijk met den staart, aan welks uiteinde de staartvin
+geplaatst is. Met de rugvin (-vinnen) en de achter de aarsopening
+gezeten aarsvin ligt deze laatste in het middenvlak van den visch,
+terwijl de aan den schedel bevestigde borstvinnen zoowel als de
+buikvinnen "parige" lichaamsaanhangselen zijn, die zich min of meer
+met het twee paar ledematen der overige Gewervelde dieren laten
+vergelijken.--Het skelet der meeste visschen (snoek, baars, karper,
+paling, schol) bestaat uit been; bij eenige vischsoorten (haai, rog)
+is het kraakbeenig.--De huid is bij verreweg de meeste visschen met
+schubben bedekt.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING II. GELEDE DIEREN.
+
+
+Het lichaam der Gelede dieren is tweezijdig symmetrisch, en bestaat
+uit een bij de verschillende soorten zeer ongelijk aantal achter elkaar
+gelegen leden (fig. 112). Wel zijn deze leden oorspronkelijk alle aan
+elkaar gelijk; maar gedurende de ontwikkeling van het dier treden de
+onderscheiden leden in dienst van verschillende verrichtingen, en
+zoo ontstaat er soms een zeer groot onderscheid. (Vergel. bijv. de
+in fig. 113, 1 afgebeelde sluipwesp met den vorm, dien dit dier in
+zijn eerste jeugd heeft: 2). Dikwijls vergroeien verschillende leden
+met elkander, en dan vertoont het lichaam eene indeeling in enkele
+lichaamsafdeelingen (insekten); of zelfs alle leden versmelten tot één
+geheel (mijten). In 't laatstbedoelde geval kan men nog slechts aan
+de gelede pooten zien, dat men met een Geleed dier te doen heeft. Wel
+behooren ook tot de wormen (3e Hoofdafdeeling van het Dierenrijk)
+dieren, welke uit leden bestaan (bijv. de regenworm); maar deze wormen
+hebben òf geene òf slechts kleine, ongelede pootjes; nooit gelede
+pooten, zooals de Gelede dieren bezitten. Slechts in hunne eerste
+jeugd kunnen de insekten pootloos zijn (fig. 113, 2) of ongelede
+lichaamsaanhangselen hebben (de achterste pooten van eene rups:
+fig. 114).--De kop der Gelede dieren bezit verschillende op elkaar
+volgende paren kaken, die zich van links naar rechts en van rechts
+naar links, heen en weer, bewegen.--De lichaamsbekleeding bestaat bij
+de volwassen Gelede dieren uit eene huid met harde pantserstukken;
+slechts bij de eerste ontwikkelingstoestanden ("larven") is de huid
+van verschillende soorten meer zacht.--De Gelede dieren hebben geen
+inwendig skelet; de spieren zijn aan de uitwendige huid bevestigd.--De
+centrale deelen van het zenuwstelsel (bl. 19) liggen bij de Gelede
+dieren bijkans alle aan de buikzijde. In den kop ligt de "hersenknoop",
+dit is eene knoopvormige, boven den slokdarm gelegen zenuwmassa, van
+waaruit zenuwen naar de oogen en de sprieten zich begeven. Verder vindt
+men aan de buikzijde des diers de zoogenoemde "buikzenuwstreng", die
+beneden het darmkanaal zich uitstrekt en uit verschillende zenuwknoopen
+(fig. 115, z) bestaat, welke door zenuwdraden aan elkander verbonden
+zijn. Er is geene afzonderlijke lichaamsholte voor de centrale
+deelen van het zenuwstelsel. De ademhalingsorganen zijn bij eenige
+Gelede dieren (Schaaldieren, zooals kreeften en krabben) kieuwen; de
+Insekten en Duizendpooten ademen door luchtbuizen of tracheeën (zie
+beneden), en ook de Spinachtigen bezitten meer of minder gewijzigde
+luchtbuizen.--In hoofdzaken is de bouw van het luchtbuizenstelsel het
+volgende: aan iederen kant van het lichaam bevindt zich eene reeks
+luchtgaten (fig. 115, lb), door welke de lucht in de luchtbuizen
+wordt binnengevoerd. Deze laatsten vertakken zich herhaaldelijk,
+zoodat zij ten slotte zich in zeer fijne huisjes splitsen, welke de
+verschillende organen omspinnen. De lucht wordt aldus naar alle deelen
+des lichaams heengevoerd. In fig. 114 zijn de luchtgaten van eene rups,
+in fig. 113, 2 die van eene sluipwesplarve duidelijk zichtbaar.
+
+Tot de Gelede dieren behooren vier klassen: die der Insekten,
+Duizendpooten, Spinachtigen en Schaaldieren.
+
+
+
+
+KLASSE I. INSEKTEN OF GEKORVEN DIEREN.
+
+
+Ademhaling door luchtbuizen (zie boven).--De leden zijn tot
+drie lichaamsafdeelingen vereenigd: kop, borststuk en achterlijf
+(fig. 116). Aan den kop, die de oogen, de voelhorens of sprieten en de
+kaken draagt, laten zich de verschillende leden, die hem samenstellen,
+niet meer onderscheiden. Het borststuk bestaat uit drie leden
+(fig. 116, B1, B2, B3), van welke het eerste ('t voorborststuk) een
+paar pooten, en het tweede ('t middenborststuk) zoowel als het derde
+('t achterborststuk) een paar pooten en een paar vleugels draagt. Het
+achterlijf bestaat niet bij alle insekten uit een gelijk getal leden;
+er zijn aan dit lichaamsdeel geene pooten bevestigd.--De bovenvermelde
+drie lichaamsafdeelingen verrichten verschillende functiën: de kop
+dient vooral voor de gewaarwording en de spijsopneming, het borststuk
+voor de beweging; het achterlijf bevat hoofdzakelijk de organen voor
+voeding en voortplanting.
+
+Bijkans alle insekten hebben in den volwassen toestand aan iederen
+kant des kops een "samengesteld" oog, d. i. een oog, 't welk uit een
+groot aantal (tot 10.000) kleine oogjes is samengesteld. Bovendien
+vindt men bij verschillende insekten nog enkele "enkelvoudige" oogen
+boven op den kop.--De sprieten bestaan uit leden; overigens zijn
+zij bij de onderscheiden insekten zeer ongelijk; zij dienen voor het
+tastgevoel.--De monddeelen bestaan uit drie paar kaken, van welke het
+eerste paar (de bovenkaken, fig. 117, Bov.k.) en het tweede paar (de
+onderkaken, O.k.) zich vrij naar elkaar toe en van elkaar af kunnen
+bewegen, terwijl de kaken van het derde paar aan elkaar tot een stuk
+vergroeid zijn, 't welk de "onderlip" (O.l)] heet. Eene voortzetting
+van de huidbekleeding des kops (de "bovenlip", Bl.) steekt meer of
+min als een afdak over de drie bovengenoemde paren kaken uit. Bij de
+insekten, welke vaste spijs opnemen en deze verscheuren of fijn kauwen,
+zijn de kaken kort en scherp; men noemt ze "bijtende monddeelen". Bij
+die, welke vloeibare spijs (bloed, plantensappen) opnemen, zijn zij
+zeer in de lengte gegroeid en tot likken, zuigen of steken ingericht
+(verlengde monddeelen).
+
+De pooten der insekten (fig. 118) bestaan uit onderscheiden deelen,
+die grootendeels genoemd zijn naar de deelen van een' zoogdierpoot;
+toch is natuurlijk de overeenkomst tusschen de ledematen van insekten
+en zoogdieren niet dan geheel oppervlakkig. Men onderscheidt dan aan
+een' insektenpoot de volgende deelen: 1º. het gewoonlijk zeer korte
+heuplid, 2º. den insgelijks zeer korten dijring, 3º. de langwerpige
+dij, 4º. de aan haar uiteinde met bewegelijke stekeltjes bezette
+scheen, 5º. den uit 3 tot 5 leedjes bestaanden voet. Het laatste
+lid van den voet is van klauwen, soms van zuignapjes voorzien.--De
+vleugels (fig. 116) zijn eigenlijk huiduitbreidingen, welke uit twee
+lagen bestaan. Tusschen de bovenste en de onderste huidplaat van den
+vleugel bevinden zich luchtbuizen. In den eersten tijd, dat het insekt
+vleugels heeft (in den poptoestand), zijn deze inééngeplooid; maar door
+het inpersen van lucht in de luchtbuizen der vleugels zetten zich,
+bij het pas uit de pop gekomen insekt, de luchtbuizen en daarmee de
+vleugels uit, en dat wel in korten tijd. Daarna zet zich zeer spoedig
+eene vaste zelfstandigheid om de grootsten der luchtbuizen af; op deze
+wijze worden de laatsten tot "aderen" of "nerven", welke den vleugels
+stevigheid verleenen. Bij de kevers zijn de voorvleugels geheel en al
+hard en meer tot bescherming van de achtervleugels en van het teere
+achterlijf, dan tot vliegen geschikt. Bij vele insekten is één paar
+vleugels in den rusttoestand samengevouwen; dit kan met de voorvleugels
+(bijv. bij de wespen) of met de achtervleugels (bijv. met de kevers
+en sprinkhanen) 't geval zijn.
+
+Het achterlijf draagt slechts bij de rupsen en bij enkele andere
+insekten in den nog onvolwassen toestand bewegingswerktuigen, welke
+echter niet geleed zijn; zij zijn dus ongelede "achterlijfspooten", in
+tegenstelling met de gelede "borstpooten" (fig. 114). Bij de volwassen
+insekten vindt men soms draadvormige (veenmol) of tangvormige (oorworm)
+aanhangselen aan het laatste lid van 't achterlijf; ook draagt het
+achterlijf eene legboor bij zulke insekten, welke hunne eieren in een
+bepaald voorwerp (den grond, hout, bladeren, andere dieren) leggen.--
+
+De meeste insekten hebben een zeer sterk voortplantingsvermogen. Enkele
+soorten (vleeschvlieg, schapenluisvlieg) brengen levende jongen
+ter wereld, maar verreweg de meesten leggen eieren. Uit deze eieren
+komen in enkele gevallen dieren te voorschijn, die reeds volkomen
+op hunne ouders gelijken (luizen); verreweg de meeste insekten
+echter ontwikkelen zich met gedaanteverwisseling of metamorphose;
+d. i. zij treden reeds in hunnen allereersten ontwikkelingstoestand
+zelfstandig op en zorgen dan reeds zelven voor hun voedsel. Daardoor
+behoeft het ei niet (zooals bij de vogels en kruipende dieren) groote
+hoeveelheden voedende stoffen te bevatten; de eieren kunnen dus veel
+kleiner zijn, en er kunnen tegelijk meer van worden voortgebracht. De
+gedaanteverwisseling maakt dus dat de voortplanting sterker kan zijn
+dan anders mogelijk zou wezen. Het meerendeel der insekten, zwakke
+diersoorten als zij zijn en zeer gevoelig voor minder gunstige
+uitwendige invloeden, moet zich dan ook wel sterk voortplanten;
+deden zij dit niet, dan zouden zij spoedig uitsterven. Maar de sterke
+vermeerdering is dan ook weer, als de uitwendige omstandigheden eens
+bij uitzondering niet ongunstig zijn, oorzaak van dat verschijnen in
+massa's, 't welk bij vele insekten voorkomt (rupsen, sprinkhanen),
+en dat bij plantenetende soorten maar al te vaak groote schade aan
+onze gewassen berokkent.
+
+Men onderscheidt twee soorten van gedaanteverwisseling: de volkomene
+en de onvolkomene. Volkomen noemt men haar als het insekt eenen
+poptoestand doorleeft, d. i. eenen toestand, waarin het geen voedsel
+opneemt en zich gewoonlijk weinig beweegt;--onvolkomen noemt men de
+metamorphose, wanneer zoodanige poptoestand niet wordt doorleefd, en
+het insekt dus alleen bij de verschillende vervellingen langzamerhand
+eenigszins van gedaante verandert.--Het woord "vervelling" dien ik
+hier nog nader te verklaren. De huidbekleeding der Gelede dieren
+bestaat uit harde stukken, die zich niet kunnen uitzetten. Aan het
+einde van eene bepaalde levensperiode worden de harde lagen der huid
+afgestroopt, en het insekt komt voor den dag met eene teere huid,
+die voor uitzetting vatbaar is en dus aan den groei geen hindernis
+in den weg legt. Langzamerhand wordt ook deze nieuwe huid weer harder.
+
+Bij de insekten met onvolkomen gedaanteverwisseling verandert de
+vorm van het insekt bij iedere vervelling eenigszins, en wordt
+hij telkens meer aan dien van het volwassen insekt gelijk; bij de
+voorlaatste vervelling komen kleine "vleugelstompjes", of liever
+"vleugelscheeden" (fig. 133, in het water, links) te voorschijn, binnen
+welke de vleugels zelve in samengeplooiden toestand zich vormen. Ook
+de legboor van de vrouwelijke insekten komt eerst bij de vóórlaatste
+vervelling als volledig ontwikkeld orgaan te voorschijn. Reeds in
+de eerste levensperiode gelijkt het insekt, dat eene onvolledige
+gedaanteverwisseling doorleeft, betrekkelijk veel op het volwassen
+dier; veel meer dan bij die insekten 't geval is, welke eene volkomen
+gedaanteverwisseling doorloopen. (Zie fig. 122).
+
+De tijd, welken een insekt met volkomen gedaanteverwisseling in den
+poptoestand doorbrengt, duurt op verre na niet altijd even lang. Van
+het groote koolwitje (fig. 119) komen alle jaren twee opvolgende
+geslachten (generatiën) voor; de eerste generatie doorleeft den
+winter in den poptoestand, van de andere vindt men de poppen in
+den zomer. Terwijl nu het insekt der wintergeneratie ongeveer een
+half jaar in den poptoestand doorbrengt, duurt deze toestand bij
+de zomergeneratie nog geen maand. Hooge temperatuur bespoedigt de
+ontwikkeling.
+
+Ofschoon een insekt in den poptoestand geene spijs opneemt, ademt
+het toch en verbruikt het aldus voortdurend stof, echter slechts
+eene geringe hoeveelheid, daar het dier zich slechts weinig beweegt
+(zie bl. 26). Vanwaar krijgt nu de pop haar voedsel, om dit verlies
+aan stof te dekken? In den larvetoestand neemt het insekt veel meer
+voedsel op dan het voor zijnen groei noodig heeft. Uit dit overschot
+vormen zich de reservestoffen, die in het zoogenoemde "vetlichaam"
+der larve worden afgezet. Gedurende den poptoestand worden deze
+reservestoffen gebruikt om de ademhaling te onderhouden. Daarom weegt
+eene pop onmiddellijk nadat zij uit de rups is ontstaan, meer dan
+eene pop, die binnenkort in vlinder zal veranderen.
+
+De larven en poppen zijn bij de onderscheiden insektensoorten zeer
+verschillend van vorm. Men onderscheidt de larven in: rupsen, ware
+larven en maden. De maden (fig. 123, b, c) zijn pootloos en hebben
+geen' duidelijk zichtbaren, met eene harde huid bekleeden kop. De
+ware larven hebben wèl een' harden kop, die van de overige deelen
+van den romp duidelijk te onderscheiden is; sommige larven hebben
+borstpooten (fig. 121), andere niet (fig. 128). Achterlijfspooten
+echter bezitten zij niet, hoogstens aan 't uiteinde van 't achterlijf
+een paar ongelede lichaamsaanhangselen. De rupsen (fig. 114, 120, a)
+hebben een' duidelijk zichtbaren, harden kop, 3 paar gelede borstpooten
+en een verschillend aantal ongelede achterlijfspooten. Men onderscheidt
+ware rupsen, die later in vlinders veranderen, en bastaardrupsen,
+die de jeugdtoestand van bladwespen zijn. De laatsten (fig. 124)
+hebben een' kogelronden kop en bezitten 6-8 paar achterlijfspooten;
+bij de eersten (fig. 119, 120, a) is de kop plat en bedraagt het aantal
+achterlijfspooten 2-5. De gang der rupsen staat in nauw verband met
+het aantal achterlijfspooten. Is dit aantal vrij groot en zijn dus
+verreweg de meeste lichaamsleden van pooten voorzien, dan blijft het
+geheele lichaam gedurende de beweging tamelijk wèl gestrekt. Bevinden
+zich echter alleen aan het achtereinde des lichaams achterlijfspooten,
+dan is het gansche middenlichaam pootloos en de voortbeweging geschiedt
+dan door dit pootlooze lichaamsdeel sterk te krommen. Dit is 't geval
+bij de zoogenoemde "spanrupsen", die slechts 2 paar achterlijfspooten
+bezitten (fig. 144, c).
+
+De poppen zijn òf door eene huid omgeven, die den omtrek der
+afzonderlijke lichaamsdeelen slechts onduidelijk doet doorschemeren
+(fig. 119, 120, c); òf zij hebben eene huidbekleeding, die ieder
+lichaamsdeel (ook de vleugels, pooten, sprieten, monddeelen en oogen)
+afzonderlijk omgeeft (fig. 121). De eersten noemt men bedekte, de
+laatsten onbedekte poppen.--Vele poppen zijn naakt (fig. 119, 121);
+andere zijn omgeven door eene cocon (fig. 120, b) of door de larvehuid
+(fig. 123, d). 't Laatste is het geval met de poppen van vele vliegen:
+als de made verpopt, blijft de huid van deze in samengeschrompelden
+toestand om de pop heen zitten. Eene cocon bestaat uit spinsel, 't
+welk als eene vloeistof in de spinklieren der larve zich vormt, door
+eene opening in de onderlip naar buiten treedt, vervolgens in draden
+wordt getrokken en vast wordt. Vele rupsen gebruiken haar spinvermogen
+niet slechts om eene cocon te maken, maar ook om nesten te vervaardigen
+of om eenen draad te spinnen, waaraan zij zich laten zakken.
+
+Men onderscheidt de klasse der Insekten in de volgende orden:
+1. Kevers of Schildvleugeligen, 2. Rechtvleugeligen, 3. Gaas- of
+Netvleugeligen, 4. Vliesvleugeligen, 5. Vlinders of Schubvleugeligen,
+6. Halfvleugeligen, 7. Blaaspooten, 8. Vliegen en Muggen of
+Tweevleugeligen, 9. Vlooien, 10. Luizen, 11. Spring- en Franjestaarten.
+
+
+
+Orde Schildvleugeligen of Kevers.
+
+Bijtende monddeelen (bl. 131). Een groot voorborststuk, dat met het
+middenborststuk zeer bewegelijk verbonden is. De voorvleugels vervormd
+tot harde "dekschilden", die in den rusttoestand alleen den kop, het
+voorborststuk, een klein driehoekig stukje van het middenborstuk (het
+"schildje") en soms het uiteinde van 't achterlijf onbedekt laten. De
+achtervleugels, die tot vliegen dienen, zijn in den rusttoestand onder
+de dekschilden samengevouwen.--Gedaanteverwisseling volkomen. Larven
+met harden kop, met of zonder borstpooten. Poppen onbedekt.
+
+Van de talrijke familiën noem ik de volgende.
+
+Loopkevers (fig. 125): slank met lange, dunne pooten, draadvormige
+sprieten, krachtige kaken.
+
+Zij loopen snel, vliegen meestal slecht of in 't geheel niet. Larven
+langwerpig. Volwassen kevers en larven houden zich op en in den grond
+op, en leven, met zeldzame uitzonderingen, van andere insekten. Over
+'t geheel nuttig.--
+
+Kortschildkevers: langwerpig, smal. Korte dekschilden, die het
+geheele achterlijf onbedekt laten. De larven gelijken veel op die
+der loopkevers. Volwassen kevers en larven voeden zich met levende
+insekten of met rottende organische zelfstandigheden.--
+
+Knotssprietigen hebben sprieten, welker laatste leden dikker zijn dan
+de eerste leden. Hiertoe behooren o. a. de aaskevers en doodgravers,
+die èn als volwassen dier èn als larve van doode dieren leven; de
+doodgravers begraven de krengen in den grond, alvorens er hunne eieren
+in te leggen. Enkele soorten van aaskevers worden èn als kever èn als
+larve wel eens schadelijk op bietenakkers. Tot de knotssprietigen
+behooren verder: de koolzaadglanskever, het frambozenkevertje,
+het bietenkevertje.--
+
+Bladsprietigen (fig. 126) zijn plompe kevers. Van hunne sprieten zijn
+de laatste 3-7 leden plat, bladvormig verbreed; zij vormen te zamen een
+knotsje. De larven ("engerlingen", fig. 121) zijn dik, krom gebogen;
+zij hebben borstpooten; zij leven in den grond, in vermolmd hout of
+in mest.--Hiertoe behooren o. a. de meikever en het rozenkevertje;
+ook de mestkevers en het vliegend hert.--
+
+Kniptorren zijn langwerpig, overal ongeveer even breed, met een zeer
+lang voorborststuk. De sprieten bestaan uit leden, die ongeveer
+driehoekig zijn ("zaagvormige sprieten"). Op den rug liggende,
+springen zij hoog op. Dit doen zij als volgt (fig. 127). Eerst buigt
+het dier zich zoodanig, dat kop en voorborststuk naar boven-, midden-
+en achterborststuk en achterlijf naar beneden gebogen zijn. Daarna
+licht het de neergebogen einden van 't lichaam weer op, waarbij
+de aanvankelijk omhoog gebogen verbindingsplaats tusschen voor-
+en middenborststuk met kracht op den grond komt, zoodat de tor
+door hare eigen veerkracht hoog opspringt. De buikzijde van het
+voorborststuk heeft aan het achtereinde een uitsteeksel, dat juist
+past in eene groeve, die in 't middenborststuk aanwezig is. Ligt
+de tor op den rug en buigt zij het midden van haar lichaam naar
+boven, dan drijft zij dat uitsteeksel uit de groeve; buigt zij het
+midden van het lichaam weer naar beneden, dan komt het uitsteeksel
+weer in de groeve terug.--De larven der kniptorren ("ritnaalden",
+"koperwormen") zijn dun, langwerpig, hard van huid, geelbruin van
+kleur, met korte borstpooten en een paar ongelede uitsteeksels aan
+'t laatste lid van het achterlijf.--Van sommige kniptorsoorten leeft
+de ritnaald van humus; andere ritnaalden echter zijn zeer schadelijk
+aan graan en vele andere kultuurgewassen.--
+
+Snuittorren (fig. 128) hebben een snuitvormig verlengstuk aan den kop,
+aan welks uiteinde de kaken staan. Met deze snuit boren zij gaten in
+stengels, takken, bloemen, vruchten en andere plantendeelen, soms om
+voedende stoffen daaruit op te nemen, soms om een gat te maken, waarin
+zij een ei leggen. De sprieten zijn bij vele soorten knievormig gebogen
+(fig. 128) en aan den snuit ingeplant. De snuittorren vliegen zelden,
+nooit anders dan in den paartijd. Er zijn echter soorten, die niet
+kunnen vliegen, daar de dekschilden met elkaar vergroeid zijn. Larven
+(fig. 128) pootloos, eenigszins gebogen.--Vele schadelijke soorten,
+als: erwtenkever, boonenkever, bladrandkever, appelbloesemkever,
+dennensnuittorren, graanklander.--
+
+Schorskevers zijn nauw aan de snuittorren verwant; de kop is vrij
+dik en eenigszins verlengd, zonder dat deze verlenging veel dunner
+is dan de kop zelf. De sprieten eindigen in een knopje.--De larven
+gelijken veel op die der snuitkevers.--De moederkever boort een gat
+door de schors en bast des booms tot aan het spint en graaft van dáár
+uit een of meer gangen ("moedergangen"), aan weerskanten waarvan
+zij hare eieren legt. De larven graven "larvengangen", welke voor
+'t meerendeel loodrecht op de moedergang staan, en die steeds wijder
+worden, naarmate de larve groeit. Aan 't einde van den gang verpopt
+de larve; en later boort zich de jonge kever door bast en schors heen
+naar buiten. Door het graven van kevers en larven wordt de verbinding
+tusschen bast en hout verbroken, bast en teeltweefsel grootendeels
+vernield. Verscheiden soorten zijn voor de houtteelt zeer schadelijk:
+dennenscheerder, iepenspintkever, enz.--
+
+Boktorren hebben zeer lange sprieten, die zij veelal naar achteren
+gebogen dragen, als een bok zijne horens. De pootlooze larven leven in
+'t hout. Sommige soorten (o. a. de populierboktor) zijn schadelijk.--
+
+Goudhaantjes of bladkevers (fig. 130) zijn gedrongen van vorm,
+aan de rugzijde bol. De larven leven voor 't meerendeel buiten op
+de bladeren van dezelfde gewassen, waarvan ook de kevers vreten;
+enkele soorten leven inwendig in plantendeelen; zij hebben drie paar
+pooten. Vele goudhaantjes hebben schitterende metaalkleuren. Tot deze
+familie behooren o. a. lelietorretje, aspergekevertje, elzenhaantje,
+Coloradokever, schildpadtorren, ook de springende aardvlooien.--
+
+Lievenheersbeestjes (fig. 131) zijn half bolvormig. De larven gelijken
+veel op die der goudhaantjes, maar hebben langere pooten. Zij eten,
+evenals de volwassen kevers, bladluizen.
+
+
+
+Orde Rechtvleugeligen.
+
+Monddeelen bijtend. Voorvleugels leerachtig; achtervleugels vliezig,
+in den rusttoestand onder de voorvleugels waaiervormig inééngeplooid
+(fig. 132). Gedaanteverwisseling onvolkomen (bl. 134).--Men
+onderscheidt loopende en springende rechtvleugeligen.
+
+Tot de loopende rechtvleugeligen behooren oorwormen en kakkerlakken
+(o. a. de gewone keukenkakkerlak of bakkerstor);--tot de springende
+rechtvleugeligen: de veldsprinkhanen (zonder sabelvormige legboor),
+de sabelsprinkhanen (met eene sabelvormige legboor bij de wijfjes), de
+krekels (rolrond of plat van lichaam, terwijl de twee vorige familiën
+meer hoog dan breed van lichaam zijn). Tot de veldsprinkhanen behooren
+de meesten der kleine sprinkhaantjes, welke op weilanden zoo algemeen
+zijn, maar ook de beruchte treksprinkhanen;--tot de krekels o. a. de
+huiskrekel (kriek, iem) en de zoo schadelijke veenmol (fig. 132).
+
+
+
+Orde Gaas- of Netvleugeligen.
+
+Monddeelen bijtend. Voor- en achtervleugels veel op elkaar gelijkend,
+met een sterk vertakt net van nerven (fig. 133). Gedaanteverwisseling
+onvolkomen of volkomen (bl. 134).
+
+Eene onvolledige gedaanteverwisseling hebben: de in warmere streken
+levende termieten; de haften en glazenmakers, welker larven in 't
+water leven (fig. 133). De volwassen glazenmakers dooden insekten,
+waaronder vele schadelijke;--de termieten zijn door hunne vernielzucht
+zeer bekend.
+
+Eene volledige gedaanteverwisseling doorloopen: de gaasvliegen,
+de schorpioenvliegen, de kokerjuffers. De gaasvliegen bezitten
+in den toestand van larve een paar zeer groote, doorboorde kaken,
+waarmee zij een ander insekt (meestal eene bladluis) aangrijpen,
+terwijl zij de lichaamssappen door de openingen in de kaken heen
+opslurpen. (Nuttig.) Tot de familie der gaasvliegen behoort ook de
+mierenleeuw (fig. 134), die als larve in een trechtervormig kuiltje
+in 't zand leeft, en verschillende insekten uitzuigt, welke in dit
+kuiltje vallen (vooral mieren).--De schorpioenvliegen dooden in de
+vlucht vele insekten.--De kokerjuffers leven als larven in 't water,
+en wel in kokertjes, die zij uit plantendeelen, stukjes steen of
+schelpen samenstellen.
+
+
+
+Orde Vliesvleugeligen.
+
+Bovenlip en bovenkaken niet verlengd (bl. 131), de laatsten tot
+bijten ingericht. Onderkaken en onderlip in de lengte gegroeid, bij
+sommige soorten een' soort van snuit vormend, geschikt om honig uit
+de bloesems te zuigen (fig. 135). Zijn deze laatstbedoelde monddeelen
+minder sterk verlengd, dan kunnen zij in ieder geval dienen voor
+'t oplikken van lichaamssappen uit aangebeten dieren (mieren)
+of uit plantendeelen (wespen). De bovenkaken dienen om te bijten:
+'t zij om houtdeelen stuk te maken, die voor 't bouwen der nesten
+worden gebruikt (wespen), 't zij om eene opening te maken in dieren of
+plantendeelen, waaruit zij daarna vocht oplikken (mieren, wespen), 't
+zij om bloemdeelen door te bijten, om aldus bij de honigbakjes te komen
+(brombijen).--Vleugels alle vier vliezig, met weinig of zeer weinig
+nerven.--Gedaanteverwisseling volkomen (bl. 134). Larven bij vele
+familiën madevormig, bij de bladwespen rupsvormig (bastaardrupsen).
+
+Het wijfje bezit eene legboor, die van zeer verschillenden bouw kan
+zijn, en die bij onderscheiden soorten (graafwespen) niet slechts voor
+het eierleggen maar ook voor verdediging dient; bij andere soorten
+dient zij slechts voor 't laatsbedoelde werk, en vindt het eierleggen
+plaats door de anale opening (bijen, wespen). De tot steekorgaan
+vervormde legboor wordt "angel" genoemd.--De bij andere insekten in
+'t achterlijf aanwezige klieren, welke eene kleverige zelfstandigheid
+afscheiden, die tot vasthechting der eieren aan bladeren, enz. dient,
+zijn bij de angeldragende vliesvleugeligen tot giftklieren vervormd.
+
+Vele vliesvleugeligen (alle graaf-, sluip-, gal-, bladwespen,
+ook vele soorten van bijen en wespen) leven alleen; anderen (alle
+mieren, vele bijen en wespen) vormen staten, welke soms uit duizenden
+individu's bestaan. In deze staten grijpt altijd eene verdeeling van
+den arbeid plaats in zoover, dat men naast de mannelijke en vrouwelijke
+voortplantingsdieren, die uitsluitend voor de voortplanting dienen,
+steeds onvruchtbare werkdieren of arbeidsters vindt: vrouwelijke
+individu's met voortplantingsorganen, die niet tot volkomen
+ontwikkeling zijn geraakt. Deze arbeidsters bouwen de woningen,
+kweeken de larven op en verdedigen den staat tegen den aanval van
+vreemde dieren; zij zijn dan ook in veel grooter aantal in elken
+staat aanwezig dan de voortplantingsindividu's.--
+
+Familie der bijen. Zeer verlengde ondertong kaken en onderlip, waarmee
+honig uit de bloemen wordt gezogen. Lichaam plomper en meer behaard
+dan dat van de wespen. De pootlooze larven worden met stuifmeel of
+met een mengsel van stuifmeel en honig gevoed. Voor 't vasthouden van
+het in de bloesems verzamelde stuifmeel dienen o. a. bij honigbijen
+en hommels de zeer verbreede scheenen der achterpooten en het eerste,
+bijzonder groote, lid van den voet dezer ledematen; vele andere bijen
+dragen aan den onderkant van het achterlijf stuifmeel mee.--De in
+staten levende bijen maken hare nesten van was (dat aan de buikzijde
+van de werkbijen in schilfers zich afscheidt), van zandkorrels,
+hout of deelen van bladeren.
+
+Bij de bestuiving van vele gewassen spelen de bijen eene gewichtige
+rol. Zie hierover het deeltje over Plantkunde.
+
+De honigbij zal elders uitvoeriger worden behandeld.--
+
+Familie der wespen. Monddeelen als bij de bijen. Ook
+angeldragend. Slank, weinig of niet behaard. Voorvleugels in den
+rusttoestand overlangs opgevouwen.
+
+De in staten levende wespen maken hare nesten uit eene soort
+van papier, hetwelk zij bereiden door hout- of bastdeelen fijn te
+kauwen. De werkwespen zoowel als de mannetjes sterven tegen den winter;
+alleen de bevruchte koninginnen overwinteren, en wel onder mos, in
+holle boomen en op andere verscholen plaatsen. In 't voorjaar begint
+iedere koningin met den bouw van een nest; tevens legt zij eieren
+en voedt zij de larven. Eerst later in 't jaar wordt zij bij den
+nestbouw en bij het voederen der larven bijgestaan door de intusschen
+uitgekomen werkwespen. (Bij de bijen overwinteren ook de arbeidsters,
+en sterven tegen den winter alleen de mannetjes).
+
+Vele wespen maken hare nesten in den grond; de landbouwer loopt kans,
+dat hij zulke nesten bij 't ploegen vernielt en dat hij en zijn paard
+dan door honderden wespen worden aangevallen. Vele wespensteken
+tegelijk kunnen doodelijk werken. (Middelen: afkoelende stoffen
+als geschaafde wortels of appels, koolbladeren;--inwrijven met
+salmiak;--een compres met loodazijn).--
+
+Familie graafwespen. Sommige soorten lijken zeer veel op gewone wespen;
+maar zij hebben de voorvleugels niet overlangs samengevouwen. De
+graafwespen vormen geene staten. Het wijfje graaft een gat in den
+grond, waarin zij een ei legt. Daarbij begraaft zij een insekt,
+'t welk tot voeding dient voor de te voorschijn komende larve. Opdat
+het te begraven insekt geen weerstand biede, maar ook niet in rotting
+overga, brengt de graafwesp het vooraf in een' toestand, waarin het
+geene willekeurige bewegingen kan uitvoeren. Tot dit doel steken
+de meeste soorten het gevangen insekt met den angel in 't lichaam
+en verwonden daarbij de zenuwknoopen (zie bl. 129); daardoor wordt
+het wel niet gedood, maar toch zoo goed als onbewegelijk.--Sommige
+graafwespen begraven rupsen (de rupsendooder), anderen snuittorren
+(de snuittordooder), weer anderen vliegen (de vliegendooder). Dat
+aldus vele soorten nuttig zijn, behoeft geen nader betoog (fig. 137).--
+
+Familie mieren. Zeer groote bovenkaken; onderkaken en onderlip niet
+snuitvormig verlengd. Arbeidsters ongevleugeld; de mannetjes en
+vruchtbare wijfjes hebben vleugels. Achterlijf met het borststuk
+verbonden door een steeltje. Alle vrouwelijke mieren, ook de
+arbeidsters, hebben giftklieren; sommige soorten hebben een' angel en
+steken op de wijze der bijen en wespen. Andere soorten echter missen
+den angel (bijv. de roode boschmier); deze bijten den vijand met de
+bovenkaken eene opening in de huid, krommen vervolgens het achterlijf
+en spuiten het vergift in de wonde.
+
+Alle soorten van mieren vormen staten. Gedurende 't grootste gedeelte
+des jaars vindt men in een mierennest slechts arbeidsters, larven en
+poppen; de voortplantingsdieren verschijnen in den zomer, en zijn
+vóór de intrede van het koude jaargetijde weer verdwenen. Op een'
+zonnigen dag vliegen zij in grooten getale uit. De bevruchte wijfjes
+laten zich op den bodem vallen en verliezen de vleugels, 't zij dat
+zij ze zich zelven uittrekken of dat zij haar worden uitgetrokken door
+de arbeidsters, welke hen naar haar nest meenemen, waar het eierleggen
+begint. De poppen van vele soorten zijn in eene cocon besloten; deze
+ingesponnen poppen worden dikwijls onder den naam van "miereneieren"
+als vogelvoer gebruikt.--De mierennesten bestaan uit dennenaalden of
+kleine takjes (roode boschmier), of zij worden in het inwendige van
+boomstammen (houtmieren) of in den grond (weidemier) aangelegd.
+
+Door het omwoelen van den bodem worden sommige soorten schadelijk;
+andere soorten echter doen nut door het dooden van rupsen en andere
+schadelijke insekten. De mieren houden veel van allerlei zoete stoffen;
+vooral likken zij gaarne het zoete vocht op, dat de bladluizen uit
+hare aarsopening afscheiden. Zij strijken de bladluizen met hare
+sprieten over het achterlijf om de afzondering van dit vocht te
+bevorderen. Het gebeurt zelfs dat de mieren ze naar plantendeelen
+overbrengen, waar ze het best gedijen en dat zij ze, telkens wanneer
+deze plantendeelen uitgezogen zijn en beginnen te verslappen, weer
+naar andere plantendeelen transporteeren. Soms houden zij de bladluizen
+in onderaardsche nesten, waar deze aan plan ten wortels zuigen.--
+
+Familie sluipwespen. De sluipwespen leggen hare eieren in larven of
+poppen van insekten; hare larven leven daar van het reservevoedsel,
+'t welk deze in haar lichaam hebben opgehoopt (zie bl. 136); eerst
+wanneer zij bijkans volwassen zijn en op 't punt van te verpoppen,
+verlaten zij het insekt, waarin zij huisden,--of wel zij verpoppen
+binnen dit insekt en komen later als volwassen sluipwesp naar
+buiten. In ieder geval veroorzaken zij den dood van het door hen
+bewoonde insekt.--Van sommige soorten leeft ééne larve, van anderen
+verscheiden larven in ééne insektenlarve of ééne pop. Fig. 138, A geeft
+eene afbeelding van eene koolrups, waaruit eene menigte sluipwesplarven
+naar buiten kruipen, die buiten de rups zich in eene geelachtige
+cocon inspinnen. De sluipwesp, welke daaruit later te voorschijn
+komt, is in C afgebeeld.--Eene sluipwespsoort kan slechts dàn zich
+sterk vermeerderen, wanneer het insekt, waarin zij woekert, in groot
+getal aanwezig is. Sluipwespen kunnen er dus niet veel toe bijdragen,
+eene insektenplaag te voorkomen, maar wèl om haar te doen ophouden.--
+
+Familie bladwespen. Lichaamsbouw gedrongen; het nooit zeer
+lange achterlijf begint niet, als bij de tot dusver behandelde
+vliesvleugeligen, met een smal gedeelte: het "dunne middeltje" der
+wespen ontbreekt. De legboor, die als zij niet wordt gebruikt, in het
+achterlijf is ingetrokken, heeft den vorm van eene zaag; zij dient
+om a. h. w. putjes in bladeren of andere plantendeelen te zagen,
+in welke de eieren worden gelegd. De larven zijn "bastaardrupsen"
+(zie bl. 138); deze dieren, die als gewone rupsen bladeren eten,
+buigen in rust gaarne haar lichaam C-vormig inéén; sommigen heffen,
+als zij worden verontrust, plotseling haar achterlijf omhoog en buigen
+het over den kop heen naar voren.--Als de bastaardrupsen volwassen
+zijn, spinnen zij zich, 't zij aan de planten, waarop zij leefden,
+'t zij in den grond, eene ovale cocon.--Voorbeelden: knollenbladwesp,
+bessenbladwesp (fig. 124), dennenbladwesp.
+
+
+
+Orde Vlinders of Schubvleugeligen.
+
+Monddeelen zuigend. Terwijl de verdere kaken zeer klein zijn gebleven,
+zijn de twee onderkaken zeer in de lengte gegroeid en vormen deze
+met elkaar eene spiraalvormig inéénrolbare buis, die "roltong" wordt
+genoemd (fig. 139, g), en waarmee honig uit de bloesems wordt opgenomen
+(fig. 140). De vleugels zijn alle vier vliezig en met eigenaardige
+schubbetjes (fig. 141), bezet, die oorzaak zijn van de soms zeer
+sprekende, soms meer doffe kleuren.--Gedaanteverwisseling volkomen
+(bl. 134). De larven zijn rupsen (zie bl. 137), de poppen zijn bedekt
+(bl. 138).--
+
+Familie dagvlinders (fig. 119). Lichaam slank en dun. Vleugels breed,
+in den rusttoestand omhoog geslagen, zoodat hunne rugvlakten tegen
+elkaar komen. Sprieten aan hun uiteinde knotsvormig verdikt.--De
+rupsen van de meeste soorten zijn weinig behaard; enkele met harde
+dorentjes bekleed.--Poppen naakt, hoekig.--Voorbeelden: Koolwitjes
+(fig. 119), koninginnepage, dagpauwoog.--
+
+Familie pijlstaartvlinders of avondvlinders (fig. 140). Lichaam forsch
+maar niet plomp. Vleugels lang en smal.--Rupsen onbehaard, doorgaans
+een horen op het laatste lid van 't achterlijf "pijlstaartrupsen",
+fig. 114).--Verpopping in den grond; geene cocon. Voorbeelden:
+dennenpijlstaart, doodshoofduil.--
+
+Familie spinners (fig. 142, 120). Plomp, zeer behaard. Sprieten bij
+de mannetjes van kamvormige aanhangselen voorzien; bij de wijfjes
+ontbreken deze aanhangselen of zij zijn klein. Hoewel de vleugels
+bij de meeste soorten vrij groot zijn, vliegen alleen de mannetjes
+flink. De wijfjes verwijderen zich doorgaans niet ver van de plaats,
+waar zij uit de pop zijn gekomen. Zij leggen dus de eieren dicht
+bij elkaar: veelal in hoopen tegen boomstammen aan of in reten van
+de schors, de ringelrupsvlinder in een' ring rondom een twijgje
+(fig. 142).--De rupsen, die bij vele soorten behaard zijn, leven dus
+in den aanvang in elkaars nabijheid; dikwijls spinnen zij een nest,
+waarin zij òf altijd (processierups) òf gedurende het eerste gedeelte
+van haar leven (ringelrups, bastaardsatijnvlinder) blijven.--De rupsen
+van de meeste soorten spinnen eene cocon, waarbinnen zij verpoppen
+(zijderups, ringelrups, bastaardsatijnvlinder); anderen spinnen slechts
+een weefsel van draden, tusschen welke de pop duidelijk zichtbaar is
+(nonvlinder, plakker). Voor hout- en ooftboomteelt zijn vele soorten
+schadelijk, voor den akkerbouw geen enkele soort.--
+
+Familie uilen (fig. 143). Een stevig, maar slank, glad behaard
+lichaam. Vleugels flink ontwikkeld, vooral de voorvleugels niet
+bijzonder breed. De uilen vliegen snel, dikwijls over dag, hoewel
+zij slechts bij nacht hare eieren leggen; verreweg de meeste soorten
+doen dit aan kruidachtige gewassen, en zij leggen meestal ieder
+eitje afzonderlijk.--Rupsen gewoonlijk onbehaard. Poppen doorgaans
+in den grond; geene cocon.--Vele soorten zijn voor den akkerbouw en
+den tuinbouw schadelijk (kooluil, grasrups, aardrups, gammarups),
+slechts enkele nadeelig voor de houtteelt (gestreepte dennenrups).--
+
+Familie spanrupsvlinders (fig. 144). Vlinders slank en dun van lijf,
+met groote, breede vleugels. Veelal traag. Van enkele soorten hebben
+de wijfjes geene (fig. 144, b) of slechts zeer kleine, voor 't vliegen
+onbruikbare vleugels. Gelijken op dagvlinders; maar nooit knotsvormige
+sprieten.--De rupsen zijn "spanrupsen" (zie bl. 138). Tot deze familie
+behooren de bessenspanrups en de voor de ooftboomteelt zoo schadelijke
+wintervlinders (fig. 144).--
+
+Familie bladrollers (fig. 145). Kleine vlindertjes met goed ontwikkelde
+vleugels. De rupsen leven in inééngerolde bladeren (van dáár de naam!),
+in 't inwendige van vruchten (de rups in de "wormstekige" appelen en
+die in de "wormstekige" pruimen) of van twijgen (dennenlotrups).--
+
+Familie motten (fig. 146). Zeer kleine vlindertjes met zeer smalle
+vleugeltjes, door een' franjezoom omgeven. Sommige soorten voeden
+zich met bladeren ("spinselmotten" in appelboomen en meidorens);
+anderen leven van gezolderd graan (korenmot); weer anderen van haren
+(kleer- en tapijtmotten) en andere doode zelfstandigheden.
+
+
+
+Orde Halfvleugeligen.
+
+De monddeelen zijn tot steken en zuigen ingericht; zij vormen
+alles te zamen een' zuigsnuit. Deze (fig. 147) bestaat uit een'
+geleden koker (onderlip), waarbinnen twee paar stekels gelegen zijn
+(de bovenkaken en de onderkaken), die aan hun uiteinde van tandjes
+zijn voorzien, met behulp van welke een gaatje in een plantendeel
+of in de huid van een insekt wordt gemaakt. Ook de bovenlip is in
+de lengte gegroeid.--Bij vele soorten van halfvleugeligen (land-
+en waterwantsen) zijn de voorvleugels voor een gedeelte leerachtig
+en taai, terwijl de buitenrand ervan evenals de achtervleugels
+vliezig is (fig. 148). Bij andere soorten (gevleugelde bladluizen,
+fig. 149) zijn voor- en achtervleugels beiden vliezig en van weinig
+nerven voorzien. Sommige soorten (weegluis, ongevleugelde bladluizen)
+hebben in 't geheel geene vleugels.--Gedaanteverwisseling onvolkomen
+(bl. 134).
+
+Tot de halfvleugeligen behooren o. a. de weegluis, de frambozenwants
+(die op kersen, aalbessen, frambozen leeft en aan deze vruchten haren
+afschuwelijken reuk meedeelt), verschillende soorten van waterwantsen
+(als de waterschorpioen, het bootsmannetje en de waterloopers);
+eindelijk de bladluizen en de schildluizen.--
+
+De bladluizen (fig. 149) hebben lange sprieten, dunne pooten en een'
+langen, dunnen zuigsnuit. Bij de zelfde soort vindt men gevleugelde
+en ongevleugelde exemplaren. In den herfst zijn er mannelijke en
+vrouwelijke dieren; de laatsten leggen vóór den winter de eieren,
+welke bestemd zijn om te overwinteren. De bladluizen, die in
+'t volgende voorjaar uit deze eieren te voorschijn komen, zijn
+allen wijfjes, die echter zonder voorafgaande bevruchting jongen
+ter wereld brengen, welke reeds dadelijk na de geboorte de kiemen
+van eene nieuwe generatie in zich bevatten. Het aantal jongen, door
+één wijfje ter wereld gebracht, en het aantal in één jaar elkander
+opvolgende geslachten is bij verschillende soorten zeer ongelijk. Er
+zijn soorten, bij welke een wijfje 80 tot 100 jongen voortbrengt,
+terwijl per jaar 9 tot 12 of meer generatiën elkaar opvolgen. In
+den herfst zijn er weer mannetjes en eierleggende wijfjes.--Daar
+de bladluizen gedurende haar gansche leven plantensappen zuigen,
+kunnen zij door haar buitengewoon sterk voortplantingsvermogen zeer
+schadelijk worden. Terwijl zij uit stengels en bladeren de sappen
+opzuigen, welke deze anders zelven voor den groei en de bloem- en
+vruchtvorming zouden hebben gebruikt, brengen zij hare jongen voort,
+die in de onmiddellijke nabijheid der moeder den zuigsnuit in het
+zelfde plantendeel inboren, en spoedig zelven beginnen zich voort
+te planten. Op deze wijze ontstaan bladluiskoloniën, die dikwijls
+uit honderden stuks bestaan. Een op deze wijze aangetast plantendeel
+schrompelt inéén; maar nu zouden ook de daarop zittende bladluizen
+sterven; vóór 't echter zoover is gekomen, zijn verscheiden exemplaren
+verhuisd. De derde generatie nl. bestaat gewoonlijk niet alleen
+uit ongevleugelde bladluizen, maar ten deele ook uit exemplaren,
+die na eenige vervellingen te hebben doorloopen, vleugels hebben
+gekregen; deze vliegen weg, zetten zich op eene andere plant neer
+en worden daar de stammoeders van nieuwe koloniën. Ook latere
+generatiën bestaan deels uit gevleugelde, deels uit ongevleugelde
+exemplaren.--Zoowel doordat de bladluizen vele vijanden hebben
+(spreeuwen, musschen, grasmusschen, enz., lievenheersbeestjes en
+hunne larven, gaasvlieglarven, zweegvlieglarven), als doordat zij
+door wind en regen soms in massa's gedood worden, komen zij slechts
+nu en dan, bepaaldelijk in droge zomers, in zóó groote scharen voor,
+dat zij de door haar bewoonde gewassen zoodanig beschadigen, dat de
+oogst er erg onder lijdt. Niet slechts door saponttrekking schaden zij
+den planten; ook doordat zij uit de aarsopening eene suikerhoudende,
+klevende vloeistof ("honigdauw") van zich geven, welke, als zij in
+kleine druppels op bladeren neervalt, een gedeelte van de huidmondjes
+der bladeren sluit en aldus de werkzaamheid van deze vermindert. Ook
+hechten zich op de met honigdauw bedekte plantendeelen gemakkelijk
+sporen van zwammen vast, welke door de lucht werden voortbewogen;
+zoo kan de honigdauw de voorlooper zijn van "roetdauw", "het zwart"
+en van andere door zwammen veroorzaakte plantenziekten.--
+
+De schildluizen zijn alleen in hare eerste jeugd in het bezit
+van pootjes, en dus in staat zich te verplaatsen. Weldra zuigen
+de larfjes zich met haren snuit aan een' twijg, een' tak of een'
+stam, bij uitzondering ook wel aan een blad of eene vrucht, vast. Dan
+ondergaan zij eene vervelling, waarbij zij hare pooten verliezen; ook
+wordt doorgaans haar lichaam aan den rugkant met een schild bedekt,
+dat bij sommige soorten als eene vervorming van de huid moet worden
+beschouwd, bij de meeste soorten echter uit eene waslaag bestaat, welke
+de huid afzondert. Het mannetje ontwikkelt zich onder zoo'n schild tot
+een van pooten en meestal ook van één paar vleugels voorzien diertje,
+dat zich in den volwassen staat over grootere of kleinere afstanden
+voortbeweegt. Het wijfje blijft haar geheele leven lang pootloos
+en onder het schild verscholen; als het gestorven is, blijft het
+schild de eieren bedekken, waardoor deze tegen winterkoude en regen
+beschut zijn. De mannetjes zijn veel kleiner dan de wijfjes. Voor
+den eigenlijken landbouw hebben de schildluizen geen beteekenis,
+maar op houtachtige gewassen en struiken (ooftboomen, wijnstok)
+vindt men vele schadelijke soorten.
+
+
+
+Orde Blaaspooten.
+
+Zeer kleine insekten met een' eigenaardigen kaaktoestel, waarmee zij
+de opperhuid van bladeren en bloemdeelen verwonden en deze deelen
+tevens uitzuigen.--De vier smalle vleugels hebben lange franje aan
+de randen; de voorvleugels zijn harder dan de achtervleugels. De
+uiteinden der pootjes dragen geene klauwen, maar blaasjes, die als
+zuignappen dienst doen.--Gedaanteverwisseling onvolkomen (bl. 134).--In
+sommige jaren vermeerdert zich de eene of andere soort zeer sterk; dan
+vliegen zij--vooral op zeer warme dagen--in grooten getale in zwermen
+rond.--Verschillende soorten zijn er bekend, die aan graanbloesems,
+aan jonge boonenplanten, aan vlasplanten, enz. schadelijk zijn.
+
+
+
+Orde Tweevleugeligen.
+
+Monddeelen in de lengte gegroeid, òf alleen tot zuigen (kamervlieg,
+vleeschvlieg, horzels, parasietvliegen) òf tot steken en zuigen
+(steekmuggen, dazen) ingericht.--Alleen de voorvleugels zijn
+ontwikkeld, de achtervleugels zijn gewoonlijk door een paar kleine,
+kolfvormige lichaampjes vervangen (fig. 151).--Gedaanteverwisseling
+volkomen (bl. 134). Larven altijd pootloos; de meesten hebben geen'
+duidelijk zichtbaren kop (maden); maar de kopdragende larven van
+de insekten dezer orde hebben bijtende monddeelen. Deze laatsten
+veranderen in bedekte poppen (bl. 138); de koplooze maden verpoppen
+binnen hare eigen larvenhuid.
+
+Familie der muggen (fig. 151). Lange, dunne sprieten; lange, dunne
+pooten; lichaam slank en dun. Van sommige soorten (steekmuggen,
+krieuwelmugjes) steken de wijfjes mensch en vee; de mannetjes zuigen
+geen bloed maar slechts dauw of andere druppeltjes vocht, welke zich
+op planten bevinden. Van andere soorten steken noch de wijfjes noch
+de mannetjes (galmuggen, langpootmuggen). Van de zoo lastige steek- en
+krieuwelmuggen leven de larven in stilstaand water; vandaar dat zij in
+vochtige jaren en in laaggelegen, slecht afwaterende streken 't meest
+voorkomen.--Van de langpootmuggen leven de grauwe larven ("emelten"
+of "grauwe wormen") òf in halfvergane organische stoffen òf op bouw-
+en weiland, van de wortels van grassen en granen. De soorten, welke
+'t laatste doen, zijn schadelijk (fig. 151.)--Galmuggen zijn klein,
+de meeste soorten slechts 1 à 3 mM. lang; de vleugels zijn vrij
+breed, behaard, de pooten en sprieten lang; de laatsten bestaan uit
+een zeer groot aantal leedjes, die op hun midden behaard zijn. Het
+wijfje heeft eene legboor, waarmee zij hare eitjes in plantendeelen
+legt. Doorgaans ontstaat op de plaats, waar het eitje gelegd is, eene
+opzwelling van het plantendeel: soms een ware gal (beukengalmug),
+soms eene zeer kleine opzwelling, gepaard met abnormalen groei der
+aangrenzende deelen. Tot de schadelijke galmuggen behooren o. a. de
+gele tarwegalmug, de Hessische mug, de erwten- en de koolzaadgalmug.--
+
+De familie der dazen of bremsen bestaat uit groote of middelmatig
+groote vliegen met een stevig gebouwd lichaam, een' flink gebouwden
+kop, een plat achterlijf en stevige pooten. De wijfjes zuigen bloed
+en worden door hare steken lastig voor mensch en dier. De larven
+leven in den grond en zijn onschadelijk.--Paardendaas, runderdaas,
+regendaas, goudoogdaas.--
+
+De familie der roofvliegen zijn meer slank en dun dan de dazen,
+met welke zij overigens den stevigen bouw en de flinke pooten gemeen
+hebben. Zij dooden vele insekten, die zij uitzuigen; den mensch en
+de huisdieren laten zij met rust.--
+
+Familie zweefvliegen. Stevig gebouwd, vrij breed. Meerendeels levendig
+gekleurd, met zwarte en gele banden op het achterlijf. Zij houden
+zich soms een' tijd lang op eene bepaalde plaats in de lucht staande
+of zwevende, waarbij zij de vleugels zeer snel op en neer slaan. De
+larven van enkele soorten leven in bollen van planten (uienzweefvlieg,
+narcisvlieg); die van andere soorten in vuil water ("gootmaden");
+de meesten echter leven op bladeren te midden van bladluizen, die
+zij uitzuigen.--
+
+Ware vliegen hebben een' zuigsnuit, niet geschikt om te steken. In
+hoofdzaken komen zij met de zwarte kamervlieg in bouw overeen. Behalve
+deze laatste, welker made in mest leeft, behooren tot deze familie:
+de blauwe bromvlieg en de vleeschvlieg, welker maden in gekookt of
+rauw vleesch leven,--de schapenvlieg, die als made in de huid en in de
+daaronder gelegen deelen van 't schaap parasiteert,--de bloemvliegen,
+welker maden òf in mest òf in planten leven (bijv. koolvlieg,
+uienvlieg, bietenvlieg),--de groenoogen, die als made in grasachtige
+gewassen parasiteeren (halmvlieg, fritvlieg),--de parasietvliegen,
+welker maden zich in levende rupsen ontwikkelen, en die in de
+huishouding der natuur dezelfde rol spelen als de sluipwespen (zie
+bl. 153),--de horzels (fig. 123), die als made in de maag of den darm
+(paardenhorzel), in de neusholte (schapenhorzel) of onder de huid
+(runderhorzel) van verschillende dieren parasiteeren.--
+
+Luisvliegen. Lichaam plat; huid leerachtig, taai. Kromgebogen
+voorpooten, geschikt voor 't klauteren in de haren van de dieren,
+waarop zij parasitisch leven en welker bloed zij zuigen. Sommige
+soorten (paardenluisvlieg) hebben twee vleugels; andere zijn
+ongevleugeld en lijken dan zeer veel op luizen (de zoogenaamde
+"schapenluis" of "schapenteek", die eigenlijk schapenluisvlieg moet
+worden genoemd, daar er bovendien eene ware schapenluis en eene ware
+schapenteek bestaan). Niet slechts komt bij de luisvliegen de made
+reeds binnen het moederlichaam uit het ei te voorschijn (dit is ook
+bij enkele andere insekten 't geval, o. a. bij de schapenhorzel
+en bij de grauwe vleeschvlieg!); maar de enkele made, die tot
+ontwikkeling komt, wordt volwassen geboren en verpopt onmiddellijk
+na hare geboorte. Terwijl de meeste insekten slechts éénmaal zich
+voortplanten en daarna sterven, herhaalt zich de voortplanting bij de
+luisvliegen. Telkens verlaat zoo'n insekt, om eene made ter wereld
+te brengen, het dier, waarop het leeft; de made wordt dan in eene
+reet tusschen planken, in een gaatje in den grond of op eene andere
+beschutte plaats geboren.
+
+
+
+Orde Vlooien.
+
+Ongevleugeld. In de lengte gegroeide monddeelen, geschikt om te
+steken en bloed te zuigen. Geen vleugels. Springpooten. Eene volkomen
+gedaanteverwisseling (bl. 134): larve met een' duidelijken kop, maar
+pootloos; pop onbedekt. De larve van de gewone menschenvloo leeft
+in de reten van den vloer of op eene andere verscholen plaats. De
+vlooien zijn tijdelijke parasieten.
+
+
+
+Orde Luizen.
+
+Lichaam plat, ongevleugeld. Monddeelen op een snuitvormig aanhangsel
+gezeten; de monddeelen zelve echter zijn zuigend (ware luizen, die
+bloed zuigen) of bijtend (vacht- of haarluizen, die stukjes haar of
+huidschilfers eten). De luizen hebben kleine enkelvoudige oogjes of
+zijn geheel blind. Voorpooten gekromd, geschikt om ermee door haren
+te klauteren. Geene gedaanteverwisseling.
+
+
+
+Orde Spring- en Franjestaarten.
+
+Kleine, ongevleugelde, met schubbetjes of haartjes bedekte insekten,
+met bijtende monddeelen. Geene gedaanteverwisseling. Aan het uiteinde
+van 't achterlijf òf draadvormige aanhangselen (franjestaarten) òf
+een gaffelvormig verdeelde staart, die langs de buikzijde van het
+lichaam naar voren wordt gestoken en voor 't springen gebruikt wordt
+(springstaarten).--Tot de franjestaarten behoort o. a. de suikergast;
+tot de springstaarten behooren de geslachten Podura, Smynthurus, enz.
+
+
+
+
+KLASSE II. DUIZENDPOOTACHTIGEN.
+
+
+Deze ademen door luchtbuizen (bl. 129). Het lichaam bestaat uit een'
+kop en een groot aantal aan elkaar gelijke leden, die allen ledematen
+bezitten (fig. 112 op bl. 127). Één paar sprieten.--Men onderscheidt:
+1º. de eigenlijke duizendpooten, die aan elk lichaamslid één paar
+pooten hebben, en die in 't bezit zijn van monddeelen, welke voor
+roof geschikt zijn, 2º. de millioenpooten met twee paar pooten
+aan ieder lichaamslid, en monddeelen, die geschikt zijn voor 't
+eten van humusachtige zelfstandigheden en van plantendeelen. Tot de
+millioenpooten behooren de zoogenaamde "oprollers", die zich gaarne
+spiraalvormig inéénrollen. Sommige soorten van oprollers eten kiemende
+zaden (bietenzaad, erwten) of saprijke plantendeelen (aardappelen,
+knollen, wortelen).
+
+
+
+
+KLASSE III. SPINACHTIGEN.
+
+
+De spinachtigen ademen--voorzoover zij behalve de huid nog
+afzonderlijke ademhalingsorganen hebben--door tracheeën of door
+zoogenoemde "longzakken", die slechts eene wijziging van tracheeën
+zijn. Het lichaam bestaat hoogstens (zooals bij de ware spinnen)
+uit twee lichaamsafdeelingen, welke ieder voor zich ongeleed zijn:
+kopborststuk en achterlijf (fig. 154). Terwijl het laatste lichaamsdeel
+geene ledematen heeft, bezit het eerste als aanhangselen de vergift
+uitstortende monddeelen, alsmede 4 paar pooten.
+
+Er zijn echter ook spinachtigen (de mijten, fig. 155), bij welke ook
+'t kopborststuk en 't achterlijf nog weer tot één ongeleed lichaam
+vereenigd zijn, zoodat het dier nog slechts door de gelede pooten
+als een Geleed dier te herkennen is (zie bl. 127).
+
+Tot de spinachtigen behooren o. a. de volgende orden: ware spinnen,
+schorpioenen, langpootspinnen of hooiwagens, mijten.
+
+De ware spinnen zijn, voorzoover zij òf rustig in hare web zittende
+òf de prooi achtervolgende, schadelijke of lastige insekten vangen,
+eenigszins nuttig.
+
+Tot de mijten behooren o. a. de kaasmijt, die op harde soorten van kaas
+bij duizenden kan voorkomen, en de kaas in een poeder verandert,--de
+meelmijt, die zich sterk vermeerdert in meel, dat op eene warme,
+vochtige plaats bewaard wordt,--de schurftmijten, waarvan verschillende
+soorten bij onderscheiden dieren en ook bij den mensch eene huidziekte
+kunnen veroorzaken,--de teken, die gewoonlijk op den grond leven,
+maar soms tegen struiken en kruidachtige planten opklimmen, om van
+deze op honden, schapen, runderen, enz., ook wel op den mensch, over
+te gaan, waaraan zij zich vast hechten, en dien zij bloed afzuigen.
+
+
+
+
+KLASSE IV. SCHAALDIEREN.
+
+
+De schaaldieren ademen door kieuwen; de meesten leven dan ook in
+het water, en de landschaaldieren (sommige pissebedden) houden zich
+steeds op eenigszins vochtige plaatsen op. Huid hard en dik, met
+kalkafzetting. Twee paar sprieten.--Voorbeelden: kreeften, krabben,
+pissebedden.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING III. WORMEN.
+
+
+Wormen zijn tweezijdig-symmetrische (bl. 32) dieren, die als buitenste
+bekleeding een' huidspierzak hebben. Onder de opperhuid namenlijk,
+die niet verhard is, bevindt zich eene laag, welke niet uitsluitend uit
+de leerhuid bestaat, maar aan welker samenstelling steeds spiervezels
+deelnemen, die aan de binnenzijde van de huid zijn gelegen. De wormen
+bewegen zich voort door de verschillende afdeelingen van den aldus
+gevormden huidspierzak samen te trekken en weer te ontspannen.
+
+Bij sommige wormen werken tot deze voortbeweging ook pootjes mee, bij
+anderen niet; maar in elk geval spelen deze pootjes, welke altijd
+ongeleed zijn, daarbij eene ondergeschikte rol. Sommige wormen
+bezitten zuignappen, waarmee zij zich vastzuigen, en het lichaam
+bijtrekkend, zich voortbewegen.--Er zijn gelede wormen (regenworm,
+lintwormen) en ongelede (spoelwormen, leverbot). Bij de gelede wormen
+is de graad van zelfstandigheid der leden zeer verschillend. Bij vele
+lintwormen kan men ieder lid als een zelfstandig dier beschouwen; want
+ieder lid leidt een' tijd lang een zelfstandig leven. Zóó groot is de
+zelfstandigheid der leden van een' regenworm niet; deze leden blijven
+altijd een geheel uitmaken.--Tot de Wormen behooren verscheiden, zeer
+uitéénloopende groepen. Ik vermeld slechts de klassen der ringwormen,
+spoelwormen en platwormen.
+
+
+
+Klasse Ringwormen.
+
+Gelede wormen met een rolrond lichaam en met voetstompjes,
+welke langere of kortere borsteltjes dragen; echter kunnen ook
+de voetstompjes ontbreken en dan zitten de borstelbundeltjes in
+groeven. Dit laatste is 't geval bij de regenwormen, bij welke alleen
+bij vergrooting de borstelbundeltjes zichtbaar zijn. De regenwormen
+zijn hermaphrodiet; d. i. men vindt mannelijke en vrouwelijke
+geslachtsorganen bij één en 't zelfde individu. De regenwormen komen
+hoofdzakelijk op eenigszins waterhoudenden humusgrond voor, althans
+niet op zeer armen zandgrond en in leem. Nu en dan komen zij met hunne
+gangen aan de oppervlakte, om de stoffen, welke onverteerd uit de door
+hen ingeslikte aarde en uit de door hen opgenomen plantendeelen zijn
+overgebleven, in den vorm van eigenaardige hoopjes weer af te geven. De
+gangen loopen meestal scheef, bij uitzondering ook wel recht naar
+beneden in den grond, tot op eene diepte van 2 1/2 Meter en meer. Zij
+eindigen in eene verwijding, waarin de worm ineengerold, den winter
+doorbrengt, nadat hij de uitmonding van den gang met een prop van
+bladeren, takjes, stroo of papier heeft dichtgestopt.--De regenworm
+voedt zich hoofdzakelijk met de organische stoffen, welke zich in
+humusrijken grond bevinden; maar hij neemt ook bladeren van kool, uien
+en andere planten, vooral van kiemplantjes (in 't bijzonder die van
+bieten) op. Hij trekt deze plantendeelen ongeveer 5 cM. diep in zijne
+gangen, en bevochtigt ze daar met eene zure, door hem uitgescheiden
+vloeistof, waardoor ze eenigszins worden aangetast alvorens te worden
+opgenomen. Wèl doen de regenwormen, doordat zij aldus kiemplanten
+vernielen, eenige schade, maar gewoonlijk zeer plaatselijk. In ieder
+geval weegt die schade op verre na niet op tegen het nut, dat zij
+teweeg brengen door het graven van hunne gangen. Daardoor toch kan
+de lucht veel beter in alle deelen van den grond binnendringen, wat
+voor het plantenleven van het hoogste gewicht is. Nog op andere wijze
+worden de regenwormen in den grond voor het plantenleven nuttig,
+vooral door hun groot getal. Darwin heeft uitgerekend dat in vele
+streken elk jaar op iedere Hektare gronds een gewicht van 25000
+Kgr. aarde het lichaam der regenwormen passeert en aldus uit de
+diepte naar de oppervlakte wordt gebracht; zoodat de geheele aan de
+oppervlakte liggende, humus bevattende laag in weinige jaren hunnen
+darm gepasseerd heeft. Zij praepareeren aldus op uitstekende wijze
+den bodem voor den plantengroei, daar zij de verschillende deelen
+er van telkens weer met de lucht in aanraking brengen. Zij brengen
+alle steentjes naar beneden, want zij brengen de door hen opgeworpen
+aardhoopjes naar boven; en deze bevatten natuurlijk alleen steentjes,
+die klein genoeg zijn om den darm der regenwormen te passeeren. Zij
+mengen, evenals de tuinman, de bovendeelen goed dooréén, en zij
+begraven in minder tijd dan men zou kunnen vermoeden, de voorwerpen,
+welke aan de oppervlakte mochten liggen (beenderen, schelpen, doode
+dieren, bladeren), uit welke spoedig weer plantenvoedsel gevormd wordt.
+
+
+
+Klasse Spoelwormen.
+
+Lichaam ongeleed, rolvormig, naar de uiteinden toe versmald. Geen
+pootjes en borstels aanwezig.--Onder de Spoelwormen heeft men groepen,
+welker vertegenwoordigers allen in dieren parasiteeren; andere,
+die in den grond of in planten leven. De in dieren parasiteerende
+Spoelwormen ontwikkelen zich allen met verhuizing; d. i. één en
+dezelfde worm brengt niet zijn geheele leven in 't zelfde dier door,
+maar gaat--wanneer het dier, waarin hij leeft, door een ander wordt
+opgegeten, in dit laatste over, of brengt een deel zijns levens in
+'t water door om later parasiet te worden. Het spreekt van zelf,
+dat zulke spoelwormen, die zich met verhuizing ontwikkelen, veel
+kans hebben, dat zij niet terecht komen juist in de diersoort,
+waarin zij kunnen leven; zal de soort niet uitsterven, dan is dus het
+voortbrengen van een groot aantal eieren noodig.--De in planten levende
+spoelwormen verhuizen hoogstens van den bodem naar de plant, die erop
+groeit en van deze terug naar den bodem; de kans van te verdwalen,
+zoodat zij niet tot verdere ontwikkeling zouden kunnen geraken, is
+veel geringer. Uit het bovenstaande zal dus duidelijk zijn geworden,
+waarom de in dieren parasiteerende spoelwormen een groot getal eieren
+leggen, die dus zeer klein moeten zijn, terwijl de in planten of in
+den grond levende soorten een kleiner getal betrekkelijk groote eieren
+leggen. Vermeerderen zich de in planten woekerende soorten sterk,
+dan is dit vooral toe te schrijven aan het groote aantal generatiën,
+dat elkander per jaar opvolgt, niet zoo zeer aan het buitengewoon
+groote aantal eieren, door ieder dier gelegd.
+
+Ik noem hier slechts enkele belangrijke soorten.
+
+a. Spoelwormen, die in dieren parasiteeren: vele soorten van
+darmspoelwormen bij den mensch en bij vele huisdieren;--de spoelworm,
+die in de luchtpijp der schapen en die, welke in de luchtpijp der
+runderen leeft;--de trichine, die als larve in de spiervezels van het
+varken gevonden wordt, en dus, wanneer een mensch zulk met trichinen
+besmet rauw of onvoldoend gekookt varkensvleesch eet, in den darm van
+den mensch overgaat. Daar, in den darm, wordt de trichine volwassen
+en plant zij zich voort; de jonge trichinen, die bij duizenden worden
+voortgebracht, doorboren den darmwand en vestigen zich later in de
+spieren van den mensch. De trichine kan oorzaak worden van eene zeer
+gevaarlijke ziekte bij den mensch.
+
+b. Spoelwormen, die in planten woekeren: het stengelaaltje (oorzaak
+van eene eigenaardige ziekte in rogge, haver, uien, boekweit, klaver,
+enz.);--het tarweaaltje (oorzaak dat zwartwandige gallen ontstaan
+op de plaats, waar bij een normale plant de tarwekorrels in de aar
+zitten);--het bietenaaltje (oorzaak van eene ernstige ziekte in de
+suikerbieten, in haver en eenige andere planten.
+
+
+
+Klasse Platwormen.
+
+Een plat, dikwijls bladvormig lichaam; doorgaans geene lichaamsholte:
+de ruimte tusschen de inwendige organen en den huidspierzak wordt
+door eene sponsachtige zelfstandigheid aangevuld.--Hiertoe brengen
+wij de Lintwormen en de Zuigwormen.
+
+
+
+Orde Lintwormen.
+
+Den lichaamsbouw van een' lintworm kan men uit fig. 157 leeren
+kennen. Men onderscheidt een zeer kleinen "kop", die zich naar
+achteren toe voortzet in een' nog smalleren "hals",--verder een zeer
+groot aantal leden, van welke de eersten zeer smal en kort en de
+volgenden grooter zijn, naarmate zij verder van den kop verwijderd
+zijn. In den aanvang bestaat de lintworm uit niets anders dan den kop,
+die zich met zuignappen of dergelijke organen aan den wand des darms
+vasthoudt. Later groeit het achtereinde van den kop in de lengte en
+vormt zóó den zoogenoemden "hals"; spoedig echter vormt zich op een'
+kleinen afstand van het uiteinde van dezen hals een dwarswand. Daardoor
+wordt alzoo het eerste lid afgesnoerd, dat aan den hals bevestigd
+blijft, tot weer een nieuw lid, onmiddellijk vóór het eerstgevormde,
+zich afzondert. Op gelijke wijze vormt zich ieder volgend nieuw
+lid. Die, welke zich bevinden op den grootsten afstand van den kop,
+zijn de oudste leden. Ieder lid bezit zijne eigen geslachtsorganen,
+zoowel mannelijke als vrouwelijke; ieder lid groeit zelfstandig en
+wordt op een' bepaalden tijd geslachtsrijp, terwijl de dichter naar den
+kop toe gelegen leden dit nog niet zijn. Zoodra een lid volgroeid is,
+laat het los, verlaat (gewoonlijk met de uitwerpselen) den darm van
+'t dier, waarin de lintworm leeft, en kruipt weg, soms over groote
+afstanden; later barst het, zoodat de eieren vrij raken. Een lid van
+den lintworm moet dus als een afzonderlijk dier worden beschouwd,
+hoewel toch de leden, zoolang zij aan elkaar bevestigd zijn, te zamen
+een geheel uitmaken.
+
+De kop kan, gelijk blijkt uit hetgeen boven werd gezegd, in 't
+geheel niet worden vergeleken met den kop van een ander dier; hij
+heeft geenen mond. De lintworm heeft trouwens ook geenen darm: kop
+en leden nemen ieder voor zich de verteerde voedende stoffen op,
+welke in den darm, waarin zij leven, aanwezig zijn; deze voedende
+stoffen dringen osmotisch door den lichaamswand van den lintworm. Aan
+den top van den kop vindt men ter bevestiging aan den darmwand
+zuignappen en bij sommige soorten ook een' krans van haakjes
+(fig. 157, B).--Het aantal eieren, 't welk een lid voortbrengt,
+kan tienduizenden bedragen. Wanneer deze eieren beginnen te rijpen,
+soms reeds eerder, zondert zich het lid van de overige leden af; het
+verlaat den darm, hetzij passief met de uitwerpselen, of actief door
+eruit te kruipen. Zoo'n lintwormlid, naar buiten gekomen, kruipt als
+eene slak verder en hecht zich dikwijls vast aan de eene of andere
+plant. Nu laat het zich hooren, dat zeer licht een lintwormlid of
+althans eenige door zoo'n lid afgezonderde eieren door een grazend dier
+kunnen worden opgenomen. Slechts dàn wanneer een lid of de eieren van
+eene bepaalde lintwormsoort in den darm van een bepaald dier geraken,
+kunnen de eieren tot verdere ontwikkeling komen. Het spreekt dus van
+zelf dat slechts een betrekkelijk gering aantal eieren tot verdere
+ontwikkeling geraakt; maar de sterke voortplanting is de oorzaak,
+dat in elk geval de soort niet uitsterft.--Wanneer nu een lid (of de
+eieren van een lid) in den darm van een' geschikten hospes te recht
+komt, dan worden het lid en de eischalen (of de eischalen alleen) in
+de maag of den darm verteerd, en de larven komen te voorschijn. Deze
+(fig. 158, a) zijn rond, glashelder, natuurlijk mikroskopisch klein,
+en bezitten drie paar haakjes, met behulp van welke zij alras den
+darmwand doorboren, zoodat zij spoedig in de bloedvaten komen; de
+bloedstroom voert ze dan naar alle mogelijke deelen des lichaams. Al
+naar de soort van lintworm, waarvan de larve afkomstig is, vestigt
+zij zich in 't eene of het andere orgaan van den hospes. Zoo kan de
+larve van de eene soort slechts tusschen de vezels van eene spier
+tot verdere ontwikkeling komen, die van eene andere soort nergens
+anders dan in hersenen of ruggemerg.--Komt zij in een orgaan terecht,
+dat voor hare verdere ontwikkeling niet geschikt is, dan blijft zij
+daar klein en sterft weldra; maar komt zij in een geschikt orgaan,
+dan ondergaat zij de volgende veranderingen. Zij verliest daar hare
+haken en verandert in eenen van binnen hollen "blaasworm", die groeit,
+tot hij de voor de soort normale grootte heeft bereikt. Intusschen
+vormt zich eene instulping aan de binnenzijde van den blaasworm
+(fig. 158, b), die in ieder opzicht op een' lintwormkop gelijkt;
+zij heeft zuignappen, bij sommige soorten ook een' hakenkrans,
+maar aan de binnenzijde in plaats van aan den buitenkant. Later--'t
+zij reeds in den door den blaasworm bewoonden hospes, 't zij nadat
+de blaasworm met diens vleesch in den darm van een ander dier is
+overgebracht--trekt zich de blaas eenigszins samen; zij kan dus niet
+meer de vloeistof bevatten, waarmee zij gevuld is, en zoo wordt de
+instulping omgestulpt, als een vinger van eenen handschoen, zoodat de
+zuignappen aan den buitenkant komen. Zoo is dan de kop van den lintworm
+ontstaan, waaraan nog alleen maar de blaas bevestigd is (fig. 158,
+c). Deze laatste wordt spoedig verteerd; de kop beweegt zich met
+behulp van de zuignappen aan den binnenkant van den darm, groeit in
+de lengte en snoert weldra zijn eerste lid af, 't welk spoedig door
+een tweede gevolgd wordt, enz.--Zoolang het dier, waarin de blaasworm
+leeft, niet door een ander dier wordt opgegeten, blijft de blaasworm,
+zonder het vermogen tot verdere ontwikkeling te verliezen, soms jaren
+lang op denzelfden ontwikkelingstrap staan.--De levensgeschiedenis
+van sommige lintwormen verschilt in bijzonderheden eenigszins van die,
+welke boven werd beschreven. Steeds echter heeft iedere lintwormsoort
+twee diersoorten noodig om hare geheele geschiedenis te doorleven. Zoo
+leeft de lintworm Taenia solium in den darm van den mensch; de
+blaasworm, die er bij behoort, leeft tusschen de spiervezels van
+het varken en veroorzaakt bij dit dier de zoogenaamde "gortigheid"
+of "vinnigheid";--. de lintworm Taenia saginata leeft insgelijks in
+den darm van den mensch, maar de daarbij behoorende blaasworm in 't
+vleesch van 't rund;--de lintworm Taenia Coenurus leeft in den darm
+van den hond, de daarbij behoorende blaasworm in de hersenenholte
+van het schaap, dat door dezen parasiet de "draaiziekte" krijgt.
+
+
+
+Orde Zuigwormen.
+
+Plat, tong- of bladvormig, ongeleed; parasiteerend in dieren of ook
+wel buiten op dieren (in dit geval echter uitsluitend op visschen of
+schaaldieren). Aan de buikzijde des lichaams zijn zuignappen geplaatst;
+bij de in andere dieren parasiteerende soorten nooit meer dan 1 of
+2.--Een darm, die zich in twee takken verdeelt, welke blind eindigen en
+bij sommige soorten zelven weer blindzakken hebben; in ieder geval geen
+anale opening.--Bijkans alle zuigwormen zijn hermaphrodieten, die zich
+zelven bevruchten.--De levensgeschiedenis van de meeste zuigwormsoorten
+is nog meer samengesteld dan die der lintwormen; zij geschiedt ook met
+verhuizing.--Ik noem slechts ééne zeer bekende soort, nl. de leverbot,
+die in de galgangen van schaap en rund (minder van paard en varken)
+parasiteert en daardoor oorzaak wordt dat geen gal in den darm komt,
+zoodat de spijsvertering en dus de voeding der inwendige deelen niet op
+voldoende wijze plaatsgrijpen, waardoor soms duizenden schapen sterven.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING IV. WEEKDIEREN.
+
+
+Deze hoofdafdeeling, tot welke de oesters, slakken, inktvisschen
+behooren, wordt gevormd door ongelede dieren zonder geraamte,
+welker lichaam in aanleg altijd tweezijdig symmetrisch is, hoewel
+het bij sommige soorten gedurende den verderen groei in sterke
+mate zich vervormt. Vooral is dit het geval bij die slakken (de
+"huisjesslakken"), welke in een spiraalvormig huisje zijn ingesloten,
+en bij welke ook het grootste gedeelte van het lichaam spiraalvormig
+gewonden is. De huidbekleeding der Weekdieren is zeer eigenaardig. Op
+eene bepaalde plaats van 't lichaam vormt zich een grootere of
+kleinere huidplooi of huidlap (de "mantel"), welke eene bepaalde
+ruimte, de "mantelholte", naar de functie ook "ademhalingsholte"
+genoemd, omsluit. Deze mantel zondert bij de meeste Weekdieren eene
+kalkmassa af, 't zij aan den buitenkant, 't zij aan den binnenkant. Bij
+de meeste Weekdieren grijpt deze kalkafzetting aan de buitenoppervlakte
+plaats; zoo ontstaat eene schaal of schelp (huisjesslakken, oester). In
+andere gevallen vormt zich de schaal aan de binnenzijde des mantels
+(inktvisch, sommige naakte slakken), of er ontstaat slechts eene
+ophooping van kalkkorrels (andere naakte slakken.)
+
+In fig. 160 is eene schematische voorstelling gegeven van
+de loodrechte doorsnede door 't lichaam van een schelpdier of
+mosselachtig Weekdier. Het lichaam L wordt omgeven door de huid,
+die bij m den "mantel" vormt, welke de schalen S afzondert, die bij b
+met elkander bewegelijk geleed zijn. In de mantelholte bevinden zich
+de kieuwen k. Aan den benedenkant van het lichaam vindt men den uit
+spieren bestaanden voet V, die voor opzwelling vatbaar is en aldus
+tusschen de beide schelpen door naar buiten kan treden. Deze voet is
+bij de onderscheiden schelpdieren ongelijk van vorm, maar dient toch
+steeds voor voortbeweging (graven, zwemmen, springen).--In fig. 161
+is eene slak in doorsnede schematisch voorgesteld. In 't algemeen
+onderscheidt men daar dezelfde organen als in fig. 160; maar de
+mantel m is er kleiner en overdekt niet den voet (V), die aan de
+onderzijde plat is en altijd voor voortkruipen dient, (m' is daar de
+"mantelholte").--De voornaamste klassen der Weekdieren zijn 1º. de
+Koppootigen, 2º. de Buikpootigen of Slakkken, 3º. de Schelpdieren.
+
+
+
+De Koppootigen hebben een' kop, die scherp van de rest des lichaams is
+afgezonderd, en waarop, rondom de aan den kop geplaatste mondopening,
+van zuignappen voorziene vangarmen geplaatst zijn. (Vb. inktvisschen,
+nautilus, papiernautilus.)
+
+De Buikpootigen of Slakken hebben een' kop, die (ongelede) voelhorens
+alsmede de oogen draagt; deze laatsten staan bij vele slakken op
+den top der voelhorens. De voet is aan de buikzijde afgeplat en
+dient om te kruipen. De mantel is gewoonlijk klein en bedekt slechts
+de rugzijde des diers, doorgaans slechts een deel daarvan. Ook de
+meestal spiraalvormig gewonden schelp ("horen") omhult dus slechts
+een gedeelte van 't lichaam; echter kan toch de geheele rest van
+'t lichaam in dezen horen zich terugtrekken.--De slakken hebben wel
+kaken; maar het hoofdorgaan voor het verbrijzelen van de aangetaste
+plantendeelen is de tong, die aan de bovenzijde met eene wrijfplaat
+bedekt is, welke uit talrijke, in regelmatige rijen geplaatste tandjes
+bestaat. Wanneer de tong wordt uitgestoken, dan richten zich de tandjes
+op; zoo vormt zich eene rasp, die door vooruit- en teruggaande beweging
+de spijs fijn maakt.--De in zee levende slakken ademen door kieuwen,
+welke zich in de mantelholte bevinden; de meesten der in 't zoete
+water levende en alle op 't land levende soorten zijn zoogenoemde
+"longslakken", bij welke de binnenwand der mantelholte (fig. 161,
+m') zelf als ademhalingsorgaan fungeert.
+
+Tot de zeeslakken behooren de wulken en de alikruiken; tot de
+landslakken: de huisjesslakken (fig. 163) en de naakte slakken
+(fig. 162). Tot deze laatsten behooren sommige soorten, die  in
+vochtige tijden onze kultuurgewassen beschadigen, vooral de jonge
+planten. De grauwe veldslak is de meest beruchte soort.--
+
+Schelpdieren. Zonder kop. De mantel scheidt twee schelpen af, die aan
+de rugzijde van 't dier met elkaar geleed zijn (fig. 160). De voet is
+kielvormig. De ademhaling geschiedt door kieuwen.--Oester; eetbare
+mossel; de in tropische zeeën levende parelmossel; zoetwatermossel;
+paalworm.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING V. STEKELHUIDIGEN.
+
+
+Straalsgewijs symmetrisch gebouwde dieren; d. i. rondom de as
+liggen de aan elkaar gelijke deelen, die te zamen het lichaam vormen,
+(fig. 18). Dikwijls zijn de dieren dezer hoofdafdeeling vijfstralig. De
+mondopening ligt aan den onderkant des lichaams. De huid bezit
+talrijke mikroskopische kalkafzettingen, of zij vormt stevige
+kalkplaten; zeer dikwijls ook draagt zij stekels (vandaar de naam).--De
+Stekelhuidigen bewegen zich met behulp van in rijen geplaatste voetjes,
+die kunnen worden uitgestulpt en ingetrokken.--Zeesterren, zeeëgels,
+zeekomkommers. Alle Stekelhuidigen leven in de zee; zeeëgels worden
+soms in de landen nabij de kust voor bemesting gebruikt.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING VI. HOLTEDIEREN.
+
+
+Ook de diersoorten van deze hoofdafdeelingen zijn met weinige
+uitzonderingen straalsgewijs symmetrisch van bouw. Zij bestaan
+uit eenen lichaamswand, welke eene lichaamsholte insluit, die bij
+de eenvoudigst gebouwde Holtedieren (zoetwaterpolyp) zakvormig is,
+maar bij de hoogere dieren dezer groep uit verschillende afdeelingen
+is samengesteld, en niet slechts voor de opneming van spijs en voor
+de vertering, maar ook voor de rondvoering der verteerde voedende
+stoffen dient. Bij verscheiden Holtedieren zet zich in den lichaamswand
+eene harde zelfstandigheid af, die ook na den dood blijft bestaan;
+daaruit zijn opgebouwd de roode koralen, die voor de vervaardiging
+van verschillende sieraden dienen, alsmede de polypen, welke de
+"koraaleilanden" vormen.--Met uitzondering alleen van de sponzen,
+bezitten alle Holtedieren zoogenoemde "netelorganen", met behulp van
+welke zij de door hen gevangen dieren dooden, en waardoor zij voor den
+aanval van andere dieren beschut zijn.--Zij planten zich door eieren
+voort, vele echter door vorming van knoppen, die zich later kunnen
+afscheiden en aldus zelfstandige dieren worden. (Zoetwaterpolyp). Bij
+vele soorten komt het echter voor, dat de knoppen gedurende haar
+geheele leven blijven vastzitten; dan vormen zij een' zoogenoemden
+"polypenstok". Er zijn ook vrij in de zee rondzwemmende Holtedieren,
+nl. de kwallen (fig. 164).--Daar bijkans alle Holtedieren in de zee
+leven, en de weinige overigen in 't zoete water, zijn zij geen van
+allen voor den landbouw van beteekenis.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING VII. PROTOZOËN.
+
+
+Deze hoofdafdeeling omvat meestal mikroskopische, in ieder geval
+zeer kleine, in de zee of in 't zoete water, of althans op vochtige
+plaatsen levende diertjes, die uit eene weeke, taaie, samentrekbare
+zelfstandigheid (het zoogenoemde "protoplasma") bestaan, welke
+al of niet door eenen wand omgeven is, en die soms een schaaltje
+afzondert. Infusoriën, Amoeben en Moneren behooren hiertoe (fig. 165).
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+PLAN VAN UITGAVE
+
+van de Geïllustreerde Land- en Tuinbouwbibliotheek, onder redactie
+van F. B. Löhnis, Prof. Dr. J. Ritzema Bos, P. van Hoek en Leonard
+A. Springer.
+
+
+De Geïllustreerde Landbouwbibliotheek, waarvan tot dusver 11 deeltjes
+verschenen, wordt uitgebreid tot eene Land- en Tuinbouwbibliotheek,
+en in verband daarmee is de Heer Leonard A. Springer in de Redactie
+opgenomen.
+
+
+Verschenen:
+
+Beginselen der Dierkunde, door Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam,
+tweede druk.
+
+Zuivelbereiding, door Dr. K. H. M. van der Zande, te Hoorn, tweede
+druk.
+
+Grondverbetering, door J. Z. ten Rodegate Marissen, te Wageningen.
+
+Ziekten en Beschadigingen der Kultuurgewassen, I, door Prof. J. Ritzema
+Bos, te Amsterdam.
+
+Scheikunde, I, door P. van Hoek, te 's-Gravenhage.
+
+Algemeene Plantenteelt, door J. Z. ten Rodengate Marissen, te
+Wageningen.
+
+Ziekten en Begenadigingen der Kultuurgewassen, II, door
+Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam.
+
+Scheikunde, II, door P. van Hoek, te 's-Gravenhage.
+
+Aardrijkskundig-landbouwkundige beschrijving van Nederland, door
+B. H. Schroven, te Wageningen.
+
+Plantenleven, I, door Dr. E. Giltay, te Wageningen.
+
+Algemeene veeteelt, door G. Reinders, te Groningen.
+
+
+Verder zijn in bewerking:
+
+Paardenfokkerij, door A. W. Heidema, te Groningen.
+
+Lichaamsbouw en levensverrichtingen der huisdieren, door
+Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam.
+
+Plantenleven, II, door Dr. E. Giltay, te Wageningen.
+
+Grondbewerking en landbouwwerktuigen, door J. Heidema, te Groningen.
+
+Natuurkunde en meteorologie, door J. van Dam en Dr. A. H. Borgesius,
+te Wageningen.
+
+Bijzondere plantenteelt, door J. Z. ten Rodegate Marissen, te
+Wageningen.
+
+Rundvee, door G. Reinders, te Groningen.
+
+Schapen en varkens, door G. Reinders, te Groningen.
+
+Bedrijfsleer en landbouwboekhouden, door Dr. A. M. Prins, te
+Wageningen.
+
+Bemestingsleer:
+
+    I.   De meststoffen, door P. van Hoek, te 's-Gravenhage.
+    IIa. De bemesting in den landbouw, door P. van Hoek, te
+         's-Gravenhage.
+    IIb. De bemesting in den tuinbouw, door C. H. Claassen, te Boskoop.
+
+Vruchtenteelt, door J. P. M. Camman, te Tiel, en E. Snellen,
+te Maastricht.
+
+Warmoezerij (op kouden grond en in bakken en kassen), door A. Ide,
+te Wageningen.
+
+Bloementeelt (vollegrondskultuur), door J. G. Hazeloop, te Aalsmeer.
+
+Bloementeelt (kaskultuur), door B. A. Plemper van Balen, te Wageningen.
+
+Tuinarchitectuur, door Leonard A. Springer, te Haarlem.
+
+Geschiedenis der tuinarchitectuur, door Leonard A. Springer,
+te Haarlem.
+
+Verpleging der sierboomen en sierheesters, door Leonard A. Springer,
+te Haarlem.
+
+Plantenaardrijkskunde, door Dr. J. Th. Cattie, te Wageningen. Ziekten
+en beschadigingen der tuinbouwgewassen, door Prof. J. Ritzema Bos,
+te Amsterdam.
+
+Onkruiden, door Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam.
+
+Houtteelt, door H. J. Lovink, te Utrecht.
+
+
+Ieder deeltje is apart verkrijgbaar, prijs per deeltje, gebonden
+f 0,90.
+
+
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Beginselen der dierkunde, by J. Ritzema Bos
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BEGINSELEN DER DIERKUNDE ***
+
+***** This file should be named 31310-0.txt or 31310-0.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/3/1/3/1/31310/
+
+Produced by the Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net/
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations.
+To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
\ No newline at end of file
diff --git a/31310-0.zip b/31310-0.zip
new file mode 100644
index 0000000..0d655f6
--- /dev/null
+++ b/31310-0.zip
diff --git a/31310-h.zip b/31310-h.zip
new file mode 100644
index 0000000..c000847
--- /dev/null
+++ b/31310-h.zip
diff --git a/31310-h/31310-h.htm b/31310-h/31310-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..36ac215
--- /dev/null
+++ b/31310-h/31310-h.htm
@@ -0,0 +1,7048 @@
+<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN"
+"http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd">
+<html lang="nl-1900">
+<head>
+<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=utf-8">
+<title>Beginselen der Dierkunde</title>
+
+<style type="text/css">
+
+body
+{
+font: 100%/1.2em "Times New Roman", Times, serif;
+margin: 1.58em 16%;
+text-align: left;
+}
+/***** Titlepage *****************************************************/
+.titlePage
+{
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0% 7em 0%;
+padding: 5em 10% 6em 10%;
+text-align: center;
+}
+.titlePage .docTitle
+{
+line-height: 3.5em;
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .docTitle .mainTitle
+{
+font-size: 1.8em;
+}
+.titlePage .docTitle .subTitle, .titlePage .docTitle .seriesTitle, .titlePage .docTitle .volumeTitle
+{
+font-size: 1.44em;
+}
+.titlePage .byline
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-size:1.2em;
+line-height:1.72em;
+}
+.titlePage .byline .docAuthor
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .figure
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+}
+.titlePage .docImprint
+{
+margin: 4em 0% 0em 0%;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.72em;
+}
+.titlePage .docImprint .docDate
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+/***** End Titlepage *****/
+.transcribernote
+{
+background-color:#DDE;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+font-family:sans-serif;
+font-size:80%;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.advertisment
+{
+background-color:#FFFEE0;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.width20
+{
+width: 20%;
+}
+.width40
+{
+width: 40%;
+}
+.indextoc
+{
+text-align: center;
+}
+.div0
+{
+padding-top: 5.6em;
+}
+.div1
+{
+padding-top: 4.8em;
+}
+.index
+{
+font-size: 80%;
+}
+.div2
+{
+padding-top: 3.6em;
+}
+.div3, .div4, .div5
+{
+padding-top: 2.4em;
+}
+.footnotes .body,
+.footnotes .div1
+{
+padding: 0;
+}
+.apparatusnote
+{
+text-decoration: none;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .pseudoh1, .pseudoh2, .pseudoh3, pseudoh4
+{
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+h3, .pseudoh3
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+}
+h3.label
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h4, pseudoh4
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+}
+.alignleft
+{
+text-align:left;
+}
+.alignright
+{
+text-align:right;
+}
+.alignblock
+{
+text-align:justify;
+}
+p.tb, hr.tb
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+text-align: center;
+}
+p.argument, p.note, p.tocArgument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+text-indent:0;
+}
+p.argument, p.tocArgument
+{
+margin:1.58em 10%;
+}
+p.tocChapter
+{
+margin:1.58em 0%;
+}
+p.tocSection
+{
+margin:0.7em 5%;
+}
+.epigraph
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+.epigraph span.bibl
+{
+display: block;
+text-align: right;
+}
+.trailer
+{
+clear: both;
+padding-top: 2.4em;
+padding-bottom: 1.6em;
+}
+.figure
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.floatLeft
+{
+float:left;
+margin:10px 10px 10px 0;
+}
+.floatRight
+{
+float:right;
+margin:10px 0 10px 10px;
+}
+p.figureHead
+{
+font-size:100%;
+text-align:center;
+}
+.figAnnotation
+{
+font-size:80%;
+position:relative;
+margin: 0 auto; /* center this */
+}
+.figTopLeft, .figBottomLeft
+{
+float: left;
+}
+.figTop, .figBottom
+{
+}
+.figTopRight, .figBottomRight
+{
+float: right;
+}
+.figure p
+{
+font-size:80%;
+margin-top:0;
+text-align:center;
+}
+img
+{
+border-width:0;
+}
+p.smallprint,li.smallprint
+{
+color:#666666;
+font-size:80%;
+}
+span.parnum
+{
+font-weight: bold;
+}
+.leftnote
+{
+font-size:0.8em;
+height:0;
+left:1%;
+line-height:1.2em;
+position:absolute;
+text-indent:0;
+width:14%;
+}
+.pagenum
+{
+display:inline;
+font-size:70%;
+font-style:normal;
+margin:0;
+padding:0;
+position:absolute;
+right:1%;
+text-align:right;
+}
+a.noteref, a.pseudonoteref
+{
+font-size: 80%;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+.displayfootnote
+{
+display: none;
+}
+div.footnotes
+{
+font-size: 80%;
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+hr.fnsep
+{
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+p.footnote
+{
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+p.footnote .label
+{
+float:left;
+width:2em;
+height:12pt;
+display:block;
+}
+/****** Tables ******/
+td.sum
+{
+padding-top: 2px; border-top: solid black 1px;
+}
+/****** Poetry ******/
+.lgouter
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+display:table; /* used to make the block shrink to the actual size */
+}
+.lg
+{
+text-align: left;
+}
+.lg h4, .lgouter h4
+{
+font-weight: normal;
+}
+.lg .linenum
+{
+color:#777;
+font-size:90%;
+left:-2.5em;
+margin:0;
+position:absolute;
+text-align:center;
+text-indent:0;
+top:auto;
+width:1.75em;
+}
+p.line
+{
+margin: 0 0% 0 0%;
+}
+span.hemistich /* invisible text to achieve visual effect of hemistich indentation. */
+{
+color: white;
+}
+.versenum
+{
+font-weight:bold;
+}
+/***** Drama *****/
+.speaker
+{
+font-weight: bold;
+margin-bottom: 0.4em;
+}
+.sp .line
+{
+margin: 0 10%;
+text-align: left;
+}
+/***** End Drama *****/
+/* right aligned page number in table of contents */
+.tocPagenum, .flushright
+{
+position: absolute;
+right: 16%;
+top: auto;
+}
+span.corr
+{
+border-bottom:1px dotted red;
+}
+span.abbr
+{
+border-bottom:1px dotted gray;
+}
+span.measure
+{
+border-bottom:1px dotted green;
+}
+/****** Font Styles and Colors *****/
+.letterspaced
+{
+letter-spacing:0.2em;
+}
+.smallcaps
+{
+font-variant:small-caps;
+}
+.caps
+{
+text-transform:uppercase;
+}
+/* overline is actually a bit too high; overtilde is approximated with overline */
+.overline, .overtilde
+{
+text-decoration: overline;
+}
+.rm
+{
+font-style: normal;
+}
+.red
+{
+color: red;
+}
+/***** End Font Styles and Colors *****/
+hr
+{
+clear:both;
+height:1px;
+margin-left:auto;
+margin-right:auto;
+margin-top:1em;
+text-align:center;
+width:45%;
+}
+.aligncenter, div.figure
+{
+text-align:center;
+}
+h1, h2
+{
+font-size:1.44em;
+line-height:1.5em;
+}
+h1.label, h2.label
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h5, h6
+{
+font-size:1em;
+font-style:italic;
+line-height:1em;
+}
+p
+{
+text-indent:0;
+}
+p.firstlinecaps:first-line
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+float: left;
+clear: left;
+margin: 0em 0.05em 0 0;
+padding: 0px;
+line-height: 0.8em;
+font-size: 420%;
+vertical-align:super;
+}
+.lg
+{
+padding: .5em 0% .5em 0%;
+}
+p.quote,div.blockquote,div.argument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+margin:1.58em 5%;
+}
+.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden
+{
+text-decoration:none;
+}
+ul { list-style-type: none; }
+.castlist, .castitem { list-style-type: none; }
+body
+{
+background: #FFFFFF;
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+}
+body, a.hidden
+{
+color: black;
+}
+.titlePage
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .pseudoh1, .pseudoh2, .pseudoh3, .pseudoh4
+{
+color: #001FA4;
+font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
+}
+p.byline
+{
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+.figureHead, .noteref, .pseudonoteref, span.leftnote, p.legend, .versenum, .stage
+{
+color: #001FA4;
+}
+.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a
+{
+color: #AAAAAA;
+}
+a.hidden:hover, a.noteref:hover
+{
+color: red;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+color: #001FA4;
+font-weight: bold;
+}
+sub, sup
+{
+line-height: 0;
+}
+.pagenum, .linenum
+{
+speak: none;
+}
+.xd20e811
+{
+width:5%;
+}
+.xd20e812
+{
+width:45%;
+}
+.xd20e73width
+{
+width:514px;
+}
+.xd20e80width
+{
+width:518px;
+}
+.xd20e85
+{
+text-align:center;
+}
+.xd20e114width
+{
+width:532px;
+}
+.xd20e152
+{
+text-indent:2em;
+}
+.xd20e156
+{
+text-indent:4em;
+}
+.xd20e397width
+{
+width:535px;
+}
+.xd20e440width
+{
+width:720px;
+}
+.xd20e500width
+{
+width:257px;
+}
+.xd20e609width
+{
+width:194px;
+}
+.xd20e741width
+{
+width:363px;
+}
+.xd20e794width
+{
+width:313px;
+}
+.xd20e810
+{
+font-size:90%; width:80%;
+}
+.xd20e930width
+{
+width:154px;
+}
+.xd20e956width
+{
+width:238px;
+}
+.xd20e1025width
+{
+width:367px;
+}
+.xd20e1030width
+{
+width:684px;
+}
+.xd20e1072width
+{
+width:684px;
+}
+.xd20e1154width
+{
+width:607px;
+}
+.xd20e1238width
+{
+width:303px;
+}
+.xd20e1316width
+{
+width:720px;
+}
+.xd20e1383width
+{
+width:278px;
+}
+.xd20e1504width
+{
+width:318px;
+}
+.xd20e1552width
+{
+width:333px;
+}
+.xd20e1871width
+{
+width:506px;
+}
+.xd20e1893width
+{
+width:521px;
+}
+.xd20e1909width
+{
+width:317px;
+}
+.xd20e1914width
+{
+width:175px;
+}
+.xd20e1919width
+{
+width:312px;
+}
+.xd20e1969width
+{
+width:317px;
+}
+.xd20e2015width
+{
+width:314px;
+}
+.xd20e2034width
+{
+width:237px;
+}
+.xd20e2082width
+{
+width:313px;
+}
+.xd20e2100width
+{
+width:320px;
+}
+.xd20e2147width
+{
+width:203px;
+}
+.xd20e2191width
+{
+width:95px;
+}
+.xd20e2196width
+{
+width:66px;
+}
+.xd20e2221width
+{
+width:157px;
+}
+.xd20e2239width
+{
+width:176px;
+}
+.xd20e2252width
+{
+width:437px;
+}
+.xd20e2274width
+{
+width:307px;
+}
+.xd20e2317width
+{
+width:252px;
+}
+.xd20e2341width
+{
+width:324px;
+}
+.xd20e2421width
+{
+width:536px;
+}
+.xd20e2466width
+{
+width:368px;
+}
+.xd20e2541width
+{
+width:414px;
+}
+.xd20e2635width
+{
+width:509px;
+}
+.xd20e2650width
+{
+width:616px;
+}
+.xd20e2681width
+{
+width:578px;
+}
+.xd20e2702width
+{
+width:508px;
+}
+.xd20e2720width
+{
+width:496px;
+}
+.xd20e2746width
+{
+width:422px;
+}
+.xd20e2782width
+{
+width:524px;
+}
+.xd20e2789width
+{
+width:545px;
+}
+.xd20e2807width
+{
+width:477px;
+}
+.xd20e2812width
+{
+width:281px;
+}
+.xd20e2824width
+{
+width:401px;
+}
+.xd20e2833width
+{
+width:415px;
+}
+.xd20e2919width
+{
+width:590px;
+}
+.xd20e2931width
+{
+width:720px;
+}
+.xd20e2941width
+{
+width:720px;
+}
+.xd20e2959width
+{
+width:662px;
+}
+.xd20e2987width
+{
+width:575px;
+}
+.xd20e3066width
+{
+width:144px;
+}
+.xd20e3137width
+{
+width:359px;
+}
+.xd20e3163width
+{
+width:324px;
+}
+.xd20e3214width
+{
+width:481px;
+}
+.xd20e3221width
+{
+width:378px;
+}
+.xd20e3300width
+{
+width:266px;
+}
+.xd20e3344width
+{
+width:265px;
+}
+.xd20e3416width
+{
+width:595px;
+}
+.xd20e3421width
+{
+width:523px;
+}
+.xd20e3428width
+{
+width:599px;
+}
+.xd20e3433width
+{
+width:614px;
+}
+.xd20e3438width
+{
+width:288px;
+}
+.xd20e3497width
+{
+width:538px;
+}
+.xd20e3563width
+{
+width:439px;
+}
+.xd20e3572width
+{
+width:686px;
+}
+.xd20e3583width
+{
+width:408px;
+}
+.xd20e3631width
+{
+width:350px;
+}
+.xd20e3743width
+{
+width:428px;
+}
+.xd20e3748width
+{
+width:683px;
+}
+.xd20e3756width
+{
+width:453px;
+}
+.xd20e3779width
+{
+width:258px;
+}
+.xd20e3791width
+{
+width:163px;
+}
+.xd20e3796width
+{
+width:417px;
+}
+.xd20e3805width
+{
+width:559px;
+}
+.xd20e3816width
+{
+width:657px;
+}
+.xd20e3821width
+{
+width:482px;
+}
+.xd20e3826width
+{
+width:489px;
+}
+.xd20e3835width
+{
+width:608px;
+}
+.xd20e3870width
+{
+width:645px;
+}
+.xd20e3891width
+{
+width:427px;
+}
+.xd20e3912width
+{
+width:341px;
+}
+.xd20e3923width
+{
+width:666px;
+}
+.xd20e3928width
+{
+width:339px;
+}
+.xd20e3933width
+{
+width:410px;
+}
+.xd20e3938width
+{
+width:399px;
+}
+.xd20e3956width
+{
+width:366px;
+}
+.xd20e3961width
+{
+width:649px;
+}
+.xd20e3966width
+{
+width:555px;
+}
+.xd20e3974width
+{
+width:189px;
+}
+.xd20e4019width
+{
+width:436px;
+}
+.xd20e4026width
+{
+width:341px;
+}
+.xd20e4077width
+{
+width:496px;
+}
+.xd20e4086width
+{
+width:291px;
+}
+.xd20e4098width
+{
+width:501px;
+}
+.xd20e4131width
+{
+width:609px;
+}
+.xd20e4136width
+{
+width:592px;
+}
+.xd20e4157width
+{
+width:632px;
+}
+.xd20e4182width
+{
+width:498px;
+}
+.xd20e4213width
+{
+width:475px;
+}
+.xd20e4225width
+{
+width:575px;
+}
+.xd20e4230width
+{
+width:177px;
+}
+.xd20e4260width
+{
+width:491px;
+}
+.xd20e4337width
+{
+width:720px;
+}
+.xd20e4346width
+{
+width:657px;
+}
+.xd20e4372width
+{
+width:582px;
+}
+.xd20e4387width
+{
+width:556px;
+}
+.xd20e4392width
+{
+width:356px;
+}
+.xd20e4454width
+{
+width:270px;
+}
+.xd20e4459width
+{
+width:450px;
+}
+.xd20e4521width
+{
+width:378px;
+}
+.xd20e4647width
+{
+width:319px;
+}
+.xd20e4687width
+{
+width:107px;
+}
+.xd20e4722width
+{
+width:424px;
+}
+.xd20e4743width
+{
+width:604px;
+}
+.xd20e4777width
+{
+width:581px;
+}
+.xd20e4792width
+{
+width:557px;
+}
+.xd20e4868width
+{
+width:522px;
+}
+.xd20e4944width
+{
+width:398px;
+}
+.xd20e4958width
+{
+width:321px;
+}
+.xd20e5005width
+{
+width:164px;
+}
+.xd20e5035width
+{
+width:244px;
+}
+.xd20e5050width
+{
+width:286px;
+}
+.xd20e5086width
+{
+width:486px;
+}
+.xd20e5108width
+{
+width:665px;
+}
+.xd20e5115width
+{
+width:286px;
+}
+.xd20e5184width
+{
+width:606px;
+}
+.xd20e5272width
+{
+width:720px;
+}
+.xd20e5301width
+{
+width:517px;
+}
+.xd20e5333width
+{
+width:226px;
+}
+.xd20e5402width
+{
+width:360px;
+}
+.xd20e5410width
+{
+width:720px;
+}
+.xd20e5452width
+{
+width:538px;
+}
+.xd20e5496width
+{
+width:291px;
+}
+.xd20e5573width
+{
+width:309px;
+}
+.xd20e5578width
+{
+width:211px;
+}
+.xd20e5598width
+{
+width:425px;
+}
+.xd20e5620width
+{
+width:505px;
+}
+.xd20e5653width
+{
+width:211px;
+}
+.xd20e5660width
+{
+width:217px;
+}
+.xd20e5674width
+{
+width:254px;
+}
+.xd20e5705width
+{
+width:175px;
+}
+.xd20e5758width
+{
+width:175px;
+}
+.xd20e5776width
+{
+width:373px;
+}
+.xd20e5791width
+{
+width:72px;
+}
+.xd20e5816width
+{
+width:557px;
+}
+.xd20e5848width
+{
+width:541px;
+}
+.xd20e5934width
+{
+width:377px;
+}
+.xd20e6014width
+{
+width:231px;
+}
+.xd20e6057width
+{
+width:165px;
+}
+.xd20e6128width
+{
+width:168px;
+}
+.xd20e6175width
+{
+width:169px;
+}
+.xd20e6244width
+{
+width:515px;
+}
+.xd20e6269width
+{
+width:84px;
+}
+.xd20e6290width
+{
+width:146px;
+}
+.xd20e6315width
+{
+width:233px;
+}
+.xd20e6375width
+{
+width:553px;
+}
+.xd20e6420width
+{
+width:530px;
+}
+.xd20e6469width
+{
+width:195px;
+}
+.xd20e6483width
+{
+width:376px;
+}
+.xd20e6796width
+{
+width:720px;
+}
+</style>
+</head>
+<body>
+
+
+<pre>
+
+The Project Gutenberg EBook of Beginselen der dierkunde, by J. Ritzema Bos
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Beginselen der dierkunde
+
+Author: J. Ritzema Bos
+
+Release Date: February 17, 2010 [EBook #31310]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: UTF-8
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BEGINSELEN DER DIERKUNDE ***
+
+
+
+
+Produced by the Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net/
+
+
+
+
+
+
+</pre>
+
+<div class="front">
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e73width"><img src="images/cover.jpg" alt="Oorspronkelijke voorkant." width="514" height="720"></div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e80width"><img src="images/title002.gif" alt="Oorspronkelijke titelpagina." width="518" height="720"></div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar xd20e85">Beginselen der Dierkunde.</p>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">Ge&iuml;llustreerde<br>
+Land- en Tuinbouwbibliotheek,</div>
+</div>
+<div class="byline">Onder redactie van <span class="docAuthor">F. B.
+L&ouml;hnis, Prof. Dr. J. Ritzema Bos, P. van Hoek en Leonard A.
+Springer.</span></div>
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">Dierkunde,</div>
+</div>
+<div class="byline">Door<br>
+<span class="docAuthor">Prof. Dr. J. Ritzema Bos.</span></div>
+<div class="docImprint">Tweede druk.<br>
+Te Groningen bij J. B. Wolters, 1902.</div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e114width"><img src="images/title003.gif" alt="Oorspronkelijke titelpagina." width="532" height="720"></div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">Beginselen<br>
+der<br>
+Dierkunde,</div>
+</div>
+<div class="byline">Door<br>
+<span class="docAuthor">Prof. Dr. J. Ritzema Bos,</span><br>
+Directeur van het Phytopathologisch Laboratorium Willie Commelin
+Scholten te Amsterdam.</div>
+<div class="docImprint">Tweede druk.<br>
+Te Groningen bij J. B. Wolters, 1902.</div>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar xd20e85">Stoomdrukkerij van J. B. Wolters.</p>
+</div>
+<div id="pre" class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2>Voorbericht van den eersten druk.</h2>
+<p class="firstpar">Dit deeltje geeft een zeer beknopt overzicht van
+het geheele dierenrijk; het behandelt slechts die <span class="corr"
+id="xd20e149" title="Bron: klasssen">klassen</span> iets uitvoeriger,
+welke voor den landbouwer van belang zijn, dat zijn trouwens dezelfde
+klassen, welke gewoonlijk ook niet-landbouwers het meest interesseeren
+(zoogdieren, vogels, insekten). Ik vertrouw dat mijn werkje ook aan
+Uitgebreid-lagere en aan sommige Middelbare Scholen te gebruiken zal
+zijn, hoewel ik bij de samenstelling ervan in de eerste plaats de
+lagere takken van het Landbouwonderwijs op het oog had. Natuurlijk kan
+dit boekje aan Wintercursussen niet geheel worden doorgewerkt; den
+onderwijzer, die het mocht willen gebruiken, blijve de keus van wat hij
+wil behandelen. De belangrijkste schadelijke dieren worden in deze
+&ldquo;Beginselen der Dierkunde&rdquo; slechts genoemd; zij zullen in
+een afzonderlijk boekje nader worden behandeld. De leer van de
+levensverrichtingen der dieren vindt, te gelijk met die der planten, in
+een ander deeltje eene uitvoeriger bespreking.</p>
+<p class="xd20e152"><span class="smallcaps">Wageningen</span>, October
+1894.</p>
+<p class="xd20e156"><span class="smallcaps">J. Ritzema Bos</span>.</p>
+<div class="div2" id="xd20e160"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Voorbericht van den tweeden druk.</h3>
+<p class="firstpar">Bij de bewerking van den tweeden druk heb ik uit
+dit deeltje enkele onderwerpen weggelaten, die meer eigenaardig thuis
+behooren in het deeltje over <i>den bouw en het leven der dieren, in
+&rsquo;t bijzonder der huisdieren,</i> welk deeltje in het volgende
+jaar zal verschijnen. Daarentegen is iets nader uitgeweid over de
+levensgeschiedenis van onderscheiden diersoorten, en is het aantal
+afbeeldingen aanzienlijk uitgebreid. Het komt mij voor dat door de
+aangebrachte wijzigingen het boekje in bruikbaarheid is toegenomen,
+zoowel met het oog op het Landbouwonderwijs als met het oog op het
+onderwijs aan gewone Uitgebreid-lagere en Middelbare scholen.</p>
+<p class="xd20e152"><span class="smallcaps">Amsterdam</span>,
+September, 1901.</p>
+<p class="xd20e156"><span class="smallcaps">J. Ritzema Bos</span>.</p>
+</div>
+</div>
+<div id="toc" class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2>Inhoud.</h2>
+<p class="firstpar"></p>
+<ul>
+<li>&nbsp; &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">Blz.</span></li>
+<li>I. <span class="smallcaps"><a href="#ch1">Beknopt overzicht van den
+bouw en de levensverrichtingen van het dier</a></span>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">1&ndash;29</span></li>
+<li>II. <span class="smallcaps"><a href="#ch2">Rangschikking en
+benoeming der dieren</a></span> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">29&ndash;32</span></li>
+<li>III. <span class="smallcaps"><a href="#ch3">Overzicht van de
+verschillende groepen van het dierenrijk</a></span>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">32</span>
+<ul>
+<li>I. <span class="letterspaced"><a href="#ch3.1">Gewervelde
+Dieren</a></span> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">32</span>
+<ul>
+<li>I. <a href="#ch3.1.1">Zoogdieren</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">43&ndash;86</span></li>
+<li>II. <a href="#ch3.1.2">Vogels</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">86&ndash;119</span></li>
+<li>III. <a href="#ch3.1.3">Kruipende dieren</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">119&ndash;122</span></li>
+<li>IV. <a href="#ch3.1.4">Amphibi&euml;n</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">122&ndash;126</span></li>
+<li>V. <a href="#ch3.1.5">Visschen</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">126&ndash;127</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li>II. <span class="letterspaced"><a href="#ch3.2">Gelede
+Dieren</a></span> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">127&ndash;130</span>
+<ul>
+<li>I. <a href="#ch3.2.1">Insekten</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">130&ndash;167</span></li>
+<li>II. <a href="#ch3.2.2">Duizendpootachtigen</a>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">167</span></li>
+<li>III. <a href="#ch3.2.3">Spinachtigen</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">167&ndash;169</span></li>
+<li>IV. <a href="#ch3.2.4">Schaaldieren</a> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">169</span></li>
+</ul>
+</li>
+<li>III. <span class="letterspaced"><a href="#ch3.3">Wormen</a></span>
+&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">169&ndash;177</span></li>
+<li>IV. <span class="letterspaced"><a href="#ch3.4">Weekdieren</a></span> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">177&ndash;180</span></li>
+<li>V. <span class="letterspaced"><a href="#ch3.5">Stekelhuidigen</a></span> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">180</span></li>
+<li>VI. <span class="letterspaced"><a href="#ch3.6">Holtedieren</a></span> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPagenum">181</span></li>
+<li>VII. <span class="letterspaced"><a href="#ch3.7">Protozo&euml;n</a></span> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;
+<span class="tocPagenum">182</span></li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb1" href="#pb1" name="pb1">1</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="body">
+<div id="ch1" class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2>I. Beknopt overzicht van den bouw en de levensverrichtingen van het
+dier.</h2>
+<p class="firstpar">Tusschen de verschillende dieren bestaat groot
+onderscheid; men vergelijke slechts met elkaar een paard, een
+koolwitje, eene slak en een&rsquo; bloedzuiger. Wanneer ik hier een
+denkbeeld wil geven van den lichaamsbouw van een dier, dan heb ik
+daarbij vooral op &rsquo;t oog het lichaam van den mensch en dat van de
+huiszoogdieren, zooals paard en rund.</p>
+<p>Het lichaam van mensch, paard en rund bestaat uit <i>hoofd</i>
+(<i>kop</i>), <i>hals</i>, <i>romp</i> en <i>ledematen</i>. De bovenste
+ledematen heeten bij den mensch <i>armen</i>, de benedenste
+<i>beenen</i>. Bij paard en rund, die op alle vier ledematen gaan,
+spreekt men natuurlijk niet van bovenste en benedenste, maar van
+voorste en achterste ledematen; bij &rsquo;t paard spreken landbouwers
+en paardenliefhebbers van <i>voorbeenen</i> en <i>achterbeenen</i>; de
+ledematen van het rund noemt men, even als die van de andere dieren,
+<i>voorpooten</i> en <i>achterpooten</i>.</p>
+<div class="figure xd20e397width" id="fig001"><img src="images/fig001.jpg" alt="Fig. 1." width="535" height="579">
+<p class="figureHead">Fig. 1.</p>
+<p class="firstpar">I. Schets van eene overlangsche doorsnede door
+&rsquo;t lichaam van den mensch.</p>
+<p>II. Overdwarse doorsnede over <i>pq</i> (I). De beenderen zijn
+zwart, de overige deelen van den lichaamswand gestreept voorgesteld. De
+lichaamsholten zijn wit gelaten. <i>A</i> beteekent de lichaamsholte
+aan de rugzijde, die hersenen en ruggemerg (<i>CZ</i>) bevat en bestaat
+uit schedelholte en ruggemergsholte. <i>O</i> beteekent de
+lichaamsholte aan de buikzijde, waarin &rsquo;t darmkanaal (<i>D.k</i>)
+met de maag (<i>M</i>), ook &rsquo;t hart (<i>H</i>), enz. gelegen
+zijn. Bij de zoogdieren wordt de lichaamsholte <i>O</i> door het
+middenrif <i>Mr</i> verdeeld in borstholte <i>Boh</i> en buikholte
+(<i>Bkh</i>).</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e440width" id="fig002"><img src="images/fig002.gif" alt="Fig. 2." width="720" height="391">
+<p class="figureHead">Fig. 2.</p>
+<p class="firstpar">Overlangsche doorsnede door een paard. De beenderen
+zijn gestippeld; ook de huid is afzonderlijk aangeduid; de rest van den
+lichaamswand, die grootendeels uit spieren bestaat, is door afgebroken
+horizontale strepen voorgesteld. <i>hh</i> = hersenholte, daarachter de
+ruggemergsholte (<i>rk</i>); <i>nh</i> = neusholte; <i>mh</i> =
+mondholte; <i>gp</i> = verhemelte; <i>nb</i> = neusbeen; <i>zk</i> =
+tusschenkaaksbeen; <i>uk</i> = onderkaaksbeen; <i>lr</i> = luchtpijp;
+<i>sr</i> = slokdarm; <i>brh</i> = borstholte; <i>bh</i> = buikholte;
+<i>bb</i> = borstbeen; <i>zf</i> = middenrif; <i>nr</i> = nier;
+<i>hb</i> = urineblaas; <i>sb</i> = schaambeen.</p>
+</div>
+<div class="figure floatLeft xd20e500width" id="fig003"><img src="images/fig003.jpg" alt="Fig. 3. Geraamte van den mensch." width="257"
+height="720">
+<p class="figureHead">Fig. 3. Geraamte van den mensch.</p>
+<p class="firstpar">a = wandbeen. b = voorhoofdsbeen. c = halswervels.
+d = borstbeen. e = lendewervels. f = ellepijp. g = spaakbeen. h =
+handwortel. i = middelhand. k = vingers. l = scheenbeen. m = kuitbeen.
+n = voetwortel. o = middelvoet. p = teenen. q = knieschijf. r =
+dijbeen. s = heupbeen. t = bovenarm. u = sleutelbeen.</p>
+</div>
+<p>De ledematen bestaan, van buiten naar binnen, uit <i>huid</i>,
+<i>vleesch</i> en <i>beenderen</i>. Aan het hoofd, den hals en den romp
+kan men eveneens huid, vleesch en beenderen onderscheiden; maar deze
+omsluiten gezamenlijk eene <i>holte</i>, de
+&ldquo;<i>lichaamsholte</i>&rdquo;, die weer verschillende
+lichaamsdeelen (&ldquo;<i>organen</i>&rdquo;) bevat, welke niet overal
+met den uit huid, vleesch en beenderen bestaanden
+&ldquo;<i>lichaamswand</i>&rdquo; zijn verbonden. Hiernevens is in
+<a href="#fig001">fig. 1</a> eene overlangsche doorsnede door den romp,
+in schets, afgebeeld. De huid is er door eene streep aangeduid, het
+vleesch en de inwendig gelegen vliezen zijn gestreept, terwijl de
+beenderen zwart zijn aangeduid. De laatstgenoemde deelen <span class="pagenum">[<a id="pb2" href="#pb2" name="pb2">2</a>]</span>(huid,
+vleesch, beenderen) vormen te zamen den lichaamswand. Deze wand omsluit
+aan de buikzijde eene lichaamsholte (O), welke bij den mensch, het rund
+en het paard weer door het zoogenoemde <i>middenrif</i> (Mr), als door
+een tusschenschot, in twee holten, <i>borstholte</i> en
+<i>buikholte</i>, is ingedeeld. In de borstholte (Boh) bevinden zich de
+longen en het hart, ook de slokdarm (het bovenste gedeelte van het
+darmkanaal). De buikholte (Bkh) bevat de rest van het vele malen heen
+en weer gebogen darmkanaal, &rsquo;t welk zich op eene bepaalde plaats
+verwijdt en aldus de <i>maag</i> (M) vormt; ook vindt men in de
+buikholte verschillende met den darm samenhangende deelen, als de
+lever, verder o.a. de nieren en de milt.&mdash;Borst- <span class="pagenum">[<a id="pb4" href="#pb4" name="pb4">4</a>]</span>en buikholte
+worden aan hare rugzijde door de <i>wervelkolom</i> of
+<i>ruggegraat</i> begrensd, welke uit vele platte beenstukken, de
+wervels, bestaat. De bovenste wervel draagt den <i>schedel</i>, welke
+de <i>schedelholte</i> insluit; deze zet zich voort in de reeks
+<i>wervelholten</i>, die in de verschillende wervels aanwezig zijn. De
+verschillende wervelholten vormen te zamen de <i>ruggemergsholte</i>.
+Schedelholte en ruggemergsholte vormen eigenlijk met elkander
+&eacute;&eacute;n geheel, nl. eene <i>lichaamsholte aan de rugzijde</i>
+(<a href="#fig001">fig. 1</a>, A), in tegenstelling van de
+<i>lichaamsholte aan de buikzijde</i> (<a href="#fig001">fig. 1</a>,
+O), waarvan boven sprake was. De lichaamsholte aan de rugzijde bevat de
+hersenen en het ruggemerg (<a href="#fig001">fig. 1</a>, CZ). Zie ook
+<a href="#fig002">fig. 2</a> en de verklaring.</p>
+<p>Ik ga thans de voornaamste deelen des lichaams ieder afzonderlijk
+bespreken. Vooreerst behandel ik de beenderen, die te <span class="pagenum">[<a id="pb5" href="#pb5" name="pb5">5</a>]</span>zamen een
+geheel vormen, dat wij het <i>geraamte</i> of <i>skelet</i> noemen
+(<a href="#fig003">fig. 3</a>, <a href="#fig010">10</a> en <a href="#fig011">11</a>).</p>
+<div class="figure floatRight xd20e609width" id="fig004"><img src="images/fig004.jpg" alt="Fig. 4. Wervel, op de gewrichtsvlakte gezien."
+width="194" height="204">
+<p class="figureHead">Fig. 4. Wervel, op de gewrichtsvlakte gezien.</p>
+</div>
+<p>De as van het skelet wordt gevormd door de <i>wervelkolom</i> of
+<i>ruggegraat</i>, die uit platte beenstukken, de zoogenoemde
+<i>wervels</i>, is samengesteld. Elke wervel bestaat in hoofdzaken uit
+de volgende deelen: 1&ordm;. het <i>wervellichaam</i> (<a href="#fig004">fig. 4</a>. a), &rsquo;t welk naar de buikzijde gekeerd is,
+2&ordm;. den <i>boog</i>, die geplaatst is als eene poort op het
+wervellichaam, en zich met zijnen top naar de rugzijde des diers keert.
+Deze boog omgeeft de wervelholte. Op het midden van den boog bevindt
+zich het <i>dorenvormige uitsteeksel</i> (c), terwijl naar links en
+rechts de <i>dwarsuitsteeksels</i> (b) zich uitstrekken; en een paar
+<i>geledingsuitsteeksels</i> dienen voor de verbinding met den
+volgenden wervel, zooals een ander paar <i>geledingsuitsteeksels</i>
+voor de verbinding met den vorigen wervel dienst doen.</p>
+<p>De verschillende wervels zijn &egrave;n in grootte &egrave;n in bouw
+onderling ongelijk. Onder den schedel vindt men vooreerst een aantal
+<i>halswervels</i>; vooral bij den mensch zijn deze betrekkelijk klein.
+Men vindt bij den mensch, het paard en het rund, en bij de verdere
+zoogenoemde &ldquo;zoogdieren&rdquo; een zevental halswervels; hoe
+langer de hals is, des te langer zijn de halswervels; hun getal is
+altijd zeven. Deze wervels zijn gewoonlijk tamelijk bewegelijk met
+elkander verbonden. Op de halswervels volgen de <i>ruggewervels</i>,
+aan welke de <i>ribben</i>, bewegelijk geleed zijn. De mensch heeft
+twaalf ruggewervels en dus ook twaalf paar ribben; bij de verschillende
+zoogdieren is dit getal niet even groot. Bij de zoogdieren, welke op
+alle vier pooten gaan en een dikken, zwaren kop hebben, zooals bij het
+rund en het paard, zijn de ruggewervels, vooral de voorste, van zeer
+groote dorenuitsteeksels voorzien. (<a href="#fig010">Fig. 10</a> bij
+s, fig. 11 bij Rw). Aan deze dorenuitsteeksels is een taaie, elastische
+band bevestigd, die zich uitstrekt tot de voorste halswervels en het
+achterhoofd, en die den kop helpt dragen. Op de plaats, welke
+<span class="pagenum">[<a id="pb6" href="#pb6" name="pb6">6</a>]</span>men bij onze huisdieren &ldquo;<i>de
+schoft</i>&rdquo; noemt, vindt men deze lange dorenuitsteeksels der
+voorste ruggewervels.&mdash;Op de ruggewervels volgen de
+<i>lendewervels</i>, bij den mensch ten getale van vijf aanwezig. De
+wervels worden bij den mensch van boven naar beneden toe geleidelijk
+dikker en steviger, zoodat de lendewervels steviger zijn dan de
+ruggewervels en deze weer dan de halswervels. Dit feit vindt zijne
+verklaring in de omstandigheid dat de halswervels alleen het hoofd te
+dragen hebben, terwijl de volgende wervels des te meer moeten dragen,
+naarmate zij lager gelegen zijn.</p>
+<p>Hals-, rugge- en lendewervels zijn ten opzichte van elkaar
+bewegelijk. Op de lendewervels echter volgen bij den mensch vijf
+onbewegelijk met elkaar verbonden wervels, die te zamen het
+<i>heiligbeen</i> of <i>kruisbeen</i> vormen, en waaraan de
+heupbeenderen onbewegelijk zijn vastgegroeid. Het aantal wervels,
+&rsquo;t welk aan de samenstelling van het heiligbeen meewerkt, is ook
+al weer niet bij alle zoogdieren even groot. De ruggemergsholte en het
+daarin aanwezige ruggemerg strekken zich uit tot in den eersten
+heiligbeenwervel; in geen geval bevindt zich dit laatste in de laatste
+heiligbeenwervels, en ook niet in de daarop volgende
+<i>staartwervels</i>. Van deze laatsten zijn er bij den mensch vier,
+die echter zeer klein zijn en alleen uit een wervellichaampje bestaan;
+zij vormen te zamen een naar voren gebogen beenstukje, &rsquo;t welk
+onder den naam &ldquo;<i>stuit-</i>&rdquo; of
+&ldquo;<i>staartbeen</i>&rdquo; bekend is. Bij vele zoogdieren zijn er
+een grooter aantal staartwervels, die te zamen den bewegelijken staart
+vormen, in welken zich echter het ruggemerg niet voortzet.</p>
+<p>Gelijk reeds boven werd gezegd, zijn aan de ruggewervels de ribben
+bewegelijk verbonden. De mensch heeft, er een twaalftal paren. Iedere
+rib bestaat uit een achterste gedeelte, dat uit been en een voorste
+gedeelte, dat uit kraakbeen bestaat. Van de voorste ribben (de
+zoogenoemde &ldquo;ware ribben&rdquo;) is het kraakbeengedeelte
+bewegelijk aan &rsquo;t borstbeen verbonden; de achterste
+(&ldquo;<i>valsche</i>&rdquo;) ribben zitten niet aan &rsquo;t
+borstbeen vast. De mensch heeft zeven paar ware, vijf paar valsche
+ribben.</p>
+<p>Aan het skelet van het hoofd onderscheidt men den <i>schedel</i> en
+het <i>aangezichtsskelet</i>. De eerste omsluit de <i>schedelholte</i>,
+welke de <span class="pagenum">[<a id="pb7" href="#pb7" name="pb7">7</a>]</span>hersenen bevat. Men onderscheidt aan het schedeldak:
+twee <i>voorhoofdsbeenderen</i>, die echter bij den mensch tot
+&eacute;&eacute;n been (<a href="#fig005">fig. 5</a>, g, fig. 6, F)
+aan&eacute;&eacute;n gegroeid zijn, twee <i>wand-</i> of
+<i>kruinbeenderen</i> (f; Pr), twee <i>slaapbeenderen</i> (e) en het
+uit verscheiden stukken samengegroeide <i>achterhoofdsbeen</i> (d; O),
+waarin zich het <i>achterhoofdsgat</i> bevindt, aan weerskanten waarvan
+men een&rsquo; geledingsknobbel aantreft, welke beide knobbels het
+hoofd op een tweetal geledingsvlakten van den bovensten halswervel
+kunnen doen bewegen. Door het achterhoofdsgat heen hangt het ruggemerg
+met de hersenen samen.&mdash;De onderzijde van de schedelholte wordt
+begrensd, behalve door het achterhoofdsbeen, door het <i>wiggebeen</i>
+(<a href="#fig006">fig. 6</a>, S) met zijne aanhangselen, alsmede,
+boven de neusholte, door het <i>zeefbeen</i> (<a href="#fig006">fig.
+6</a> E).</p>
+<div class="figure floatRight xd20e741width" id="fig005"><img src="images/fig005.jpg" alt="Fig. 5. Schedel van den mensch." width="363"
+height="372">
+<p class="figureHead">Fig. 5. Schedel van den mensch.</p>
+</div>
+<p>Het <i>aangezichtsskelet</i> bestaat uit de beenderen, die den mond
+omgeven, en omsluit verder, ten deele in verbinding met eenige
+beenderen van den schedel, de oogholten en de neusholte. Men vindt
+daaraan vooreerst twee <i>bovenkaaksbeenderen</i> en het
+<i>tusschenkaaksbeen</i> <span class="pagenum">[<a id="pb8" href="#pb8"
+name="pb8">8</a>]</span>(<a href="#fig036">fig. 36</a>, Tkb.). Het
+laatste (waarin de snijtanden geplaatst zijn) is bij den mensch met de
+beide bovenkaaksbeenderen (waarin de hoektanden en de kiezen zitten)
+tot &eacute;&eacute;n enkel beenstuk, de <i>bovenkaak</i> (<a href="#fig005">fig. 5</a>, b), vergroeid; bij de meeste zoogdieren (bijv.
+paard en hond; fig. 33 en 36) blijft het tusschenkaaksbeen altijd van
+het bovenkaaksbeen door een&rsquo; naad gescheiden. Verder bestaat het
+aangezichtsskelet uit de <i>neusbeenderen</i> (a), de
+<i>traanbeenderen</i>, het <i>ploegschaarbeen</i>, de
+<i>neusschelpen</i> (inwendig in de neusholte verscholen), het
+<i>neusmiddenschot</i>, de <i>jukbeenderen</i>, het
+<i>verhemeltebeen</i> en het <i>onderkaaksbeen</i> (c), welk laatste
+been ook oorspronkelijk uit twee gelijke helften bestond.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e794width" id="fig006"><img src="images/fig006.gif" alt="Fig. 6. Overlangsche doorsnede door den menschelijken schedel." width="313" height="244">
+<p class="figureHead">Fig. 6. Overlangsche doorsnede door den
+menschelijken schedel.</p>
+</div>
+<p>De bovenste (voorste) en benedenste (achterste) ledematen zijn
+geheel naar hetzelfde plan gebouwd; zij bestaan dus uit gelijksoortige
+deelen. Het laat zich gemakkelijk inzien, dat de beide paren ledematen
+meer op elkaar gelijken, naarmate zij meer voor de zelfde verrichtingen
+dienen. Bij &rsquo;t rund en het paard, waar de beide paren ledematen
+in dienst van de voortbeweging zijn, is dan ook hunne onderlinge
+overeenkomst grooter dan bij den mensch, waar het eene paar voor
+grijpen, het andere voor loopen dient; bij den vogel, waar het bovenste
+paar voor vliegen, het benedenste paar voor loopen is ingericht, is de
+overeenkomst nog minder groot.</p>
+<p>Aan de beide paren ledematen onderscheidt men vooreerst twee
+samenvoegingen van beenderen (&ldquo;gordels&rdquo; van beenderen),
+welke ze aan het skelet van den romp vasthechten. Men noemt deze
+&ldquo;beengordels&rdquo;: <i>schoudergordel</i> en
+<i>bekkengordel</i>; zij bestaan beide uit drie beenderen.</p>
+<p>In de volgende tabel vermeld ik aan de linkerhand de deelen van den
+arm des menschen met de beenderen, welke ze samenstellen; aan de
+rechterzijde heb ik die deelen van het skelet van &rsquo;t been
+geplaatst, welke met de bedoelde deelen van &rsquo;t armskelet te
+vergelijken zijn.</p>
+<div class="table xd20e810">
+<table width="100%">
+<tr valign="top">
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811"><b>Arm.</b></td>
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811"><b>Been.</b></td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">I. Schoudergordel,
+bestaande uit:</td>
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">I. Bekkengordel,
+bestaande uit:</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Schouderblad,</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Heupbeen,</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Sleutelbeen,</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Schaambeen,</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Ravenbeksuitsteeksel.</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Zitbeen.</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">II. Opperarm:</td>
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">II. Bovenbeen:</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Opperarmbeen.</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Dijbeen.<span class="pagenum">[<a id="pb9" href="#pb9" name="pb9">9</a>]</span></td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">III. Benedenarm:</td>
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">III. Benedenbeen:</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Ellepijp,</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Scheenbeen,</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Spaakbeen.</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Kuitbeen.</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">IV. Hand:</td>
+<td valign="top" colspan="2" class="xd20e811">IV. Voet:</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">2 rijen handwortelbeenderen.</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">2 rijen voetwortelbeenderen.</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Eene rij middelhandsbeenderen.</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">Eene rij middelvoetsbeenderen.</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">5 vingers, ieder bestaande uit drie
+&ldquo;vingerkootjes&rdquo;, behalve de duim, die uit twee kootjes
+bestaat.</td>
+<td valign="top" class="xd20e811"></td>
+<td valign="top" class="xd20e812">5 teenen, ieder bestaande uit drie
+&ldquo;teenkootjes&rdquo;, behalve de groote teen, die uit twee kootjes
+bestaat.</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e930width" id="fig007"><img src="images/fig007.jpg" alt="Fig. 7. Schouderblad van den mensch aan de achterzijde (b), sleutelbeen (a), opperarmbeen (c)."
+width="154" height="202">
+<p class="figureHead">Fig. 7. Schouderblad van den mensch aan de
+achterzijde (b), sleutelbeen (a), opperarmbeen (c).</p>
+</div>
+<p>De verschillen tusschen arm en been des menschen vinden hunne
+verklaring in het verschillende gebruik, dat ervan wordt gemaakt. De
+beenderen van de beenen, die den geheelen romp moeten dragen, zijn
+steviger en dikker, maar minder bewegelijk aan elkaar verbonden, dan
+het geval is met die van de armen, welke bij den mensch tot grijpen
+zijn ingericht. Vooral is de bekkengordel met het skelet van den romp
+veel steviger, maar ook veel minder bewegelijk verbonden dan de
+schoudergordel. Heupbeen, zitbeen en schaambeen toch zijn met elkander
+tot &eacute;&eacute;n beenstuk vergroeid; en daar waar deze drie
+beenderen samenkomen, bevindt zich de holte (&ldquo;de
+gewrichtspan&rdquo;), waarin de bovenste knobbel (de
+&ldquo;gewrichtsknobbel&rdquo;) van het dijbeen kan draaien (<a href="#fig003">fig. 3</a>). Verder zijn de heupbeenderen met het heiligbeen
+tot een onbewegelijk stuk vergroeid. Dit heiligbeen vormt met de aan
+weerskanten daarvan geplaatste heup-, zit<span class="corr" id="xd20e939" title="Niet in bron">-</span> en schaambeenderen, het
+&ldquo;bekken&rdquo;, aldus genoemd, omdat deze beenderen a. h. w. een
+bekken (kom of schotel) vormen, waarin bij &rsquo;t staan en &rsquo;t
+zitten de ingewanden van den mensch rusten. Bij de dieren, die op vier
+ledematen gaan, rusten de ingewanden niet in dit &ldquo;bekken&rdquo;,
+vand&aacute;&aacute;r ook de andere vorm der bekkenbeenderen.
+Bepaaldelijk de heup- of darmbeenderen zijn bijv. bij paard en rund
+langwerpig, niet schotelvormig (vergelijk <a href="#fig003">fig. 3</a>
+met <a href="#fig010">fig. 10</a> en <a href="#fig011">11</a>).
+<span class="pagenum">[<a id="pb10" href="#pb10" name="pb10">10</a>]</span>En dat de naam &ldquo;zitbeen&rdquo; voor deze
+dieren eigenlijk zeer ongepast is, springt in het oog.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e956width" id="fig008"><img src="images/fig008.gif" alt="Fig. 8. Skelet van den achterpoot van een&rsquo; hond." width="238"
+height="530">
+<p class="figureHead">Fig. 8. Skelet van den achterpoot van een&rsquo;
+hond.</p>
+<p class="firstpar"><i>g</i> = scheenbeen; <i>h</i> = kuitbeen; 1, 2,
+3, 4, 5, 6, 7 = voetwortelbeenderen; <i>k</i> = middelvoetsbeenderen;
+<i>l<sup>1</sup></i>, <i>l<sup>2</sup></i>, <i>l<sup>3</sup></i> =
+teenen, alle vier uit drie kootjes bestaande.</p>
+</div>
+<p>De schouderbladen (<a href="#fig007">fig. 7</a>, b) zijn in &rsquo;t
+algemeen platte beenstukken, die los op de rugzijde der ribben gelegen
+zijn, en er alleen door de omgevende spieren tegenaan worden gedrukt.
+Over het schouderblad loopt eene verhevenheid, een
+&ldquo;<i>kam</i>&rdquo;. Een uitsteeksel van het schouderblad is
+bewegelijk aan het sleutelbeen bevestigd, dat op zijne beurt weer
+bewegelijk verbonden is met het borstbeen. Dicht bij de plaats, waar
+het sleutelbeen aan &rsquo;t borstbeen geleed is, bevindt zich eene
+eenigszins uitgeholde vlakte, waarin de bovenste knobbel (de
+&ldquo;geledingsknobbel&rdquo;) van het opperarmbeen draaien kan. Het
+ravenbeksuitsteeksel is een beenstukje, dat bij den mensch van weinig
+of geen beteekenis is; bij de vogels is het grooter. Daar het
+opperarmbeen kan draaien ten opzichte van het schouderblad, en dit
+laatste ten opzichte van het sleutelbeen bewegelijk is, het sleutelbeen
+evenzeer ten opzichte van het borstbeen, het borstbeen ten opzichte van
+de ribben, terwijl de ribben aan een bewegelijk gedeelte van de
+wervelkolom bewegelijk verbonden zijn,&mdash;zoo is het gemakkelijk
+genoeg in te zien, dat de arm veel bewegelijker aan den romp bevestigd
+is dan het been. Ook bij de viervoetige dieren zijn de achterste
+ledematen veel vaster met den romp verbonden dan de voorste; bij velen,
+zooals bij paard en rund, is zelfs geen sleutelbeen aanwezig.
+W&egrave;l gaan deze dieren op de beide paren ledematen, maar het
+achterste paar wordt toch bepaaldelijk gebruikt om de voortbeweging tot
+stand te doen komen, terwijl het voorste paar meer dient, om er op te
+rusten. (Denk bijv. aan een paard, dat een&rsquo; zwaren last tegen
+eene hoogte optrekt!) Die viervoetige diersoorten, welke met hunne
+voorste ledematen iets moeten aangrijpen of oplichten, hebben
+w&egrave;l sleutelbeenderen; zoo bijv. de mol, die met de voorpooten
+aarde verplaatst.</p>
+<p>Bij den mensch kan het spaakbeen om de ellepijp draaien. De ellepijp
+(<a href="#fig003">fig. 3</a>, f) is het been, dat aan zijn achtereinde
+in een&rsquo; knobbel (de &ldquo;elleboog&rdquo;) eindigt; het
+spaakbeen (g) is het dikst aan het uiteinde vlak bij de hand, en de
+hand is er dan ook aan bevestigd, zoodat, wanneer het spaakbeen zich
+draait, de geheele hand wordt <span class="pagenum">[<a id="pb11" href="#pb11" name="pb11">11</a>]</span>omgekeerd. Het plotselinge omdraaien
+van de hand maakt dit lichaamsdeel voor het aangrijpen van de meest
+verschillende voorwerpen geschikter. Het spreekt echter van zelf, dat
+eene dergelijke bewegelijkheid van den voet, door draaiing van &rsquo;t
+kuitbeen om &rsquo;t scheenbeen, niet alleen voor niets nuttig zou
+zijn, maar zelfs zeer schadelijk voor het goed neerzetten van den voet.
+Bij de viervoetige dieren, die hunne voorpooten niet gebruiken om te
+grijpen, is dan ook het spaakbeen niet om de ellepijp draaibaar; zelfs
+zijn bij vele dieren deze twee beenderen voor een deel aan elkander
+vastgegroeid. Op de plaats, waar het dijbeen en de beenderen van het
+benedenbeen aan elkaar verbonden zijn, vindt men de <i>knieschijf</i>,
+niet slechts bij den mensch, maar ook bij alle dieren van
+gelijksoortigen lichaamsbouw. Op de plaats, waar boven- en benedenarm
+aan elkander verbonden zijn, wordt geen dergelijk beenstuk
+aangetroffen.</p>
+<p>Aan den menschelijken voet zijn de teenen kort, de
+middelvoetsbeenderen en voetwortelbeenderen lang; van deze laatsten is
+er een, nl. het <i>hielbeen</i>, bijzonder sterk naar achteren
+gegroeid. Op deze wijze wordt het ondersteuningsvlak van den voet groot
+en deze dus geschikter om er op te staan. Aan de hand zijn daarentegen
+de vingers in verhouding tot de andere deelen bijzonder lang; daardoor
+zijn zij voor grijpen beter geschikt. Vooral ook is dit het geval
+doordat de punt van den duim tegen de <span class="pagenum">[<a id="pb12" href="#pb12" name="pb12">12</a>]</span>vingerspitsen kan worden
+gebracht. Bij de apen, die zoowel met de voeten als met de handen
+grijpen, zijn de kootjes der teenen bijzonder lang, en de groote teen
+kan er tegen de toppen der andere teenen worden gebracht.</p>
+<p>Het aantal vingers en teenen is bij de zoogdieren hoogstens vijf;
+bij vele dieren echter is het kleiner. Het paard heeft slechts
+&eacute;&eacute;nen vinger aan ieder der ledematen (<a href="#fig010">fig. 10</a>); het rund twee (<a href="#fig011">fig. 11</a>)
+met nog twee uiterst klein gebleven teentjes daarachter; het varken
+heeft aan elken poot twee groote en twee kleinere teenen (<a href="#fig029">fig. 29</a>); de hond heeft vijf teenen aan de achterpooten,
+vier aan de voorpooten (<a href="#fig008">fig. 8</a>).</p>
+<div class="figure xd20e1025width" id="fig009"><img src="images/fig009.jpg" alt="Fig. 9. Overlangsche doorsnede door een&rsquo; paardehoef." width="367" height="331">
+<p class="figureHead">Fig. 9. Overlangsche doorsnede door een&rsquo;
+paardehoef.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e1030width" id="fig010"><img src="images/fig010.jpg" alt="Fig. 10. Skelet van het paard: de rest van het dier is met zwart aangeduid."
+width="684" height="643">
+<p class="figureHead">Fig. 10. Skelet van het paard: de rest van het
+dier is met zwart aangeduid.</p>
+<p class="firstpar"><i>Uitwendig onderscheidt men</i>: o = oor; og =
+oog; n = neus; bl = bovenlip; ol = onderlip; k = keel: b = borst; s =
+schoft; r = rug; kr = kruis; f = flank; bk = buik; b = bil; st =
+staart: kn = knie a.d. achterpoot; Sch = schenkel; hk = hak; Sprg =
+sprong; p = pijp; hf = hoef; kn = zoogenaamde &ldquo;knie&rdquo; a.d.
+voorpoot; p = pijp: hf = hoef.</p>
+<p><i>Deelen van &rsquo;t skelet</i>: bk = bovenkaak; ok =
+onderkaaksbeen; hr = halswervels; r = ruggewervels; ld = lendewervels;
+sb = schouderblad; oa = opperarmbeen; eb = elleboog; va = voorarm,
+bestaande uit ellepijp en spaakbeen, met elkander vergroeid; hw =
+handwortel; mh = middelhandsbeen; v = vinger; h = heupbeen; z =
+zitbeen; d = dijbeen; kn = knieschijf; sb = scheenbeen; vw =
+voetwortelbeenderen; mv = middelvoetsbeenderen; v<sup>1</sup> =
+teen.</p>
+</div>
+<p>De mensch gaat op zijne geheele voetzool; sommige andere dieren,
+zooals hond en kat, alleen op de teenen (fig. 8); weer andere, zooals
+paard, rund en varken, loopen op den top der teenen (<a href="#fig010">fig. 10</a>, <a href="#fig011">11</a>). Bij den mensch vindt
+men een groot gedeelte van de rugzijde der vingers en teenen met eene
+horenachtige bekleeding bedekt, welke men den &ldquo;nagel&rdquo;
+noemt; is zoo&rsquo;n nagel niet (zooals bij den mensch en den mol)
+plat en aan het uiteinde stomp, maar daarentegen zijdelings
+samengedrukt en aan &rsquo;t vooreinde spits (<a href="#fig039">fig.
+39</a>), dan spreekt men van een&rsquo; <i>klauw</i> (hond, kat,
+konijn). Bij de dieren, welke op den top der teenen gaan, strekt zich
+de horenbekleeding van het laatste kootje niet slechts over de rugzijde
+maar ook over den top der teenen uit, dien zij als een schoen omkleedt
+(<a href="#fig009">fig. 9</a>); men spreekt dan van een&rsquo;
+<i>hoef</i> (paard, rund, varken). Toch noemt de landbouwer de hoeven
+der runderen, schapen en varkens meestal &ldquo;<i>klauwen</i>&rdquo;.
+<span class="pagenum">[<a id="pb14" href="#pb14" name="pb14">14</a>]</span>(Zoo noemt men eene ziekte, die den top der teenen
+aantast, het &ldquo;klauwzeer&rdquo;.)</p>
+<div class="figure xd20e1072width" id="fig011"><img src="images/fig011.jpg" alt="Fig. 11. Geraamte van het rund." width="684"
+height="348">
+<p class="figureHead">Fig. 11. Geraamte van het rund.</p>
+<p class="firstpar">De lichaamsomtrek is door eene enkele lijn
+aangeduid. Hk = hersenkas; H = horen; O = oogkas; N = neusbeen; Hw =
+halswervels; Rw = ruggewervels; Lw = lendewervels; Hgb =
+heiligbeenwervels; Sw = staartwervels; R = ribben; Sb = schouderblad;
+Oab = opperarmbeen; Ep = ellepijp; Spb = spaakbeen; Hw =
+handwortelbeen; Mh = middelhandsbeen; Vk = vingerkootjes; Hpb =
+heupbeen; Schb = schaambeen; Ztb = zitbeen; Db = dijbeen; Kns =
+knieschijf: Snb = scheenbeen; Vw = voetwortel; Mv =
+middelvoetsbeen<span class="corr" id="xd20e1077" title="Bron: ; Vk = vingerkootjes">.</span></p>
+</div>
+<p>Bij verscheiden dieren (zooals rund, paard, varken) zijn het
+opperarmbeen en het dijbeen in den romp opgenomen, zoodat de uitwendig
+zichtbare ledematen dezer dieren moeten worden vergeleken met die
+gedeelten van menschenarm en been, welke beginnen met benedenarm en
+benedenbeen. Vergelijkt <a href="#fig003">fig. 3</a> met <a href="#fig010">fig. 10</a> en fig. 11. Ik wil daar nog bijvoegen, dat men
+aan de voorste ledematen van paard, rund, schaap en varken het gewricht
+bij de handwortelbeenderen (natuurlijk onjuist) noemt: de
+&ldquo;<i>voorknie</i>&rdquo;; dat men het hielbeen met den naam
+&ldquo;<i>hak</i>&rdquo; bestempelt, dat men de middelhandsbeenderen en
+middelvoetsbeenderen &ldquo;<i>pijpen</i>&rdquo; noemt. Bij het paard,
+dat aan elk been slechts &eacute;&eacute;ne &ldquo;pijp&rdquo; en
+&eacute;&eacute;n&rsquo; teen heeft, <span class="pagenum">[<a id="pb15" href="#pb15" name="pb15">15</a>]</span>vindt men achter deze
+pijp twee dunne middelvoetsbeentjes, waaraan geene teenen bevestigd
+zijn; deze laatste middelvoetsbeentjes noemt men
+&ldquo;griffelbeentjes&rdquo;. (Fig. 10, achter mh; <a href="#fig030">fig. 30</a>.)</p>
+<p>Uit hetgeen wij boven bespraken, volgt reeds dat de beenderen op
+zeer verschillende wijze aan elkander kunnen zijn bevestigd. Sommige
+beenderen zijn zoodanig aan elkaar vastgegroeid, dat zelfs geen naad
+meer te zien is; dit is bij den mensch met de beide voorhoofdsbeenderen
+het geval, ook met het bovenkaaks- en het tusschenkaaksbeen. Andere
+beenderen vertoonen op de plaats van aan&eacute;&eacute;ngroeiing eenen
+naad (de meeste schedelbeenderen van den mensch; tusschenkaaksbeen en
+bovenkaaksbeen van het paard.) Twee beenderen kunnen verder op zeer
+verschillende wijze bewegelijk met elkander verbonden zijn. Vooreerst
+kan zich tusschen de beide beenderen bevinden eene eenigszins
+veerkrachtige, rekbare massa, die slechts eene geringe beweging
+veroorlooft. Zoo zijn twee op elkaar volgende wervels door kraakbeen
+met elkander verbonden.&mdash;Zijn twee beenderen niet anders dan met
+een zeer rekbaar bandje aan elkander vastgehecht, dan is de onderlinge
+bewegelijkheid grooter; en dan spreekt men van een <i>gewricht</i>. Men
+onderscheidt <i>scharniergewrichten</i> en <i>kogelgewrichten</i>. Bij
+de eerstbedoelde wijze van verbinding kan het eene been zich ten
+opzichte van het andere tamelijk vrij bewegen, maar steeds slechts in
+&eacute;&eacute;n vlak, zooals het eene been van een&rsquo; passer zich
+kan bewegen ten opzichte van het andere. Z&oacute;&oacute; is het
+opperarmbeen verbonden aan de beenderen van den benedenarm, en het
+dijbeen aan die van het benedenbeen.&mdash;Kan het &eacute;&eacute;ne
+been ten opzichte van het andere in allerlei richtingen draaien, dan
+spreekt men van eene verbinding door middel van een
+<i>kogelgewricht</i>. Het eene been vertoont dan eene uitholling, die
+men de &ldquo;<i>pan</i>&rdquo; van &rsquo;t gewricht noemt. Daarin kan
+zich de kegelvormige knobbel, waarin het tweede been eindigt,
+rondbewegen. Z&oacute;&oacute; is de verbinding van het dijbeen met de
+beenderen van den bekkengordel; z&oacute;&oacute; ook die van het
+opperarmbeen met het schouderblad.</p>
+<p>Het <i>beenvlies</i>, dat elk stuk been als een dun vliesje
+bekleedt, verandert op de plaats, waar het &eacute;&eacute;ne been met
+het andere verbonden is, in een&rsquo; stevigen, niet zeer rekbaren
+band (&ldquo;<i>beursband</i>&rdquo;), <span class="pagenum">[<a id="pb16" href="#pb16" name="pb16">16</a>]</span>die de beide beenderen
+bij elkaar houdt. De binnenste laag van dezen beursband scheidt eene
+vloeistof af, die de kraakbeenachtige binnenbekleeding van de
+gewrichtspan zoowel als die van de gewrichtsholte bedekt, aldus de
+beweging gemakkelijker maakt en afslijting voorkomt. Men kan dus
+zeggen, dat het gewricht wordt &ldquo;gesmeerd&rdquo;.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>De beenderen zijn gewoonlijk omgeven door <i><span class="corr" id="xd20e1136" title="Bron: vleeech">vleesch</span></i>. Dit laatste
+bestaat uit verschillende stukken, die door eene rekbare, taaie massa
+met elkander verbonden zijn. De verschillende stukken noemt men
+&ldquo;<i>spieren</i>&rdquo;; elke spier bestaat weer uit een zeer
+groot aantal draadvormige deelen, die men
+&ldquo;<i>spiervezels</i>&rdquo; noemt, en die alle in de
+lengterichting van de spier loopen. Een spiervezel heeft het vermogen
+zich samen te trekken, d. i. plotseling korter en tevens dikker te
+worden. Wanneer nu alle vezels van eene spier zich te gelijk
+samentrekken, dan wordt de geheele spier korter en dikker. Door haar
+vermogen, zich samen te trekken en te ontspannen, kan eene spier weer
+andere deelen in beweging brengen.</p>
+<p>De meeste spieren zijn namenlijk met hare beide uiteinden aan
+lichaamsdeelen bevestigd, die zij door hare samentrekking in beweging
+brengen. Men onderscheidt <i>huidspieren</i> en <i>skeletspieren</i>,
+alnaarmate de spieren aan de huid (met het eene einde ook wel aan haren
+of veeren) of aan de beenderen zijn vastgehecht. De dikke spierlaag,
+waarvan de egel gebruik maakt, wanneer hij zich samenbalt, is eene
+sterk ontwikkelde huidspier. Zoo zijn het ook huidspieren, door welker
+samentrekking een vogel zijne veeren opricht. Er zijn vele dieren,
+zooals slakken, insekten en wormen, die, daar zij geene beenderen
+hebben, geene andere dan huidspieren bezitten.</p>
+<div class="figure xd20e1154width" id="fig012"><img src="images/fig012.jpg" alt="Fig. 12." width="607" height="619">
+<p class="figureHead">Fig. 12.</p>
+<p class="firstpar">A. Arm van den mensch. 1 = Lange buigspier van den
+duim, 2 = Buigspier van den benedenarm (tweehoofdige armspier), 3 =
+Binnenwaartsdraaier van de hand.</p>
+<p>B. Werking van de spier <i>m</i> (= 2 in fig. A), <i>a</i> =
+bovenarm, <i>b</i> = benedenarm, <i>c</i> = elleboog, <i>i</i>,
+<i>i&prime;</i> = aanhechtingsplaats der spier aan den benedenarm.</p>
+</div>
+<p>Eene skeletspier is met hare beide uiteinden aan een been verbonden.
+Als nu zoo&rsquo;n skeletspier zich samentrekt, dan wordt het meest
+bewegelijke been naar het minder bewegelijke toe bewogen. Wij willen de
+werking van eene skeletspier duidelijk maken, door eene bepaalde spier
+als voorbeeld te nemen. In <a href="#fig012">fig. 12</a> zijn het
+opperarmbeen van den mensch en de benedenarm afgebeeld. Alle rondom den
+opperarm gelegen spieren zijn weggenomen op &eacute;&eacute;ne
+<span class="pagenum">[<a id="pb17" href="#pb17" name="pb17">17</a>]</span>spier na. Deze, in nevensgaande fig. A door 2
+afgebeeld, is in haar midden het dikst en loopt aan hare uiteinden in
+dunne gedeelten uit, die bovendien anders van geaardheid zijn dan de
+eigenlijke spier. Men noemt deze dunne uiteinden, waarmee eene spier
+aan de beenderen bevestigd is, de <i>pezen</i>. (De spier 2 eindigt van
+boven in twee pezen, van beneden in &eacute;&eacute;ne pees.) Terwijl
+nu de spier uit vele fijne vezels bestaat, die het eetbare
+&ldquo;<i>vleesch</i>&rdquo; vormen, zijn de pezen opgebouwd uit eene
+zeer taaie stof, die bij koking in lijm kan overgaan. Slechts het
+vleezige gedeelte van eene spier bezit het vermogen, zich samen te
+trekken, d. i. korter en tevens dikker te <span class="pagenum">[<a id="pb18" href="#pb18" name="pb18">18</a>]</span>worden. (Vergelijk
+<i>m&prime;</i> met <i>m</i> in B en met 2 in A.) Door deze
+samentrekking wordt het eene been met al wat daarmee in verbinding
+staat, naar het andere been toe bewogen; de beenderen van den
+benedenarm worden daarbij in het gewricht <i>c</i> (<a href="#fig012">fig. 12</a> B) gedraaid. Dit gewricht is een
+scharniergewricht, zoodat de beenderen van den benedenarm naar die van
+den bovenarm toe worden bewogen als het eene been van een&rsquo; passer
+naar het andere.&mdash;Er zijn spieren, die niet aan de huid of aan
+beenderen zijn bevestigd; dat zijn de zoogenoemde &ldquo;holle
+spieren&rdquo;, die in zich zelven terugkeeren, en dus eene holte
+omsluiten. Eene zoodanige spier kan door hare samentrekking de binnen
+die holte aanwezige voorwerpen (vaste lichamen of vloeistoffen)
+voortbewegen. Zoo bewegen de holle spieren, die in den wand van den
+slokdarm aanwezig zijn, brokken spijs van de keelholte naar de maag;
+zoo zorgen de holle spieren van den hartwand voor de voortbeweging van
+het bloed.</p>
+<p>De bewegingen, welke door spieren worden in &rsquo;t leven geroepen,
+onderscheidt men in <i>willekeurige</i> en <i>onwillekeurige</i>
+bewegingen. Onwillekeurig noemt men ze, wanneer zij buiten den wil om
+tot stand komen, zooals de bewegingen der spierwanden van het hart,
+waardoor het bloed door &rsquo;t lichaam wordt voortgestuwd.
+Willekeurig noemt men die bewegingen, welke onder den invloed van den
+wil geschieden.</p>
+<p>Wil men aan eene spier het vermogen van zich samen te trekken
+ontnemen, dan is het juist niet noodig, dat men de spier zelve
+beleedigt. Iedere spier staat met eene <i>zenuw</i> in verbinding, die
+hare fijne vertakkingen zendt naar al de verschillende spiervezels,
+waaruit de spier bestaat. Snijdt men deze zenuw door, dan heeft de
+spier dadelijk het vermogen om zich samen te trekken verloren. De zenuw
+nu heeft haren oorsprong bij den mensch en bij vele andere dieren in de
+hersenen of het ruggemerg. Wij kunnen dus zeggen: de spier verliest het
+vermogen om zich samen te trekken, wanneer de verbinding tusschen haar
+zelve en het ruggemerg of de hersenen op de eene of andere plaats door
+doorsnijding van de zenuw wordt opgeheven. De oorzaak van de beweging
+der spier ligt dus in het ruggemerg of de hersenen. Er komt in de
+laatstgenoemde <span class="pagenum">[<a id="pb19" href="#pb19" name="pb19">19</a>]</span>lichaamsdeelen eene verandering tot
+stand&mdash;van welken aard deze is, weten wij niet&mdash;, die zich
+door de zenuw naar de spier voortbeweegt en de samentrekking van deze
+laatste veroorzaakt. Wij kunnen ons van wat er in dezen plaatsgrijpt,
+de volgende voorstelling maken (<a href="#fig013">fig. 13</a>): in de
+hersenen of het ruggemerg wordt als &rsquo;t ware last gegeven tot het
+volvoeren van eene beweging; die last wordt overgeseind door de zenuw
+heen en wordt daarna door de spier tot uitvoering gebracht. Hersenen of
+ruggemerg zijn dus a. h. w. het middelpunt (het centrum), waarvan het
+bevel tot beweging uitgaat; men noemt ze <i>middelpuntsdeelen</i> of
+<i>centrale deelen van het zenuwstelsel</i>. De zenuwen, welke van de
+centrale deelen naar de spieren loopen, heeten
+<i>bewegingszenuwen</i>.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e1238width" id="fig013"><img src="images/fig013.gif" alt="Fig. 13. Schets van eene dwarsdoorsnede eens diers, ter verklaring van de werking van &rsquo;t zenuwstelsel."
+width="303" height="270">
+<p class="figureHead">Fig. 13. Schets van eene dwarsdoorsnede eens
+diers, ter verklaring van de werking van &rsquo;t zenuwstelsel.</p>
+<p class="firstpar"><i>H</i> = huid, verdeeld in <i>O.h.</i> =
+opperhuid en <i>Lh.</i> = leerhuid. <i>C.z.</i> = centrale deelen van
+&rsquo;t zenuwstelsel; <i>g.z.</i> = gewaarwordingszenuw; <i>e.t.</i> =
+eindtoestel van deze zenuw in de leerhuid; <i>bz.</i> = bewegingszenuw;
+<i>e.t.</i> = eindtoestel van deze in de spier <i>S</i>, die op de
+dwarsdoorsnede is voorgesteld.</p>
+</div>
+<p>Er bestaat echter nog eene andere soort van zenuwen, die men
+<i>gewaarwordingszenuwen</i> noemt. Deze ontspringen in de zintuigen
+(huid, tong, neus, oor, oog) en geleiden de indrukken, die zij door
+tusschenkomst van deze zintuigen uit de omgeving opnemen, naar de
+middelpuntsdeelen van het zenuwstelsel toe, waar zij tot bewustzijn
+komen.</p>
+<p>Als er een voorwerp, waarvan licht uitstraalt, v&oacute;&oacute;r
+ons oog staat, dan zien wij het. Wij zien het met ons oog, zoo zegt men
+gewoonlijk; maar eigenlijk is dat onjuist; w&egrave;l dient het oog om
+de lichtindrukken van buiten op te nemen; maar het eigenlijke
+<i>zien</i> geschiedt niet met het oog. Aan den achterkant komt uit het
+oog de gezichtszenuw te voorschijn, die naar de hersenen loopt. Snijdt
+men deze <span class="pagenum">[<a id="pb20" href="#pb20" name="pb20">20</a>]</span>zenuw door, dan is het met het zien gedaan, hoewel
+het oog zelf ongeschonden is gebleven. De indruk, dien het verlichte
+voorwerp op het oog maakt, wordt door de gezichtszenuw naar de hersenen
+overgebracht en komt d&agrave;&agrave;r tot bewustzijn. <i>Hoe</i> dat
+geschiedt, is ons een raadsel.</p>
+<p>De huid (<a href="#fig013">fig. 13</a>) is uit twee lagen
+samengesteld; de buitenste laag is de <i>opperhuid</i>, die bloedloos
+is, zooals duidelijk blijkt, als men zich op eene plaats snijdt, waar
+zij bijzonder dik is (&ldquo;eelt&rdquo; onder de voeten, aan de
+binnenzijde der handen). Onder de opperhuid is de bloedroode
+<i>leerhuid</i> gelegen, aldus gekleurd door het vele bloed, hetwelk er
+doorheen stroomt. (Van de leerhuid maakt men leer). In deze leerhuid
+vindt men de uiteinden van zenuwen.&mdash;Raakt men de opperhuid van
+een&rsquo; der vingers met een of ander voorwerp aan, dan <i>voelt</i>
+men dat zij wordt aangeraakt, en tevens verneemt men, hoe de vorm en de
+warmtegraad van dit voorwerp zijn. Maar snijdt men de zenuw door, die
+van den vinger naar het ruggemerg loopt, dan voelt men de aanraking van
+een voorwerp niet meer. De indruk, dien een voorwerp op de huid teweeg
+brengt, wordt dus door de zenuwen voortgeleid naar het ruggemerg, en
+komt daar tot bewustzijn; <i>hoe</i>&mdash;dat weten wij alweer
+niet.</p>
+<p>Uit het bovenstaande zien wij dat de voorwerpen buiten ons zoodanig
+op ons inwerken, dat wij hunne aanwezigheid vernemen, dat hunne
+aanwezigheid bij ons tot bewustzijn komt. Zoodanige inwerking van de
+voorwerpen op ons noemen wij in &rsquo;t algemeen <i>gewaarwording</i>.
+Deze kan bij den mensch en ook bij de huisdieren op <i>vijf</i>
+verschillende wijzen tot stand komen: door voelen, proeven, ruiken,
+hooren en zien. Men noemt het gevoel, den smaak, den reuk, het gehoor
+en het gezicht <i>de vijf zinnen</i> van den mensch. Vele dieren hebben
+minder zinnen; bij zulke dieren werkt de omgeving op minder dan vijf
+verschillende wijzen in. De lintworm bijv. is blind.</p>
+<div class="figure xd20e1316width" id="fig014"><img src="images/fig014.jpg" alt="Fig. 14. Zenuwstelsel van den hond." width="720" height="428">
+<p class="figureHead">Fig. 14. Zenuwstelsel van den hond.</p>
+<p class="firstpar"><i>a</i> = groote hersenen; <i>b</i> = kleine
+hersenen; <i>c</i> = &rsquo;t verlengde merg; <i>d</i> = ruggemerg;
+<i>e</i>, <i>f</i>, <i>g</i>, <i>h</i> = zenuwen, die daarvan uitgaan.
+Onder het ruggemerg <i>d</i> bevindt zich het zoogenoemde sympathische
+zenuwstelsel, dat meer grauwachtig is voorgesteld, en waartoe <i>i</i>,
+<i>k</i>, <i>l</i>, <i>m</i> behooren.</p>
+</div>
+<p>De zenuwen, welke de indrukken, die de buitenwereld op ons maakt,
+naar hersenen en ruggemerg voortgeleiden, noemt men
+<i>gewaarwordingszenuwen</i>. Men mag dus wel de hersenen en het
+ruggemerg de <i>middelpuntsdeelen</i> of <i>centrale deelen van het
+zenuwstelsel</i> <span class="pagenum">[<a id="pb22" href="#pb22" name="pb22">22</a>]</span>noemen, want zij zijn het middelpunt, waarheen de
+van de buitenwereld ontvangen indrukken worden voortgeleid, en van
+welke ook tevens de aanleiding tot elke spierbeweging uitgaat. In de
+<i>bewegingszenuwen</i> geschiedt, blijkens het bovenstaande, de
+voortgeleiding in een&rsquo; zin, precies tegengesteld aan dien, waarin
+deze plaatsgrijpt in de <i>gewaarwordingszenuwen</i>.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e1383width"><img src="images/fig015.jpg" alt="Fig. 15. Voedingsorganen van den hond." width="278" height="720">
+<p class="figureHead">Fig. 15. Voedingsorganen van den hond.</p>
+<p class="firstpar"><i>T</i> = tong; <i>O.s.k.</i> = oorspeekselklier;
+<i>Ot.s.k.</i> = ondertongspeekselklier; <i>Sd</i> = slokdarm; <i>M</i>
+= maag; <i>p</i> = portier; <i>dd</i> = dunne darm; <i>Bd</i> = blinde
+darm; <i>DD</i> = dikke darm; <i>An</i> = anale opening; <i>Lv</i> =
+lever; <i>gb</i> = galblaasje; <i>Avl.k</i> = alvleeschklier, pankreas
+of buikspeekselklier; <i>X</i> = plaatsen, waar deze in den dunnen darm
+uitmondt; <i>Skl</i> = strotklepje; <i>Lp</i> = luchtpijp;
+<i>L</i>,<i>L</i> = longen; <i>r</i> = rechter harthelft; <i>l</i> =
+linker harthelft; 1 = benedenste holle ader: 2 = bovenste holle ader; 3
+= aorta; <i>Pa</i> = poortader; <i>BA<sup>1</sup></i> = lymphklieren,
+waarin de chijlvaten en de lymphvaten samenkomen; <i>Bb</i> =
+borstbuis, uitmondend in 2&Prime; = linkersleutelbeenader; <i>Mt</i> =
+milt.</p>
+</div>
+<p><a href="#fig013">Fig. 13</a> geeft eene schets van eene doorsnede
+dwars door &rsquo;t lichaam van een dier. Vergel. de verklaring. Hoe de
+onderscheiden deelen van &rsquo;t zenuwstelsel ten opzichte van elkaar
+liggen, is in <a href="#fig014">fig. 14</a> te zien, waar het
+zenuwstelsel van den hond is voorgesteld.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>Menschen en dieren, die geen spijs opnemen, verminderen in
+lichaamsgewicht. Dit komt daar vandaan, dat eenige stoffen het lichaam
+&ograve;f als gassen (koolzuur door de longen) &ograve;f als
+vloeistoffen (urine door de nieren, zweet door de zweetklieren)
+verlaten, zonder dat voor die stoffen iets anders in plaats komt. Op
+den duur zou een menschelijk of dierlijk lichaam het niet uithouden
+zonder opneming van nieuwe stoffen. De stoffen, welke opgenomen worden,
+noemt men, alnaarmate zij vast of vloeibaar zijn, spijzen of dranken.
+Deze spijzen en dranken, welke met weinig uitzonderingen (zouten,
+water) uit het dierenrijk of het plantenrijk afkomstig zijn, kunnen
+echter niet <i>als zoodanig</i> de plaats innemen der voortdurend
+verdwijnende lichaamsstoffen. Ten eerste bevatten zij stoffen, die in
+&rsquo;t lichaam in &rsquo;t geheel niet bruikbaar zijn, en die met de
+uitwerpselen worden verwijderd. Maar ook de bruikbare zelfstandigheden
+worden in de planten en dieren voor &rsquo;t meerendeel niet in
+zoodanigen vorm aangetroffen, in welken zij <i>dadelijk</i> kunnen
+worden gebruikt. De <i>spijsvertering</i> nu dient om de spijzen voor
+het lichaam bruikbaar te maken en tevens om de onbruikbare stoffen af
+te zonderen van de w&egrave;l bruikbare, en ze daarna uit het lichaam
+te verwijderen. Deze spijsvertering grijpt in het <i>darmkanaal</i>
+plaats. Het darmkanaal is eene buis, die op verschillende plaatsen eene
+zeer verschillende wijdte heeft, doorgaans in allerlei bochten en
+windingen in de lichaamsholte gelegen is en zich van den mond tot de
+aarsopening uitstrekt. Terwijl de spijzen in het darmkanaal zijn,
+worden <span class="pagenum">[<a id="pb24" href="#pb24" name="pb24">24</a>]</span>er verschillende vochten
+(&ldquo;verteringsvloeistoffen&rdquo;, zooals speeksel, maagsap, gal,
+enz.) mee vermengd, welke er de bruikbare stoffen uittrekken en deze in
+den vereischten vorm omzetten. Zoodanige inwerking van vochten kan des
+te beter geschieden, naarmate de spijzen in kleinere stukken verdeeld
+zijn. Voor het fijnmaken der spijzen dienen bij de zoogdieren de
+tanden; bij de vogels dient daarvoor eene bepaalde afdeeling van het
+darmkanaal (&ldquo;de spiermaag&rdquo;), welke aan de binnenzijde met
+harde, scherpe lijsten bekleed is.</p>
+<p>Zoolang de voedende stoffen, al zijn zij ook in een&rsquo; volkomen
+geschikten vorm gebracht, in den darm blijven, baten zij het lichaam
+niets. Immers het verlies van lichaamszelfstandigheid grijpt in alle
+deelen des lichaams plaats, en het is dus noodzakelijk dat de
+voedingsstoffen na de vertering in een&rsquo; toestel worden gebracht,
+die ze naar alle deelen des lichaams heen voert. Deze toestel wordt de
+<i>bloedsomlooptoestel</i> genoemd.</p>
+<p>De bloedsomlooptoestel is gevuld met <i>bloed</i>, eene ongeveer
+kleurlooze vloeistof, die een uiterst groot aantal zeer kleine roode
+schijfjes (de &ldquo;<i>bloedlichaampjes</i>&rdquo;) bevat, en daardoor
+rood gekleurd is. In het bloed worden de voedingstoffen uit den darm
+opgenomen.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e1504width" id="fig016"><img src="images/fig016.gif" alt="Fig. 16. Schets van den bloedsomloop." width="318" height="341">
+<p class="figureHead">Fig. 16. Schets van den bloedsomloop.</p>
+</div>
+<p>Het bloed stroomt door het lichaam heen door eene menigte buizen. In
+de natuurwetenschappen is men gewoon, buizen met den naam van
+&ldquo;<i>vaten</i>&rdquo; te bestempelen. Wij spreken dus ook van
+&ldquo;<i>bloedvaten</i>&rdquo;, wanneer wij de buizen bedoelen,
+waardoor het bloed in &rsquo;t lichaam stroomt. Deze bloedvaten
+vertakken zich herhaaldelijk, tot uit hunne vertakkingen eindelijk de
+mikroskopisch <span class="pagenum">[<a id="pb25" href="#pb25" name="pb25">25</a>]</span>kleine &ldquo;<i>haarvaten</i>&rdquo; (=
+<i>capillairen</i>) ontstaan. Met uitzondering van de opperhuid en de
+deelen, welke zich uit deze vormen (haren, veeren, schubben), vindt men
+in elk deel des lichaams haarvaten. Deze hebben uiterst dunne wanden,
+waardoor gemakkelijk verschillende voedingsstoffen heentrekken, welke
+te goede komen aan die kleine deeltjes des lichaams, welke tusschen de
+haarvaten zijn gelegen.</p>
+<p>Het hoofdwerktuig voor de beweging van het bloed is het <i>hart</i>,
+een verwijd en van dikke, samentrekbare wanden voorzien gedeelte van
+den bloedsomlooptoestel. Door samentrekking van de holle spieren in den
+hartwand wordt het bloed uit het hart geperst; het stroomt dan door
+eene buis (de <i>slagader</i>) weg, die zich in verschillende takken
+splitst, welke laatsten zich weer splitsen, enz. enz., zoodat ten
+slotte de haarvaten ontstaan. Uit de vereeniging van de haarvaten
+worden weer <i>ader</i>takjes gevormd, die zich tot eene <i>ader</i>
+(of tot een paar aders) vereenigen, welke het bloed weer naar &rsquo;t
+hart terugvoeren. Hetzelfde bloed stroomt dus voortdurend door &rsquo;t
+lichaam rond, en men mag dus met recht spreken van een&rsquo;
+bloeds<i>omloop</i> (<i>circulatie</i>). In <a href="#fig016">fig.
+16</a> is eene voorstelling gegeven van een&rsquo; zoo eenvoudig
+mogelijk ingerichten bloedsomlooptoestel.</p>
+<p>Daar het bloed gedurende zijnen omloop aan de verschillende deelen
+des lichaams een deel van zijne voedingsstoffen afgeeft, zou het op den
+duur voor de voeding des lichaams onbruikbaar worden, wanneer het geene
+nieuwe voedingsstoffen uit den darm opnam. Maar nog om andere reden zou
+het bloed, en wel zeer spoedig, onbruikbaar worden; dit zou nl. het
+geval zijn, wanneer het niet geregeld door de longen en de nieren en
+langs de in de huid gelegen zweetklieren stroomde.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e1552width" id="fig017"><img src="images/fig017.jpg" alt="Fig. 17. Een hond met geopende borst- en buikholte, om de daarin aanwezige organen in hunne natuurlijke ligging te toonen."
+width="333" height="720">
+<p class="figureHead">Fig. 17. Een hond met geopende borst- en
+buikholte, om de daarin aanwezige organen in hunne natuurlijke ligging
+te toonen.</p>
+<p class="firstpar"><i>Os</i> = oorspeekselklier; <i>Oks</i> =
+onderkaakspeekselklier; <i>Sh</i> = strottenhoofd; <i>Sd</i> =
+slokdarm; <i>Lp</i> = luchtpijp; <i>R</i> = ribben; <i>Ao</i> = aorta;
+<i>H&prime;</i> = hartboezem; <i>H</i> = hartkamer; <i>L.L&prime;</i> =
+longen; <i>Mr</i> = middenrif; <i>Gb</i> = galblaasje; <i>Le</i> =
+lever; <i>M</i> = maag; <i>D</i> = dunne darm; <i>P</i> = pankreasklier
+of buikspeekselklier; <i>Bd</i> = blinde darm; <i>N</i> = nier;
+<i>Ub</i> = urineblaas.</p>
+</div>
+<p>Het is algemeen bekend, dat een mensch of dier zonder lucht&mdash;of
+eigenlijk zonder eene bepaalde in de lucht aanwezige gassoort, de
+zuurstof,&mdash;niet kan leven. Deze zuurstof moet tot in de kleinste
+lichaamsdeelen kunnen doordringen; en door den bloedstroom wordt zij
+dan ook overal heen gevoerd. De scheikunde leert, dat verbranding van
+eene stof niets anders is dan hare verbinding met zuurstof, waardoor
+eene geheel nieuwe stof gevormd wordt. <span class="pagenum">[<a id="pb26" href="#pb26" name="pb26">26</a>]</span>In alle deelen nu van
+&rsquo;t lichaam grijpt eene verbinding van lichaamszelfstandigheid met
+zuurstof plaats, m. a. w. eene verbranding of oxydatie; echter eene
+zoodanige, waarbij geen vlam ontstaat, hoewel er toch wel degelijk
+warmte bij ontwikkeld wordt. Zij is de bron der &ldquo;<i>dierlijke
+warmte</i>&rdquo;, die wij bij den mensch en bij vele dieren
+gemakkelijk d&aacute;&aacute;raan merken, dat deze eene temperatuur
+hebben, hooger dan die der omgeving. Maar niet alleen wordt door deze
+verbranding, die in alle deeltjes van &rsquo;t dierlijke lichaam
+plaatsgrijpt, <i>warmte</i> opgewekt. Men weet dat eene stoommachine,
+zoolang er steenkolen in worden gebrand, niet slechts warmte
+ontwikkelt, maar ook arbeid kan verrichten; en hoe meer steenkolen er
+worden verbrand, des te meer arbeid kan er worden verricht. Die arbeid
+komt neer op het verplaatsen van voorwerpen. Ook het dierlijk lichaam
+verricht arbeid; bijv. als een dier eene last voortsleept, maar ook als
+het zich eenvoudig van de eene plaats naar de andere begeeft. Het
+dierlijke lichaam wordt tot deze arbeidsverrichting in staat gesteld
+door de verbranding, welke daarbinnen <span class="corr" id="xd20e1627"
+title="Bron: plaatsprijpt">plaatsgrijpt</span>.</p>
+<p>Wanneer nu het bloed naar een bepaald lichaamsdeel stroomt en zich
+uit de slagadertakjes in de haarvaten begeeft, dan trekken door de
+wanden dezer laatste niet slechts voedingsstoffen heen, maar ook
+zuurstof. Wanneer nu echter het bloed uit de haarvaten in de aders
+overgaat en aldus het bedoelde lichaamsdeel weer verlaat, dan is het
+niet alleen armer aan voedingsstoffen, maar ook armer aan zuurstof
+geworden; om bij eene volgende rondstrooming de lichaamsdeelen
+behoorlijk van zuurstof en voedende stoffen te voorzien, bevat het
+daarvan veel te weinig. Daarentegen heeft het bloed, als het uit de
+haarvaten van een lichaamsdeel weer in de aderen terugkeert,
+verschillende stoffen opgenomen, die daar door de verbranding der
+lichaamszelfstandigheden ontstaan zijn. Deze
+&ldquo;<i>oxydatieprodukten</i>&rdquo; (vergelijkbaar met de gassen en
+de asch, welke bij de verbranding van steenkool in eene stoommachine
+ontstaan) kunnen op den duur niet blijven in de lichaamsdeelen, waarin
+zij gevormd werden; zij zouden daar langzamerhand eene veel te groote
+ruimte gaan innemen; en bovendien zijn sommige van deze stoffen
+schadelijk voor het <span class="pagenum">[<a id="pb28" href="#pb28"
+name="pb28">28</a>]</span>lichaam. Het bloed, dat langs de
+lichaamsdeelen stroomt, neemt de daar ontstane oxydatieprodukten
+daaruit op. Als het nu later door de longen wordt bewogen, scheidt het
+koolzuur en water uit, welke stoffen in gas- en dampvorm het lichaam
+verlaten; tevens voorziet het zich daar van nieuwe zuurstof. Als het
+bloed door de nieren en langs de zweetkliertjes stroomt, geeft het de
+vloeibare en de daarin opgeloste vaste oxydatieprodukten af, welke in
+&rsquo;t lichaam ontstaan zijn. De vloeistof (met vaste stoffen er in
+opgelost), welke de nieren afzonderen, heet urine; die, welke de
+zweetkliertjes van zich geven, zweet. Boven zei ik, dat het bloed in de
+longen een deel zijner verbrandingsprodukten kwijtraakt, terwijl het
+daarentegen nieuwe zuurstof opneemt. De in de longen aanwezige lucht
+wordt daardoor armer aan zuurstof, rijker aan koolzuur; zij zou dus op
+den duur ongeschikt worden om opnieuw zuurstof aan het bloed af te
+staan, ware het niet dat telkens door de ademhalingsbewegingen nieuwe
+zuurstof in de longen werd gebracht. De ingeademde lucht treedt door
+den neus of den mond binnen en komt door de keel heen in de
+<i>luchtpijp</i>, waarvan het bovenste, verwijde gedeelte het
+<i>strottenhoofd</i> heet. In de borstholte aangekomen, splitst de
+luchtpijp zich in twee takken, van welke er naar iedere long
+&eacute;&eacute;n gaat. De longen zijn bij de visschen door kieuwen
+vervangen; andere dieren hebben nog weer andere toestellen voor de
+opneming van zuurstof. De toestellen, die voor de opneming van zuurstof
+dienen, worden &ldquo;ademhalingstoestellen&rdquo; genoemd.</p>
+<p>Daar in &rsquo;t lichaam voortdurend verbranding van
+lichaamszelfstandigheid plaatsgrijpt, dus voortdurend stoffen aan
+&rsquo;t lichaam ontnomen worden, moet het lichaam wel in gewicht
+afnemen, zoolang het geleden verlies niet weer door de opneming van
+spijzen gedekt wordt.</p>
+<p>Fig. 15 geeft eene voorstelling van de spijsverterings-,
+bloedsomloops- en ademhalingsorganen in hunnen onderlingen samenhang.
+Zie de verklaring.</p>
+<p>In <a href="#fig017">fig. 17</a> is een hond afgebeeld, welks borst-
+en buikholte geopend zijn. Men kan dus daar de meeste lichaamsdeelen,
+welke boven werden besproken, zien liggen. (Vergel. de verklaring).</p>
+<p>In het lichaam van een dier grijpen, blijkens hetgeen boven
+<span class="pagenum">[<a id="pb29" href="#pb29" name="pb29">29</a>]</span>werd meegedeeld, allerlei werkingen of
+verrichtingen plaats; de lichaamsdeelen, welke deze verrichtingen doen
+tot stand komen, kan men dus <i>werktuigen</i> of, met een vreemd
+woord, <i>organen</i> noemen. Een dier en eene plant noemt men een
+<i>bewerktuigd lichaam</i> of een <i>organisme</i>, omdat hun lichaam
+uit werktuigen of organen bestaat. Steenen zijn <i>onbewerktuigde
+lichamen</i>.</p>
+</div>
+<div id="ch2" class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2>II. Rangschikking en benoeming der dieren.</h2>
+<p class="firstpar">Wel zijn geen twee dieren <i>volkomen</i> aan
+elkander gelijk; maar toch zijn er, die zoo weinig van elkaar
+verschillen, dat men hun denzelfden naam geeft. Zulke dieren noemt men
+<i>dieren van dezelfde soort</i>. Dieren, die wel z&oacute;&oacute;veel
+van elkander verschillen, dat men ze tot verschillende soorten moet
+brengen, maar die toch in de meeste, en wel in gewichtige kenmerken
+overeenstemmen, brengt men tot hetzelfde <i>geslacht</i>. Haas en
+konijn, paard en ezel, bonte kraai en roek zijn verschillende soorten
+van hetzelfde geslacht.</p>
+<p>Ik sprak daar van gewichtige kenmerken. Dat niet alle kenmerken der
+dieren van evenveel waarde zijn, ligt voor de hand. Een kenmerk,
+ontleend aan het tandstelsel van een dier, is een gewichtiger kenmerk
+dan een, dat ontleend is aan de kleur der vacht; want uit het
+tandstelsel kan men veel afleiden omtrent het voedsel en dus ook weer
+omtrent den verderen lichaamsbouw van het dier, terwijl men uit de
+kleur der vacht niet veel kan afleiden. Niet alleen de meerdere of
+mindere <i>belangrijkheid</i>, ook de meerdere of mindere
+<i>standvastigheid</i> van eene eigenschap komt bij de rangschikking
+der dieren en planten in aanmerking. Zoo kan soms de kleur der vacht
+voor de rangschikking van meer beteekenis zijn dan in andere gevallen.
+Bij alle hermelijnen of groote wezels is de punt van den staart zwart
+gekleurd; bij alle kleine wezels is zij gekleurd als de overige deelen
+des lichaams, nl. roodbruin. Bij deze dieren is dus de kleur een zeer
+standvastig kenmerk; terwijl <span class="pagenum">[<a id="pb30" href="#pb30" name="pb30">30</a>]</span>bijv. bij de diersoort
+&ldquo;paard&rdquo; de kleur volstrekt niet standvastig is en niet als
+kenmerk der soort mag gelden.</p>
+<p>Boven zei ik, dat men twee verschillende soorten van dieren, welke
+in de meeste en wel in belangrijke kenmerken overeenstemmen, in
+&eacute;&eacute;n <i>geslacht</i> vereenigt. Geslachten, die weer veel
+overeenkomst met elkander vertoonen, brengt men in dezelfde
+<i>familie</i>. De kleine wezel en de groote wezel zijn verschillende
+soorten van hetzelfde geslacht; den boommarter en den steenmarter
+brengt men eveneens in &eacute;&eacute;n geslacht, maar in een ander
+dan dat, waarin men de beide wezels bij&eacute;&eacute;nvoegt. Toch
+gelijken de wezels en de marters weer zooveel op elkander, dat men het
+wezelgeslacht en het martergeslacht in dezelfde <i>familie</i>, die der
+Marterachtigen, vereenigt.</p>
+<p>Famili&euml;n, die in vele punten van haren lichaamsbouw met
+elkander overeenstemmen, vereenigt men in dezelfde <i>orde</i>. Zoo
+vormen de familie der Marterachtigen, die der Katachtigen, die der
+Hondachtigen en nog eenige andere famili&euml;n te zamen de orde der
+Roofdieren.</p>
+<p>Verschillende orden, die onderling tamelijk veel gelijkenis
+vertoonen, brengt men tot &eacute;&eacute;ne <i>klasse</i>. Roofdieren,
+Herkauwende dieren, Knaagdieren zijn verschillende orden van de klasse
+der Zoogdieren. Roofvogels, Duiven, Hoenderachtigen, enz. zijn
+verschillende orden van de klasse der Vogels.</p>
+<p>Vogels en Zoogdieren beiden hebben een inwendig skelet, waarvan de
+wervelkolom de as is, aan welke de andere deelen bevestigd zijn; ook in
+andere opzichten blijkt, dat deze twee klassen a. h. w. naar het zelfde
+plan zijn gebouwd; en men brengt hen daarom tot dezelfde
+<i>hoofdafdeeling</i>, nl. die der Gewervelde dieren; terwijl de slak
+tot de hoofdafdeeling der Weekdieren, de duizendpoot tot die der Gelede
+dieren wordt gebracht.</p>
+<p>Men verdeelt dus het <i>Dierenrijk</i> in <i>Hoofdafdeelingen</i>,
+deze in <i>Klassen</i>, die men weer in <i>Orden</i> indeelt; terwijl
+de orden weer uit <i>Famili&euml;n</i>, deze uit <i>Geslachten</i> en
+de geslachten uit <i>Soorten</i> zijn samengesteld.</p>
+<p>Dieren van dezelfde soort, welke door meer of minder standvastige
+kenmerken van elkander onderscheiden zijn, brengt men tot verschillende
+<i>Rassen</i>. Verschil in de streek, waar de dieren <span class="pagenum">[<a id="pb31" href="#pb31" name="pb31">31</a>]</span>eener
+soort zich ophouden, is oorzaak van &rsquo;t ontstaan van zoogenoemde
+&ldquo;<i>geographische rassen</i>&rdquo; (poolvos en onze inlandsche
+vos); verschil in de wijze, waarop de mensch op hen inwerkt, doet bij
+de huisdieren &ldquo;<i>kultuurrassen</i>&rdquo; ontstaan.
+(Nederlandsch vee en Durhamvee).</p>
+<p>Verscheiden diersoorten zijn algemeen bekend, althans wat haar
+uiterlijk aangaat; zulke soorten hebben eene Nederlandsche benaming.
+Andere, vooral kleine diersoorten en uitheemsche, hebben zoodanige
+benaming niet; want het volk kent ze niet. Men zou dus voor al zulke
+diersoorten eenen nieuwen Nederlandschen naam moeten bedenken. Maar nu
+heeft de Zweedsche natuuronderzoeker <span class="smallcaps">Linn&eacute;</span> het gebruik ingevoerd, aan iedere
+diersoort en aan iedere plantensoort eene <i>Latijnsche</i> (eene
+zoogenoemde <i>wetenschappelijke</i>) benaming te geven. Daardoor
+kunnen de dier- en plantkundigen uit de verschillende streken der
+wereld elkander verstaan, zonder dat zij gedwongen zijn, de namen aan
+te leeren in alle talen, waarin over dier- en plantkunde wordt
+geschreven.</p>
+<p>Bovendien hebben de namen van <span class="smallcaps">Linn&eacute;</span> nog dit voordeel, dat zij tevens
+aanduiden, of twee wezens al dan niet tot &eacute;&eacute;n geslacht
+behooren. Evenals ieder mensch minstens twee namen draagt: een&rsquo;
+v&oacute;&oacute;rnaam en een&rsquo; familienaam, zoo krijgt ook iedere
+diersoort twee namen. De eerste is de <i>geslachts</i>naam; dezen
+hebben alle dieren van hetzelfde geslacht met elkander gemeen; de
+tweede is de <i>soort</i>naam, die alleen aan de dieren van dezelfde
+soort toekomt. Dikwijls duidt deze laatste naam een in &rsquo;t oog
+vallend kenmerk van de diersoort aan. Een voorbeeld. Haas en konijn
+brengt men in &rsquo;t zelfde geslacht: <i>Lepus</i>. Nu is de
+Latijnsche naam van den haas: <i>Lepus timidus</i> (timidus =
+vreesachtig); die van &rsquo;t konijn: <i>Lepus cuniculus</i>
+(cuniculus = konijn).</p>
+<p>De Nederlandsche benamingen van dieren en planten kunnen aanleiding
+tot verwarring of tot grooten last geven. Zeer verschillende
+diersoorten toch worden soms met den zelfden naam aangeduid, of althans
+met zoodanige namen, dat men, op den naam afgaande, zou meenen, dat zij
+tot hetzelfde geslacht moesten worden gerekend. De hazel<i>worm</i> is
+eene soort van hagedisachtig dier; de zijde<i>worm</i> is een
+onvolwassen vlinder; de &ldquo;grauwe <i>worm</i>&rdquo; <span class="pagenum">[<a id="pb32" href="#pb32" name="pb32">32</a>]</span>(of
+emelt) een onvolwassen langpootmug; de regen<i>worm</i>, de
+spoel<i>worm</i>, de lint<i>worm</i> behooren tot verschillende groepen
+van de hoofdafdeeling der Wormen.</p>
+<p>Wat men in de eene streek &ldquo;glazenmakers&rdquo; noemt, noemt
+men in eene andere streek &ldquo;korenbouten&rdquo;, elders weer
+&ldquo;donderbolken&rdquo;, &ldquo;puistenbijters&rdquo;,
+&ldquo;wrattenbijters&rdquo;, enz. De nachtzwaluw heet
+&ldquo;geitenmelker&rdquo;, &ldquo;schapenmelker&rdquo;,
+&ldquo;vliegende pad&rdquo;, &ldquo;vliegende kikvorsch&rdquo;,
+&ldquo;nachtratel&rdquo;, enz. Het is moeielijk, om van de dier- en
+plantensoorten alle plaatselijke en provinciale namen te kennen. Om zoo
+nauwkeurig mogelijk aan te geven, welke dier- of plantensoort men bij
+eene bespreking bedoelt, vermeldt men naast de Nederlandsche benaming
+ook den wetenschappelijken naam.</p>
+</div>
+<div id="ch3" class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2>III. Overzicht van de verschillende groepen van het
+dierenrijk.</h2>
+<p class="firstpar">Men verdeelt het Dierenrijk gewoonlijk in zeven
+hoofdafdeelingen, nl. I. <a href="#ch3.1">Gewervelde dieren</a>, II.
+<a href="#ch3.2">Gelede dieren</a>, III. <a href="#ch3.3">Wormen</a>,
+IV. <a href="#ch3.4">Weekdieren</a>, V. <a href="#ch3.5">Stekelhuidigen</a>, VI. <a href="#ch3.6">Holtedieren of
+Coelenteraten</a>, VII. <a href="#ch3.7">Protozo&euml;n</a>.</p>
+<div class="div2" id="ch3.1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Hoofdafdeeling I. Gewervelde Dieren.</h3>
+<p class="firstpar">Het lichaam van een Gewerveld dier is <i>tweezijdig
+symmetrisch</i>, d. i. het kan door &eacute;&eacute;n vlak in twee
+deelen worden verdeeld, die elkaars spiegelbeeld zijn, dus uitwendig
+elkander volkomen gelijken, met dien verstande, dat wat bij de eene
+helft aan den linkerkant gelegen is, bij de andere helft aan de
+rechterzijde ligt, enz. (Er zijn dieren, waar het lichaam door meer
+vlakken in twee helften kan worden verdeeld, welke elkaars spiegelbeeld
+zijn. Dit is o.a. het geval bij de zeester, <a href="#fig018">fig.
+18</a>. Bij zulke dieren vindt men een zeker aantal, hier 5, gelijke
+deelen straalsgewijs rondom een middelpunt gegroepeerd. Men
+<span class="pagenum">[<a id="pb33" href="#pb33" name="pb33">33</a>]</span>spreekt dan van <i>straalsgewijze symmetrie</i>).
+Bij zeer jonge Gewervelde dieren, meer nog bij dieren, welke nog bezig
+zijn, zich binnen &rsquo;t ei te ontwikkelen, vindt men tweezijdige
+symmetrie in <i>alle</i> deelen des lichaams, uitwendige en inwendige.
+De uitwendige vorm van het lichaam <i>blijft</i> altijd tweezijdig
+symmetrisch, met uitzondering slechts van de platvisschen (schol,
+<a href="#fig019">fig. 19</a>); de inwendige organen hebben bij het
+volwassen dier hunne symmetrische ligging min of meer verloren.</p>
+<div class="figure xd20e1871width" id="fig018"><img src="images/fig018.gif" alt="Fig. 18. Zeester, van beneden gezien. (Iets vergroot.)" width="506"
+height="520">
+<p class="figureHead">Fig. 18. Zeester, van beneden gezien. (Iets
+vergroot.)</p>
+<p class="firstpar"><i>O</i> = mond. <i>Af</i> = voetjes.</p>
+</div>
+<p>In &rsquo;t lichaam van een Gewerveld dier bevindt zich als as eene
+uit wervels bestaande wervelkolom, welke de ruggemergsholte omsluit
+(<a href="#fig001">fig. 1</a>). Evenals de ruggemergsholte in het
+skelet van den <span class="pagenum">[<a id="pb34" href="#pb34" name="pb34">34</a>]</span>kop tot eene schedelholte zich verwijdt, zoo gaat
+ook het in de ruggemergsholte beslotene ruggemerg binnen de
+schedelholte in de hersenen over. Behalve de lichaamsholte aan de
+rugzijde, welke de centrale deelen van het zenuwstelsel omsluit, is er
+nog aan de buikzijde eene lichaamsholte aanwezig, welke bij de
+zoogdieren door het middenrif in twee&euml;n is gedeeld, nl. in de
+borst- en de buikholte (<a href="#fig001">fig. 1</a>, 2). In deze
+lichaamsholte aan de buikzijde zijn in hoofdzaken gelegen de organen
+van de ademhaling, den bloedsomloop, de vertering en de uitscheiding.
+(Bij alle andere hoofdafdeelingen van het dierenrijk zijn de centrale
+deelen van het zenuwstelsel in dezelfde lichaamsholte gelegen als de
+zooeven genoemde organen).</p>
+<div class="figure xd20e1893width" id="fig019"><img src="images/fig019.jpg" alt="Fig. 19. Schol. (&#8533; nat. gr.)" width="521" height="454">
+<p class="figureHead">Fig. 19. Schol. (&#8533; nat. gr.)</p>
+<p class="firstpar">Aan de donkere rechterzijde, die tot bovenzijde is
+geworden, vindt men de beide oogen.</p>
+</div>
+<p>Met de wervelkolom zijn verschillende beenderen verbonden,
+<span class="pagenum">[<a id="pb35" href="#pb35" name="pb35">35</a>]</span>die voor de vasthechting van spieren dienen. Deze
+beenderen vormen te zamen het <i>skelet</i>; het bezit van zoo&rsquo;n
+skelet of geraamte behoort tot de &rsquo;t meest in het oog vallende
+kenmerken van een Gewerveld dier. De dieren van deze hoofdafdeeling
+hebben nooit meer dan vier ledematen; sommige (bijv. walvisschen)
+hebben er twee, andere (slangen) in &rsquo;t geheel geene.</p>
+<p>Hun bloed is rood, terwijl dat van de vertegenwoordigers der meeste
+andere diergroepen kleurloos is.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e1909width" id="fig020"><img src="images/fig020.gif" alt="Fig. 20." width="317" height="341">
+<p class="figureHead">Fig. 20.</p>
+</div>
+<div class="figure floatLeft xd20e1914width" id="fig021"><img src="images/fig021.gif" alt="Fig. 21." width="175" height="410">
+<p class="figureHead">Fig. 21.</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e1919width" id="fig022"><img src="images/fig022.gif" alt="Fig. 22." width="312" height="337">
+<p class="figureHead">Fig. 22.</p>
+</div>
+<p>Ik moet nog nader spreken over de wijze, waarop de
+<i>bloedsomloop</i> bij de onderscheiden Gewervelde dieren
+plaatsgrijpt. Bij geen enkele diersoort uit deze groep is het hart van
+zoo eenvoudigen bouw als <a href="#fig020">fig. 20</a> aangeeft. Aan
+eene zoodanige inrichting van het hart zouden dan ook groote bezwaren
+verbonden zijn. Een hoofdbezwaar zou wel dit zijn, dat op het
+oogenblik, waarop het bloed het hart verlaat, <span class="pagenum">[<a id="pb36" href="#pb36" name="pb36">36</a>]</span>geen
+nieuw bloed in dit orgaan kan worden opgenomen, omdat het
+samengetrokken is; daardoor moet de bloedstroom in de aderen stilstaan.
+Bij alle Gewervelde dieren nu is dit bezwaar d&aacute;&aacute;rdoor
+weggenomen, dat op de plaats, waar de ader in het hart uitmondt, zich
+eene opzwelling, eene uitzetting van deze ader bevindt, waarin het
+bloed zich kan ophoopen, zoolang de samentrekking van het hart duurt
+(<a href="#fig021">fig. 21</a>). Wanneer&mdash;&rsquo;t geen bij vele
+dieren het geval is&mdash;het bloed uit het lichaam door twee of meer
+aders naar &rsquo;t hart terugkeert, dan hebben deze aders gezamenlijk
+&eacute;&eacute;ne opzwelling. De wand van deze opzwelling is van
+spieren voorzien; dit is nuttig, om het daarin bevatte bloed snel naar
+het eigenlijke hart te vervoeren, toch kunnen blijkbaar dunne spieren
+hier voldoende zijn; terwijl de wand van het eigenlijke hart, van
+waaruit het bloed door &rsquo;t geheele lichaam geperst wordt, veel
+dikker moet zijn. Daar de hier bedoelde opzwelling, evenals het
+eigenlijke hart, in &rsquo;t bezit is van spierwanden, beschouwt men
+haar als een deel van het hart; men noemt haar de <i>voorkamer</i> of
+den <i>boezem</i> van het hart, terwijl het eigenlijke hart den naam
+van de <i>kamer</i> krijgt. Het is duidelijk dat er eene tamelijk wijde
+opening tusschen boezem en kamer moet zijn (<a href="#fig021">fig.
+21</a>), opdat al het bloed dadelijk na de ontspanning der kamerwanden
+uit den boezem in de kamer kunne treden; want alleen op deze wijze kan
+eene geregelde bloedstrooming zonder oponthoud plaatsvinden. Maar als
+er eene wijde opening tusschen boezem en kamer bestaat, dan is een
+enkele klep niet geschikt om gedurende de samentrekking der kamerwanden
+het bloed te verhinderen, in den boezem te geraken; <span class="pagenum">[<a id="pb37" href="#pb37" name="pb37">37</a>]</span>zoo&rsquo;n klep zou zeer groot moeten zijn en dan
+1<sup>o</sup>. te ver in de kamer op slaan, 2<sup>o</sup>. veel kans
+hebben, zich te buigen, en aldus geene volledige <span class="corr" id="xd20e1958" title="Bron: alsluiting">afsluiting</span> te vormen.
+Daarom zijn er op de grens tusschen boezem en kamer twee of drie
+kleppen aanwezig, welke&mdash;om het te ver doorslaan te
+voorkomen&mdash;door een aantal peesachtige draadjes aan den wand der
+kamer bevestigd zijn (<a href="#fig021">fig. 21</a>). Opdat het bloed,
+&rsquo;t welk in de slagader geperst is, niet gedurende de ontspanning
+van de wanden der kamer in deze laatste terugkeere, vindt men kleppen
+ook op de plaats, waar de slagader uit het hart te voorschijn treedt
+(<a href="#fig022">fig. 22</a>).</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e1969width" id="fig023"><img src="images/fig023.gif" alt="Fig. 23." width="317" height="498">
+<p class="figureHead">Fig. 23.</p>
+</div>
+<p>Bij de visschen vindt men een hart, dat in alle hoofdzaken met het
+bovenbeschrevene overeenstemt, waar echter de boezem v&oacute;&oacute;r
+en boven de kamer ligt (<a href="#fig022">fig. 22</a>). De bloedsomloop
+van de visschen echter wordt door het in <a href="#fig022">fig. 22</a>
+afgebeelde schema niet juist weergegeven. Bij zijne beweging door
+&rsquo;t lichaam heeft het bloed een groot deel van zijne zuurstof
+verloren (vgl. bl. <a href="#pb26" class="pageref">26</a>); het moet
+dus, als het in &rsquo;t hart is teruggekeerd, eerst weer nieuwe
+zuurstof opnemen, v&oacute;&oacute;r het geschikt is, den tocht door
+&rsquo;t lichaam op nieuw te aanvaarden. Dit nu geschiedt bij de
+visschen op deze wijze, dat het uit de kamer uittredende zuurstofarme
+bloed eerst door de <i>kieuwen</i> stroomt. (Vgl <a href="#fig023">fig.
+23</a>. waar men in plaats van <i>longslagader</i> en
+<i>longhaarvaten</i> leze: <i>kieuwslagader</i> en
+<i>kieuwhaarvaten</i>). Deze kieuwen bestaan uit een groot <span class="pagenum">[<a id="pb38" href="#pb38" name="pb38">38</a>]</span>aantal
+kleine, dunwandige huiduitstulpingen, die in regelmatige reeksen aan
+bepaalde beenstukken van het kopskelet (de
+&ldquo;<i>kieuwbogen</i>&rdquo;) vastzitten. Het zuurstofarme bloed,
+dat uit de hartkamer uittreedt en door verschillende
+slagadervertakkingen de kieuwplaatjes bereikt, neemt, terwijl het de
+haarvaten dezer kieuwplaatjes doorstroomt, nieuwe zuurstof op uit het
+zuurstofhoudende water, &rsquo;t welk zich voortdurend rondom de
+kieuwplaatjes beweegt. Er wordt voortdurend een stroom van versch water
+door den mond opgenomen, en rechts en links door de <span class="corr"
+id="xd20e2009" title="Niet in bron">&rdquo;</span><i>kieuwspleten</i>&rdquo; weer naar
+buiten gelaten. Zal een visch blijven leven, dan is het noodig, dat het
+water, waarin deze zich ophoudt, zuurstof bevat; in uitgekookt
+(zuurstofloos) water sterft de visch.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e2015width"><img src="images/fig024.gif" alt="Fig. 24. Bloedsomloop van den visch, iets minder schematisch dan fig. 23."
+width="314" height="295">
+<p class="figureHead">Fig. 24. Bloedsomloop van den visch, iets minder
+schematisch dan <a href="#fig023">fig. 23</a>.</p>
+<p class="firstpar">&mdash;Ha (lichaamsader), B (boezem), K (kamer),
+alsmede de kieuwslagader en hare vertakkingen, bevatten zuurstofarm
+bloed (zwart aangeduid); in de kieuwplaatjes wordt het bloed
+zuurstofrijk (wit voorgesteld), en de kieuwaders vereenigen zich tot de
+buis Ao, die &rsquo;t bloed naar alle deelen des lichaams voert.</p>
+</div>
+<p>Het bloed is, nadat het in de kieuwen nieuwe zuurstof heeft
+opgenomen, opnieuw voor de voortbeweging door &rsquo;t lichaam geschikt
+geworden; uit de haarvaten der kieuwen stroomt het in grootere vaten,
+welke zich telkens tot weer grootere vaten vereenigen, totdat eindelijk
+een enkel vat ontstaat, dat het nu weer zuurstofrijke bloed naar alle:
+deelen van het lichaam voert.</p>
+<p>Bij de hier beschreven inrichting moet het hart het bloed door twee
+verschillende stelsels van haarvaten voortbewegen, nl. door dat van de
+kieuwen en door dat van het lichaam (<a href="#fig023">fig. 23</a>).
+Dit gaat echter niet zoo gemakkelijk, wijl het bloed in de fijne
+haarvaten veel weerstand ondervindt. Het bloed verliest dus in het
+eerste haarvatennet <span class="pagenum">[<a id="pb39" href="#pb39"
+name="pb39">39</a>]</span>(dat der kieuwen) een goed deel van zijne
+snelheid; de bloedstrooming door &rsquo;t lichaam grijpt dus zeer
+langzaam plaats. En aangezien het bloed de zuurstof bevat, die de
+verschillende lichaamsdeelen noodig hebben, wordt bij de visschen in
+een&rsquo; bepaalden tijd slechts weinig zuurstof door de
+lichaamsdeelen heen gevoerd; er grijpt dus in de verschillende
+lichaamsdeelen slechts weinig oxydatie plaats, dus er wordt weinig
+warmte in het lichaam van een&rsquo; visch ontwikkeld, en deze is
+slechts tot geringe arbeidsproductie in staat.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e2034width" id="fig025"><img src="images/fig025.gif" alt="Fig. 25." width="237" height="720">
+<p class="figureHead">Fig. 25.</p>
+</div>
+<p>Eene snellere beweging van het bloed wordt bij de overige Gewervelde
+dieren daardoor mogelijk gemaakt, dat bij hen in de bloedbaan tusschen
+het haarvatennet in de ademhalingsorganen (hier: longen, <a href="#fig025">fig. 25</a>, <i>lo</i>) en dat in het lichaam (<i>li</i>) een
+tweede hart is geplaatst, en wel een, dat in alle opzichten aan het
+bovenbeschrevene in bouw gelijk is. Het eerste hart, &rsquo;t welk met
+het vischhart te vergelijken is (het gestreepte in <a href="#fig025">fig. 25</a>), neemt (door <i>Ha</i>) het zuurstofarme
+<span class="pagenum">[<a id="pb40" href="#pb40" name="pb40">40</a>]</span>bloed op, &rsquo;t welk uit de verschillende
+deelen des lichaams terugkeert, en perst het door de haarvaten der
+longen, waar het weer rijk wordt aan zuurstof. Uit de longen begeeft
+zich nu het bloed naar de voorkamer van het tweede hart (het wit
+gelatene); van daar wordt het naar de kamer van datzelfde hart, en van
+hier uit door eene slagader (<i>Ao</i>) naar de verschillende deelen
+des lichaams geperst; en nadat het, aldus zijne diensten gedaan heeft,
+keert het in den boezem van het eerste hart (<i>B</i>) terug. Zoo
+krijgt de bloedstroom, die in de haarvaten der longen zijne snelheid
+voor een goed deel had verloren, door de samentrekking van de wanden
+der kamer van het tweede hart, nieuwe snelheid terug. Eene snellere
+bloedstrooming heeft snellere oxydatie in &rsquo;t lichaam tengevolge,
+dus meer warmteontwikkeling en meer arbeidsproductie.</p>
+<p>De beide harten werken ieder voor zich; maar zij liggen naast
+elkander, en wel de beide boezems tegen elkaar en de beide kamers tegen
+elkaar. Ook zijn de wanden der beide boezems en die der beide kamers
+aan elkander vastgegroeid. Men spreekt daarom niet van <i>twee
+harten</i>, maar van <i>&eacute;&eacute;n hart, dat uit twee
+helften</i> bestaat; dit is ook juister. De rechter harthelft (<a href="#fig025">fig. 25</a>, <i>B.K</i>) is die, welke het zuurstofarme
+bloed, dat uit het lichaam is teruggekeerd, opneemt en het naar de
+longen perst; de linker harthelft (<i>B&prime;K&prime;</i>) ontvangt
+het uit de longen terugstroomende, zuurstofrijk geworden bloed en perst
+het door &rsquo;t lichaam. Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn,
+waarom men het hart van een&rsquo; visch moet vergelijken met de
+rechter harthelft van den mensch.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e2082width"><img src="images/fig026.gif" alt="Fig. 26. Schema van het hart van een kruipend dier." width="313"
+height="181">
+<p class="figureHead">Fig. 26. Schema van het hart van een kruipend
+dier.</p>
+</div>
+<p>Bij de zoogenoemde kruipende dieren (slangen, hagedissen) zijn de
+beide harthelften niet volkomen van elkander gescheiden; want in den
+wand tusschen de linker en de rechter kamer bevindt zich eene opening.
+Daardoor vermengt zich het zuurstofarme bloed <span class="pagenum">[<a id="pb41" href="#pb41" name="pb41">41</a>]</span>der
+rechter harthelft met het zuurstofrijke bloed der linker harthelft; en
+deze vermenging grijpt in des te sterker mate plaats, naarmate de
+opening in den wand tusschen de beide kamers grooter is. Bij de
+kruipende dieren stroomt er dus bloed naar de longen, dat nog
+betrekkelijk veel zuurstof bevat; en door het lichaam stroomt bloed,
+dat op verrena niet zoo rijk is aan zuurstof als het bloed, &rsquo;t
+welk bij de zoogdieren door het lichaam gaat. Dientengevolge is
+1<sup>o</sup>. de ademhaling minder krachtig bij de kruipende dieren
+dan bij de zoogdieren, 2<sup>o</sup>. de oxydatie in de verschillende
+deelen des lichaams bij de eerstgenoemden zwakker dan bij de
+laatsgenoemden, en dus zijn ook de warmteontwikkeling en de
+arbeidsproduktie er minder sterk.</p>
+<p>Bij de amphibi&euml;n (kikvorschen, salamanders) is de opening in
+den wand tusschen de beide hartkamers bijzonder groot; soms zijn van
+dien wand nog slechts kleine overschotten aanwezig, soms zelfs
+ontbreekt hij geheel. In nog sterkere mate dan bij de kruipende dieren
+moet dus bij de amphibi&euml;n vermenging van zuurstofrijk en
+zuurstofarm bloed plaatsgrijpen.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e2100width"><img src="images/fig027.gif" alt="Fig. 27. Schema van het hart van een amphibie." width="320" height="193">
+<p class="figureHead">Fig. 27. Schema van het hart van een
+amphibie.</p>
+</div>
+<p>Men is gewoon, de Gewervelde dieren te verdeelen in
+<i>warmbloedige</i> en <i>koudbloedige</i>. Onder warmbloedige dieren
+verstaat men dezulke, bij welke de lichaamstemperatuur standvastig
+(&ldquo;constant&rdquo;) is, d. i. altijd ongeveer dezelfde blijft.
+Deze standvastige lichaamstemperatuur is bij de eene diersoort iets
+hooger dan bij de andere, bijv. bij de koe ongeveer 38&deg; C., bij den
+mensch 37,5&deg;. Of nu de temperatuur der omgeving rijst of daalt, dat
+heeft geen merkbaren invloed op de lichaamstemperatuur van het
+dier.&mdash;Onder koudbloedige dieren verstaat men dieren, welker
+lichaamstemperatuur in gewone omstandigheden gelijk is aan die van de
+omgeving. De zoogdieren en vogels zijn warmbloedig, de kruipende
+dieren, amphibi&euml;n en visschen zijn koudbloedige Gewervelde dieren.
+Alle <span class="pagenum">[<a id="pb42" href="#pb42" name="pb42">42</a>]</span>dieren, welke niet tot de hoofdafdeeling der
+Gewervelden behooren, zijn koudbloedig.</p>
+<p>Reeds boven werd erop gewezen, dat de bron (althans de hoofdbron)
+der dierlijke warmte gelegen is in de oxydatie, welke in alle doelen
+des lichaams plaatsgrijpt. Tegenover deze bron van warmte staan echter
+oorzaken van warmteverlies: 1<sup>o</sup> geleiding en uitstraling,
+waarbij de warmte zich aan andere lichamen meedeelt en deze in
+temperatuur doet stijgen, 2<sup>o</sup> verdamping, waarbij de warmte
+wordt gebruikt om water in waterdamp te veranderen. Dit laatste
+geschiedt in de longen en aan de oppervlakte van de huid. Wij ademen
+waterdamp uit en zonderen zweet af, <span class="corr" id="xd20e2122"
+title="Bron: die">dat</span> verdampt. Hoe hooger nu de temperatuur van
+de omgeving wordt, des te meer zweet wordt er gevormd, des te meer
+water wordt er aan de huidoppervlakte in waterdamp veranderd, des te
+meer warmteverlies grijpt er plaats. Vandaar dat het stijgen van de
+temperatuur der omgeving geen&rsquo; hoogeren warmtegraad van het
+lichaam eens zoogdiers of vogels teweeg brengt.</p>
+<p>Bij de kruipende dieren en amphibi&euml;n is de warmteontwikkeling
+in &rsquo;t lichaam geringer dan bij de zoogdieren en vogels ten
+gevolge van de vermenging van zuurstofarm en zuurstofrijk bloed (vgl.
+bl. <a href="#pb40" class="pageref">40</a>); bij de visschen is zij
+geringer ten gevolge van de langzamere strooming van het bloed (bl.
+<a href="#pb38" class="pageref">38</a>). Bij allen is de
+warmteontwikkeling z&oacute;&oacute; gering, dat het warmteverlies
+(door geleiding, uitstraling en verdamping) er gewoonlijk tegen
+opweegt. Vandaar dat de lichaamstemperatuur van de
+&ldquo;koudbloedigen&rdquo; gewoonlijk niet hooger is dan die van de
+omgeving. Maar neemt men de oorzaken van warmteverlies weg, dan stijgt
+de lichaamstemperatuur. Zoo bijv. wanneer men eene menigte levende
+visschen bij elkaar in een&rsquo; zak pakt. Zoo zijn er enkele slangen,
+die haar lichaam rondom hare eieren tot een kluwen
+in&eacute;&eacute;nrollen, en aldus door verkleining van het
+warmteuitstralingsoppervlak eene temperatuur voortbrengen, hoog genoeg
+om deze eieren uit te broeden. (N.B. hooge temperatuur in
+bijenkorven.)</p>
+<p>Er zijn warmbloedige dieren, die onder den invloed van eene zeer
+koude omgeving, tot den rang van koudbloedigen afdalen. <span class="pagenum">[<a id="pb43" href="#pb43" name="pb43">43</a>]</span>Dit zijn
+de zoogenaamde &ldquo;winterslapers&rdquo;, zooals vleermuizen, egel,
+marmot. Deze hebben dan eene lichaamstemperatuur, gelijk aan die der
+omgeving; zij zijn gedurende den &ldquo;winterslaap&rdquo; zeer weinig
+gevoelig en hebben dan eene uiterst trage stofwisseling. Stijgt de
+temperatuur van de omgeving tot boven een bepaald minimum, dan leeft de
+winterslaper weer op, en zijne lichaamstemperatuur stijgt in weinig
+tijds van enkele graden boven 0&deg; tot 35&deg;&ndash;38&deg; C.</p>
+<p>Wij verdeelen de Hoofdafdeeling der Gewervelde Dieren in vijf
+klassen.</p>
+<p>Warmbloedig zijn: Klasse I Zoogdieren, Klasse II Vogels;<br>
+koudbloedig: Klasse III Kruipende dieren, Klasse IV Amphibi&euml;n,
+Klasse V Visschen.</p>
+<div class="div3" id="ch3.1.1">
+<h4>Klasse I. Zoogdieren.</h4>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e2147width" id="fig028"><img src="images/fig028.gif" alt="Fig. 28." width="203" height="287">
+<p class="figureHead">Fig. 28.</p>
+<p class="firstpar">B. Voet van een&rsquo; rundervoorpoot. Daarnevens
+(bij A) eene menschenhand, waarin die deelen gestippeld zijn, welke aan
+deelen van den rundervoorpoot beantwoorden.</p>
+</div>
+<p>Zoogdieren zijn warmbloedige gewervelde dieren, die gewoonlijk met
+haren bekleed zijn en levende jongen ter wereld brengen, welke zij na
+de geboorte een&rsquo; tijd lang zoogen, tot welk doel de wijfjes aan
+den buik, aan de borst of aan deze beide lichaamsdeelen melkklieren
+hebben, die melk afzonderen.</p>
+<p>Wanneer hier de hoofdpunten uit den lichaamsbouw der Zoogdieren
+nader ter sprake komen, dan kan voor vele zaken worden verwezen naar
+hetgeen in Hoofdstuk I (bl. <a href="#pb1" class="pageref">1</a>&ndash;29) over den bouw van het dierlijke lichaam is
+meegedeeld; want daar was vooral op het lichaam van den mensch en de
+verdere Zoogdieren het oog gevestigd. Bepaaldelijk wat den bouw van het
+skelet betreft, zij naar bl. <a href="#pb5" class="pageref">5</a>
+verwezen. Slechts op enkele punten wil ik hier wijzen. De schedel is
+bij alle Zoogdieren naar evenredigheid veel <span class="pagenum">[<a id="pb44" href="#pb44" name="pb44">44</a>]</span>kleiner
+dan bij den mensch; de aangezichtsbeenderen, met name de kaakbeenderen,
+echter zijn veel grooter. (Vgl. <a href="#fig005">fig. 5</a> met
+<a href="#fig033">fig. 33</a>). Het aantal halswervels bedraagt bij de
+Zoogdieren zeven; van de andere soorten van wervels vindt men bij de
+onderscheiden Zoogdieren een verschillend getal. Het aantal teenen
+(vingers) bedraagt aan elken poot hoogstens 5; het is echter bij vele
+Zoogdieren geringer. Zoo ontbreekt de duim aan den achterpoot van den
+hond en aan alle pooten van het varken; terwijl bij het neushoorndier
+drie, bij rund en schaap (<a href="#fig028">fig. 28</a>) slechts twee
+teenen aan elken poot tot volledige ontwikkeling zijn gekomen, en het
+paard (<a href="#fig030">fig. 30</a>) aan ieder been slechts
+&eacute;&eacute;ne teen heeft. Behalve de tot normale ontwikkeling
+gekomen teenen komen bij sommige Zoogdieren nog zeer kleine teenen
+voor, die den grond niet raken; zoo hebben de herten achter de twee
+flink ontwikkelde nog twee kleine (&ldquo;rudimentaire&rdquo;) teenen.
+Ook bij &rsquo;t varken (<a href="#fig029">fig. 29</a>) zijn de twee
+voorste (middelste) teenen grooter dan de twee achterste (buitenste).
+Het aantal middelvoets-(middelhands)-beenderen is in &rsquo;t algemeen
+gelijk aan het aantal teenen: aan ieder middelhandsbeen is
+&eacute;&eacute;n teen bevestigd. Toch zijn op dezen regel
+uitzonderingen: het paard heeft &eacute;&eacute;n stevig
+middelvoetsbeen (&ldquo;pijp&rdquo;), waaraan een teen vast zit, en
+daarachter twee dunne middelvoetsbeenderen
+(&ldquo;griffelbeentjes&rdquo;, <a href="#fig030">fig. 30</a>), welke
+geene teenen dragen.&mdash;Bij het rund, het schaap en de geit zijn aan
+elken poot twee teenen, die natuurlijk ieder aan een middelvoetsbeen
+verbonden zijn; maar de beide middelvoetsbeenderen van denzelfden poot
+zijn aan elkander vastgegroeid (<a href="#fig028">fig.
+28</a>).&mdash;Wat betreft de wijze, waarop de verschillende Zoogdieren
+hunne voeten op den grond neerzetten, kan ik verwijzen naar bl.
+<a href="#pb12" class="pageref">12</a>.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e2191width" id="fig029"><img src="images/fig029.gif" alt="Fig. 29 Voet van een varkensvoorpoot." width="95" height="286">
+<p class="figureHead">Fig. 29 Voet van een varkensvoorpoot.</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e2196width" id="fig030"><img src="images/fig030.gif" alt="Fig. 30. Achterpoot v. een paard." width="66"
+height="320">
+<p class="figureHead">Fig. 30. Achterpoot v. een paard.</p>
+</div>
+<p>De tanden zijn bij de Zoogdieren in de kaakbeenderen ingeplant,
+<span class="pagenum">[<a id="pb45" href="#pb45" name="pb45">45</a>]</span>en wel in bepaalde uithollingen, welke men
+&ldquo;tandkassen&rdquo; noemt. Den bouw van eenen zoogdiertand kan men
+uit <a href="#fig031">fig. 31</a> leeren kennen. Men onderscheidt aan
+zoo&rsquo;n tand in de eerste plaats de zoogenoemde
+&ldquo;<i>tandholte</i>&rdquo; (p), welke echter bij het levende dier
+opgevuld is met eene massa, die bloedvaten en zenuwen bevat. Deze holte
+wordt door het <i>tandbeen</i> (d) omgeven, eene harde stof, waaruit
+het grootste gedeelte van den tand bestaat. Het nog hardere
+<i>email</i> of <i>glazuur</i> (e) bedekt bij den mensch en bij vele
+andere Zoogdieren de geheele &ldquo;tandkroon&rdquo;, d. i. dat
+gedeelte van den tand, hetwelk uit het tandvleesch te voorschijn komt.
+De &ldquo;tandwortel&rdquo;, d. i. het gedeelte van den tand, dat in
+het kaakbeen is ingeplant, is met het zoogenoemde &ldquo;cement&rdquo;
+(c) aan den wand der tandkas vastgehecht. Sommige tanden hebben
+&eacute;&eacute;n&rsquo; wortel, andere hebben er meer.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e2221width" id="fig031"><img src="images/fig031.gif" alt="Fig. 31. Overlangsche doorsnede door eene menschenkies." width="157"
+height="205">
+<p class="figureHead">Fig. 31. Overlangsche doorsnede door eene
+menschenkies.</p>
+<p class="firstpar"><i>e</i> = email of glazuur; <i>d</i> = tandbeen;
+<i>c</i> = cement; <i>p</i> = tandholte.</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e2239width" id="fig032"><img src="images/fig032.jpg" alt="Fig. 32. Geplooide kiezen, van de kroonvlakte gezien." width="176"
+height="68">
+<p class="figureHead">Fig. 32. Geplooide kiezen, van de kroonvlakte
+gezien.</p>
+</div>
+<p>Alle tanden, van welke de kroon over hare gansche oppervlakte met
+glazuur bedekt is, noemt men <i>bedekte</i> tanden; er zijn echter
+Zoogdieren, bij welke sommige der tanden (vooral de kiezen) aan hunne
+kroonvlakte voor een groot deel uit tandbeen bestaan, en waar slechts
+op bepaalde plaatsen (in den vorm van &ldquo;plooien&rdquo;) glazuur
+over de oppervlakte verbreid is. Zulke &ldquo;geplooide&rdquo; kiezen
+vindt men alleen bij de plantenetende Zoogdieren; maar daarover nader
+(<a href="#fig032">fig. 32</a>).</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e2252width" id="fig033"><img src="images/fig033.gif" alt="Fig. 33. Paardeschedel." width="437" height="248">
+<p class="figureHead">Fig. 33. Paardeschedel.</p>
+<p class="firstpar"><i>a</i> = tusschenkaaksbeen; <i>b</i> =
+bovenkaaksbeen; <i>S</i> = snijtanden; <i>H</i> = hoektanden; <i>M</i>
+= voorste (wisselende) kiezen; daarachter de niet wisselende
+kiezen.</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e2274width" id="fig034"><img src="images/fig034.jpg" alt="Fig. 34. Schedel van de wilde kat." width="307" height="195">
+<p class="figureHead">Fig. 34. Schedel van de wilde kat.</p>
+</div>
+<p>Men onderscheidt naar den vorm en naar de plaats, waar zij in de
+kaken gezeten zijn, bij hetzelfde Zoogdier drie soorten van tanden, nl.
+de <i>snijtanden</i>, de <i>hoektanden</i> en de <i>maaltanden</i> of
+<i>kiezen</i>. De snijtanden dienen in &rsquo;t algemeen om het voedsel
+af te bijten; zij hebben eene scherpe kroonvlakte. De snijtanden der
+bovenkaak zijn in het tusschenkaaksbeen (<a href="#fig033">fig. 33</a>,
+36) ingeplant; die der onderkaak staan daar tegenover in het
+onderkaaksbeen. De hoektanden (<a href="#fig036">fig. 36</a>, h) zijn
+aan hunne kroonvlakte puntig; zij zijn dan <span class="pagenum">[<a id="pb46" href="#pb46" name="pb46">46</a>]</span>ook
+vooral groot bij dieren, die zich met andere dieren voeden, en dienen
+om der prooi stukken vleesch uit het lichaam te scheuren. Groote
+hoektanden vindt men bijv. bij leeuw, kat, wezel; terwijl de
+planteneters kleine of in &rsquo;t geheel geene hoektanden hebben
+(<a href="#fig033">fig. 33</a>: paard; rund; konijn). De hoektanden der
+bovenkaak zitten in het bovenkaaksbeen, d&aacute;&aacute;r waar dit aan
+het tusschenkaaksbeen grenst.&mdash;Op de hoektanden volgen de
+<i>kiezen</i>, die dienen om de spijzen zoodanig in fijnere stukken te
+verdeelen, dat de verteringsvochten er gemakkelijk op kunnen inwerken.
+(Vgl. bl. <a href="#pb24" class="pageref">24</a>). Bij de vleescheters
+is het voldoende dat de opgenomen spijs in stukjes wordt geknipt; bij
+de planteneters echter zou op deze wijze de spijsvertering niet genoeg
+worden voorbereid. De plantaardige spijs toch kan (om redenen, welke
+later zullen worden uit&eacute;&eacute;ngezet) alleen d&agrave;n goed
+worden verteerd, als zij geheel <i>fijngemalen</i> is. De planteneters
+bewegen hunne onderkaak niet op en neer, maar van <span class="pagenum">[<a id="pb47" href="#pb47" name="pb47">47</a>]</span>de
+rechterzijde naar de linker en omgekeerd. Zoo worden dus bij &rsquo;t
+kauwen de platte kroonvlakten der geplooide kiezen van de onderkaak
+over die van de bovenkaak gewreven, terwijl tusschen deze kroonvlakten
+zich de spijzen bevinden. Daar het glazuur harder is dan het tandbeen,
+slijt het laatste meer af, en de kroonvlakten der kiezen vertoonen
+aldus bij de planteneters al spoedig hooger uitstekende lijsten van
+glazuur; daardoor worden de kiezen voor het fijnmalen van spijzen
+steeds geschikter. (Denkt aan molensteenen!)</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e2317width"><img src="images/fig035.jpg" alt="Fig. 35." width="252" height="201">
+<p class="figureHead">Fig. 35.</p>
+<p class="firstpar">I. snijtand, II. hoektand, III. kies van een&rsquo;
+mensch. a = kroon. b = wortel.</p>
+</div>
+<p>De snijtanden en hoektanden, welke de jonge dieren bij de geboorte
+hebben of korteren of langeren tijd daarna krijgen, worden na verloop
+van zekeren tijd door andere tanden vervangen. Men drukt dit uit door
+te zeggen: de snijtanden en hoektanden &ldquo;wisselen&rdquo;. Die,
+welke &rsquo;t eerst verschijnen, heeten <i>melktanden</i>; de later
+komende noemt men <i>blijvende tanden</i>. Van de kiezen wisselen
+degene, welke &rsquo;t naast aan de hoektanden grenzen; de verder
+verwijderde wisselen niet. De eerst bedoelde noemt men
+&ldquo;<i>valsche</i>&rdquo;, de laatstbedoelde &ldquo;<i>ware
+kiezen</i>&rdquo; (<a href="#fig036">fig. 36</a>).</p>
+<div class="figure floatRight xd20e2341width" id="fig036"><img src="images/fig036.gif" alt="Fig. 36. Schedel van den hond." width="324"
+height="189">
+<p class="figureHead">Fig. 36. Schedel van den hond.</p>
+<p class="firstpar">Bkb = bovenkaaksbeen; Tkb = tusschenkaaksbeen; sn =
+snijtanden; h = hoektand; vk = valsche kiezen; wk = ware kiezen; s =
+scheurkies; knk = knobbelkiezen.</p>
+</div>
+<p>Het aantal tanden van <span class="corr" id="xd20e2349" title="Bron: verschilllende">verschillende</span> soort is bij de
+onderscheiden zoogdiersoorten op <span class="corr" id="xd20e2352"
+title="Bron: verrena">verre na</span> niet gelijk. Men drukt dit aantal
+uit door eene zoogenoemde &ldquo;tandformule&rdquo;, waarin men
+doorgaans slechts de helft van het aantal tanden opschrijft, beginnende
+<span class="pagenum">[<a id="pb48" href="#pb48" name="pb48">48</a>]</span>met de middenste snijtanden. Men trekt eene streep
+en schrijft boven deze het halve getal tanden in de bovenkaak, er onder
+het halve getal tanden in de onderkaak.</p>
+<div class="table">
+<table>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">2 + 1 + 5</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top">Tandformule van den mensch</td>
+<td valign="top">&mdash;&mdash;&mdash;</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">2 + 1 + 5</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">0 + 0 + 6</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top">het rund</td>
+<td valign="top">&mdash;&mdash;&mdash;</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">4 + 0 + 6</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">3 +(1)+ 6</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top">het paard</td>
+<td valign="top">&mdash;&mdash;&mdash;</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">3 +(1)+ 6</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">3 + 1 + 6</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top">den hond</td>
+<td valign="top">&mdash;&mdash;&mdash;</td>
+</tr>
+<tr valign="top">
+<td valign="top"></td>
+<td valign="top">3 + 1 + 7</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+<div class="figure xd20e2421width" id="fig037"><img src="images/fig037.jpg" alt="Fig. 37. Schedel van een Holsteinsch rund, van ter zijde gezien."
+width="536" height="351">
+<p class="figureHead">Fig. 37. Schedel van een Holsteinsch rund, van
+ter zijde gezien.</p>
+</div>
+<p>Door de bovenstaande tandformule van het rund wordt uitgedrukt, dat
+dit dier in de bovenkaak geene, in de onderkaak 8 snijtanden heeft, in
+boven- noch benedenkaak hoektanden bezit, en aan elken kant in iedere
+kaak 6 kiezen. Door het tusschen haakjes plaatsen der hoektanden van
+het paard (zie boven) wordt aangeduid, dat deze <i>kunnen</i> voorkomen
+(bij den hengst is dit het geval), maar dat zij ook kunnen
+ontbreken.</p>
+<p>Bij de meeste Zoogdieren hebben de tanden een&rsquo; <i>beperkten
+groei</i>, <span class="pagenum">[<a id="pb49" href="#pb49" name="pb49">49</a>]</span>d. i. zij zijn op een&rsquo; bepaalden tijd
+volgroeid en blijven dan zooals ze waren, tot zij uitvallen. Bij
+sommige diersoorten echter komen tanden voor, die geregeld doorgaan met
+groeien; zoo is het gesteld met de snijtanden van konijnen, ratten en
+paarden, ook met de zoogenoemde &ldquo;slagtanden&rdquo; van olifanten
+en walrussen, en met de hoektanden der varkens. In vele gevallen
+(konijnen, ratten, paarden) echter is de slijtage aan de kroonvlakte
+zoo groot, dat niettegenstaande hunnen voortdurenden groei, de tanden
+niet grooter worden. Waar geen slijtage van de tanden tegen elkander is
+(walrus, olifant, varken), daar nemen deze steeds in lengte
+toe.&mdash;</p>
+<p>Men onderscheidt de klasse der Zoogdieren in de volgende orden,
+welke hier echter niet alle nader worden behandeld: 1. Menschen, 2.
+Apen, 3. Roofdieren, 4. Insekteneters, 5. Vleermuizen, 6. Knaagdieren,
+7. Eenhoevigen, 8. Dikhuidigen of Veelhoevigen, 9. Herkauwers of
+Tweehoevigen, 10. Walvisschen, 11. Tandelooze dieren, 12. Buideldieren,
+13. Vogelbekdieren.</p>
+<p>Orde 1, 2, 10, 11, 12 en 13 blijven hier buiten bespreking.</p>
+<div class="div4" id="xd20e2442">
+<h5>Orde Roofdieren.</h5>
+<p class="firstpar">In iedere kaak bevinden zich zes betrekkelijk
+kleine snijtanden, en aan iederen kant van deze een groote, scherpe
+hoektand (<a href="#fig034">fig. 34</a>, 36). De valsche kiezen (bl.
+<a href="#pb47" class="pageref">47</a>) en de eerste der ware kiezen
+(de zoogenoemde &ldquo;scheurkies&rdquo;) zijn in sterke mate
+zijdelings samengedrukt, zoodat hare kroonvlakte scherp is (<a href="#fig038">fig. 38</a>); ook zijn zij aan hare geheele oppervlakte met
+glazuur overdekt. Daar nu de onderkaak smaller is dan de bovenkaak en
+zich uitsluitend op en neer kan bewegen, niet heen en weer, zoo snijden
+de scherpe randen der kronen van de valsche kiezen en met name der
+scheurkiezen van de onderkaak langs die van de daartegenover staande
+kiezen der bovenkaak; en alles wat daartusschen komt, wordt als met
+eene schaar stukgeknipt. Achter de scheurkies staan gewoonlijk nog eene
+of twee andere ware kiezen, welker kroonvlakte echter niet scherp, maar
+hobbelig is, ongeveer als die van de kiezen van den mensch (<a href="#fig038">fig. 38</a>, <i>knk</i>); zij dienen dan ook niet om de
+spijzen stuk te <span class="pagenum">[<a id="pb50" href="#pb50" name="pb50">50</a>]</span>knippen, maar meer om ze te vermorzelen. Bij die
+roofdieren, welke voor &rsquo;t verslinden van dieren het meest
+volkomen zijn ingericht (kat, leeuw), is het aantal knobbelkiezen
+gering of ontbreken deze zoo goed als geheel; daardoor komen de
+scheurkiezen, welke vooral voor &rsquo;t stuk knippen der prooi moeten
+dienen, dichter bij &rsquo;t geledingsgewricht der beide kaken te
+staan, zoodat die van de bovenkaak met des te meer kracht langs die van
+de onderkaak knippen. Korte kaken zijn dus een kenmerk van de &rsquo;t
+best voor roof ingerichte roofdieren. Natuurlijk zijn ook de
+wangspieren, die de onderkaak bewegen, bij de dieren dezer orde zeer
+stevig, en is het dier des te beter voor roof geschikt, naarmate zij
+meer ontwikkeld zijn. Een korte, ronde kop is dus kenmerkend voor een
+deugdelijk roofdier.</p>
+<div class="figure xd20e2466width" id="fig038"><img src="images/fig038.jpg" alt="Fig. 38." width="368" height="554">
+<p class="figureHead">Fig. 38.</p>
+<p class="firstpar">A = bovenkaak, B = onderkaak van den hond; de
+tanden tegen de kroonvlakte gezien. <i>sn</i> = snijtanden, <i>h</i> =
+hoektanden, <i>Vk</i> = valsche kiezen, <i>Wk</i> = ware kiezen,
+<i>s</i> = scheurkies, <i>knk</i> = knobbelkiezen.</p>
+</div>
+<p>De klauwen zijn vooral bij sommige famili&euml;n bijzonder scherp.
+De roofdieren zijn stevig gebouwd, bewegen zich snel, ruiken en zien
+scherp.</p>
+<p>Men kan de roofdieren in twee onderorden verdeelen: 1<sup>o</sup>.
+die <span class="pagenum">[<a id="pb51" href="#pb51" name="pb51">51</a>]</span>der <i>landroofdieren</i>, 2<sup>o</sup>. die der
+<i>zeeroofdieren</i>. Tot de laatsten, welke ik hier niet nader
+behandel, behooren de robben en walrussen. Tot de eersten o.
+a<span class="corr" id="xd20e2510" title="Niet in bron">.</span> de
+famili&euml;n der <i>katachtigen</i>, der <i>hondachtigen</i>, der
+<i>marterachtigen</i>, der <i>beren</i>.</p>
+<div class="div5" id="xd20e2525">
+<h6><i>Familie der katachtigen.</i></h6>
+<p class="firstpar">Flink gebouwde roofdieren, met groote hoektanden en
+scheurkiezen, met twee valsche kiezen in iedere helft van iedere kaak
+(<a href="#fig034">fig. 34</a>), terwijl in de bovenkaak een zeer
+kleine, in de onderkaak in &rsquo;t geheel geen knobbelkies aanwezig
+is. Tong als een rasp, met horenachtige uitsteekseltjes bezet. De
+katachtigen zijn teengangers, d. i. zij gaan alleen op de teenen (bl.
+<a href="#pb12" class="pageref">12</a>). Op de volgende wijze bewaren
+zij hunne scherpe klauwen voor afslijting. Het laatste kootje, waarop
+de klauw bevestigd is (<a href="#fig039">fig. 39</a>, 3), is in den
+rusttoestand opgelicht, en wordt in dezen stand gehouden door
+een&rsquo; elastischen band, die naar het tweede vingerkootje (2)
+loopt. Wil de kat hare klauwen gebruiken, dan trekt zich eene stevige
+buigspier samen, waardoor de klauw neerwaarts wordt gebogen, zoodat zij
+eerst nu van onder de vacht te voorschijn komt.&mdash;De katachtigen
+hebben eene zeer buigzame, bewegelijke ruggegraat, die hun bij &rsquo;t
+klimmen en bij &rsquo;t springen van hooge voorwerpen af te stade komt.
+Het zijn bloeddorstige dieren, die vooral bij nacht op roof uitgaan.
+Zij hebben oogen, die in &rsquo;t schemerdonker schitteren, en eene
+spleetvormige pupil.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e2541width" id="fig039"><img src="images/fig039.jpg" alt="Fig. 39. Teen van een katachtig dier." width="414" height="189">
+<p class="figureHead">Fig. 39. Teen van een katachtig dier.</p>
+</div>
+<p>Tot de katachtigen behooren vele groote buitenlandsche soorten,
+zooals leeuwen, tijgers en panthers; ook de <i>huiskat</i>, die niet
+afstamt van de in de Midden-Europeesche wouden levende <i>wilde
+<span class="pagenum">[<a id="pb52" href="#pb52" name="pb52">52</a>]</span>kat</i>, maar van de in Nubi&euml; en Soedan
+levende <i>Nubische kat</i>. De kat is op verre na niet zoo lang
+huisdier als de hond; dit ligt trouwens in den aard der zaak: zoowel de
+jagersvolken als de nomadische herdersvolken hielden reeds in
+v&oacute;&oacute;rhistorische tijden honden, zonder welke zij hun
+bedrijf niet zouden kunnen hebben uitgeoefend; katten konden eerst als
+huisdier worden gehouden toen er landbouwende volken waren, die vaste
+woonplaatsen hadden betrokken. De oude Egyptenaren hielden katten als
+huisdieren; maar in Noord- en Midden-Europa werd de kat eerst in de
+tiende eeuw of later ingevoerd.</p>
+</div>
+<div class="div5" id="xd20e2558">
+<h6><i>Familie der hondachtigen.</i></h6>
+<p class="firstpar">Kop langer dan bij de katachtigen (<a href="#fig036">fig. 36</a>). Hoektanden en scheurkiezen minder groot; in
+iedere kaak twee knobbelkiezen (<a href="#fig038">fig. 38</a>). Een
+gladde tong. De hondachtigen zijn teengangers (bl. <a href="#pb51"
+class="pageref">51</a>); de klauwen kunnen niet worden opgelicht en
+zijn veel minder scherp dan die der katachtigen.</p>
+<p>Tot de hondachtigen behooren o. a. de <i>hond</i>, de <i>wolf</i>
+(die sedert ongeveer eene eeuw in ons land geheel is uitgeroeid) en de
+<i>vos</i>. De verschillende rassen van honden hebben, evenals de
+wolven, eene ronde pupil, de vossen eene spleetvormige; ook zijn de
+laatstgenoemden lager op de pooten en hebben zij een&rsquo; langeren,
+zwaarder behaarden staart.</p>
+<p>Men onderscheidt zeer verschillende rassen van honden, die men
+hoofdzakelijk tot de volgende groepen kan brengen: 1<sup>o</sup>.
+<i>huishonden</i> (herdershond, keeshond), 2<sup>o</sup>.
+<i>zijdehonden</i> (zijdehond, Bologneserhondje, Newfoundlander, St.
+Bernhardshond), 3<sup>o</sup>. <i>taksen</i> of <i>dashonden</i>,
+4<sup>o</sup>. <i>jachthonden</i> (staande honden, parforcehonden),
+5<sup>o</sup>. <i>bullebijters</i> (mops, bulhond, doggen),
+6<sup>o</sup>. <i>windhonden</i>. Men kan den stamvorm niet aanwijzen,
+waarvan onze honden zijn afgestamd; hoogstwaarschijnlijk zijn niet alle
+groepen van honden van dezelfde soort afkomstig.</p>
+<p>De <i>vos</i> is met den staart 8 dM. tot 1 M. lang, rossig van
+kleur. <span class="pagenum">[<a id="pb53" href="#pb53" name="pb53">53</a>]</span>In Drente, Gelderland en Noord-Brabant komt hij
+bij ons &rsquo;t meest voor, in Holland en Zeeland ontbreekt hij. Hij
+nestelt in onderaardsche holen, alleen op zandbodem, maar trekt van
+daar dikwijls een tijd lang naar kleistreken, nl. wanneer de veldmuizen
+zich daar sterk hebben vermeerderd. Als muizenverdelger en als
+verdelger van meikevers en engerlingen is hij nuttig; maar door het
+rooven van kippen en eenden doet hij nadeel. Voor de jacht is hij
+natuurlijk schadelijk.</p>
+<div class="figure xd20e2635width"><img src="images/fig040.jpg" alt="Fig. 40. De vos. (1/10 nat. gr.)" width="509" height="334">
+<p class="figureHead">Fig. 40. De vos. (1/10 nat. gr.)</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div5" id="xd20e2639">
+<h6><i>Familie der marterachtigen.</i></h6>
+<p class="firstpar">Lichaam slank, in de lengte gerekt, met korte
+pooten. Kop klein en plat; schedel vrij lang, maar kaken kort. Tong
+glad. Klauwen scherp. De dieren dezer familie zetten nu de geheele
+voetzool, dan alleen de teenen op den grond. Hun slank, buigzaam
+lichaam en de korte pooten maken hen geschikt om in allerlei holen en
+gaten te kruipen en daar muizen, konijnen, enz. te vervolgen.</p>
+<p>De meeste marterachtigen stinken, daar zij uit klieren, die aan
+<span class="pagenum">[<a id="pb54" href="#pb54" name="pb54">54</a>]</span>&rsquo;t achtereinde van het lichaam gelegen zijn,
+eene stinkende stof afscheiden. Van vele marterachtigen heeft de
+wintervacht veel waarde als bont.</p>
+<div class="figure xd20e2650width" id="fig041"><img src="images/fig041.jpg" alt="Fig. 41. Een hermelijn, een&rsquo; haas aanvallend, (&#8539; nat. gr.)"
+width="616" height="475">
+<p class="figureHead">Fig. 41. Een hermelijn, een&rsquo; haas
+aanvallend, (&#8539; nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Tot de marterachtigen behooren vooreerst de in bosschen levende
+<i>boommarter</i> en de in schuren nestelende <i>steenmarter</i> of het
+<i>fluwijn</i>. De laatste vernielt heel wat pluimgedierte.&mdash;Meer
+komen hier voor de <i>bunsing</i>, de <i>groote wezel</i> of het
+<i>hermelijn</i> en de <i>kleine wezel</i>. De bunsing (ulk, mud,
+meert), om zijn&rsquo; stank bijzonder bekend, doet nut als
+muizenverdelger, maar rooft veel kippen. De groote wezel (bruin in den
+zomer, wit in den winter) onderscheidt zich van den kleinen wezel door
+eene zwarte punt aan het uiteinde van <span class="pagenum">[<a id="pb55" href="#pb55" name="pb55">55</a>]</span>den staart. Vooral de
+kleine wezel doodt veel veldmuizen; de groote wezel vernielt meer
+konijnen. Beiden dooden kippen en eenden; verder rooven zij ook eieren.
+Voor de jacht zijn zij schadelijk door het dooden van hazen, patrijzen
+en ander wild; voor den landbouwer doen zij veel meer nut dan
+schade.</p>
+<div class="figure xd20e2681width"><img src="images/fig042.jpg" alt="Fig. 42. De vischotter. (1/12 nat. gr.)" width="578" height="319">
+<p class="figureHead">Fig. 42. De vischotter. (1/12 nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Marters en wezels bijten gewoonlijk hunne prooi de halsslagader door
+en zuigen het aangevallen dier het bloed af, tot het uitgeput neervalt.
+Daarna grijpen zij, als zij er kans toe zien, een ander dier aan, dat
+zij op gelijke wijze dooden, enz. Op deze wijze maken zij veel meer
+slachtoffers dan zij zouden doen, als zij de door hen gedoode dieren
+ook <i>opaten</i>. Aan zijne bloeddorst en moordlust is het toe te
+schrijven, dat een enkel wezeltje op &eacute;&eacute;nen dag wel dertig
+veldmuizen dooden kan; maar door dezelfde eigenschappen komt het dat
+een marter, bunsing, hermelijn of wezel, die in een kippenhok komt,
+dit&mdash;als hij niet gestoord wordt&mdash;geheel leeg moordt.</p>
+<p>De otter en de das verschillen in onderscheiden opzichten van de
+andere marterachtigen. <span class="pagenum">[<a id="pb56" href="#pb56"
+name="pb56">56</a>]</span></p>
+<p>De <i>otter</i> heeft zwemvliesjes tusschen de teenen, houdt zich in
+waterrijke streken op en leeft voornamelijk van visch.&mdash;De plompe,
+dikke <i>das</i> komt slechts hier en daar in ons land op zandgrond
+voor.</p>
+<div class="figure xd20e2702width"><img src="images/fig043.jpg" alt="Fig. 43. De das. (1/12 nat. gr.)" width="508" height="293">
+<p class="figureHead">Fig. 43. De das. (1/12 nat. gr.)</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e2706">
+<h5>Orde Insekteneters.</h5>
+<p class="firstpar">Daar zij zich met kleine dieren (insekten, wormen,
+slakken) voeden, zijn de insekteneters in &rsquo;t algemeen klein van
+stuk. Die soorten, welke ook wel van grootere dieren zich voeden (de
+egel, die muizen eet) zijn iets grooter. De vertegenwoordigers van deze
+orde leven allen op of in den grond. De neus is tot een&rsquo; snuit
+verlengd (<a href="#fig044">fig. 44</a>), en dient als tastwerktuig,
+vooral bij die soorten, welke in den grond leven en bij welke de oogen
+zeer weinig ontwikkeld zijn (mol, spitsmuizen). Alle tanden zijn geheel
+met glazuur overdekt; de kroon heeft eene of meer spitse punten. Als de
+mond gesloten is, grijpen de punten van de tanden der bovenkaak in de
+ruimten tusschen die der onderkaak en omgekeerd. Bijt het dier zijne
+prooi, dan dringen de punten der kiezen van beide kaken in het lichaam
+van het insekt, dat het heeft aangegrepen. (Het <span class="pagenum">[<a id="pb57" href="#pb57" name="pb57">57</a>]</span>gebit
+van de dieren dezer orde is gelijk aan dat der vleermuizen: fig.
+49).&mdash;De ooren zijn bij de in den grond levende insekteneters zeer
+klein. De dieren dezer orde gaan op de geheele voetzool (bl. <a href="#pb12" class="pageref">12</a>).</p>
+<div class="figure xd20e2720width" id="fig044"><img src="images/fig044.jpg" alt="Fig. 44. De Waterspitsmuis. (Iets minder dan de helft verkleind)."
+width="496" height="235">
+<p class="figureHead">Fig. 44. De Waterspitsmuis. (Iets minder dan de
+helft verkleind).</p>
+</div>
+<p>Inlandsche vertegenwoordigers zijn: <i>spitsmuizen</i>, <i>mol</i>,
+<i>egel</i>.</p>
+<p><i>Spitsmuizen</i> of <i>molmuizen</i> (<a href="#fig044">fig.
+44</a>) zijn kleine, op muizen gelijkende diertjes, die zich echter
+door haren spitsen snuit dadelijk van ware muizen onderscheiden. Zij
+leven in de gangen, welke veldmuizen en andere dieren in den grond
+graven en eten vele schadelijke insekten, welke in den grond leven.</p>
+<div class="figure xd20e2746width" id="fig045"><img src="images/fig045.jpg" alt="Fig. 45. De mol. (De helft verkleind.)" width="422" height="242">
+<p class="figureHead">Fig. 45. De mol. (De helft verkleind.)</p>
+</div>
+<p>De <i>mol</i> (<a href="#fig045">fig. 45</a>) heeft een dik, rolrond
+lichaam met korte pooten. De voorpooten zijn breed, spadevormig, en
+dienen om gangen door den grond te graven. De oogen zijn klein,
+tusschen de beharing van den kop nauwelijks zichtbaar. De pels is
+zacht, schitterend zwart. De mol gaat in den morgen, op den
+<span class="pagenum">[<a id="pb58" href="#pb58" name="pb58">58</a>]</span>middag en in den avond uit om de insekten en
+regenwormen te eten, die hij in den grond wel niet kan zien, maar van
+welker aanwezigheid hem het uitstekend tastgevoel overtuigt, &rsquo;t
+welk in zijnen snuit zetelt. Door zijn woelen wordt hij voor sommige
+gewassen schadelijk; maar in &rsquo;t algemeen kan men zeggen, dat hij
+meer nut doet dan nadeel. Het nest van den mol bevindt zich onder den
+een&rsquo; of anderen grooten &ldquo;molshoop&rdquo;. Het bestaat (zie
+fig. 46) vooreerst uit eene enge woonkamer, waar hij al den tijd, dien
+hij niet met &ldquo;jagen&rdquo; doorbrengt, ligt te slapen. Rondom de
+woonkamer vindt men een&rsquo; doolhof van gangen (<i>f</i>, <i>g</i>,
+<i>h</i>), die de vijanden, welke den mol in den grond mochten
+achtervolgen (wezels, andere mollen) op een&rsquo; dwaalspoor brengen.
+Van het eigenlijke nest (<i>c</i>) loopt een gang (<i>b</i>) naar den
+tunnel (<i>a</i>), een&rsquo; langeren of korteren gang, die naar het
+soms op tamelijk grooten afstand gelegen &ldquo;jachtveld&rdquo; leidt.
+De wanden van het nest en van de hier vermelde gangen zijn zeer hard;
+maar de verdere gangen, die de mol graaft, om zijne <span class="pagenum">[<a id="pb59" href="#pb59" name="pb59">59</a>]</span>prooi te
+vangen, storten spoedig weer in. In den zomer, wanneer de insekten zich
+dicht bij de oppervlakte bevinden, graaft het dier ook dicht bij de
+bodemoppervlakte, en doet aldus &ldquo;molleritten&rdquo; ontstaan. In
+den winter, als de insekten en regenwormen in de diepte van den bodem
+verscholen zijn, graaft de mol insgelijks dieper.</p>
+<div class="figure xd20e2782width"><img src="images/fig046.jpg" alt="Fig. 46. Molsnest." width="524" height="352">
+<p class="figureHead">Fig. 46. Molsnest.</p>
+</div>
+<p>Soms brengt hij in zijn nest een groot aantal regenwormen als
+wintervoorraad bijeen, welke hij van de voorste lichaamsleden berooft.
+Daardoor kunnen de wormen het mollenest niet verlaten; want de voorste
+leden des lichaams hebben zij bepaald noodig om zich door den grond
+heen voort te werken, dus om te ontvluchten.</p>
+<div class="figure xd20e2789width" id="fig047"><img src="images/fig047.jpg" alt="Fig. 47. Egel met jongen. (&#8533; nat. gr.)"
+width="545" height="477">
+<p class="figureHead">Fig. 47. Egel met jongen. (&#8533; nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>De <i>egel</i> (<a href="#fig047">fig. 47</a>) is veel grooter dan
+de mol en de spitsmuizen; hij is aan de rugzijde met stekels bezet. Als
+hij zich tot een&rsquo; bal in&eacute;&eacute;nrolt, <span class="pagenum">[<a id="pb60" href="#pb60" name="pb60">60</a>]</span>waarbij
+kop en pooten worden ingetrokken, is hij tegen den aanval van bijkans
+alle dieren beschermd. Tegen den avond gaat hij op de muizenjacht uit;
+over dag houdt hij zich schuil. Hij heeft een&rsquo; winterslaap. Door
+het dooden van insekten en vooral van veldmuizen is de egel nuttig;
+enkele malen echter valt hij de kuikens in een kippenhok aan en wordt
+aldus schadelijk.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e2803">
+<h5>Orde Vleermuizen.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e2807width"><img src="images/fig048.jpg" alt="Fig. 48. De grootoorvleermuis. (Iets verkleind.)" width="477" height="229">
+<p class="figureHead">Fig. 48. De grootoorvleermuis. (Iets
+verkleind.)</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e2812width"><img src="images/fig049.jpg" alt="Fig. 49. Schedel van de vale vleermuis. (Vergr.)" width="281" height="146">
+<p class="figureHead">Fig. 49. Schedel van de vale vleermuis.
+(Vergr.)</p>
+</div>
+<p>Met uitzondering van enkele tropische soorten, die vruchten eten,
+leven alle vleermuizen van insekten, die zij in de vlucht vangen. Haar
+gebit verschilt dan ook niet van dat der Insekteneters; maar daar zij
+niet in den grond leven, hebben zij geen&rsquo; snuit. Het &rsquo;t
+meest in het oog vallende kenmerk is de eigenaardige bewegingstoestel.
+De beenderen van den benedenarm, de middelhandsbeenderen en de vingers
+(met uitzondering van den duim) zijn bijzonder lang; en tusschen de
+lange vingers, tusschen de voorste en de achterste ledematen, ook
+tusschen de beide achterste ledematen zelve, bevindt zich eene
+veerkrachtige, <span class="pagenum">[<a id="pb61" href="#pb61" name="pb61">61</a>]</span>voor vliegen en voor voelen geschikte huid. Daar
+de vleermuizen nachtdieren zijn, is het gezichtsvermogen weinig
+ontwikkeld; zij verlaten zich op haar tastgevoel, &rsquo;t welk,
+behalve in het vliegvlies, ook in de groote oorschelpen zetelt. Sommige
+soorten hebben huidaanhangselen aan den neus en de lippen, die
+insgelijks zeer gevoelig zijn. De vleermuizen slapen bij dag; zij
+houden zich dan in holle boomen, in schoorsteenen, in leegstaande
+gebouwen, enz. op. Op dergelijke plaatsen brengen zij ook den tijd van
+hunnen winterslaap door. Bij nacht of in de schemeringuren vangen zij
+vele vliegen, nachtvlinders en andere insekten, zoodat men ze gerust
+nuttige dieren mag noemen.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e2820">
+<h5>Orde Knaagdieren.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e2824width"><img src="images/fig050.gif" alt="Fig. 50. Schedel van &rsquo;t konijn; de kaakbeenderen opengebeiteld, om den wortel der tanden te toonen."
+width="401" height="322">
+<p class="figureHead">Fig. 50. Schedel van &rsquo;t konijn; de
+kaakbeenderen opengebeiteld, om den wortel der tanden te toonen.</p>
+</div>
+<p>In de beide kaken twee lange snijtanden, die aan hun worteleinde
+steeds doorgroeien, terwijl zij aan de kroonvlakte voortdurend
+afslijten. Deze snijtanden dienen om te knagen, waarbij de onderkaak
+snel vooruit en achteruit wordt bewogen. Bij &rsquo;t knagen slijten de
+snijtanden aan den achterkant meer af dan aan den
+v&oacute;&oacute;rkant, omdat deze laatste met eene dikke laag glazuur
+bedekt is. De kroonvlakte der snijtanden krijgt aldus een beitelvormig
+voorkomen. Dat de groei dezer snijtanden onbeperkt is, valt duidelijk
+in &rsquo;t oog, wanneer door de eene of <span class="pagenum">[<a id="pb62" href="#pb62" name="pb62">62</a>]</span>andere omstandigheid de
+gewone afslijting niet kan plaatsgrijpen, bijv. wanneer de onderkaak
+eenigszins scheef onder de bovenkaak staat. Dan groeien de niet
+afslijtende snijtanden steeds door en vormen zoogenoemde
+&ldquo;olifantstanden&rdquo; (Zie fig. 51).</p>
+<div class="figure xd20e2833width"><img src="images/fig051.jpg" alt="Fig. 51. Hazeschedel met olifantstanden." width="415" height="244">
+<p class="figureHead">Fig. 51. Hazeschedel met olifantstanden.</p>
+</div>
+<p>De knaagdieren hebben geene hoektanden. De kiezen zijn bij de
+zuivere planteneters (hazen, konijnen) geplooid (bl. <a href="#pb45"
+class="pageref">45</a>, 46); bij die, welke nevens plantaardig ook
+dierlijk voedsel gebruiken (ratten, muizen, eekhorens), aan de
+kroonvlakte geheel met glazuur overdekt.</p>
+<p>Bij de meeste knaagdieren zijn de achterpooten langer dan de
+voorpooten, zoodat de gang meer of min huppelend is.</p>
+<p>De dieren dezer orde hebben voor &rsquo;t meerendeel een sterk
+voortplantingsvermogen; het behoeft dus geene verwondering te
+verwekken, dat sommige soorten zeer schadelijk kunnen zijn.</p>
+<p>Tot de knaagdieren behooren de volgende inlandsche famili&euml;n:
+<i>haasachtigen</i>, <i>muisachtigen</i>, <i>woelmuisachtigen</i>,
+<i>eekhorens</i>.</p>
+<div class="div5" id="xd20e2860">
+<h6><i>Familie der haasachtigen.</i></h6>
+<p class="firstpar">Schedel lang. Twee kleine snijtanden achter de
+beide groote van de bovenkaak.&mdash;Geplooide kiezen.&mdash;Ooren
+lang, lepelvormig.&mdash;Bovenlip
+gespleten.&mdash;Snorharen.&mdash;Twee inlandsche soorten: <i>haas</i>
+(<a href="#fig041">fig. 41</a>) en <i>konijn</i>.</p>
+<p>De <i>haas</i> is grooter dan het (wilde) konijn. De vacht is
+roestkleurig grijs; de ondervacht wit. Ooren langer dan de
+kop.&mdash;De haas komt in alle streken van ons land voor: op zand,
+veen en <span class="pagenum">[<a id="pb63" href="#pb63" name="pb63">63</a>]</span>klei. Het wijfje werpt hare jongen, die reeds bij
+de geboorte behaard zijn en de oogen open hebben, in een open
+&ldquo;leger&rdquo;.&mdash;De haas eet zelden veel voedsel (kool,
+koolzaadplanten, knollen, klaver, lupinen, jonge graanplanten) op
+dezelfde plek van een&rsquo; akker; doordat hij nu hier, dan daar een
+plantje wegvreet, valt de door hem teweeggebrachte schade minder in
+&rsquo;t oog dan die van &rsquo;t konijn.</p>
+<p>Het <i>wilde konijn</i>. Vacht geelachtig grijs; ondervacht
+loodkleurig grijs. Ooren iets korter dan de kop. Minder lange
+achterpooten dan de haas.&mdash;Het wijfje werpt hare jongen, die bij
+de geboorte kaal en blind zijn, in een nest, dat zij in den grond
+graaft.&mdash;Het konijn komt slechts op zandgrond voor, daar de andere
+bodemsoorten voor &rsquo;t graven van de konijnenholen te vast zijn;
+maar zeer losse zandgrond deugt daarvoor ook al weer niet. &rsquo;t
+Konijn is dus zeer plaatselijk in zijn voorkomen. (Vooral in de
+duinen!).&mdash;De schade valt meer in &rsquo;t oog dan die van den
+haas, omdat het konijn meer op &eacute;&eacute;ne en dezelfde plaats
+blijft eten. Maar ook door woelen wordt dit dier zeer schadelijk, daar
+het de planten uit den grond werpt en oorzaak wordt van zandstuivingen.
+Vooral in den winter, wanneer het gewone voeder van kruidachtigen aard
+(koolzaad, boerenkool, wintergranen, enz.) onder de sneeuw bedekt is,
+knagen het konijn en de haas beiden aan de schors van boomstammen,
+waardoor vooral jonge boompjes soms gedood worden.&mdash;De <i>tamme
+konijnen</i>, hoe verschillend ook de onderscheiden rassen zijn,
+stammen allen van het wilde konijn af.</p>
+</div>
+<div class="div5" id="xd20e2890">
+<h6><i>Familie der muisachtigen.</i></h6>
+<p class="firstpar">De muisachtigen gelijken zeer veel op de
+woelmuisachtigen (volgende familie); maar zij hebben in &rsquo;t
+algemeen een&rsquo; slankeren lichaamsbouw, langere pooten, een&rsquo;
+meer spitsen kop, een&rsquo; langeren staart (met uitzondering van den
+hamster, die een&rsquo; zeer korten staart heeft).&mdash;De
+achterpooten zijn merkelijk langer dan de voorpooten; van daar de meer
+huppelende beweging (<a href="#fig052">fig. 52</a>). <span class="pagenum">[<a id="pb64" href="#pb64" name="pb64">64</a>]</span></p>
+<p>In ons land komen voor: de <i>zwarte rat</i>, de <i>bruine rat</i>
+en de <i>huismuis</i>, die in huizen en schuren alle mogelijke eetbare
+zaken wegrooven,&mdash;de <i>dwergmuis</i>, die in graanhalmen,
+vlasplanten, rietstengels, kreupelhout, enz. haar bolvormig nestje
+bouwt, maar weinig schadelijk wordt,&mdash;ten slotte de
+<i>boschmuis</i>. Deze is geelgrijs op den rug, terwijl de witte
+buikzijde van de rugzijde scherp is afgescheiden. Zij komt in bosschen,
+maar ook op &rsquo;t veld voor, en leeft van insekten en vogeleieren
+zoowel als van zaden; ook begeeft zij zich wel in schuren en
+huizen.</p>
+<div class="figure xd20e2919width" id="fig052"><img src="images/fig052.jpg" alt="Fig. 52. Zwarte rat. (&#8531; nat. gr.)"
+width="590" height="456">
+<p class="figureHead">Fig. 52. Zwarte rat. (&#8531; nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>De kortstaartige <i>hamster</i>, zoo groot als een flinke rat, is
+aan de rugzijde licht geelbruin, terwijl buikzijde en pooten zwart
+zijn. In ons land komt zij nergens anders voor dan op de zware
+kleigronden <span class="pagenum">[<a id="pb65" href="#pb65" name="pb65">65</a>]</span>van Zuidelijk Limburg. Zij vreet tarwe, boonen,
+erwten, en sleept vooral veel voedsel in haar nest
+bij&eacute;&eacute;n. Zeer schadelijk.</p>
+<div class="figure xd20e2931width"><img src="images/fig053.jpg" alt="Fig. 53. De hamster. (&#8534; nat. gr.)" width="720" height="633">
+<p class="figureHead">Fig. 53. De hamster. (&#8534; nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb66" href="#pb66" name="pb66">66</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div5" id="xd20e2936">
+<h6><i>Familie der woelmuizen.</i></h6>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e2941width" id="fig054"><img src="images/fig054.jpg" alt="Fig. 54. De waterrat. (&frac12; nat. gr.)"
+width="720" height="444">
+<p class="figureHead">Fig. 54. De waterrat. (&frac12; nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Punten van verschil tusschen woelmuizen en muizen: zie bl. <a href="#pb63" class="pageref">63</a>. Inlandsche soorten zijn de
+<i>waterrat</i> en de <i>veldmuis</i>. <span class="pagenum">[<a id="pb67" href="#pb67" name="pb67">67</a>]</span></p>
+<div class="figure xd20e2959width" id="fig055"><img src="images/fig055.jpg" alt="Fig. 55. Veldmuizen. (&frac12; nat. gr.)"
+width="662" height="537">
+<p class="figureHead">Fig. 55. Veldmuizen. (&frac12; nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Men verwarre de <i>waterrat</i> (<a href="#fig054">fig. 54</a>) niet
+met de <i>bruine rat</i> (<a href="#fig052">fig. 52</a>), die, daar zij
+soms te water gaat, wel eens &ldquo;waterrat&rdquo; wordt genoemd. De
+echte waterrat houdt zich aan de oevers van rivieren, beekjes, kanalen,
+grachten, enz. op, ook op vochtige, laag gelegen weiden en akkers. Door
+haar woelen vernielt zij de weiden, en beschadigt zij de te velde
+staande gewassen en ook de dijken. Zij vreet voornamelijk graankorrels,
+<span class="pagenum">[<a id="pb68" href="#pb68" name="pb68">68</a>]</span>aardappelen, knollen, enz. en sleept deze
+plantendeelen ook naar haar hol. Zij doodt kuikens van eenden en
+ganzen. De waterrat heeft eene lengte van 1&frac12; dM. zonder den
+staart; zij is bruingrijs of zwartbruin van kleur. Eene lichtere
+verscheidenheid, die men &ldquo;<i>vreetwolf</i>&rdquo; of
+&ldquo;<i>aardwolf</i>&rdquo; noemt, komt op hoogere gronden voor en
+doorknaagt den voet van boomstammen.</p>
+<div class="figure xd20e2987width"><img src="images/fig056.jpg" alt="Fig. 56. Eekhoren. (&#8531; nat. gr.)" width="575" height="438">
+<p class="figureHead">Fig. 56. Eekhoren. (&#8531; nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>De <i>veldmuis</i> (<a href="#fig055">fig. 55</a>), kenbaar aan
+haren zeer korten staart, is geelgrijs van kleur. Hare sterke
+vermeerdering is oorzaak, dat zij in streken, die voor haar oponthoud
+zeer geschikt zijn (kleigronden en lage venen) zeer schadelijk wordt,
+&egrave;n door wat zij bij haar woelen vernielt &egrave;n door hetgeen
+zij opvreet. Bouw- en weilanden worden soms door haar zoodanig
+geteisterd, dat deze in &rsquo;t midden van den zomer geheel kaal zijn.
+Het aantal veldmuizen, dat overwintert, <span class="pagenum">[<a id="pb69" href="#pb69" name="pb69">69</a>]</span> is gewoonlijk gering, en
+de schade begint vooral in &rsquo;t midden of in de tweede helft van
+den zomer groot te worden.</p>
+</div>
+<div class="div5" id="xd20e3002">
+<h6><i>Familie der eekhorens.</i></h6>
+<p class="firstpar">De eekhorens zijn, vooral aan hunnen langen,
+behaarden staart te kennen. Het <i>gewone eekhorentje</i> (roodbruin
+van kleur) is in onze bosschen (vooral in Gelderland en Noord-Brabant)
+zeer algemeen. &rsquo;t Hoofdvoedsel bestaat uit boomzaden; maar in den
+winter haalt de eekhoren wel eens schors en bast van boomen af, en doet
+op deze wijze veel schade. (Fig. 56.)</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e3011">
+<h5>Orde Eenhoevigen.</h5>
+<p class="firstpar">Deze orde bevat slechts &eacute;&eacute;ne familie:
+die der <i>paardachtigen</i>, tot welke paard en ezel behooren, alsmede
+eenige soorten van wilde dieren, die echter in Europa niet voorkomen
+(zebra, quagga, dauw, wilde ezel, enz.). De eenhoevigen hebben aan
+ieder der ledematen slechts &eacute;&eacute;ne teen, die echter
+bijzonder groot is, en aan haren top met eenen hoef (bl. <a href="#pb12" class="pageref">12</a>) bekleed is. Deze teen is op het
+uiteinde van een groot middelvoets(hands-)been geplaatst, waaraan men
+den naam van &ldquo;<i>pijp</i>&rdquo; geeft; achter dit been bevinden
+zich nog twee zeer kleine middelvoetsbeentjes, die men
+&ldquo;griffelbeentjes&rdquo; noemt (<a href="#fig030">fig. 30</a>), en
+waaraan slechts in hoogst zeldzame gevallen een uiterst klein teentje
+te zien is. (Het meest komen nog deze extra-teentjes voor bij
+muildieren en muilezels).</p>
+<p>De paardachtigen hebben in ieder van de beide kaken zes snijtanden
+en aan elken kant zes kiezen (<a href="#fig033">fig. 33</a>); de
+laatste zijn aan hare kroon vlakte van &eacute;mailplooien voorzien,
+zooals men dat bij een&rsquo; planteneter verwachten kan. De hoektanden
+zijn altijd klein, en ontbreken gewoonlijk bij de vrouwelijke
+dieren.</p>
+<p>De snijtanden hebben een&rsquo; heel eigenaardigen bouw. Een
+paardensnijtand onderscheidt zich van een&rsquo; menschensnijtand:
+1<sup>o</sup>. doordat de groei ervan onbeperkt is (zie bl. <a href="#pb49" class="pageref">49</a>), ofschoon de grootte dezelfde blijft,
+doordat de slijtage doorgaans juist tegen den groei opweegt;
+<span class="pagenum">[<a id="pb70" href="#pb70" name="pb70">70</a>]</span>2<sup>o</sup>. doordat het cement, hetwelk bij den
+menschensnijtand uitsluitend den wortel bedekt, zich ook over &rsquo;t
+glazuur van de kroon uitstrekt; 3<sup>o</sup>. doordat, uitgaande van
+de kroonvlakte, zich eene plooi van cement en &eacute;mail naar beneden
+uitstrekt, die zich dus een eindweegs in het tandbeen voortzet. Een nog
+ongebruikte tand heeft dus aan zijne kroonvlakte eene groeve, en deze
+is in de snijtanden der bovenkaak dubbel zoo diep als in die der
+onderkaak. Wanneer nu een paard zijne snijtanden een tijd lang heeft
+gebruikt, zoodat zij eenigszins zijn afgesleten, dan vertoont zich de
+kroonvlakte als volgt: in &rsquo;t midden eene opening, omgeven door
+1<sup>o</sup>. een&rsquo; ring cement, 2<sup>o</sup>. een&rsquo; ring
+glazuur, 3<sup>o</sup>. het tandbeen, 4<sup>o</sup>. een&rsquo; ring
+glazuur en 5<sup>o</sup>. een&rsquo; ring cement. De holte is niet
+altijd als een gat zichtbaar, maar is gewoonlijk met vaste
+zelfstandigheden uit de spijzen en uit het speeksel (kalk) gevuld,
+welke zelfstandigheden echter brokkelig en los zijn, volstrekt niet
+vast, zooals de eigenlijke bestanddeelen van den tand. Daar de groeve
+zich slechts tot op zekere diepte in den tand uitstrekt, terwijl de
+kroonvlakte voortdurend afslijt, moeten de tanden hunne opening aan de
+oppervlakte vroeger of later verliezen.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e3066width"><img src="images/fig057.jpg" alt="Fig. 57. Verticale doorsnede door een&rsquo; snijtand van een paard."
+width="144" height="347">
+<p class="figureHead">Fig. 57. Verticale doorsnede door een&rsquo;
+snijtand van een paard.</p>
+<p class="firstpar"><i>c</i> = cement; <i>e</i> = email; <i>d</i> =
+tandbeen; * = indeuking.</p>
+</div>
+<p>Daar bij de tandwisseling niet alle snijtanden te gelijk te
+voorschijn komen, maar het buitenste paar een jaar na het tweede, dit
+laatste weer een jaar na het middelste paar, zoo moet ook de opening
+van den &eacute;&eacute;nen snijtand een jaar na die van den anderen
+snijtand door afslijting verdwijnen. En daar deze afslijting op
+regelmatige wijze geschiedt, kan men den ouderdom van een paard vrij
+nauwkeurig naar het al of niet aanwezig zijn der opening in de
+verschillende tanden bepalen.</p>
+<p>De paardachtigen zijn planteneters; echter eten zij bij voorkeur de
+toppen der grasplanten met de daaraan aanwezige zaden. (Wij
+<span class="pagenum">[<a id="pb71" href="#pb71" name="pb71">71</a>]</span>geven den paarden haver). Daar zij dus meer
+geconcentreerd voedsel gebruiken dan de herkauwers (bijv. het rund),
+hebben zij een darmkanaal van iets geringer afmeting. Bepaaldelijk de
+maag is klein.</p>
+<p>Van welke wilde diersoort onze tamme paarden afstammen, is niet
+bekend. Men ziet dikwijls den <i>tarpan</i>, die in groote troepen de
+Steppen van Midden-Azi&euml; bewoont, voor den stamvorm aan, maar
+zonder voldoenden grond, daar het niet zeker is, of dit dier als een
+<i>wild</i> dan wel als een <i>verwilderd</i> paard moet worden
+beschouwd. Verwilderde paarden (nakomelingen van dieren, die uit kudden
+van tamme paarden ontsnapt zijn) vindt men o.a. op Sardini&euml;, in
+Zuidelijk Rusland, in Syri&euml; en in de Amerikaansche Llanos en
+Pampa&rsquo;s (&ldquo;<i>Cimmarones</i>&rdquo; en
+&ldquo;<i>Mustangs</i>&rdquo;).&mdash;Men onderscheidt twee
+hoofdgroepen van tamme paarden: <i>Oostersche</i> of <i>edele</i> en
+<i>Westersche</i> of <i>zware</i>. Tot de eerstgenoemden behooren: het
+Arabische, het Perzische, het Turksche, het Hongaarsche, het
+Andalusische paard; tot de Westersche paarden: het Holsteiner, het
+Friesche, het Geldersche, het Zeeuwsche, het Brabantsche, het
+Normandische ras. Verscheiden beroemde rassen zijn door kruising van
+andere rassen ontstaan en zoo zijn er vele paardenrassen, die
+afstammelingen zoowel van Oostersche als van Westersche paarden zijn;
+dit is bijv. het geval met het Oldenburger paard en met de Orloffs
+(Rusland). Het bekende Engelsche volbloedpaard is uit louter Westersche
+paarden aangefokt; het levert de beroemde Engelsche renpaarden.</p>
+<p>De <i>ezel</i> is een uitstekend lastdier, maar ook een zeer goed
+trekdier; hij is minder teer en met minder goed voedsel tevreden dan
+het paard. Bij zorgvuldiger verpleging dan hij hier te lande geniet,
+zou hij zeker ook hier even groot en fraai worden als in de landen
+rondom de Middellandsche Zee.&mdash;De jongen van paard en ezel noemt
+men <i>muildier</i>, wanneer de vader een ezelhengst, de moeder eene
+merrie (hit) is,&mdash;<i>muilezel</i>, als de vader een paardehengst
+(hit), de moeder eene ezelin is. Zij staan beiden tusschen de twee
+stamvormen in, maar schijnen niet altijd gelijk te zijn. <span class="pagenum">[<a id="pb72" href="#pb72" name="pb72">72</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e3128">
+<h5>Orde Dikhuidigen of Veelhoevigen.</h5>
+<p class="firstpar">Tot deze orde brengt men kort en goed al die
+hoefdieren met meer dan &eacute;&eacute;n&rsquo; hoef aan iederen poot,
+welke <i>niet</i> herkauwen. De huid is doorgaans dik; het gebit is, al
+naar &rsquo;t voedsel, verschillend.&mdash;Men rekent er toe o.a. de
+neushorendieren, de nijlpaarden en de varkens. Slechts over de laatsten
+spreek ik nader, en nog maar alleen over die soorten, welke in tammen
+of wilden staat in Midden-Europa voorkomen.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e3137width" id="fig058"><img src="images/fig058.jpg" alt="Fig. 58. Schedel van een wild zwijn." width="359" height="180">
+<p class="figureHead">Fig. 58. Schedel van een wild zwijn.</p>
+</div>
+<p>De <i>varkenachtigen</i> hebben aan iederen voet vier vingers,
+waarvan de twee middelsten flink uitgegroeid zijn, terwijl de twee
+anderen (vergelijkbaar met onzen pink en onzen wijsvinger) klein
+blijven (<a href="#fig029">fig. 29</a>) en slechts bij zware varkens op
+een&rsquo; weeken grond den bodem raken. De duim ontbreekt: alle
+vingers bestaan uit drie kootjes.&mdash;Bovenkaak en neus zijn lang en
+vormen eenen snuit; op het v&oacute;&oacute;reinde van dezen snuit
+staan de neusgaten.&mdash;De varkens eten zoowel spijzen van
+plantaardigen als van dierlijken oorsprong; hunne kiezen hebben
+diensvolgens veel overeenkomst met die van den mensch; de hoektanden
+kunnen bij de mannetjes zeer sterk uitgroeien en buigen zich dan
+opwaarts (<a href="#fig058">fig. 58</a>, <a href="#fig059">59</a>).</p>
+<p>Voorheen kwam in ons geheele land het <i>wilde zwijn</i> voor; thans
+is dit beperkt tot Limburg, en slechts bij uitzondering wordt er een in
+een ander deel van ons land geschoten. Het wilde zwijn is zwart.
+Oorspronkelijk leeft het in lage, moerassige streken; maar daar de
+lagere landen over &rsquo;t geheel meer door menschen bewoond zijn dan
+voor dit dier wenschelijk is, is het in de meeste landen naar de
+boschrijke streken teruggedrongen. Voedsel: knollen, aardappelen,
+<span class="pagenum">[<a id="pb73" href="#pb73" name="pb73">73</a>]</span>peulvruchten, hazelnoten, beukenzaden, eikels,
+truffels,&mdash;ook insekten, wormen, slakken, vogeleieren.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e3163width" id="fig059"><img src="images/fig059.jpg" alt="Fig. 59. Kop van een mannelijk varken." width="324" height="334">
+<p class="figureHead">Fig. 59. Kop van een mannelijk varken.</p>
+</div>
+<p>Het <i>tamme varken</i>. Voorheen fokte men in Europa algemeen de
+zoogenoemde <i>grootoorige varkens</i>, kenbaar aan lange, breede, tot
+over de oogen naar voren hangende ooren,&mdash;aan een&rsquo; grooten,
+smallen kop,&mdash;aan bijzonder lange pooten,&mdash;aan een&rsquo;
+zeer naar boven gekromden rug (&ldquo;karperrug&rdquo;), aan het bezit
+van vele, stijve borstels, die op den rug een&rsquo; kam vormen. In
+hunnen uitwendigen en inwendigen bouw gelijken deze grootoorige varkens
+veel op het wilde zwijn, hoewel bij de meeste in Nederland voorkomende
+exemplaren de kleur van huid en borstels geelachtig wit is en niet
+zwart, zooals bij het wilde varken. In de Oostelijke deelen van ons
+land wordt het grootoorige varken nog wel hier en daar in
+onvervalschten toestand gehouden. Het is laat volwassen en eerst in het
+derde jaar geschikt om te worden vetgemest; dan echter is het ook een
+kolossaal dier, bijkans 1 M. hoog en minstens 1&frac12; M. lang; het
+vleesch is zeer smakelijk, niet bijzonder vet.</p>
+<p>In Oostelijk Azi&euml;, Zuid-Afrika en Australi&euml; teelt men het
+kortoorige <i>Chineesche zwijn</i>, dat korte pootjes en een&rsquo;
+breeden rug heeft, weinig haren of borstels draagt, en niet meer dan
+&#8531; of zelfs maar &frac14; van het lichaamsgewicht van &rsquo;t
+grootoorige varken bereikt, maar zeer spoedig volwassen en voor
+vetmesting geschikt is.&mdash;In Engeland heeft men door kruising van
+het Chineesche met het inheemsche grootoorige zwijn allerlei
+tusschenrassen gefokt, die in &rsquo;t algemeen grooter zijn dan het
+Chineesche zwijntje, maar toch voor vetmesting zeer geschikt. Deze
+Engelsche rassen (Yorkshire, Berkshire, <span class="pagenum">[<a id="pb74" href="#pb74" name="pb74">74</a>]</span>enz.) zijn in Nederland
+dikwijls ingevoerd om er weer ons inlandsch varken mee te kruisen.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e3182">
+<h5>Orde Herkauwers of Tweehoevigen.</h5>
+<p class="firstpar">Deze dieren (rund, schaap, geit, hert) bezitten
+nooit meer dan twee volledig ontwikkelde hoeven
+(&ldquo;klauwen&rdquo;), die natuurlijk ieder het laatste kootje van
+eene teen bedekken. Bij de meeste herkauwers zijn echter achter deze
+twee teenen nog twee zeer kleine teentjes aanwezig, die den grond niet
+bereiken. Ook de middelhands(voets-)beenderen, waaraan deze laatsten
+bevestigd zijn, zijn zeer klein gebleven. De twee middelhandsbeenderen,
+waaraan de twee teenen vastzitten, zijn met elkander vergroeid, maar
+z&oacute;&oacute; dat men duidelijk den naad kan zien (<a href="#fig028">fig. 28</a>).</p>
+<p>Het gebit der herkauwende dieren is als volgt (<a href="#fig037">fig. 37</a>). In de bovenkaak ontbreken de snijtanden; zij
+worden door eene horenachtige bekleeding van de kaak vervangen. In de
+onderkaak vindt men acht snijtanden met eene meer of minder
+beitelvormige kroon. Hoektanden ontbreken, of zij komen alleen bij de
+mannetjes voor (herten). De kiezen zijn doorgaans ten getale van zes
+aan weerskanten in iedere kaak aanwezig; zij zijn geplooid (bl.
+<a href="#pb45" class="pageref">45</a>), zooals men bij uitsluitende
+planteneters kan verwachten. De onderkaak wordt bij &rsquo;t kauwen
+onder de bovenkaak heen en weer bewogen (bl. <a href="#pb46" class="pageref">46</a>).</p>
+<p>Het voedsel bestaat hoofdzakelijk uit gras en andere groene kruiden,
+en bevat veel water en ook veel onverteerbare stof. Van daar dat het
+dagelijksch rantsoen, dat een herkauwer noodig heeft, zeer omvangrijk
+is; het darmkanaal heeft dan ook zeer groote afmetingen.</p>
+<p>Wel wordt het voedsel bij het opnemen in den mond gekauwd, maar daar
+het zooveel onverteerbare deelen bevat, waarbinnen de verteerbare
+stoffen a. h. w. zijn opgesloten, zoo wordt het voor eene goede
+vertering niet genoeg verbrijzeld. Daarom gaat het bij het doorslikken
+niet dadelijk naar de maag, maar eerst naar eene tijdelijke
+bewaarplaats, de <i>pens</i> (<a href="#fig060">fig. 60</a>, A)
+genoemd, waar het bij de in het lichaam heerschende temperatuur en bij
+de aanwezigheid <span class="pagenum">[<a id="pb75" href="#pb75" name="pb75">75</a>]</span>van veel vocht (speeksel, water uit de spijzen,
+opgenomen drank) in gisting overgaat, zoodat de onverteerbare deelen in
+de spijzen voor een deel omgezet en dus verwijderd worden, waardoor de
+spijzen zich nu gemakkelijk geheel laten verbrijzelen, wanneer de massa
+uit de pens weer is opgestegen door den slokdarm en in de mondholte op
+nieuw gekauwd wordt. Vandaar de naam &ldquo;herkauwers&rdquo;.</p>
+<div class="figure xd20e3214width" id="fig060"><img src="images/fig060.jpg" alt="Fig. 60. Samengestelde maag van een rund."
+width="481" height="454">
+<p class="figureHead">Fig. 60. Samengestelde maag van een rund.</p>
+<p class="firstpar">A = pens; B = muts; C = boekmaag; D = lebmaag; X =
+slokdarm; 3 = twaalfvingerige darm.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3221width" id="fig061"><img src="images/fig061.jpg" alt="Fig. 61. Maag van het rund." width="378"
+height="551">
+<p class="figureHead">Fig. 61. Maag van het rund.</p>
+<p class="firstpar">De pens is doorgesneden en op zij gelegd; het
+gedeelte, dat over muts en boekpens heenligt, is weggelaten. a =
+slokdarm; b = pens; c = muts; dd&rsquo; = lippen van de slokdarmspleet;
+ee&rsquo; = boekpens, opgesneden om hare bladen (f) te laten zien; g =
+opening tusschen boekpens en lebmaag; i = plooien van &rsquo;t
+slijmvlies v. d. lebmaag; k = twaalfvingerige darm.</p>
+</div>
+<p>De pens ligt met nog een paar verwijdingen van den darm vlak bij de
+eigenlijke maag; en men is gewoon, al deze bij elkaar gelegen verwijde
+gedeelten van den darm met elkaar de &ldquo;<i>samengestelde
+maag</i>&rdquo; te noemen. De deelen van deze samengestelde maag zijn
+de volgende: de <i>pens</i> (<a href="#fig060">fig. 60</a>, A), de
+<i>muts</i> of <i>netmaag</i> (B), de <i>boekpens</i> of
+<i>boekmaag</i> (C) en de <i>lebmaag</i> (D). De laatstgenoemde
+afdeeling stemt in werking met de &ldquo;enkelvoudige&rdquo; maag van
+de <span class="pagenum">[<a id="pb76" href="#pb76" name="pb76">76</a>]</span>andere dieren overeen. De slokdarm heeft eene
+opening in de pens. en wel op die plaats, waar de muts in de
+<span class="corr" id="xd20e3256" title="Bron: onmiddelijke">onmiddellijke</span> nabijheid ligt; intusschen
+zet hij zich in de zoogenoemde &ldquo;<i>slokdarmspleet</i>&rdquo;
+(fig. 62, <i>ab</i>) naar de derde maagafdeeling, de <i>boekpens</i> of
+<i>boekmaag</i>, voort. De <i>lebmaag</i> is de laatste afdeeling, aan
+welke zich de twaalfvingerige darm (<a href="#fig060">fig. 60</a>, 3)
+aansluit.&mdash;De wanden der verschillende maagafdeelingen zij zeer
+ongelijk gebouwd. Dikke spierlagen bezit vooral de pens; zij vormen er
+pilaarachtige verhevenheden en gewelven, waardoor deze maagafdeeling in
+verschillende ruimten wordt ingedeeld (<a href="#fig062">fig. 62</a>,
+bij I, waar men in de pens ziet). Het slijmvlies, &rsquo;t welk de pens
+van binnen bekleedt, is met korte, vrij harde, puntvormige uitsteeksels
+bezet. Dat van de muts (<a href="#fig062">fig. 62</a>, II; fig. 61,
+tusschen de lippen d en d&rsquo;) is bedekt met een netwerk van
+plooien, welke vier-, vijf- of zeshoekige vakjes begrenzen. In de
+boekpens springt het slijmvlies met platte, bladvormige, grootere
+<span class="pagenum">[<a id="pb77" href="#pb77" name="pb77">77</a>]</span>of kleinere uitsteeksels naar binnen (<a href="#fig061">fig. 61</a>, f; <a href="#fig062">fig. 62</a>, III).&mdash;De
+lebmaag heeft een dik, weekachtig slijmvlies met vele plooien en
+klieren (<a href="#fig061">fig. 61</a>, i, h; <a href="#fig062">fig.
+62</a>, V).</p>
+<div class="figure floatRight xd20e3300width" id="fig062"><img src="images/fig062.jpg" alt="Fig. 62. Rundermaag, opengesneden." width="266" height="532">
+<p class="figureHead">Fig. 62. Rundermaag, opengesneden.</p>
+<p class="firstpar">I = pens; II = muts; III = boekpens; V = lebmaag;
+<i>s</i> = slokdarm; <i>ab</i> = slokdarmspleet; <i>p</i> = portier;
+<i>d</i> = twaalfvingerige darm.</p>
+</div>
+<p>Alleen vloeistoffen, welke bij geringe hoeveelheden te gelijk worden
+ingezogen en die spijzen, welke bij &rsquo;t kauwen tot eene soort van
+pap worden, gaan&mdash;althans voor een groot gedeelte&mdash;dadelijk
+naar de laatste twee maagafdeelingen. (Jonge herkauwers, die nog van de
+moedermelk leven, hebben dan ook eene betrekkelijk kleine pens, daar
+deze bij hen nog zonder verrichting is; de lebmaag is bij hen de
+grootste afdeeling).&mdash;Dranken, die in groote teugen worden
+opgenomen en doorgeslikt, kunnen de nauwe slokdarmspleet niet volgen;
+zij worden in de pens uitgestort. Zoo ook de spijzen, die bij &rsquo;t
+kauwen niet in eene papachtige massa zijn veranderd.&mdash;In de pens
+blijven de spijzen verscheiden uren; daar worden zij duchtig met het
+ingeslikte speeksel en met den opgenomen drank
+door&eacute;&eacute;ngekneed en gaan zij in gisting over. Daarna worden
+zij bij kleine hoeveelheden door den slokdarm heen weer naar boven
+gebracht. De spijsbrokken komen dan achter in de mondholte, waar zij
+worden herkauwd, om vervolgens nog eens te worden ingeslikt. Wat nu van
+de spijzen na het herkauwen papachtig is geworden, <span class="pagenum">[<a id="pb78" href="#pb78" name="pb78">78</a>]</span>drukt
+bij de neerwaartsche voortbeweging den toegang van den slokdarm tot de
+pens niet open, maar vloeit bedaard door de gootvormige slokdarmspleet
+in de boekpens en van daar naar de lebmaag, om in deze laatstgenoemde
+afdeeling eene verdere vertering te ondergaan.</p>
+<p>Vooral ook doordat de pens rechtstreeks met de boekpens in
+verbinding staat, kunnen er toch ook licht meer vaste plantendeelen in
+de boekpens komen; deze nu blijven tusschen de dicht
+bij&eacute;&eacute;ngelegen bladen van dit orgaan hangen, en worden dan
+v&oacute;&oacute;r ze verder worden voortbewogen, op de volgende wijze
+meer fijn gemaakt. De bladen van de boekpens bezitten kleine, maar
+scherpe, horenachtige uitsteekseltjes, die als eene soort van tanden
+kunnen dienst doen. Bevinden zich nu plantendeelen tusschen de
+bovenbedoelde bladen, en trekt zich de wand van de boekpens samen, dan
+worden deze plantendeelen daar a. h. w. fijngemalen. De boekpens zou
+dus een &ldquo;kauwmaag&rdquo; kunnen heeten.&mdash;</p>
+<p>Het vierde gedeelte ongeveer van &rsquo;t leven wordt bij de meeste
+herkauwende dieren met herkauwen besteed. Dat dit wel het geval moet
+zijn, laat zich voor het rund op de volgende wijze berekenen. Stel dat
+eene koe per dag van 24 uren 12&frac12; Kilogram hooi opneemt: een
+rantsoen, dat&mdash;als niets anders wordt gegeven&mdash;zeker niet te
+hoog kan worden genoemd. Men heeft door proefnemingen uitgemaakt, dat
+hooi, terwijl het door een rund wordt gekauwd, 4 maal zijn eigen
+gewicht aan speeksel opneemt. 12&frac12; Kilogr. hooi wordt dus in de
+pens van het rund tot 5 &times; 12&frac12; = 62&frac12; Kilogr.
+spijsmassa. Inderdaad weegt de inhoud van een runderpens 60 tot 75,
+enkele malen 90 tot 100 Kilogr. Heeft de spijsmassa een&rsquo; tijd
+lang in de pens vertoefd, dan stijgt zij in kleine spijsbrokken naar
+boven, die bij een rund een gemiddeld gewicht van 120 gram hebben. De
+geheele inhoud van de pens, 62.500 gram, moet dus, om te worden
+herkauwd, in 62.500/120 = 520 spijsbrokken worden verdeeld; ieder van
+deze moet opstijgen, herkauwd worden en neerdalen naar de boekpens. Dit
+geschiedt alles betrekkelijk snel; maar voor het opstijgen, herkauwen
+en neerdalen van elken spijsbrok zijn toch gemiddeld ongeveer 50
+seconden noodig; voor <span class="pagenum">[<a id="pb79" href="#pb79"
+name="pb79">79</a>]</span>de volledige verwerking van 520 spijsbrokken
+dus 520 &times; 50 = 26000 seconden = 7&ndash;2/9 uur. Stel nu dat 1/7
+van de opgenomen spijzen niet worden herkauwd, dan heeft toch in ieder
+geval een rund 6 uur noodig om &rsquo;t hooi, dat in 24 uren wordt
+opgenomen, te herkauwen.&mdash;Eet het rund gras, dan neemt dit niet
+zooveel speeksel op als hooi; maar het gras zelf is meer waterrijk en
+het rund neemt er dus een grooter volumen van op.</p>
+<p>Het samentrekken van de spierwanden van de pens, waardoor de
+spijsbrok in den slokdarm wordt geperst, de samentrekkingen der
+slokdarmspieren bij het omhoog- en het naar beneden bewegen van den
+spijsbrok, de samentrekkingen der kauwspieren bij &rsquo;t kauwen en
+bij &rsquo;t herkauwen, dat alles eischt veel inspanning; en het
+behoeft dus geene verwondering te verwekken, dat een dier, terwijl het
+herkauwt, niet tevens voor andere belangrijke inspanning geschikt is.
+Men ziet dan ook de runderen rust nemen, wanneer zij aan &rsquo;t
+herkauwen gaan; en een os scheidt met herkauwen uit, als hij voor
+een&rsquo; zwaar beladen wagen of voor den ploeg wordt
+gespannen.&mdash;</p>
+<p>Tot de orde der herkauwers brengt men, behalve de buitenlandsche
+kameelen en giraffes, de familie der <i>holhoornigen</i> en die der
+<i>hertachtigen</i>. De eerste van de twee famili&euml;n is voor ons de
+belangrijkste, omdat rund, schaap en geit er toe behooren.</p>
+<div class="div5" id="xd20e3339">
+<h6><i>Familie der holhoornigen.</i></h6>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e3344width" id="fig063"><img src="images/fig063.gif" alt="Fig. 63. Runderhoren op de doorsnede." width="265" height="318">
+<p class="figureHead">Fig. 63. Runderhoren op de doorsnede.</p>
+<p class="firstpar"><i>A</i> = voorhoofdsbeen met de voortzetting ervan
+(beenpit); <i>B</i> = huid. en wel <i>B</i><sup>1</sup> = leerhuid,
+<i>B</i><sup>2</sup> = opperhuid, die op den horen tot horenscheede is
+vervormd; <i>h</i> = haren.</p>
+</div>
+<p>Horens komen in &rsquo;t algemeen in beide geslachten voor, en wel
+bij <i>alle</i> wilde soorten. Slechts bij sommige tamme rassen van
+runderen en schapen, die door de bescherming, welke zij van den mensch
+genieten, geene horens noodig hebben, ontbreken deze organen, &rsquo;t
+zij in beide geslachten of alleen bij de vrouwelijke dieren.&mdash;Den
+naam heeft de familie te danken aan den bouw der horens (<a href="#fig063">fig. 63</a>.). Deze bestaan uit eene <i>horenscheede</i>,
+welke de <i>beenpit</i> omgeeft, die niets anders is dan een
+uitsteeksel van het voorhoofdsbeen. Dit laatste is inwendig hol; de
+holte in &rsquo;t voorhoofdsbeen heet de <i>voorhoofdsboezem</i>; en
+deze zet zich in de beenpit voort. Bij de <span class="pagenum">[<a id="pb80" href="#pb80" name="pb80">80</a>]</span>geboorte zijn nog geene
+horens aanwezig. Weldra <span class="corr" id="xd20e3388" title="Bron: onstaat">ontstaat</span> aan weerskanten van den kop eene
+uitgroeiing aan &rsquo;t voorhoofdsbeen, zoodat men twee knobbels
+opmerkt, die aanvankelijk door de behaarde huid van den kop bedekt
+zijn. Naarmate deze knobbels meer uitgroeien, wordt de opperhuid meer
+en meer horenachtig en vormt zij aldus de horenscheede; terwijl de
+leerhuid, die bloedvaten en zenuwen bevat, haar met de beenpit blijft
+verbinden. Doordat de groei van de horens niet altijd regelmatig
+plaatsgrijpt, ontstaan op de horenscheede ringen.</p>
+<p><i>Runderen</i> hebben horens, die op de doorsnede, althans aan de
+spits, rolrond zijn, en van den kop afgebogen. De omgeving van den neus
+(&ldquo;neusspiegel&rdquo;) is onbehaard en slijmig. De bovenlip is
+niet, als bij de schapen en de geiten, door eene loodrechte groeve in
+twee deelen verdeeld.&mdash;De runderen zijn plompe, stevige dieren;
+verscheiden soorten ervan zijn tot huisdieren gemaakt.</p>
+<p>In vroeger eeuwen heeft in Europa (in ons land tot de 14<sup>e</sup>
+eeuw) het <i>oerrund</i> of de <i>urus</i> geleefd: een zeer groot
+rund, dat in alle hoofdpunten van zijnen lichaamsbouw zoodanig met de
+huisrunderen van Nederland en de aangrenzende landen overeenstemt, dat
+men in den urus den stamvorm meent te moeten zien van ons rundvee. Men
+houdt het er echter voor, dat de huisrunderen in andere streken der
+wereld, ook in sommige deelen van Europa, van andere stamvormen
+afkomstig zijn, zonder dat men deze juist weet aan te geven. En door
+het verschillende klimaat &egrave;n door de verschillende teelt en
+verpleging van de runderen in de onderscheiden streken der aarde zijn
+zeer <span class="pagenum">[<a id="pb81" href="#pb81" name="pb81">81</a>]</span>verschillende runderrassen gevormd, waarvan
+sommige meer geschikt zijn voor &rsquo;t geven van veel melk, terwijl
+andere meer vleesch en vet in hun lichaam vormen en weer andere voor
+het verrichten van arbeid geschikt zijn.&mdash;<i>Buffels</i> zijn vrij
+groote runderen met naar achteren gebogen horens; men kent wilde
+soorten en soorten, die als huisdier worden gehouden. (Huisdieren zijn
+de gewone buffel in Itali&euml; en N.-Amerika, alsmede de karbouw in
+Indi&euml;).&mdash;<i>Bisons</i> hebben een&rsquo; hoogen schoft,
+zoodat de rug van voren naar achteren sterk helt. Kop en hals zijn zeer
+sterk behaard. In enkele deelen van Rusland en in de weinig bevolkte
+deelen van Noord-Amerika leven nog bisons in &rsquo;t wild. Tot
+huisdier is geen enkele soort gemaakt.</p>
+<div class="figure xd20e3416width"><img src="images/fig064.jpg" alt="Fig. 64. Groninger koe." width="595" height="419">
+<p class="figureHead">Fig. 64. Groninger koe.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3421width"><img src="images/fig065.gif" alt="Fig. 65. Schapekoppen." width="523" height="283">
+<p class="figureHead">Fig. 65. Schapekoppen.</p>
+<p class="firstpar">De gehoornde kop is die van een&rsquo; ram; de
+andere die van eene ooi.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3428width"><img src="images/fig066.jpg" alt="Fig. 66. Friesch schaap." width="599" height="424">
+<p class="figureHead">Fig. 66. Friesch schaap.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3433width"><img src="images/fig067.jpg" alt="Fig. 67. Drentsch schaap." width="614" height="424">
+<p class="figureHead">Fig. 67. Drentsch schaap.</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e3438width" id="fig068"><img src="images/fig068.gif" alt="Fig. 68. Kop van den Alpensteenbok." width="288" height="262">
+<p class="figureHead">Fig. 68. Kop van den Alpensteenbok.</p>
+</div>
+<p><i>Schapen</i> hebben horens, die vele ringen vertoonen en op de
+doorsnede ongeveer ovaal zijn, terwijl de afplatting in de richting
+<span class="pagenum">[<a id="pb83" href="#pb83" name="pb83">83</a>]</span>van voren naar achteren is. Vele inlandsche
+schapenrassen evenwel hebben geen horens, of alleen het mannetje heeft
+ze. Neus en bovenlip der schapen zijn behaard; de laatste is in
+&rsquo;t midden van eene loodrechte groeve voorzien. Voorhoofd vlak,
+bovenkant van den neus gebogen.&mdash;Men vindt verschillende soorten
+van wilde schapen, o. a. den <i>moeflon</i> (op Sardini&euml;, Corsica
+en het Balkan-schiereiland). Van de <i>tamme schapen</i>, welker
+afstamming niet met zekerheid bekend is, worden vele rassen uitsluitend
+of hoofdzakelijk om de wol gehouden; andere ook om het
+vleesch.&mdash;Wolharen zijn aan hunnen buitenkant niet glad, maar min
+of meer geschubd. De schubbetjes schuiven ongeveer als de pannen van
+een dak over elkaar. Daardoor en door hunne vetachtige oppervlakte
+kleven zij altijd tot strengetjes aan&eacute;&eacute;n, welke
+strengetjes alle meer of minder <span class="pagenum">[<a id="pb84"
+href="#pb84" name="pb84">84</a>]</span>sterk in bochten gedraaid zijn.
+De geheele wolbekleeding der schapen vormt aldus een samenhangend
+&ldquo;<i>vlies</i>&rdquo;, dat bij &rsquo;t scheren &eacute;&eacute;n
+geheel blijft.</p>
+<p><i>Geiten</i> (<a href="#fig068">fig. 68</a>) hebben ook een&rsquo;
+behaarden neus en bovenlip, de laatste met eene groeve. Hare horens
+zijn eveneens sterk geringd en op de doorsnede ongeveer ovaal; maar de
+afplatting is in de richting van den linkerkant naar den rechter. De
+bovenkant van den neus is niet gebogen.&mdash;Tot de geiten behooren
+eenige wilde soorten, o. a. de <i>steenbok</i> (Alpen, Pyrenae&euml;n)
+en verder de <i>tamme geiten</i>, die voornamelijk om hare uitstekende
+melk worden gehouden. De <i>Kaschmirgeit</i> (Kaschmir en Thibet) en de
+<i>Angorageit</i> (Klein-Azi&euml;; thans ook o. a. in Spanje,
+Itali&euml;, Frankrijk en Amerika aangekweekt) leveren kostbare haren
+(&ldquo;wol&rdquo;).</p>
+</div>
+<div class="div5" id="xd20e3479">
+<h6><i>Familie der hertachtigen.</i></h6>
+<p class="firstpar">De familie der hertachtigen is vooral gekenmerkt
+door de inwendig dichte, zeer vertakte horens, welke te zamen het
+&ldquo;gewei&rdquo; vormen, alleen bij &rsquo;t mannetje voorkomen en
+ieder jaar afvallen, om telkens&mdash;zoolang het hert in wasdom blijft
+toenemen&mdash;te worden vervangen door een gewei met eenen tak meer
+aan elken horen. De herten zijn, bij de holhoornigen vergeleken,
+vlugge, ranke dieren.&mdash;In ons land komen hertachtigen nog slechts
+hoofdzakelijk op de Veluwe voor; daar vindt men twee soorten: het
+groote <i>edelhert</i> en de kleine <i>ree</i>. In vroeger eeuwen waren
+de herten over ons geheele land verbreid; zij werden toen ook veel
+grooter.&mdash;Edelhert en ree zijn beiden voor den landbouw schadelijk
+<span class="pagenum">[<a id="pb85" href="#pb85" name="pb85">85</a>]</span>door het opeten en vertrappen van rogge en ander
+wintergraan, van klaver, lupinen, koolplanten en verschillende
+landbouwgewassen.&mdash;Het edelhert wordt hier te lande ook wel in
+parken gehouden; meer gebruikt men daarvoor het <i>damhert</i>, dat
+oorspronkelijk uit Klein-Azi&euml; in Europa werd ingevoerd.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e3497width"><img src="images/fig069.jpg" alt="Fig. 69. Edelhert; 1/20 nat. gr." width="538" height="560">
+<p class="figureHead">Fig. 69. Edelhert; 1/20 nat. gr.</p>
+</div>
+<p>De overige Zoogdierorden bevatten geene vertegenwoordigers, die hier
+nader zouden moeten worden behandeld. <span class="pagenum">[<a id="pb86" href="#pb86" name="pb86">86</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="div3" id="ch3.1.2">
+<h4>Klasse II. Vogels.</h4>
+<p class="firstpar">Vogels zijn warmbloedige Gewervelde dieren, die met
+veeren bedekt zijn, en die eieren leggen, welke zij door hunne
+lichaamswarmte tot verdere ontwikkeling brengen
+(&ldquo;uitbroeden&rdquo;).</p>
+<p>De vogels zijn voor de voortbeweging in de lucht ingericht. Dit
+blijkt vooreerst uit den bouw der voorste ledematen, welke tot vleugels
+vervormd zijn. Men onderscheidt aan zoo&rsquo;n vleugel in &rsquo;t
+algemeen dezelfde deelen als aan den arm van den mensch. Men zie
+<a href="#fig070">fig. 70</a>, waar vooreerst het opperarmbeen (H), de
+ellepijp en het spaakbeen zich duidelijk laten onderscheiden. Het
+spaakbeen (<a href="#fig071">fig. 71</a>, <i>s</i>) kan hier niet om de
+ellepijp (<i>ep</i>) draaien; en aan het laatstgenoemde been zijn de
+&ldquo;<i>kleine slagpennen</i>&rdquo; (<a href="#fig071">fig. 71</a>,
+II) van de vleugels bevestigd. De hand bestaat, behalve uit de kleine
+handwortelbeenderen (<a href="#fig070">fig. 70</a>, W), uit twee lange
+middelhandsbeenderen (m), waaraan twee vingers (Z, z) zijn bevestigd,
+en uit een kleiner middelhandsbeentje (t), waaraan al of niet een
+kleine beenige duim, maar in ieder geval een
+&ldquo;<i>duimvleugeltje</i>&rdquo; (<a href="#fig071">fig. 71</a>,
+<i>d.vl</i>) bevestigd is. De <i>groote slagpennen</i> (<a href="#fig071">fig. 71</a>, I) zijn aan de groote middelhandsbeenderen
+(<a href="#fig071">fig. 71</a>, <i>mh</i>) en de vingers (<i>v</i>)
+vastgehecht. Zoo vormen beenderen en slagpennen te zamen een&rsquo;
+vleugel, die bij zijne beweging door de lucht veel weerstand kan
+ontmoeten, tengevolge waarvan de terugdruk van de lucht den vogel in de
+gewenschte richting voortbeweegt.</p>
+<p>De vogel moet bij &rsquo;t vliegen niet slechts maken dat hij
+vooruit komt; maar hij moet bovenal maken dat hij niet daalt, hetgeen
+zonder de bewegingen der vleugels, tengevolge van de zwaartekracht het
+geval zou zijn. Daarvoor zouden de vleugels naar beneden moeten worden
+geslagen, evenals voor de voorwaartsche beweging een achterwaartsche
+slag noodig is. De vleugelslag wordt dus gewoonlijk naar achteren en
+tegelijk naar beneden gericht; ja, als de vogel eenmaal eene zekere
+snelheid in de voorwaartsche richting heeft verkregen, dan richten de
+slagen zich bijkans geheel naar <span class="pagenum">[<a id="pb87"
+href="#pb87" name="pb87">87</a>]</span>beneden, daar de voorwaartsche
+snelheid tengevolge van den geringen weerstand der lucht niet spoedig
+wordt uitgeput.</p>
+<div class="figure xd20e3563width" id="fig070"><img src="images/fig070.gif" alt="Fig. 70. Skelet van den zwaan." width="439"
+height="593">
+<p class="figureHead">Fig. 70. Skelet van den zwaan.</p>
+</div>
+<p>Het is voor een&rsquo; vogel een groot voordeel, dat zijn soortelijk
+gewicht gering is, m. a. w. dat hij bij een&rsquo; betrekkelijk grooten
+omvang een betrekkelijk gering gewicht heeft. Een gering soortelijk
+gewicht nu wordt verkregen vooreerst door de dikke laag veeren, die den
+omvang van een&rsquo; vogel betrekkelijk groot maakt, terwijl toch
+veeren licht zijn. Ten tweede zijn de beenderen van den vogel bijkans
+alle hol, en niet&mdash;zooals de inwendig holle beenderen der
+zoogdieren&mdash;met merg, maar met lucht gevuld. Ten derde bevinden
+zich overal in &rsquo;t lichaam, tusschen de verschillende organen,
+dunwandige blaasjes, die met lucht kunnen worden gevuld en aldus worden
+opgeblazen. Daardoor wordt de omvang van den vogel, wanneer hij wil
+gaan vliegen, vergroot, terwijl het gewicht niet van belang toeneemt.
+De vulling der luchtzakken grijpt <span class="pagenum">[<a id="pb88"
+href="#pb88" name="pb88">88</a>]</span>op de volgende wijze plaats: de
+lucht komt door de luchtpijp in de longen, vandaar in de aangrenzende
+luchtzakken, die weer met verdere luchtzakken, ook met holten in de
+beenderen, samenhangen.</p>
+<div class="figure xd20e3572width" id="fig071"><img src="images/fig071.gif" alt="Fig. 71. Vleugel van een&rsquo; fasant."
+width="686" height="625">
+<p class="figureHead">Fig. 71. Vleugel van een&rsquo; fasant.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb89" href="#pb89" name="pb89">89</a>]</span></p>
+<p>Ook is het voor &rsquo;t vliegen van &rsquo;t hoogste belang, dat
+het groote borstbeen (<a href="#fig070">fig. 70</a>, S) van een&rsquo;
+zeer sterk vooruitstekenden kam voorzien is; daaraan hechten zich de
+vliegspieren vast, die te dik zijn om aan een plat borstbeen (als bij
+de zoogdieren) bevestigd te wezen. Ook geeft de kam op het borstbeen
+aan den geheelen v&oacute;&oacute;rkant van &rsquo;t lichaam des vogels
+den vorm van een&rsquo; kiel, die gemakkelijk de lucht doorsnijdt.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e3583width" id="fig072"><img src="images/fig072.gif" alt="Fig. 72. Bekken en staart van een&rsquo; arend." width="408" height="478">
+<p class="figureHead">Fig. 72. Bekken en staart van een&rsquo;
+arend.</p>
+</div>
+<p>De romp van den vogel is zeer stijf, hetgeen van nut is om gedurende
+de vlucht het evenwicht in de lucht te bewaren. Deze stijfheid van den
+romp is &rsquo;t gevolg 1&ordm;. hiervan, dat de lendenwervels en de
+heiligbeenwervels tot &eacute;&eacute;n onbewegelijk stuk (het
+lendenheiligbeen; zie <a href="#fig072">fig. 72</a>) vereenigd zijn,
+waaraan weer de zeer lange heupbeenderen stijf vastgegroeid zijn,
+2&ordm;. van de omstandigheid, dat het ruggedeelte van elke rib een
+uitsteeksel draagt, &rsquo;t welk over dat van de volgende rib heen
+ligt (<a href="#fig070">fig. 70</a>); daardoor is beweging der ribben
+slechts in &eacute;&eacute;ne richting mogelijk.</p>
+<p>Deze stijfheid van den romp zou den vogels erg hinderlijk zijn o.a.
+bij het opnemen van voedsel, ware het niet dat de hals, tengevolge van
+het groote getal halswervels, zeer bewegelijk was. Dat getal bedraagt
+minstens 12, het kan (bij de zwanen) zelfs 22 zijn.</p>
+<p>De achterste (benedenste) ledematen gelijken veel meer dan de
+voorste (bovenste) op die der zoogdieren. (Vgl. <a href="#fig070">fig.
+70</a>). &rsquo;t Dijbeen is in den romp verborgen; het kuitbeen is
+klein en soms met het scheenbeen vergroeid. Bij den jongen vogel, lang
+v&oacute;&oacute;r hij uit het ei geboren wordt, kan men&mdash;evenals
+bij de zoogdieren&mdash;twee rijen voetwortelbeenderen, en verder
+middelvoetsbeenderen en teenen onderscheiden. Maar reeds gedurende de
+ontwikkeling van het jong binnen het ei, vergroeit de eerste rij
+voetwortelbeenderen met het ondereinde van het scheenbeen, terwijl de
+tweede rij met de middelvoetsbeenderen tot &eacute;&eacute;n beenstuk
+(het zoogenoemde &ldquo;loopbeen&rdquo;) vergroeit, &rsquo;t welk
+evenals de teenen met horenplaatjes bekleed is.&mdash;Het aantal teenen
+bedraagt hoogstens vier; de naar achteren gerichte teen echter kan zeer
+klein zijn en ook geheel ontbreken. De Afrikaansche struisvogel heeft
+slechts twee teenen. De achterste teen der vogels bestaat uit twee
+kootjes, de volgende <span class="pagenum">[<a id="pb90" href="#pb90"
+name="pb90">90</a>]</span>uit drie, de derde uit vier, de vierde uit
+vijf. Toch is dikwijls de derde teen de langste.</p>
+<p>De vogels hebben geen tanden. Hun boven- en onderkaak zijn met eene
+horenlaag bedekt, die aan den rand tandvormige uitsteekseltjes kan
+hebben. De met eene horenlaag bekleede kaken vormen te zamen den
+&ldquo;<i>snavel</i>&rdquo;.</p>
+<p>Het darmkanaal is kort; dit kan dan ook het geval zijn want de
+vogels eten &ograve;f dierlijke spijs &ograve;f zaden; slechts bij
+uitzondering gebruiken zij spijzen, die slechts weinig voedende stof
+bevatten (groene kruiden). Aan den slokdarm vindt men een zakvormig
+aanhangsel, den &ldquo;<i>krop</i>&rdquo;, waarin de vertering reeds
+begint; hierin ook bergen de vogels het voedsel, dat zij voor hunne
+jongen bij&eacute;&eacute;ngaren. De maag bestaat uit twee afdeelingen:
+eene <i>kliermaag</i> en eene <i>spier-</i> of <i>kauwmaag</i>. De
+eerste bevat in haren wand kliertjes, die een verterend vocht
+afscheiden; de laatste heeft zeer dikke spierwanden en eene bekleeding
+met eene sterk geribde horenlaag. Door het tegen elkaar drukken en
+langs elkaar wrijven der wanden worden graankorrels, enz. verbrijzeld.
+De steentjes, die de vogels inslikken, en die nooit in de spiermaag
+gemist worden, ondersteunen de werking van dit orgaan. <span class="pagenum">[<a id="pb91" href="#pb91" name="pb91">91</a>]</span>De
+vogels hebben twee blinde darmen.&mdash;De endeldarm eindigt in eene
+verwijding, de &ldquo;<i>cloaca</i>&rdquo; (= riool) genoemd, waarin
+ook de uitvoerbuizen der nieren alsmede die der voortplantingsorganen
+uitmonden.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e3631width" id="fig073"><img src="images/fig073.gif" alt="Fig. 73. Doorsnede door een vogelei." width="350" height="270">
+<p class="figureHead">Fig. 73. Doorsnede door een vogelei.</p>
+</div>
+<p>Het ei van een&rsquo; vogel bestaat vooreerst uit eene verschillend
+gekleurde kalkschaal (<a href="#fig073">fig. 73</a>, e), waarin zeer
+fijne openingen zijn, door welke de lucht kan binnendringen, die het
+jong voor zijne ademhaling noodig heeft. Tegen de schaal ligt aan de
+binnenzijde een vlies, terwijl het eiwit ook door een vlies is omgeven.
+Deze beide vliezen (d) liggen tegen elkaar aan en vormen a. h. w.
+&eacute;&eacute;n vlies, het <i>schaalvlies</i>; op &eacute;&eacute;ne
+plaats echter wijken zij van elkaar en vormen aldus de
+<i>luchtkamer</i> (f). Deze kan zich aan verschillende zijden van het
+ei bevinden, alnaar de positie, waarin het ei ligt. In het eiwit (b,
+b&prime;) vindt men twee in&eacute;&eacute;ngedraaide strengen (c,
+c&prime;), welke de binnenzijde van het schaalvlies verbinden met het
+dunne vliesje, dat den dooier omgeeft. Deze laatste vertoont aan zijne
+oppervlakte een wit vlekje, de zoogen. &ldquo;<i>kiemschijf</i>&rdquo;
+(h), die de aanleg van den jongen vogel is. Van deze kiemschijf breidt
+zich naar binnen in den dooier eene witte massa uit, die aan haar
+uiteinde tot een bolvormig lichaampje opzwelt. Deze slijmige witte
+massa, die bij &rsquo;t koken van het ei niet gemakkelijk stolt, wordt
+de <i>witte dooier</i> genoemd, terwijl het overige van den dooier,
+&rsquo;t welk geel of roodachtig van kleur is, de <i>gele dooier</i>
+(a) heet.</p>
+<p>Niet alle deelen van het ei worden in hetzelfde orgaan van den vogel
+gevormd. In de buikholte vindt men den <i>eierstok</i>, waar de dooiers
+ontstaan, die men daarin dan ook, bijv. bij eene leggende kip, in
+grooten getale kan aantreffen, en wel van de grootte van <span class="pagenum">[<a id="pb92" href="#pb92" name="pb92">92</a>]</span>een&rsquo; speldeknop af tot die van een&rsquo;
+volwassen dooier toe. Van den eierstok loopt in vele bochten en
+windingen eene buis naar de cloaca, die men den eileider noemt. Terwijl
+nu de dooier, steeds om zijne as draaiend, zich door dezen
+<i>eileider</i> voortbeweegt, scheidt de wand van dit laatstgenoemde
+orgaan het eiwit eromheen af; dicht bij de cloaca heeft de eileider
+eene verwijding, waar zich schaalvlies en kalkschaal vormen.</p>
+<p>Zal een vogelei tot verdere ontwikkeling geraken, m. a. w. zal zich
+uit de kiemschijf een jonge vogel vormen, dan is noodig dat het ei
+een&rsquo; tijd lang aan eene temperatuur van ongeveer 40&deg; C. wordt
+blootgesteld. Men kan deze temperatuur kunstmatig verschaffen, door de
+eieren in zoogenoemde &ldquo;broedmachines&rdquo; te leggen; maar in
+den natuurstaat wordt de noodzakelijke verhoogde temperatuur gegeven
+door het lichaam van den ouden vogel, die zijne borst en zijnen buik
+tegen de eieren drukt. In den tijd van het &ldquo;broeden&rdquo; grijpt
+eene sterkere bloedstrooming dan gewoonlijk naar de huid van deze
+lichaamsdeelen of naar bepaalde plekken ervan plaats, waardoor de
+bedoelde lichaamsdeelen warmer worden. Bij sommige vogelsoorten broedt
+alleen het wijfje (kip), bij de struisvogels alleen het mannetje; bij
+vele vogelsoorten wisselen mannetje en wijfje elkander in &rsquo;t
+broeden af. De broedtijd, die noodig is om de eieren tot geheele
+ontwikkeling te brengen, z&oacute;&oacute; dat de jonge vogel te
+voorschijn komt, is bij onderscheiden vogelsoorten niet gelijk, bijv.
+bij den kanarievogel 13 dagen, bij de kip 3 weken. Enkele vogels zijn
+er (onder de inlandsche soorten alleen de koekoek), die hunne eieren in
+het nest van andere vogelsoorten leggen, en die het uitbroeden zoowel
+als de zorg voor de jongen aan dezen overlaten. Zulke vogels leggen
+hunne eieren met groote tusschenpoozen; zij leggen elk ei in een
+afzonderlijk nest.</p>
+<p>Er zijn vogelsoorten, welker jongen, zoodra ze uit het ei te
+voorschijn komen, bevederd zijn, de oogen open hebben en zelven hun
+voedsel opnemen (eenden, kippen); andere, welker jongen bij de geboorte
+kaal zijn en blind, en een&rsquo; tijd lang door de ouden worden gevoed
+(musch, spreeuw, valk, duif).</p>
+<p>In &rsquo;t algemeen maken de vogels een nest, waarin ze hunne
+<span class="pagenum">[<a id="pb93" href="#pb93" name="pb93">93</a>]</span>eieren leggen en uitbroeden. Bij sommige soorten
+(meeuw, kievit) wordt slechts eene kleine uitholling in het zand of in
+den grond gemaakt en worden de omgevende planten eenigszins uit elkaar
+gebogen. Andere broeden in den grond in reeds voorhanden gaten
+(bergeend, in verlaten konijnenholen) of in door henzelven vervaardigde
+gaten (oeverzwaluw). Weer anderen maken nesten uit stukjes klei, die
+zij met speeksel aan elkaar hechten (boerenzwaluw, huiszwaluw); ook
+zijn er, die het nest hoofdzakelijk van takjes maken, maar daartusschen
+voor de stevigheid klei brengen (lijster, ekster). Vele vogels maken
+hunne nesten uitsluitend uit plantendeelen, &rsquo;t zij uit grootere
+takken (houtduif), of uit kleinere twijgjes en bladeren (rietzanger,
+leeuwrik), soms hoofdzakelijk uit mos (vink). Ook de vorm der
+vogelnesten is al naar de vogelsoort zeer verschillend.</p>
+<p>Gelijk men weet, noemt men de gezamenlijke in een land voorkomende
+diersoorten de <i>fauna</i> van dit land, zooals men de gezamenlijke
+plantensoorten zijne <i>flora</i> noemt. Nu is het bij de zoogdieren
+gemakkelijk te zeggen, welke soorten tot onze fauna behooren, welke
+niet; bij dieren echter, die zich zoo snel en over zoo groote afstanden
+bewegen als de vogels, gaat dit niet altijd zoo gemakkelijk. Het kan
+voorkomen, dat soorten, die eigenlijk in geheel andere streken thuis
+behooren, door stormen naar ons land worden gedreven. Wij noemen dan
+zulke soorten <i>dwaalgasten</i> van ons land (ros&eacute;spreeuw uit
+Azi&euml;).&mdash;Maar ook de vogels, welke niet a. h. w.
+<i>toevallig</i> hier komen, blijven nog niet juist gedurende &rsquo;t
+geheele jaar in ons land. Die soorten, welke winter en zomer blijven in
+de nabijheid van de plaats, waar zij geboren en getogen zijn, noemt men
+<i>standvogels</i> (huismusch, ringmusch, geelgors). Andere soorten
+blijven weliswaar ook winter en zomer in deze streken, maar zwerven in
+den winter over grootere uitgestrektheden rond, om hun voedsel te
+zoeken. Men noemt ze <i>zwerfvogels</i> (meezen, spechten,
+boomkruipers). Zij trekken niet op vaste tijden van de eene streek naar
+de andere, ook niet in bepaalde richtingen: hun zwerven wordt bloot
+bepaald door &rsquo;t gebrek aan voedsel in zekere streek. Is dus
+ergens een&rsquo; heelen winter lang voedsel genoeg, dan <span class="pagenum">[<a id="pb94" href="#pb94" name="pb94">94</a>]</span>gedraagt
+zich een zwerfvogel als standvogel. Op hunne tochten naar eene andere
+streek voegen zich dikwijls verschillende soorten van zwerfvogels tot
+grootere groepen bij elkaar.&mdash;Niet aldus doen de
+<i>trekvogels</i>. Deze onderscheiden zich van de zwerfvogels doordat
+zij op gezette tijden en langs bepaalde wegen wegtrekken, in hoofdzaak
+in de richting N. Z. en Z. N. Voorbeelden zijn de ooievaars en
+zwaluwen, die, elk najaar ongeveer op den zelfden tijd, bijkans op
+denzelfden datum, naar Zuidelijker streken trekken, om in &rsquo;t
+voorjaar, insgelijks op een&rsquo; tamelijk vaststaanden tijd, weer
+terug te keeren naar het land, waar zij nestelen. Zonder twijfel is het
+trekken voor deze vogels eene nuttige eigenschap; immers zij zouden
+hier te lande in den winter het voedsel niet kunnen vinden, &rsquo;t
+welk zij noodig hebben. Maar terwijl de zwerfvogels eerst wegtrekken
+als er gebrek aan voedsel ontstaan is, verhuizen de trekvogels
+gewoonlijk reeds van te voren; en zij komen soms terug op een&rsquo;
+tijd, waarin het voedsel nog zeer schaars is. Behoefte aan spijs is dus
+niet de rechtstreeksche drijfveer van het trekken. Ook trekvogels, die
+in kooien worden gehouden, vertoonen in de eerste jaren van hunne
+gevangenschap, tegen den tijd, waarop hunne soortgenooten vertrekken,
+de grootste onrust, en dat niettegenstaande de warmtegraad der omgeving
+naar hunnen zin is en zij aan voedsel geen gebrek
+hebben.&mdash;Zwaluwen en ooievaar zijn voorbeelden van trekvogels, die
+hier te lande broeden; men noemt hen <i>broedgasten</i>. Andere
+trekvogels, die hier den winter doorbrengen en in andere streken
+broeden, noemt men <i>wintergasten</i> (koperwieklijster, bonte kraai).
+Ook zijn er trekvogels, die ten Noorden van ons land broeden en ten
+Zuiden daarvan den winter doorbrengen; deze noemt men
+<i>doortrekkers</i>. De trekvogels houden zich onderweg natuurlijk hier
+en daar op om te rusten en om voedsel op te nemen. Zoo slaan alle
+trekvogels, die zich uit Europa naar Afrika begeven, v&oacute;&oacute;r
+zij de Middellandsche Zee oversteken, in &rsquo;t Zuiden van Spanje,
+van Itali&euml; of &rsquo;t Balkanschiereiland, of op een der Grieksche
+eilanden neer. Van de kraanvogels, die in Noordelijk Europa broeden en
+in Noordelijk Afrika overwinteren, slaan soms kleinere of grootere
+troepen op onze Geldersche of Brabantsche <span class="pagenum">[<a id="pb95" href="#pb95" name="pb95">95</a>]</span>heiden neer, waar zij
+zich intusschen soms niet langer dan een&rsquo; dag ophouden. Andere
+trekvogels, die uit &rsquo;t Noorden komen, blijven in &rsquo;t najaar
+eenige weken lang in onze streken, zwerven er soms rond en gaan eerst
+tegen den winter naar &rsquo;t Zuiden (houtsnip; sommige lijsters en
+leeuwriken).</p>
+<p>Van de ongeveer 240 vogelsoorten, die tot onze fauna behooren, zijn
+dus sommigen <i>standvogels</i>, anderen <i>zwerfvogels</i>, weer
+anderen <i>trekvogels</i>; en deze laatsten verdeelt men in
+<i>broedgasten</i>, <i>doortrekkers</i> en <i>wintergasten</i>. De
+<i>dwaalgasten</i> rekenen wij niet tot onze fauna.&mdash;</p>
+<p>Tusschen de verschillende vogels bestaan op verre na niet zoo
+belangrijke, ingrijpende verschillen als tusschen de onderscheiden
+zoogdieren. Men onderscheidt gewoonlijk de volgende orden: 1.
+Roofvogels, 2. Klimvogels, 3. Zangvogels, 4. Duiven, 5. Hoendervogels,
+6. Waadvogels, 7. Zwemvogels, 8 Struisvogelachtigen. De inlandsche
+vogels behooren tot de eerste 7 orden.</p>
+<div class="div4" id="xd20e3739">
+<h5>Orde Roofvogels.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e3743width"><img src="images/fig074.jpg" alt="Fig. 74. Kop van den steenarend." width="428" height="242">
+<p class="figureHead">Fig. 74. Kop van den steenarend.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3748width"><img src="images/fig075.jpg" alt="Fig. 75. De gewone buizerd; &frac14; nat. gr." width="683" height="592">
+<p class="figureHead">Fig<span class="corr" id="xd20e3751" title="Niet in bron">.</span> 75. De gewone buizerd; &frac14; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3756width"><img src="images/fig076.jpg" alt="Fig. 76. Kerkuil; &#8533; nat. gr." width="453" height="574">
+<p class="figureHead">Fig. 76. Kerkuil; &#8533; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Krachtige snavel met haakvormig omgebogen bovenkaak, aan den wortel
+met eene huid (&ldquo;washuid&rdquo;) bedekt. Krachtige pooten met
+<span class="pagenum">[<a id="pb96" href="#pb96" name="pb96">96</a>]</span>groote, kromme klauwen. Flink ontwikkelde
+vleugels. Gezicht zeer scherp. De roofvogels nestelen op boomen,
+gebouwen of rotsen; &rsquo;t nest bestaat uit takjes en twijgen; de
+voortplanting is niet <span class="pagenum">[<a id="pb97" href="#pb97"
+name="pb97">97</a>]</span>sterk. Zij leven in paren.&mdash;Men
+onderscheidt <i>Dagroofvogels</i> en <i>Nachtroofvogels</i> of
+<i>Uilen</i>. De laatsten slapen over dag, en gaan tegen den avond op
+roof uit. Met de nachtelijke leefwijze staan in verband zoowel de
+groote oogen als het zachte gevederte, waardoor de vleugelslag geen
+geruisch maakt. De kop is van voren plat; om de oogen zijn kleine
+veertjes straalsgewijs geplaatst. De bevedering der pooten zet zich tot
+op de teenen voort.&mdash;<span class="pagenum">[<a id="pb98" href="#pb98" name="pb98">98</a>]</span>De Dagroofvogels hebben een&rsquo;
+zijdelings samengedrukten kop, minder groote oogen, steviger
+veeren.</p>
+<div class="figure xd20e3779width"><img src="images/fig077.jpg" alt="Fig. 77. De sperwer; &frac14; nat. gr." width="258" height="426">
+<p class="figureHead">Fig. 77. De sperwer; &frac14; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Tot de Dagroofvogels behooren o.a. de koningsarend, de sperwer, de
+havik, de valken, de buizerden;&mdash;gieren komen in ons land niet
+voor.&mdash;Tot de Nachtroofvogels behooren o.a. de kerkuil, de
+steenuil, de ooruil.&mdash;Torenvalk, gewone buizerd en alle inlandsche
+uilen zijn zeer nuttig door &rsquo;t dooden van veldmuizen en andere
+kleine knaagdieren. Vele andere roofvogels, zooals sperwer, havik en
+slechtvalk, zijn schadelijk door het dooden van insektenetende
+zangvogeltjes, van pluimgedierte, enz.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e3785">
+<h5>Orde Klimvogels<span class="corr" id="xd20e3788" title="Niet in bron">.</span></h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e3791width"><img src="images/fig078.gif" alt="Fig. 78. Poot van een&rsquo; specht." width="163" height="237">
+<p class="figureHead">Fig. 78. Poot van een&rsquo; specht.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3796width"><img src="images/fig079.jpg" alt="Fig. 79. Koekoek; &#8531; nat. gr." width="417" height="330">
+<p class="figureHead">Fig. 79. Koekoek; &#8531; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Twee teenen naar voren en twee naar achteren gericht. Overigens
+<span class="pagenum">[<a id="pb99" href="#pb99" name="pb99">99</a>]</span>zeer verschillend. Koekoek, spechten, papegaaien
+behooren er toe; de laatsten alleen in de tropen.</p>
+<div class="figure xd20e3805width"><img src="images/fig080.jpg" alt="Fig. 80. Groote bonte specht; &frac12; nat. gr." width="559" height="590">
+<p class="figureHead">Fig. 80. Groote bonte specht; &frac12; nat.
+gr.</p>
+</div>
+<p>De koekoek is nuttig als verdelger van vele rupsen, hoewel hij het
+aantal kleinere insektenetende vogels eenigszins vermindert; want van
+een broedsel, waarbij een koekoeksei is gelegd, komt niets terecht.
+<span class="pagenum">[<a id="pb100" href="#pb100" name="pb100">100</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e3812">
+<h5>Orde Zangvogels.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e3816width" id="fig081"><img src="images/fig081.jpg" alt="Fig. 81. Boomkruiper; nat. gr." width="657"
+height="523">
+<p class="figureHead">Fig. 81. Boomkruiper; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3821width" id="fig082"><img src="images/fig082.jpg" alt="Fig. 82. Hop; &frac12; nat. gr." width="482"
+height="369">
+<p class="figureHead">Fig. 82. Hop; &frac12; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3826width" id="fig083"><img src="images/fig083.jpg" alt="Fig. 83. Groote klauwier of klapekster; iets meer dan de helft verkleind."
+width="489" height="345">
+<p class="figureHead">Fig. 83. Groote klauwier of klapekster; iets meer
+dan de helft verkleind.</p>
+</div>
+<p>Drie teenen naar voren, &eacute;&eacute;n naar achteren. Men voegt
+eigenlijk in deze orde bij&eacute;&eacute;n alle vogels, die niet best
+in eene der andere orden kunnen worden opgenomen. De naam
+&ldquo;zangvogels&rdquo; is in <span class="pagenum">[<a id="pb102"
+href="#pb102" name="pb102">102</a>]</span>letterlijken zin volstrekt
+niet op allen toepasselijk. (kraaien!)</p>
+<div class="figure xd20e3835width" id="fig084"><img src="images/fig084.jpg" alt="Fig. 84. Roeken en Roekenesten: zeer verkl."
+width="608" height="639">
+<p class="figureHead">Fig. 84. Roeken en Roekenesten: zeer verkl.</p>
+</div>
+<p>Men onderscheidt naar den vorm van den snavel:</p>
+<p><i>dunsnaveligen</i>: boomkruiper (<a href="#fig081">fig. 81</a>),
+boomklever, hop (<a href="#fig082">fig. 82</a>); <span class="pagenum">[<a id="pb103" href="#pb103" name="pb103">103</a>]</span></p>
+<p><i>tandsnaveligen</i>: met eene omgebogen punt aan den snavel;
+hiertoe behooren de klauwieren (klapekster, <a href="#fig083">fig.
+83</a>);</p>
+<p><i>diksnaveligen</i>, die &egrave;n plantaardig en dierlijk voedsel
+gebruiken; hiertoe behooren: raaf, zwarte kraai, bonte kraai, roek
+(<a href="#fig084">fig. 84</a>), torenkauw, ekster, Vlaamsche
+gaai,&mdash;spreeuw (<a href="#fig086">fig. 86</a>);</p>
+<div class="figure xd20e3870width" id="fig085"><img src="images/fig085.jpg" alt="Fig. 85. Fitis of hofzanger; nat. gr." width="645" height="549">
+<p class="figureHead">Fig. 85. Fitis of hofzanger; nat. gr.</p>
+</div>
+<p><i>priemsnaveligen</i>: lijsters,
+wielewaal,&mdash;kwikstaarten,&mdash;nachtegaal, roodborstje,
+roodstaartje, hofzangers (<a href="#fig085">fig. 85</a>), rietzangers,
+grasmusschen,&mdash;winterkoninkje (<a href="#fig087">fig.
+87</a>),&mdash;goudhaantjes (<a href="#fig089">fig. 89</a>);
+<span class="pagenum">[<a id="pb104" href="#pb104" name="pb104">104</a>]</span></p>
+<div class="figure xd20e3891width" id="fig086"><img src="images/fig086.jpg" alt="Fig. 86. Spreeuw; &frac12; nat. gr." width="427" height="371">
+<p class="figureHead">Fig. 86. Spreeuw; &frac12; nat. gr.</p>
+</div>
+<p><i>kegelsnaveligen</i>: meezen (<a href="#fig091">fig. 91</a>,
+<a href="#fig092">92</a>);&mdash;leeuweriken (<a href="#fig088">fig.
+88</a>);&mdash;musschen (<a href="#fig090">fig. 90</a>), vink, putter,
+kneu;</p>
+<div class="figure xd20e3912width" id="fig087"><img src="images/fig087.jpg" alt="Fig. 87. Winterkoninkje; iets verkl." width="341" height="335">
+<p class="figureHead">Fig. 87. Winterkoninkje; iets verkl.</p>
+</div>
+<p><i>spleetsnaveligen</i>: zwaluwachtigen (o.a. huis-, boeren-, en
+oeverzwaluw; gierzwaluw, geitenmelker of nachtzwaluw; fig. 93, 94).</p>
+<p>Vele Zangvogels doen als verdelgers van schadelijke insekten,
+slakken, enz. groot nut.</p>
+<div class="figure xd20e3923width" id="fig088"><img src="images/fig088.jpg" alt="Fig. 88. Akkerleeuwerik; iets verkleind."
+width="666" height="720">
+<p class="figureHead">Fig. 88. Akkerleeuwerik; iets verkleind.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3928width" id="fig089"><img src="images/fig089.jpg" alt="Fig. 89. Goudhaantje; nat. gr." width="339"
+height="261">
+<p class="figureHead">Fig. 89. Goudhaantje; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3933width" id="fig090"><img src="images/fig090.jpg" alt="Fig. 90. Huismusch; iets verkl." width="410"
+height="392">
+<p class="figureHead">Fig. 90. Huismusch; iets verkl.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3938width" id="fig091"><img src="images/fig091.jpg" alt="Fig. 91. Staartmeezen met nest; &#8531; nat. gr." width="399" height="507">
+<p class="figureHead">Fig. 91. Staartmeezen met nest; &#8531; nat.
+gr.</p>
+</div>
+<p>Boomkruiper en boomklever reinigen in den winter de stammen der
+boomen van insektenpoppen en insekteneieren; meezen, goudhaantjes en
+winterkoninkjes zoeken overwinterende insekten en insekteneieren van
+twijgen en knoppen af.&mdash;Natuurlijk doen de insektenetende vogels,
+welke hier alleen des zomers zijn, minder nut dan die, welke ook des
+winters <span class="pagenum">[<a id="pb105" href="#pb105" name="pb105">105</a>]</span>hier overblijven. Toch moeten vooral de
+nachtegaal, het roodborstje, het roodstaartje, de hofzangers, de
+kwikstaarten en piepers <span class="pagenum">[<a id="pb106" href="#pb106" name="pb106">106</a>]</span>als hoogst nuttig worden
+beschouwd. Ook de onderscheiden lijstersoorten, van welke de merel hier
+den winter overblijft, doen <span class="pagenum">[<a id="pb107" href="#pb107" name="pb107">107</a>]</span>veel nut. De spreeuw, die in den
+winter slechts voor zeer korten tijd wegtrekt, moge soms door &rsquo;t
+rooven van kersen, aalbessen, druiven en zachte peren zeer
+aanmerkelijke schade veroorzaken,&mdash;het nut dat deze vogel
+teweegbrengt, is veel grooter. In scharen van honderden trekken de
+spreeuwen, vooral in den nazomer en het najaar, de velden af en
+reinigen ze van slakken, rupsen en bladluizen, enz.&mdash;Van de
+verschillende soorten van kraaien is de roek van de meeste beteekenis,
+omdat hij doorgaans in zoo groot aantal voorkomt. De kraaien eten
+weliswaar veel engerlingen (meikeverlarven), emelten, aardrupsen, enz.,
+die zij uit den grond halen, <span class="pagenum">[<a id="pb109" href="#pb109" name="pb109">109</a>]</span>alsook veel rupsen en volwassen
+meikevers, die zij van de boomen zoeken; maar zij halen ook veel pas
+gekiemd zaad (graan, erwten, <span class="pagenum">[<a id="pb110" href="#pb110" name="pb110">110</a>]</span>boonen) uit den grond en
+graankorrels uit de aren. Daardoor en door &rsquo;t rooven van vele
+vogeleieren doen zij kwaad.&mdash;De musschen (huismusch en ringmusch)
+doen als insekteneters zeer zeker ook nut; maar dit wordt zonder
+twijfel overtroffen door het kwaad, dat zij op onze graanvelden
+aanrichten.</p>
+<div class="figure xd20e3956width" id="fig092"><img src="images/fig092.jpg" alt="Fig. 92. Koolmees; iets verkl." width="366"
+height="389">
+<p class="figureHead">Fig. 92. Koolmees; iets verkl.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3961width"><img src="images/fig093.jpg" alt="Fig. 93. Geitenmelker; &#8532; nat. gr." width="649" height="318">
+<p class="figureHead">Fig. 93. Geitenmelker; &#8532; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e3966width"><img src="images/fig094.jpg" alt="Fig. 94. Rechts: huiszwaluw en haar nest; links: boerenzwaluw; iets verkl."
+width="555" height="720">
+<p class="figureHead">Fig. 94. Rechts: huiszwaluw en haar nest; links:
+boerenzwaluw; iets verkl.</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e3970">
+<h5>Orde Duiven.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e3974width" id="fig095"><img src="images/fig095.jpg" alt="Fig. 95. Kop van de tortelduif." width="189"
+height="112">
+<p class="figureHead">Fig. 95. Kop van de tortelduif.</p>
+</div>
+<p>Krachtige, eenigszins gedrongen lichaamsbouw. Vleugels lang en
+spits. Snavel aan de basis met een vliesje bedekt; kraakbeenschubben
+over de neusgaten (<a href="#fig095">fig. 95</a>). Drie teenen naar
+voren, &eacute;&eacute;ne naar achteren; de teenen niet (als bij de
+hoendervogels) door een vliesje verbonden.&mdash;De duiven leven in
+paren en bouwen kunstlooze nesten van twijgen. Zij voeden zich en ook
+hunne jongen uitsluitend met plantaardige spijs. Zij worden dikwijls
+schadelijk door &rsquo;t eten van graankorrels, erwten, wikken,
+koolzaad- en boekweitkorrels, enz. Toch doen zij ook nut door &rsquo;t
+eten van de zaden van herik, krodde en andere onkruiden.</p>
+<p>In ons land komen in &rsquo;t wild voor: de <i>houtduif</i> of
+<i>ringduif</i> en de <i>tortel</i>.</p>
+<p>De <i>rotsduif</i>, die als standvogel in de landen rondom de
+Middellandsche Zee, als trekvogel op de rotsachtige kusten van
+Schotland, de Faro&euml;r enz<span class="corr" id="xd20e3999" title="Niet in bron">.</span>, nestelt, is de stammoeder van onze
+<i>huisduif</i>rassen. De in ons land veelvuldig voorkomende
+zoogenoemde &ldquo;<i>wilde</i>&rdquo; <i>duiven</i> zijn eigenlijk
+verwilderde huisduiven. Zij broeden op torens en aan andere groote
+gebouwen, in ru&iuml;nes, enz.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e4011">
+<h5>Orde Hoendervogels.</h5>
+<p class="firstpar">Een stevig, gedrongen lichaam. Kop klein, bij vele
+soorten met kale, verschillend gekleurde plekken, met vleezige kammen
+of lellen, of met eene kuif van veeren. Het vooreinde van den
+bovensnavel grijpt over den ondersnavel heen.&mdash;Vleugels kort,
+afgerond; <span class="pagenum">[<a id="pb111" href="#pb111" name="pb111">111</a>]</span>vlucht dientengevolge eenigszins
+zwaar.&mdash;Pooten stevig. Achterteen gewoonlijk hooger dan de
+voorteenen aan het loopbeen ingeplant, en kleiner dan deze. Voorteenen
+aan hare basis door een kort vliesje verbonden. De mannetjes van vele
+soorten hebben aan het loopbeen eene spoor.&mdash;De hoendervogels
+houden zich gewoonlijk op den grond op, waar zij hun voedsel zoeken,
+dat uit zaden, bessen, groene plantendeelen, insekten, wormen en
+slakken bestaat.</p>
+<div class="figure xd20e4019width"><img src="images/fig096.jpg" alt="Fig. 96. De patrijs; &#8535; nat. gr." width="436" height="492">
+<p class="figureHead">Fig. 96. De patrijs; &#8535; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Tot deze orde behooren de volgende huisvogels:</p>
+<div class="figure floatRight xd20e4026width"><img src="images/fig097.jpg" alt="Fig. 97. De kwartel; &#8535; nat. gr." width="341" height="293">
+<p class="figureHead">Fig. 97. De kwartel; &#8535; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>de onderscheiden rassen van <i>kippen</i>, misschien van
+verschillende <span class="pagenum">[<a id="pb112" href="#pb112" name="pb112">112</a>]</span>stamvormen afkomstig, die men echter in ieder
+geval in Voor- en Achter-Indi&euml; en in Neerl. Indi&euml; moet
+zoeken;</p>
+<p>de <i>kalkoen</i>, uit Amerika afkomstig;</p>
+<p>het <i>parelhoen</i> of de &ldquo;<i>poule pintade</i>&rdquo;, uit
+Afrika;</p>
+<p>de <i>pauw</i>, uit Midden-Azi&euml;.</p>
+<p>De <i>boschfasant</i> komt oorspronkelijk in Klein-Azi&euml; in
+&rsquo;t wild voor, werd bij de oude volken als huisvogel gehouden, en
+wordt ook bij ons nog als zoodanig aangekweekt; echter heeft men hem in
+vele streken laten verwilderen; en zoo is hij dan ook in Nederland een
+gezocht wild.&mdash;Oorspronkelijk leven in ons land slechts drie
+hoendersoorten: <i>korhoen</i>, <i>patrijs</i> en <i>kwartel</i>.
+Alleen de laatste is een trekvogel. Fasanten, korhoenders, patrijzen en
+kwartels behooren tot het wild. Er wordt veel jacht op gemaakt.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e4069">
+<h5>Orde Waadvogels.</h5>
+<p class="firstpar">De Waadvogels zoeken dierlijk voedsel aan de oevers
+van zoete wateren, aan de zeekust of op vochtige landerijen (vochtige
+weiden en akkers, veenstreken, moerassen); zij zijn diensvolgens er op
+<span class="pagenum">[<a id="pb113" href="#pb113" name="pb113">113</a>]</span>ingericht om door &rsquo;t water te waden: het
+loopbeen is lang en even als het onderste gedeelte van de scheen geheel
+onbevederd en met horenplaatjes bekleed. In de vlucht trekken de
+waadvogels de pooten niet tegen het lichaam, zooals de vogels der tot
+hiertoe behandelde orden doen, maar zij strekken ze in de volle lengte
+naar achteren uit. De jongen der ooievaars en reigers zijn bij de
+geboorte kaal en blind; die der meeste andere waadvogels zijn bij de
+geboorte bevederd en hebben de oogen open.&mdash;Die soorten, welke aan
+het strand leven, eten visschen, slakjes, schelp- en schaaldieren,
+enz.; die, welke op vochtige akkers en weiden zich ophouden, zijn door
+&rsquo;t eten van insekten en slakken voor den landbouw nuttig.</p>
+<div class="figure xd20e4077width"><img src="images/fig098.jpg" alt="Fig. 98. Kievit; &#8531; nat. gr." width="496" height="415">
+<p class="figureHead">Fig. 98. Kievit; &#8531; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Het behoeft geene verwondering te wekken, dat ons land met
+<span class="pagenum">[<a id="pb114" href="#pb114" name="pb114">114</a>]</span>zijn strand, zijne rivieren, meren, veenplassen
+en kanalen en zijne lage landstreken, die gedurig onder water staan,
+rijk is aan waadvogels. Zelfs komen hier te lande soorten voor, die in
+andere deelen van West-Europa hoogst zeldzaam zijn of er in &rsquo;t
+geheel niet worden aangetroffen. (Lepelaar; roode reiger).</p>
+<div class="figure floatRight xd20e4086width"><img src="images/fig099.jpg" alt="Fig. 99. De reiger; 1/7 nat. gr." width="291"
+height="709">
+<p class="figureHead">Fig. 99. De reiger; 1/7 nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Tot de waadvogels worden o. a. gebracht: de kraanvogel (zie bl.
+<a href="#pb94" class="pageref">94</a>, onderste regel);&mdash;de
+waterhoenders, die zich aan den waterkant ophouden, en welker nest in
+&rsquo;t water drijft (hiertoe wordt ook de meerkoet
+gerekend);&mdash;de kwartelkoning of spriet, die tegelijk met de
+kwartels hier komt en van hier vertrekt;&mdash;de goudplevier en de
+kievit, die op onze bouw- en weilanden tot de nuttigste vogels
+behooren;&mdash;de snippen, o. a. de houtsnip, die in &rsquo;t najaar
+zich hier te lande een tijdlang ophoudt, en waarop dan veel jacht wordt
+gemaakt;&mdash;de wulpen, met een&rsquo; langen, aan &rsquo;t vooreinde
+neerwaarts gebogen bek;&mdash;de kemphaan, bekend om de gevechten, die
+de alsdan fraai gevederde mannetjes in &rsquo;t voorjaar <span class="pagenum">[<a id="pb115" href="#pb115" name="pb115">115</a>]</span>met
+elkaar hebben;&mdash;de strandloopers;&mdash;de ruiters, waartoe de
+tureluur behoort, op vochtige weiden zeer nuttig;&mdash;de algemeen
+bekende ooievaar;&mdash;de voor de vischteelt en de vischvangst zoo
+schadelijke reiger en de in ons land langzamerhand zeldzamer wordende
+roerdomp.</p>
+<div class="figure xd20e4098width"><img src="images/fig100.jpg" alt="Fig. 100. De houtsnip; &#8531; nat. gr." width="501" height="406">
+<p class="figureHead">Fig. 100. De houtsnip; &#8531; nat. gr.</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e4102">
+<h5>Orde Zwemvogels.</h5>
+<p class="firstpar">De vogels dezer orde bezitten allen zwemvermogen;
+overigens verschillen de onderscheiden soorten zeer veel van elkaar.
+Zij hebben een dicht gevederte, dat vettig wordt gehouden door het
+vocht, &rsquo;t welk de stuitklier afscheidt. Bij velen zijn de pooten
+ver <span class="pagenum">[<a id="pb116" href="#pb116" name="pb116">116</a>]</span>naar achteren geplaatst; in ieder geval worden
+deze ledematen bij &rsquo;t vliegen naar achteren uitgestoken en niet
+tegen &rsquo;t lichaam getrokken.&mdash;Er zijn zwemvogels, bij welke
+ieder der drie naar voren gerichte teenen door een&rsquo;
+afzonderlijken huidzoom omgeven is (<i>gelobde zwemvoeten</i>, <a href="#fig101">fig. 101</a>, rechts),&mdash;andere, bij welke alleen de drie
+voorste teenen door een vlies aan elkander verbonden zijn, terwijl de
+naar achteren gerichte teen klein is of ontbreekt (<i>gewone
+zwemvoeten</i>: <a href="#fig101">fig. 101</a>, links); weer andere,
+bij welke alle teenen recht of schuins naar voren gericht zijn en door
+een zwemvlies <span class="pagenum">[<a id="pb117" href="#pb117" name="pb117">117</a>]</span>aan elkaar verbonden (<i>roeivoeten</i>:
+<a href="#fig101">fig. 101</a>, in &rsquo;t midden).</p>
+<div class="figure xd20e4131width" id="fig101"><img src="images/fig101.gif" alt="Fig. 101. Voeten van gans, Jan van Gent en fuut." width="609" height="241">
+<p class="figureHead">Fig. 101. Voeten van gans, Jan van Gent en
+fuut.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e4136width" id="fig102"><img src="images/fig102.gif" alt="Fig. 102." width="592" height="191">
+<p class="figureHead">Fig. 102.</p>
+<p class="firstpar">A = Kop van de gans. B = Bovenkaak van de gans, van
+binnen gezien, opdat de horenplaatjes in &rsquo;t oog vallen.</p>
+</div>
+<p>Tot de zwemvogels behooren o. a. de familie der <i>eendachtigen</i>,
+die der <i>meeuwen</i>, der <i>duikers</i> en der
+<i>roeipootigen</i>.</p>
+<div class="figure xd20e4157width"><img src="images/fig103.jpg" alt="Fig. 103. De wilde eend: veel verkl." width="632" height="428">
+<p class="figureHead">Fig. 103. De wilde eend: veel verkl.</p>
+</div>
+<p>De <i>eendachtigen</i> hebben gewone zwemvoeten; hun snavel is aan
+den rand met horenachtige dwarsplaatjes bezet (<a href="#fig102">fig.
+102</a>), waardoor de spijzen (ten deele dierlijk voedsel, ten deele
+wortels en groene plantendeelen) eenigszins kunnen worden verbrijzeld.
+De eendachtigen vliegen vrij goed.&mdash;Hiertoe behooren
+<i>zwanen</i>, <i>ganzen</i>, <i>eenden</i>. De wilde ganzen komen hier
+in den herfst en den winter, en vreten gras, wintergraan- en
+winterkoolzaadplanten; ook aardappelen, wortelen, koolrapen en knollen,
+wanneer deze bij hare komst nog op &rsquo;t land te vinden zijn. Ook
+vernielen zij de te velde staande wintergewassen, doordat zij ze plat
+treden.&mdash;De wilde eenden worden eveneens schadelijk.<span class="pagenum">[<a id="pb118" href="#pb118" name="pb118">118</a>]</span>&mdash;Tamme ganzen en tamme eenden worden in
+vele rassen aangefokt.</p>
+<div class="figure xd20e4182width" id="fig104"><img src="images/fig104.jpg" alt="Fig. 104. Zilvermeeuw; &frac14; nat. gr."
+width="498" height="387">
+<p class="figureHead">Fig. 104. Zilvermeeuw; &frac14; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>De <i>meeuwachtigen</i> (<a href="#fig104">fig. 104</a>) hebben
+gewone zwemvoeten en tamelijk lange pooten, die voor waden geschikt
+zijn. Lange, spitse vleugels; zijdelings samengedrukte
+snavel.&mdash;Deze vogels broeden in grootere of kleinere troepen aan
+de kust (zilvermeeuw, mantelmeeuw, stern, zeezwaluw), enkele soorten
+aan de oevers van meren, plassen en rivieren (kapmeeuw). Zij voeden
+zich met visschen, wormen, schelpdieren, enz.; sommige met muizen en
+insekten.</p>
+<p><i>Duikers</i> hebben korte vleugels; hunne pooten zijn zeer ver
+naar achteren geplaatst; sommige soorten (fuut, <a href="#fig101">fig.
+101</a>, rechts) hebben gelobde zwemvoeten.</p>
+<p><i>Roeipootigen</i> hebben roeipooten (<a href="#fig101">fig.
+101</a>, midden in). (schollevaar.) <span class="pagenum">[<a id="pb119" href="#pb119" name="pb119">119</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="div3" id="ch3.1.3">
+<h4>Klasse III. Kruipende dieren of reptielen.</h4>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e4213width" id="fig105"><img src="images/fig105.jpg" alt="Fig. 105. Gewone hagedis; nat. gr." width="475" height="556">
+<p class="figureHead">Fig. 105. Gewone hagedis; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>De dieren, die tot deze klasse behooren, zijn koudbloedig, ten
+gevolge van de vermenging van het slagaderlijke bloed der linker
+harthelft met het aderlijke bloed der rechter harthelft. (Vgl. bl.
+<a href="#pb40" class="pageref">40</a>). Terwijl zij in dit opzicht met
+de volgende klasse (die der Amphibi&euml;n) overeenstemmen, verschillen
+zij ervan o. a. doordat zij niet <span class="pagenum">[<a id="pb120"
+href="#pb120" name="pb120">120</a>]</span>als dezen eene naakte huid
+hebben, maar met schubben of schilden bedekt zijn.&mdash;Zij doorloopen
+ook geene gedaanteverwisseling, zooals de Amphibi&euml;n doen. Het
+reptielenei is ongeveer als het vogelei gebouwd; echter is de schaal
+niet zoo hard en broos, maar meer buigzaam, doordat er geen kalk in is
+afgezet. Het ei wordt &ograve;f door de zonnewarmte, &ograve;f door de
+in mest of rottende bladeren zich ontwikkelende warmte uitgebroed. Ook
+zijn er Kruipende dieren, die hunne eieren in &rsquo;t lichaam houden
+tot het oogenblik dat de jongen worden geboren (adder).</p>
+<div class="figure xd20e4225width" id="fig106"><img src="images/fig106.jpg" alt="Fig. 106. Hazelworm; nat. gr." width="575"
+height="423">
+<p class="figureHead">Fig. 106. Hazelworm; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e4230width" id="fig107"><img src="images/fig107.jpg" alt="Fig. 107. Kop en hals van de ringslang; nat. gr." width="177" height="165">
+<p class="figureHead">Fig. 107. Kop en hals van de ringslang; nat.
+gr.</p>
+</div>
+<p>Tot de Reptielen brengt men de volgende orden: <i>krokodillen</i>,
+<i>schildpadden</i>, <i>hagedissen</i>, <i>slangen</i>. Tot de eerste
+twee orden behooren geene inlandsche vertegenwoordigers. <span class="pagenum">[<a id="pb121" href="#pb121" name="pb121">121</a>]</span></p>
+<p><i>Hagedissen</i> hebben voor &rsquo;t meerendeel 4 pooten; zij
+hebben oogleden en uitwendige gehooropeningen; zij bezitten een
+borstbeen en alleen aan de voorste rompwervels ribben. Zij kunnen
+hunnen bek niet zoo wijd openen als de slangen.&mdash;Inlandsch zijn
+eenige soorten van hagedissen (<a href="#fig105">fig. 105</a>) en de
+pootlooze hazelworm (<a href="#fig106">fig. 106</a>).</p>
+<div class="figure xd20e4260width" id="fig108"><img src="images/fig108.jpg" alt="Fig. 108. Adder; &#8531; nat. gr." width="491"
+height="537">
+<p class="figureHead">Fig. 108. Adder; &#8531; nat. gr.</p>
+</div>
+<p><i>Slangen</i> (<a href="#fig107">fig. 107</a>, 108) hebben geen
+pooten, geen oogleden noch uitwendige gehooropeningen, geen borstbeen,
+ribben aan <i>alle</i> wervels; zij kunnen door eene bijzondere
+inrichting den muil zeer wijd openen en aldus veel grooter dieren als
+spijs opnemen dan <span class="pagenum">[<a id="pb122" href="#pb122"
+name="pb122">122</a>]</span>men zou verwachten.&mdash;Inlandsch zijn:
+1&ordm;. de niet vergiftige <i>ringslang</i> (blauwachtig grijs met
+zwart en wit gevlekten buik; een zwarte en een witte band om den hals),
+die op &rsquo;t land en in &rsquo;t water leeft, 2&ordm;. de evenmin
+vergiftige <i>gladde slang</i> (bruin met zwarte vlekken), 3&ordm;. de
+giftige <i>adder</i> (<a href="#fig108">fig. 108</a>). Deze laatste
+heeft een&rsquo; breeden, aan &rsquo;t vooreinde stompen kop,&mdash;een
+lichaam, dat bij den staart plotseling smaller wordt,&mdash;eene
+groengrijze of bruinachtige kleur, en over den rug een&rsquo; zwarten
+zigzagband of eene reeks van zwarte ruitvormige vlekken. Lengte
+&frac12; M. De beide haakvormige giftanden zitten v&oacute;&oacute;r in
+de bovenkaak; bij het openen van den muil veranderen zij van stand en
+komen loodrecht op de bovenkaak te staan. Zij zijn doorboord door een
+kanaal, dat van de gifklier komt, zoodat het vergif onmiddellijk in de
+beide door de tandjes gemaakte wonden geraakt. De beet van de adder is
+gevaarlijk en kan doodelijk zijn. Het vergif werkt echter alleen
+nadeelig, wanneer het in het bloed wordt uitgestort; niet wanneer het
+in den darm komt.&mdash;Ofschoon de adder nut doet door &rsquo;t
+verslinden van vele veldmuizen, moet zij wegens het gevaar, dat zij
+voor den mensch oplevert, zooveel mogelijk worden uitgeroeid.</p>
+</div>
+<div class="div3" id="ch3.1.4">
+<h4>Klasse IV. Amphibi&euml;n.</h4>
+<p class="firstpar">De Amphibi&euml;n zijn koudbloedig, en wel om
+dezelfde reden als de Kruipende dieren (bl. <a href="#pb41" class="pageref">41</a>). Huid naakt, vochtig, veelal slijmig; door haar heen
+neemt het bloed zuurstof uit de lucht op, en, hoewel er ook andere
+ademhalingsorganen aanwezig zijn, treedt dus ook de huid mee in dienst
+van de ademhaling.&mdash;De Amphibi&euml;n doorloopen eene
+gedaanteverwisseling; d. i. reeds v&oacute;&oacute;r de jongen den vorm
+hebben aangenomen, dien de volwassen dieren hebben, verlaten zij het
+ei, nemen zelven hun voedsel op en leiden aldus een zelfstandig leven.
+Als voorbeeld wil ik hier de gedaanteverwisseling van den bruinen of
+landkikvorsch bespreken (<a href="#fig109">fig. 109</a>). Het ei
+bestaat uit eene donkere massa, zoo groot ongeveer <span class="pagenum">[<a id="pb123" href="#pb123" name="pb123">123</a>]</span>als
+een bakerspeldeknop, omgeven door een&rsquo; dunnen wand. <span class="pagenum">[<a id="pb124" href="#pb124" name="pb124">124</a>]</span>Maar
+zoodra de eieren in &rsquo;t water komen, neemt hun wand eene groote
+hoeveelheid water op en neemt daarbij een&rsquo; veel grooteren omvang
+aan (<i>a</i>); zoodat de door &eacute;&eacute;nen kikvorsch gelegde
+eieren met elkander eene massa &ldquo;kikkerdril&rdquo; vormen, dubbel
+zoo groot als de kikvorsch zelf. De donker gekleurde inhoud van
+&rsquo;t ei, aanvankelijk rolrond, wordt langwerpig (<i>b</i>); en
+weldra ontstaat daaruit een larfje, dat zich door den eiwand heenwerkt
+en zich in &rsquo;t water begeeft. Aan dit larfje (<i>c</i>), dat
+spoedig den vorm van een vischje krijgt (<i>d</i>), vindt men
+eenigszins vertakte huiduitstulpingen, door welke heen zich een stroom
+begeeft van bloed, hetwelk uit het omgevende water zuurstof opneemt. De
+bedoelde huiduitstulpingen noemt men kieuwen; en daar zij niet, als bij
+de visschen, alleen door eene kieuwspleet met de omgeving in verbinding
+staan, maar uitwendig gezeten zijn, noemt men ze <i>uitwendige
+kieuwen</i>. Weldra vormt zich een huidzoom (<i>d</i>), die vooral den
+staart omgeeft, zoodat een ware &ldquo;roeistaart&rdquo; wordt gevormd.
+Intusschen ontstaan inwendige kieuwen, terwijl de uitwendige
+verdwijnen. Dan zijn de larfjes (&ldquo;donderpadjes&rdquo;) geheel
+vischvormig. Spoedig ontstaan ook de ledematen; eerst de achtersten
+(<i>e</i>), een&rsquo; heelen tijd later de voorsten (<i>f</i>).
+Terwijl nu de longen gevormd worden, vernauwen zich de kieuwspleten,
+die zich later geheel sluiten;&mdash;de staart wordt kleiner, terwijl
+kop en romp snel in omvang toenemen. Weldra verlaat nu ook het dier,
+dat reeds geheel op een&rsquo; kleinen kikvorsch gelijkt, het water
+(<i>g</i>), en spoedig verdwijnt nu de staart geheel en al
+(<i>h</i>).&mdash;In hoofdzaken komt de gedaanteverwisseling
+(metamorphose) van alle Amphibi&euml;n met die van den kikvorsch
+overeen.&mdash;De dieren dezer klasse begeven zich, met weinige
+uitzonderingen, in &rsquo;t voorjaar in &rsquo;t water om zich voort te
+planten; hoewel zij in de overige deelen des jaars op &rsquo;t land
+leven, vindt men ze toch zonder uitzondering slechts op vochtige
+plaatsen.</p>
+<div class="figure xd20e4337width" id="fig109"><img src="images/fig109.jpg" alt="Fig. 109. Gedaanteverwisseling van den bruinen kikvorsch." width="720"
+height="548">
+<p class="figureHead">Fig. 109. Gedaanteverwisseling van den bruinen
+kikvorsch.</p>
+<p class="firstpar"><i>B</i> = groene kikvorsch. De volwassen dieren op
+&#8531; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e4346width" id="fig110"><img src="images/fig110.jpg" alt="Fig. 110. Kleine watersalamander." width="657"
+height="590">
+<p class="figureHead">Fig. 110. Kleine watersalamander.</p>
+<p class="firstpar">In het water twee mannetjes in den paartijd, op het
+land een wijfje. Iets verkl.</p>
+</div>
+<p>Tot deze klasse behooren de volgende inlandsche soorten: de bruine
+of landkikvorsch (<a href="#fig109">fig. 109</a>, A), de groene of
+waterkikvorsch (B), de boomkikvorsch, de padden, ook de land- en
+watersalamanders.&mdash;Kikvorschen en padden bezitten in den volwassen
+toestand geen&rsquo; staart, en vrij lange pooten; de salamanders
+hebben <span class="pagenum">[<a id="pb125" href="#pb125" name="pb125">125</a>]</span>in den volwassen toestand w&egrave;l een&rsquo;
+staart en betrekkelijk korte pooten. De salamanders (<a href="#fig110">fig. 110</a>) zijn eenigszins hagedisvormig, maar verschillen
+van de hagedissen doordat zij niet met schubben bedekt
+zijn.&mdash;Kikvorschen en padden eten vele insekten en slakken; zij
+vangen hunne prooi door het plotseling uitwerpen van hunne slijmige
+tong (<a href="#fig109">fig. 109</a>, A), waaraan het dier, dat zij
+willen vangen, vastkleeft; zij trekken daarna de tong weer in en slaan
+die in den <span class="pagenum">[<a id="pb126" href="#pb126" name="pb126">126</a>]</span>mond om. Zij doen als insektenverdelgers zeer
+veel nut. Daarom is het zeer te bejammeren, dat bij ons te lande niet
+wordt tegengegaan de kikvorschmoord op groote schaal, die soms vooral
+in het Zuiden van Nederland wordt uitgeoefend door personen, die
+kikkerbilletjes aan de Parijsche restaurants willen
+leveren.&mdash;Padden, die zich onder &rsquo;t loof der
+aardbezieplanten ophouden, worden vaak met een wantrouwend oog
+aangezien; terwijl toch de pad geene stukken van de aardbeien afvreet,
+maar juist de slakken verdelgt, die dit doen.</p>
+</div>
+<div class="div3" id="ch3.1.5">
+<h4>Klasse V. Visschen.</h4>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e4372width" id="fig111"><img src="images/fig111.jpg" alt="Fig. 111. Baars; verkl." width="582" height="278">
+<p class="figureHead">Fig. 111. Baars; verkl.</p>
+</div>
+<p>Visschen zijn koudbloedige dieren, die hun geheele leven lang door
+kieuwen ademen. Het hart bestaat uit slechts &eacute;&eacute;ne kamer
+en &eacute;&eacute;ne voorkamer (zie blz. 37, 38). De kop sluit zich
+onmiddellijk aan den romp aan, zoodat een hals ontbreekt (<a href="#fig111">fig. 111</a>). De visschen bewegen zich hoofdzakelijk met den
+staart, aan welks uiteinde de staartvin geplaatst is. Met de rugvin
+(-vinnen) en de achter de aarsopening gezeten aarsvin ligt deze laatste
+in het middenvlak <span class="pagenum">[<a id="pb127" href="#pb127"
+name="pb127">127</a>]</span>van den visch, terwijl de aan den schedel
+bevestigde borstvinnen zoowel als de buikvinnen &ldquo;parige&rdquo;
+lichaamsaanhangselen zijn, die zich min of meer met het twee paar
+ledematen der overige Gewervelde dieren laten vergelijken.&mdash;Het
+skelet der meeste visschen (snoek, baars, karper, paling, schol)
+bestaat uit been; bij eenige vischsoorten (haai, rog) is het
+kraakbeenig.&mdash;De huid is bij verreweg de meeste visschen met
+schubben bedekt.</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.2"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Hoofdafdeeling II. Gelede Dieren.</h3>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e4387width" id="fig112"><img src="images/fig112.jpg" alt="Fig. 112. Reuzenduizendpoot; nat. gr." width="556" height="134">
+<p class="figureHead">Fig. 112. Reuzenduizendpoot; nat. gr.</p>
+</div>
+<div class="figure floatRight xd20e4392width" id="fig113"><img src="images/fig113.jpg" alt="Fig. 113. Eene sluipwesp: 1 = volwassen insekt, nat. gr.; 2 = larve; 3 = pop."
+width="356" height="598">
+<p class="figureHead">Fig. 113. Eene sluipwesp: 1 = volwassen insekt,
+nat. gr.; 2 = larve; 3 = pop.</p>
+</div>
+<p>Het lichaam der Gelede dieren is tweezijdig symmetrisch, en bestaat
+uit een bij de verschillende soorten zeer ongelijk aantal achter elkaar
+gelegen leden (<a href="#fig112">fig. 112</a>). Wel zijn deze leden
+oorspronkelijk alle aan elkaar gelijk; maar gedurende de ontwikkeling
+van het dier treden de onderscheiden leden in dienst van verschillende
+verrichtingen, en zoo ontstaat er soms een zeer groot onderscheid.
+(Vergel. bijv. de in <a href="#fig113">fig. 113</a>, 1 afgebeelde
+sluipwesp met den vorm, dien dit dier in zijn eerste jeugd heeft: 2).
+Dikwijls vergroeien verschillende leden met elkander, en dan vertoont
+het lichaam eene indeeling in enkele lichaamsafdeelingen (insekten); of
+zelfs alle leden versmelten tot &eacute;&eacute;n geheel (mijten). In
+&rsquo;t laatstbedoelde geval kan men nog slechts aan de gelede pooten
+zien, dat men met een Geleed dier te doen heeft. Wel behooren ook tot
+de <i>wormen</i> (3e Hoofdafdeeling van het Dierenrijk) dieren, welke
+uit leden bestaan <span class="pagenum">[<a id="pb128" href="#pb128"
+name="pb128">128</a>]</span>(bijv. de regenworm); maar deze wormen
+hebben &ograve;f geene &ograve;f slechts kleine, ongelede pootjes;
+nooit gelede pooten, zooals de Gelede dieren bezitten. Slechts in hunne
+eerste jeugd kunnen de insekten pootloos zijn (<a href="#fig113">fig.
+113</a>, 2) of ongelede lichaamsaanhangselen hebben (de achterste
+pooten van eene rups: <a href="#fig114">fig. 114</a>).&mdash;De kop der
+Gelede dieren bezit verschillende op elkaar volgende paren kaken, die
+zich van links naar rechts en van rechts naar links, heen en weer,
+bewegen.&mdash;De lichaamsbekleeding bestaat bij de volwassen Gelede
+dieren uit eene huid met harde pantserstukken; slechts bij de eerste
+ontwikkelingstoestanden (&ldquo;larven&rdquo;) is de huid van
+verschillende soorten meer zacht.&mdash;De Gelede dieren hebben geen
+inwendig skelet; de spieren zijn aan de uitwendige huid
+bevestigd.&mdash;De centrale deelen van het zenuwstelsel (bl. <a href="#pb19" class="pageref">19</a>) liggen bij de Gelede dieren bijkans
+alle aan de buikzijde. In den kop ligt de &ldquo;hersenknoop&rdquo;,
+dit is eene knoopvormige, boven den slokdarm gelegen zenuwmassa, van
+waaruit zenuwen naar de oogen en de sprieten zich begeven. Verder vindt
+men aan de buikzijde <span class="pagenum">[<a id="pb129" href="#pb129"
+name="pb129">129</a>]</span>des diers de zoogenoemde
+&ldquo;buikzenuwstreng&rdquo;, die beneden het darmkanaal zich
+uitstrekt en uit verschillende zenuwknoopen (fig. 115, <i>z</i>)
+bestaat, welke door zenuwdraden aan elkander verbonden zijn. Er is
+geene afzonderlijke lichaamsholte voor de centrale deelen van het
+zenuwstelsel. De ademhalingsorganen zijn bij eenige Gelede dieren
+(Schaaldieren, zooals kreeften en krabben) <i>kieuwen</i>; de Insekten
+en Duizendpooten ademen door <i>luchtbuizen</i> of <i><span class="corr" id="xd20e4432" title="Bron: trache&euml;en">trachee&euml;n</span></i> (zie beneden), en ook
+de Spinachtigen bezitten meer of minder gewijzigde
+luchtbuizen.&mdash;In hoofdzaken is de bouw van het luchtbuizenstelsel
+het volgende: aan iederen kant van het lichaam bevindt zich eene reeks
+<i>luchtgaten</i> (<a href="#fig115">fig. 115</a>, <i>lb</i>), door
+welke de lucht in de luchtbuizen wordt binnengevoerd. Deze laatsten
+vertakken zich herhaaldelijk, zoodat <span class="pagenum">[<a id="pb130" href="#pb130" name="pb130">130</a>]</span>zij ten slotte zich
+in zeer fijne huisjes splitsen, welke de verschillende organen
+omspinnen. De lucht wordt aldus naar alle deelen des lichaams
+heengevoerd. In <a href="#fig114">fig. 114</a> zijn de luchtgaten van
+eene rups, in <a href="#fig113">fig. 113</a>, 2 die van eene
+sluipwesplarve duidelijk zichtbaar.</p>
+<div class="figure xd20e4454width" id="fig114"><img src="images/fig114.jpg" alt="Fig. 114. De rups van een&rsquo; doodshoofdvlinder. (&frac12; nat. gr.)"
+width="270" height="141">
+<p class="figureHead">Fig. 114. De rups van een&rsquo;
+doodshoofdvlinder. (&frac12; nat. gr.)</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e4459width" id="fig115"><img src="images/fig115.gif" alt="Fig. 115. Schets van eene doorsnede dwars door &rsquo;t lichaam van een insekt. "
+width="450" height="308">
+<p class="figureHead">Fig. 115. Schets van eene doorsnede dwars door
+&rsquo;t lichaam van een insekt.</p>
+<p class="firstpar"><i>lb</i> = luchtgaten, waarin de luchtbuizen
+uitmonden; <i>h</i> = hart; <i>d</i> = darm; <i>z</i> =
+zenuwknoopen.</p>
+</div>
+<p>Tot de Gelede dieren behooren vier klassen: die der <i>Insekten</i>,
+<i>Duizendpooten</i>, <i>Spinachtigen</i> en <i>Schaaldieren</i>.</p>
+<div class="div3" id="ch3.2.1">
+<h4>Klasse I. Insekten of gekorven dieren.</h4>
+<p class="firstpar">Ademhaling door luchtbuizen (zie boven).&mdash;De
+leden zijn tot drie lichaamsafdeelingen vereenigd: <i>kop</i>,
+<i>borststuk</i> en <i>achterlijf</i> (<a href="#fig116">fig. 116</a>).
+Aan den kop, die de oogen, de voelhorens of sprieten en de kaken
+draagt, laten zich de verschillende leden, die hem samenstellen, niet
+meer onderscheiden. Het borststuk bestaat uit drie leden (<a href="#fig116">fig. 116</a>, B<sup>1</sup>, B<sup>2</sup>, B<sup>3</sup>),
+van welke het eerste (&rsquo;t voorborststuk) een paar pooten, en het
+tweede (&rsquo;t middenborststuk) zoowel als het derde (&rsquo;t
+achterborststuk) een paar pooten en een paar vleugels draagt. Het
+achterlijf bestaat niet bij alle insekten uit een gelijk getal leden;
+er zijn aan dit lichaamsdeel geene pooten bevestigd.&mdash;De
+bovenvermelde drie lichaamsafdeelingen verrichten verschillende
+functi&euml;n: de kop dient vooral voor de gewaarwording en de
+spijsopneming, het borststuk voor de beweging; het achterlijf bevat
+hoofdzakelijk de organen voor voeding en voortplanting.</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e4521width" id="fig116"><img src="images/fig116.gif" alt="Fig. 116. Meikever, uit elkander genomen."
+width="378" height="720">
+<p class="figureHead">Fig. 116. Meikever, uit elkander genomen.</p>
+<p class="firstpar">A = kop; hieraan: s = spriet; o = oog; l =
+bovenlip; p = taster v. d. onderkaak.&mdash;B<sup>1</sup> =
+voorborststuk; B<sup>2</sup> = middenborststuk; B<sup>3</sup> =
+achterborststuk. Aan de pooten: d = dij; s = scheen; v = voet. Aan
+B<sup>2</sup>: s = schildje; E = dekschild. In de vleugels worden de
+aders door getallen aangeduid; <i>a</i> en <i>a</i><sup>1</sup> zijn
+gewrichten in deze aders.&mdash;C = achterlijf; hieraan:
+s<sup>1</sup>-s<sup>6</sup> = de stigma&rsquo;s of
+ademhalingsopeningen.</p>
+</div>
+<p>Bijkans alle insekten hebben in den volwassen toestand aan iederen
+kant des kops een &ldquo;<i>samengesteld</i>&rdquo; oog, d. i. een oog,
+&rsquo;t welk uit een groot aantal (tot 10.000) kleine oogjes is
+samengesteld. Bovendien vindt men bij verschillende insekten nog enkele
+&ldquo;<i>enkelvoudige</i>&rdquo; oogen boven op den kop.&mdash;De
+sprieten bestaan uit leden; overigens zijn zij bij de onderscheiden
+insekten zeer ongelijk; zij dienen voor het tastgevoel.&mdash;De
+monddeelen bestaan uit drie paar kaken, van welke het eerste paar (de
+<i>bovenkaken</i>, fig. 117, <i>Bov.k.</i>) en het tweede paar (de
+<i>onderkaken</i>, <i>O.k.</i>) zich vrij naar elkaar toe en van elkaar
+af kunnen bewegen, terwijl <span class="pagenum">[<a id="pb131" href="#pb131" name="pb131">131</a>]</span>de kaken van het derde paar aan
+elkaar tot een stuk vergroeid zijn, &rsquo;t welk de
+&ldquo;<i>onderlip</i>&rdquo; (<i>O.l</i>)] heet. Eene voortzetting van
+de huidbekleeding des kops (de &ldquo;<i>bovenlip</i>&rdquo;,
+<i>Bl.</i>) steekt meer of min als een afdak over de drie bovengenoemde
+paren kaken uit. Bij de insekten, welke vaste spijs opnemen en deze
+verscheuren of fijn kauwen, zijn de kaken kort en scherp; men noemt ze
+&ldquo;<i>bijtende monddeelen</i>&rdquo;. Bij die, welke vloeibare
+spijs (bloed, plantensappen) opnemen, zijn zij zeer in de lengte
+gegroeid en tot likken, zuigen of steken ingericht (<i>verlengde
+monddeelen</i>).</p>
+<p>De <i>pooten</i> der insekten (<a href="#fig118">fig. 118</a>)
+bestaan uit onderscheiden deelen, die grootendeels genoemd <span class="pagenum">[<a id="pb132" href="#pb132" name="pb132">132</a>]</span>zijn
+naar de deelen van een&rsquo; zoogdierpoot; toch is natuurlijk de
+overeenkomst tusschen de ledematen van insekten en zoogdieren niet dan
+geheel oppervlakkig. Men onderscheidt dan aan een&rsquo; insektenpoot
+de volgende deelen: 1&ordm;. het gewoonlijk zeer korte <i>heup</i>lid,
+2&ordm;. den insgelijks zeer korten <i>dijring</i>, 3&ordm;. de
+langwerpige <i>dij</i>, 4&ordm;. de aan haar uiteinde met bewegelijke
+stekeltjes bezette <i>scheen</i>, 5&ordm;. den uit 3 tot 5 leedjes
+bestaanden <i>voet</i>. Het laatste lid van den voet is van
+<i>klauwen</i>, soms van <i>zuignapjes</i> voorzien.&mdash;De
+<i>vleugels</i> (<a href="#fig116">fig. 116</a>) zijn eigenlijk
+huiduitbreidingen, welke uit twee lagen bestaan. Tusschen de bovenste
+en de onderste huidplaat van den vleugel bevinden zich luchtbuizen. In
+den eersten tijd, dat het insekt vleugels heeft (in den poptoestand),
+zijn deze <span class="corr" id="xd20e4635" title="Bron: in&eacute;&eacute;ngegeplooid">in&eacute;&eacute;ngeplooid</span>;
+maar door het inpersen van lucht in de luchtbuizen der vleugels zetten
+zich, bij het pas uit de pop gekomen insekt, de luchtbuizen en daarmee
+de vleugels uit, en dat wel in korten tijd. Daarna zet zich zeer
+spoedig eene vaste zelfstandigheid om de grootsten der luchtbuizen af;
+op deze wijze worden de laatsten tot &ldquo;<i>aderen</i>&rdquo; of
+&ldquo;<i>nerven</i>&rdquo;, welke den vleugels stevigheid verleenen.
+Bij <span class="pagenum">[<a id="pb133" href="#pb133" name="pb133">133</a>]</span>de kevers zijn de voorvleugels geheel en al hard
+en meer tot bescherming van de achtervleugels en van het teere
+achterlijf, dan tot vliegen geschikt. Bij vele insekten is
+&eacute;&eacute;n paar vleugels in den rusttoestand samengevouwen; dit
+kan met de voorvleugels (bijv. bij de wespen) of met de achtervleugels
+(bijv. met de kevers en sprinkhanen) &rsquo;t geval zijn.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e4647width"><img src="images/fig117.jpg" alt="Fig. 117." width="319" height="496">
+<p class="figureHead">Fig. 117.</p>
+<p class="firstpar">Boven: Kop van den spinnenden waterkever, van de
+rugzijde gezien. Beneden: id. van beneden gezien. In beide figuren is:
+<i>o</i> = oog; <i>sp</i> = spriet; <i>Bl</i> = bovenlip; <i>Bov.k</i>
+= bovenkaak; <i>O.k</i> = onderkaak; <i>t&prime;</i> = taster van deze;
+<i>O.l</i> = onderlip; <i>t</i> = taster van deze.</p>
+</div>
+<p>Het achterlijf draagt slechts bij de rupsen en bij enkele andere
+insekten in den nog onvolwassen toestand bewegingswerktuigen, welke
+echter niet geleed zijn; zij zijn dus ongelede
+&ldquo;achterlijfspooten&rdquo;, in tegenstelling met de gelede
+&ldquo;borstpooten&rdquo; (<a href="#fig114">fig. 114</a>). Bij de
+volwassen insekten vindt men soms draadvormige (veenmol) of tangvormige
+(oorworm) aanhangselen aan het laatste lid van &rsquo;t achterlijf; ook
+draagt het achterlijf eene <i>legboor</i> bij zulke insekten, welke
+hunne eieren in een bepaald voorwerp (den grond, hout, bladeren, andere
+dieren) leggen.&mdash;</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e4687width" id="fig118"><img src="images/fig118.gif" alt="Fig. 118." width="107" height="177">
+<p class="figureHead">Fig. 118.</p>
+<p class="firstpar">Poot van een&rsquo; loopkever; <i>h</i> = heup;
+<i>dr</i> = dijring; <i>d</i> = dij; <i>s</i> = scheen; <i>v</i> =
+voet, uit vijf leden bestaande.</p>
+</div>
+<p>De meeste insekten hebben een zeer sterk voortplantingsvermogen.
+Enkele soorten (vleeschvlieg, schapenluisvlieg) brengen levende jongen
+ter wereld, maar verreweg de meesten leggen eieren. Uit deze eieren
+komen in enkele gevallen dieren te voorschijn, die reeds volkomen op
+hunne ouders gelijken (luizen); verreweg de meeste insekten echter
+ontwikkelen zich met <i>gedaanteverwisseling</i> of
+<i>metamorphose</i>; d. i. zij treden reeds in hunnen allereersten
+ontwikkelingstoestand zelfstandig op en zorgen dan reeds zelven voor
+hun voedsel. Daardoor behoeft het ei niet (zooals bij de vogels en
+kruipende dieren) groote hoeveelheden voedende stoffen te bevatten; de
+eieren kunnen dus veel kleiner zijn, en er kunnen tegelijk meer van
+worden voortgebracht. De gedaanteverwisseling maakt dus dat de
+voortplanting sterker kan zijn dan anders mogelijk zou wezen. Het
+meerendeel der insekten, zwakke diersoorten als zij zijn en zeer
+gevoelig voor minder gunstige uitwendige invloeden, moet zich dan ook
+wel sterk voortplanten; deden zij dit niet, dan zouden zij spoedig
+uitsterven. <span class="pagenum">[<a id="pb134" href="#pb134" name="pb134">134</a>]</span>Maar de sterke vermeerdering is dan ook weer,
+als de uitwendige omstandigheden eens bij uitzondering <i>niet</i>
+ongunstig zijn, oorzaak van dat verschijnen in massa&rsquo;s, &rsquo;t
+welk bij vele insekten voorkomt (rupsen, sprinkhanen), en dat bij
+plantenetende soorten maar al te vaak groote schade aan onze gewassen
+berokkent.</p>
+<div class="figure xd20e4722width" id="fig119"><img src="images/fig119.jpg" alt="Fig. 119." width="424" height="427">
+<p class="figureHead">Fig. 119.</p>
+<p class="firstpar">Het groote koolwitje: rups; pop; mannelijke vlinder
+zittend; vrouwelijke vlinder vliegend. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Men onderscheidt twee soorten van gedaanteverwisseling: de
+<i>volkomene</i> en de <i>onvolkomene</i>. Volkomen noemt men haar als
+het insekt eenen poptoestand doorleeft, d. i. eenen toestand, waarin
+het geen voedsel opneemt en zich gewoonlijk weinig
+beweegt;&mdash;onvolkomen noemt men de metamorphose, wanneer zoodanige
+poptoestand niet wordt doorleefd, en het insekt dus alleen bij de
+verschillende vervellingen langzamerhand eenigszins van gedaante
+verandert.&mdash;Het woord &ldquo;<i>vervelling</i>&rdquo; dien ik hier
+nog nader te <span class="pagenum">[<a id="pb135" href="#pb135" name="pb135">135</a>]</span>verklaren. De huidbekleeding der Gelede dieren
+bestaat uit harde stukken, die zich niet kunnen uitzetten. Aan het
+einde van eene bepaalde levensperiode worden de harde lagen der huid
+afgestroopt, en het insekt komt voor den dag met eene teere huid, die
+voor uitzetting vatbaar is en dus aan den groei geen hindernis in den
+weg legt. Langzamerhand wordt ook deze nieuwe huid weer harder.</p>
+<div class="figure xd20e4743width" id="fig120"><img src="images/fig120.jpg" alt="Fig. 120." width="604" height="285">
+<p class="figureHead">Fig. 120.</p>
+<p class="firstpar">Gedaanteverwisseling van de zijderups: <i>a</i> =
+rups; <i>b</i> = cocon; <i>c</i> = de daarin verscholen pop; <i>d</i> =
+vlinder, eieren leggende. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Bij de insekten met onvolkomen gedaanteverwisseling verandert de
+vorm van het insekt bij iedere vervelling eenigszins, en wordt hij
+telkens meer aan dien van het volwassen insekt gelijk; bij de
+voorlaatste vervelling komen kleine &ldquo;vleugelstompjes&rdquo;, of
+liever &ldquo;vleugelscheeden&rdquo; (<a href="#fig133">fig. 133</a>,
+in het water, links) te voorschijn, binnen welke de vleugels zelve in
+samengeplooiden toestand zich vormen. Ook de legboor van de vrouwelijke
+insekten komt eerst bij de v&oacute;&oacute;rlaatste vervelling als
+volledig ontwikkeld orgaan te voorschijn. Reeds in de eerste
+levensperiode gelijkt het insekt, dat eene onvolledige
+gedaanteverwisseling doorleeft, betrekkelijk veel op het volwassen
+dier; veel meer dan bij die insekten &rsquo;t geval is, welke eene
+volkomen gedaanteverwisseling doorloopen. (Zie <a href="#fig122">fig.
+122</a>).</p>
+<p>De tijd, welken een insekt met volkomen gedaanteverwisseling in den
+poptoestand doorbrengt, duurt op verre na niet altijd even lang.
+<span class="pagenum">[<a id="pb136" href="#pb136" name="pb136">136</a>]</span>Van het groote koolwitje (<a href="#fig119">fig.
+119</a>) komen alle jaren twee opvolgende geslachten (generati&euml;n)
+voor; de eerste generatie doorleeft den winter in den poptoestand, van
+de andere vindt men de poppen in den zomer. Terwijl nu het insekt der
+wintergeneratie ongeveer een half jaar in den poptoestand doorbrengt,
+duurt deze toestand bij de zomergeneratie nog geen maand. Hooge
+temperatuur bespoedigt de ontwikkeling.</p>
+<div class="figure xd20e4777width" id="fig121"><img src="images/fig121.jpg" alt="Fig. 121." width="581" height="297">
+<p class="figureHead">Fig. 121.</p>
+<p class="firstpar">De meikever<span class="corr" id="xd20e4782" title="Niet in bron">;</span> een mannetje uit den grond kruipend; een
+vrouwelijke kever, vliegend; larve (engerling) en pop. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Ofschoon een insekt in den poptoestand geene spijs opneemt, ademt
+het toch en verbruikt het aldus voortdurend stof, echter slechts eene
+geringe hoeveelheid, daar het dier zich slechts weinig beweegt (zie bl.
+<a href="#pb26" class="pageref">26</a>). Vanwaar krijgt nu de pop haar
+voedsel, om dit verlies aan stof te dekken? In den larvetoestand neemt
+het insekt veel meer voedsel op dan het voor zijnen groei noodig heeft.
+Uit dit overschot vormen zich de reservestoffen, die in het zoogenoemde
+&ldquo;vetlichaam&rdquo; der larve worden afgezet. Gedurende den
+poptoestand worden deze reservestoffen gebruikt om de ademhaling te
+onderhouden. Daarom weegt eene pop onmiddellijk nadat zij uit de rups
+is ontstaan, meer dan eene pop, die binnenkort in vlinder zal
+veranderen.</p>
+<div class="figure xd20e4792width" id="fig122"><img src="images/fig122.jpg" alt="Fig. 122." width="557" height="551">
+<p class="figureHead">Fig. 122.</p>
+<p class="firstpar">De sabelsprinkhaan: <i>a</i> en <i>b</i> = jonge
+exemplaren; <i>c</i> = volwassen wijfje, eieren leggende. (Iets
+vergr.)</p>
+</div>
+<p>De larven en poppen zijn bij de onderscheiden insektensoorten zeer
+verschillend van vorm. Men onderscheidt de larven in: <i>rupsen, ware
+<span class="pagenum">[<a id="pb137" href="#pb137" name="pb137">137</a>]</span>larven</i> en <i>maden</i>. De maden (<a href="#fig123">fig. 123</a>, <i>b</i>, <i>c</i>) zijn pootloos en hebben
+geen&rsquo; duidelijk zichtbaren, met eene harde huid bekleeden kop. De
+<i>ware larven</i> hebben w&egrave;l een&rsquo; harden kop, die van de
+overige deelen van den romp duidelijk te onderscheiden is; sommige
+larven hebben borstpooten (<a href="#fig121">fig. 121</a>), andere niet
+(<a href="#fig128">fig. 128</a>). Achterlijfspooten echter bezitten zij
+niet, hoogstens aan &rsquo;t uiteinde van &rsquo;t achterlijf een paar
+ongelede lichaamsaanhangselen. De <i>rupsen</i> (<a href="#fig114">fig.
+114</a>, 120, <i>a</i>) hebben een&rsquo; duidelijk zichtbaren, harden
+kop, 3 paar gelede borstpooten en een verschillend <span class="pagenum">[<a id="pb138" href="#pb138" name="pb138">138</a>]</span>aantal ongelede achterlijfspooten. Men
+onderscheidt <i>ware rupsen</i>, die later in vlinders veranderen, en
+<i>bastaardrupsen</i>, die de jeugdtoestand van bladwespen zijn. De
+laatsten (<a href="#fig124">fig. 124</a>) hebben een&rsquo; kogelronden
+kop en bezitten 6&ndash;8 paar achterlijfspooten; bij de eersten
+(<a href="#fig119">fig. 119</a>, 120, <i>a</i>) is de kop plat en
+bedraagt het aantal achterlijfspooten 2&ndash;5. De gang der rupsen
+staat in nauw verband met het aantal achterlijfspooten. Is dit aantal
+vrij groot en zijn dus verreweg de meeste lichaamsleden van pooten
+voorzien, dan blijft het geheele lichaam gedurende de beweging tamelijk
+w&egrave;l gestrekt. Bevinden zich echter alleen aan het achtereinde
+des lichaams achterlijfspooten, dan is het gansche middenlichaam
+pootloos en de voortbeweging geschiedt dan door dit pootlooze
+lichaamsdeel sterk te krommen. Dit is &rsquo;t geval bij de zoogenoemde
+&ldquo;spanrupsen&rdquo;, die slechts 2 paar achterlijfspooten bezitten
+(<a href="#fig144">fig. 144</a>, c).</p>
+<div class="figure xd20e4868width" id="fig123"><img src="images/fig123.jpg" alt="Fig. 123." width="522" height="261">
+<p class="figureHead">Fig. 123.</p>
+<p class="firstpar">De paardenmaaghorzel: <i>a</i> = ei, aan een haar
+vastgehecht (zeer sterk vergr.); <i>b</i> = jeugdige made (sterk
+vergr.); <i>c</i> = volwassen made (2 maal nat. gr.); <i>d</i> = pop (2
+maal nat. gr.); <i>e</i> = vlieg (de streep geeft de nat. gr. aan).</p>
+</div>
+<p>De <i>poppen</i> zijn &ograve;f door eene huid omgeven, die den
+omtrek der afzonderlijke lichaamsdeelen slechts onduidelijk doet
+doorschemeren (<a href="#fig119">fig. 119</a>, <a href="#fig120">120</a>, <i>c</i>); &ograve;f zij hebben eene huidbekleeding,
+die ieder lichaamsdeel (ook de vleugels, pooten, sprieten, monddeelen
+en oogen) afzonderlijk omgeeft (<a href="#fig121">fig. 121</a>). De
+eersten noemt men <i>bedekte</i>, de laatsten <i>onbedekte</i>
+poppen.&mdash;Vele poppen zijn <i>naakt</i> (<a href="#fig119">fig.
+119</a>, <a href="#fig121">121</a>); <span class="pagenum">[<a id="pb139" href="#pb139" name="pb139">139</a>]</span> andere zijn omgeven
+door eene <i>cocon</i> (<a href="#fig120">fig. 120</a>, <i>b</i>) of
+door de <i>larvehuid</i> (<a href="#fig123">fig. 123</a>, <i>d</i>).
+&rsquo;t Laatste is het geval met de poppen van vele vliegen: als de
+made verpopt, blijft de huid van deze in samengeschrompelden toestand
+om de pop heen zitten. Eene cocon bestaat uit spinsel, &rsquo;t welk
+als eene vloeistof in de spinklieren der larve zich vormt, door eene
+opening in de onderlip naar buiten treedt, vervolgens in draden wordt
+getrokken en vast wordt. Vele rupsen gebruiken haar spinvermogen niet
+slechts om eene cocon te maken, maar ook om nesten te vervaardigen of
+om eenen draad te spinnen, waaraan zij zich laten zakken.</p>
+<div class="figure xd20e4944width" id="fig124"><img src="images/fig124.jpg" alt="Fig. 124." width="398" height="467">
+<p class="figureHead">Fig. 124.</p>
+<p class="firstpar">De bessenbastaardrups: 1 = de rupsen in hare
+eigenaardige houdingen (nat. gr.); 2 = de rups (vergr.); 3 = cocon
+(iets vergr.); 4 = bladwesp (vergr.).</p>
+</div>
+<p>Men onderscheidt de klasse der Insekten in de volgende orden: 1.
+Kevers of Schildvleugeligen, 2. Rechtvleugeligen, 3. Gaas- of
+Netvleugeligen, 4. Vliesvleugeligen, 5. Vlinders of Schubvleugeligen,
+6. Halfvleugeligen, 7. Blaaspooten, 8. Vliegen en Muggen of
+Tweevleugeligen, 9. Vlooien, 10. Luizen, 11. Spring- en Franjestaarten.
+<span class="pagenum">[<a id="pb140" href="#pb140" name="pb140">140</a>]</span></p>
+<div class="div4" id="xd20e4954">
+<h5>Orde Schildvleugeligen of Kevers.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatLeft xd20e4958width" id="fig125"><img src="images/fig125.gif" alt="Fig. 125. De groote loopkever. (nat. gr.)"
+width="321" height="397">
+<p class="figureHead">Fig. 125. De groote loopkever. (nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Bijtende monddeelen (bl. <a href="#pb131" class="pageref">131</a>).
+Een groot voorborststuk, dat met het middenborststuk zeer bewegelijk
+verbonden is. De voorvleugels vervormd tot harde
+&ldquo;dekschilden&rdquo;, die in den rusttoestand alleen den kop, het
+voorborststuk, een klein driehoekig stukje van het middenborstuk (het
+&ldquo;schildje&rdquo;) en soms het uiteinde van &rsquo;t achterlijf
+onbedekt laten. De achtervleugels, die tot vliegen dienen, zijn in den
+rusttoestand onder de dekschilden
+samengevouwen.&mdash;Gedaanteverwisseling volkomen. Larven met harden
+kop, met of zonder borstpooten. Poppen onbedekt.</p>
+<p>Van de talrijke famili&euml;n noem ik de volgende.</p>
+<p><i>Loopkevers</i> (<a href="#fig125">fig. 125</a>): slank met lange,
+dunne pooten, draadvormige sprieten, krachtige kaken.</p>
+<p>Zij loopen snel, vliegen meestal slecht of in &rsquo;t geheel niet.
+Larven langwerpig. Volwassen kevers en larven houden zich op en in den
+grond op, en leven, met zeldzame uitzonderingen, van andere insekten.
+Over &rsquo;t geheel nuttig.&mdash;</p>
+<p><i>Kortschildkevers</i>: langwerpig, smal. Korte dekschilden, die
+het geheele achterlijf onbedekt laten. De larven gelijken veel op die
+der loopkevers. Volwassen kevers en larven voeden zich met levende
+insekten of met rottende organische zelfstandigheden.&mdash;</p>
+<p><i>Knotssprietigen</i> hebben sprieten, welker laatste leden dikker
+zijn dan de eerste leden. Hiertoe behooren o. a. de <i>aaskevers</i> en
+<i>doodgravers</i>, <span class="pagenum">[<a id="pb141" href="#pb141"
+name="pb141">141</a>]</span>die &egrave;n als volwassen dier &egrave;n
+als larve van doode dieren leven; de doodgravers begraven de krengen in
+den grond, alvorens er hunne eieren in te leggen. Enkele soorten van
+aaskevers worden &egrave;n als kever &egrave;n als larve wel eens
+schadelijk op bietenakkers. Tot de knotssprietigen behooren verder: de
+<i>koolzaadglanskever</i>, het <i>frambozenkevertje</i>, het
+<i>bietenkevertje</i>.&mdash;</p>
+<div class="figure floatRight xd20e5005width" id="fig126"><img src="images/fig126.jpg" alt="Fig. 126. De meikever; (nat. gr.)." width="164" height="209">
+<p class="figureHead">Fig. 126. De meikever; (nat. gr.)<span class="corr" id="xd20e5008" title="Niet in bron">.</span></p>
+</div>
+<p><i>Bladsprietigen</i> (<a href="#fig126">fig. 126</a>) zijn plompe
+kevers. Van hunne sprieten zijn de laatste 3&ndash;7 leden plat,
+bladvormig verbreed; zij vormen te zamen een knotsje. De larven
+(&ldquo;engerlingen&rdquo;, <a href="#fig121">fig. 121</a>) zijn dik,
+krom gebogen; zij hebben borstpooten; zij leven in den grond, in
+vermolmd hout of in mest.&mdash;Hiertoe behooren o. a. de
+<i>meikever</i> en het <i>rozenkevertje</i>; ook de <i>mestkevers</i>
+en het <i>vliegend hert</i>.&mdash;</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e5035width" id="fig127"><img src="images/fig127.jpg" alt="Fig. 127. Kniptor, op den rug liggend; (2 maal nat. gr.)." width="244"
+height="94">
+<p class="figureHead">Fig. 127. Kniptor, op den rug liggend; (2 maal
+nat. gr.).</p>
+</div>
+<p><i>Kniptorren</i> zijn langwerpig, overal ongeveer even breed, met
+een zeer lang voorborststuk. De sprieten bestaan uit leden, die
+ongeveer driehoekig zijn (&ldquo;zaagvormige sprieten&rdquo;). Op den
+rug liggende, springen zij hoog op. Dit doen zij als volgt (<a href="#fig127">fig. 127</a>). Eerst buigt het dier zich zoodanig, dat kop en
+voorborststuk naar boven-, midden- en achterborststuk en achterlijf
+naar beneden gebogen zijn. Daarna licht het de neergebogen einden van
+&rsquo;t lichaam weer op, waarbij de aanvankelijk omhoog gebogen
+verbindingsplaats tusschen voor- en middenborststuk met kracht op den
+grond komt, zoodat de tor door hare eigen veerkracht hoog opspringt. De
+buikzijde van het voorborststuk heeft aan het achtereinde een
+uitsteeksel, dat juist past in eene groeve, die in &rsquo;t
+middenborststuk aanwezig is. Ligt de tor op den rug en buigt zij het
+midden van haar lichaam naar boven, dan drijft zij dat uitsteeksel uit
+de groeve; buigt zij het midden van het lichaam weer naar beneden, dan
+komt het uitsteeksel weer in de groeve terug.&mdash;De <span class="pagenum">[<a id="pb142" href="#pb142" name="pb142">142</a>]</span>larven der kniptorren (&ldquo;ritnaalden&rdquo;,
+&ldquo;koperwormen&rdquo;) zijn dun, langwerpig, hard van huid,
+geelbruin van kleur, met korte borstpooten en een paar ongelede
+uitsteeksels aan &rsquo;t laatste lid van het achterlijf.&mdash;Van
+sommige kniptorsoorten leeft de ritnaald van humus; andere ritnaalden
+echter zijn zeer schadelijk aan graan en vele andere
+kultuurgewassen.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5050width" id="fig128"><img src="images/fig128.jpg" alt="Fig. 128." width="286" height="341">
+<p class="figureHead">Fig. 128.</p>
+<p class="firstpar">De eikelsnuittor, hare larve, en kop van den kever
+van ter zijde. (Alles zeer vergr.; onder de afb. der larve is deze in
+omtrek in nat. gr. afgebeeld; naast den kever geeft eene streep de nat.
+gr. aan).</p>
+</div>
+<p><i>Snuittorren</i> (<a href="#fig128">fig. 128</a>) hebben een
+snuitvormig verlengstuk aan den kop, aan welks uiteinde de kaken staan.
+Met deze snuit boren zij gaten in stengels, takken, bloemen, vruchten
+en andere plantendeelen, soms om voedende stoffen daaruit op te nemen,
+soms om een gat te maken, waarin zij een ei leggen. De sprieten zijn
+bij vele soorten knievormig gebogen (<a href="#fig128">fig. 128</a>) en
+aan den snuit ingeplant. De snuittorren vliegen zelden, nooit anders
+dan in den paartijd. Er zijn echter soorten, die niet kunnen vliegen,
+daar de dekschilden met elkaar vergroeid zijn. Larven (fig. 128)
+pootloos, eenigszins gebogen.&mdash;Vele schadelijke soorten, als:
+<i>erwtenkever</i>, <i>boonenkever</i>, <i>bladrandkever</i>,
+<i>appelbloesemkever</i>, <i>dennensnuittorren</i>,
+<i>graanklander</i>.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5086width"><img src="images/fig129.gif" alt="Fig. 129. Moedergang en larvengangen van den iepenspintkever. a = boorgat. (Nat. gr.)"
+width="486" height="653">
+<p class="figureHead">Fig. 129. Moedergang en larvengangen van den
+iepenspintkever. <i>a</i> = boorgat. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><i>Schorskevers</i> zijn nauw aan de snuittorren verwant; de kop is
+vrij dik en eenigszins verlengd, zonder dat deze verlenging veel dunner
+is dan de kop zelf. De sprieten eindigen in een knopje.&mdash;De larven
+gelijken veel op die der snuitkevers.&mdash;De moederkever boort een
+gat door de schors en bast des booms tot aan het spint en graaft van
+d&aacute;&aacute;r uit een of meer gangen (&ldquo;moedergangen&rdquo;),
+aan weerskanten waarvan zij hare eieren legt. De larven graven
+&ldquo;larvengangen&rdquo;, welke voor &rsquo;t meerendeel loodrecht op
+de moedergang <span class="pagenum">[<a id="pb143" href="#pb143" name="pb143">143</a>]</span>staan, en die steeds wijder worden, naarmate de
+larve groeit. Aan &rsquo;t einde van den gang verpopt de larve; en
+later boort zich de jonge kever door bast en schors heen naar buiten.
+Door het graven van kevers en larven wordt de verbinding tusschen bast
+en hout <span class="pagenum">[<a id="pb144" href="#pb144" name="pb144">144</a>]</span>verbroken, bast en teeltweefsel grootendeels
+vernield. Verscheiden soorten zijn voor de houtteelt zeer schadelijk:
+<i>dennenscheerder</i>, <i>iepenspintkever</i>, enz.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5108width" id="fig130"><img src="images/fig130.jpg" alt="Fig. 130. De Coloradokever." width="665"
+height="216">
+<p class="figureHead">Fig. 130. De Coloradokever.</p>
+<p class="firstpar">Op de bladeren van eene aardappelplant ziet men
+eihoopjes, eene larve en twee volwassen kevers. (Alles nat. gr.)</p>
+</div>
+<div class="figure floatLeft xd20e5115width" id="fig131"><img src="images/fig131.jpg" alt="Fig. 131." width="286" height="141">
+<p class="figureHead">Fig. 131.</p>
+<p class="firstpar">Gedaanteverwisseling van het zevenmaal gestippelde
+lievenheersbeestje: <i>a</i> = larve; <i>b</i> = pop, van terzijde
+gezien; <i>c</i> = pop, van de buikzijde gezien; <i>d</i> = kever,
+(<i>b</i> en <i>d</i> nat. gr.; <i>a</i> en <i>c</i> vergr.)</p>
+</div>
+<p><i>Boktorren</i> hebben zeer lange sprieten, die zij veelal naar
+achteren gebogen dragen, als een bok zijne horens. De pootlooze larven
+leven in &rsquo;t hout. Sommige soorten (o. a. de
+<i>populierboktor</i>) zijn schadelijk.&mdash;</p>
+<p><i>Goudhaantjes</i> of <i>bladkevers</i> (<a href="#fig130">fig.
+130</a>) zijn gedrongen van vorm, aan de rugzijde bol. De larven leven
+voor &rsquo;t meerendeel buiten op de bladeren van dezelfde gewassen,
+waarvan ook de kevers vreten; enkele soorten leven inwendig in
+plantendeelen; zij hebben drie paar pooten. Vele goudhaantjes hebben
+schitterende metaalkleuren. Tot deze familie behooren o. a.
+<i>lelietorretje</i>, <i>aspergekevertje</i>, <i>elzenhaantje</i>,
+<i>Coloradokever</i>, <i>schildpadtorren</i>, ook de springende
+<i>aardvlooien</i>.&mdash; <span class="pagenum">[<a id="pb145" href="#pb145" name="pb145">145</a>]</span></p>
+<div class="figure xd20e5184width" id="fig132"><img src="images/fig132.jpg" alt="Fig. 132. De veenmol, loopend en vliegend; ook eene larve. (Nat. gr.)"
+width="606" height="647">
+<p class="figureHead">Fig. 132. De veenmol, loopend en vliegend; ook
+eene larve. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><i>Lievenheersbeestjes</i> (<a href="#fig131">fig. 131</a>) zijn
+half bolvormig. De larven gelijken veel op die der goudhaantjes, maar
+hebben langere pooten. Zij eten, evenals de volwassen kevers,
+bladluizen. <span class="pagenum">[<a id="pb146" href="#pb146" name="pb146">146</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5196">
+<h5>Orde Rechtvleugeligen.</h5>
+<p class="firstpar">Monddeelen bijtend. Voorvleugels leerachtig;
+achtervleugels vliezig, in den rusttoestand onder de voorvleugels
+waaiervormig in&eacute;&eacute;ngeplooid (<a href="#fig132">fig.
+132</a>). Gedaanteverwisseling onvolkomen (bl. <a href="#pb134" class="pageref">134</a>).&mdash;Men onderscheidt <i>loopende</i> en
+<i>springende</i> rechtvleugeligen.</p>
+<p>Tot de <i>loopende</i> rechtvleugeligen behooren <i>oorwormen</i> en
+<i>kakkerlakken</i> (o. a. de gewone keukenkakkerlak of
+bakkerstor);&mdash;tot de <i>springende</i> rechtvleugeligen: de
+<i>veldsprinkhanen</i> (zonder sabelvormige legboor), de
+<i>sabelsprinkhanen</i> (met eene sabelvormige legboor bij de wijfjes),
+de <i>krekels</i> (rolrond of plat van lichaam, terwijl de twee vorige
+famili&euml;n meer hoog dan breed van lichaam zijn). Tot de
+veldsprinkhanen behooren de meesten der kleine sprinkhaantjes, welke op
+weilanden zoo algemeen zijn, maar ook de beruchte
+treksprinkhanen;&mdash;tot de krekels o. a. de huiskrekel (kriek, iem)
+en de zoo schadelijke veenmol (<a href="#fig132">fig. 132</a>).</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5240">
+<h5>Orde Gaas- of Netvleugeligen.</h5>
+<p class="firstpar">Monddeelen bijtend. Voor- en achtervleugels veel op
+elkaar gelijkend, met een sterk vertakt net van nerven (<a href="#fig133">fig. 133</a>). Gedaanteverwisseling onvolkomen of volkomen
+(bl. <a href="#pb134" class="pageref">134</a>).</p>
+<p>Eene <i>onvolledige gedaanteverwisseling</i> hebben: de in warmere
+streken levende <i>termieten</i>; de <i>haften</i> en
+<i>glazenmakers</i>, welker larven in &rsquo;t water leven<a id="xd20e5265" name="xd20e5265"></a> (<a href="#fig133">fig. 133</a>). De
+volwassen glazenmakers dooden insekten, waaronder vele
+schadelijke;&mdash;de termieten zijn door hunne vernielzucht zeer
+bekend.</p>
+<div class="figure xd20e5272width" id="fig133"><img src="images/fig133.jpg" alt="Fig. 133. Een glazenmaker." width="720"
+height="338">
+<p class="figureHead">Fig. 133. Een glazenmaker.</p>
+<p class="firstpar">In het water zwemmen twee glazenmakerslarven, die
+met hare lange onderlip een ander insekt aangrijpen. Rechts zit tegen
+den rietstengel eene larve, die reeds vleugelstompjes bezit, en die dus
+spoedig in een&rsquo; volwassen glazenmaker zal veranderen. Daartoe
+barst de larvehuid aan de rugzijde open; de glazenmaker kruipt er uit,
+en het leege huidje blijft aan den rietstengel zitten (zie den
+linkerkant van de figuur). Alles nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Eene <i>volledige gedaanteverwisseling</i> doorloopen: de
+<i>gaasvliegen</i>, de <i>schorpioenvliegen</i>, de
+<i>kokerjuffers</i>. De gaasvliegen bezitten in den toestand van larve
+een paar zeer groote, doorboorde kaken, waarmee zij een ander insekt
+(meestal eene bladluis) aangrijpen, terwijl zij de lichaamssappen door
+de openingen in de kaken heen opslurpen. (Nuttig.) Tot de familie der
+gaasvliegen behoort ook de mierenleeuw (<a href="#fig134">fig.
+134</a>), die als larve in een trechtervormig kuiltje in <span class="pagenum">[<a id="pb147" href="#pb147" name="pb147">147</a>]</span>&rsquo;t zand leeft, en verschillende insekten
+uitzuigt, welke in dit kuiltje vallen (vooral mieren).&mdash;De
+schorpioenvliegen dooden in de vlucht <span class="pagenum">[<a id="pb148" href="#pb148" name="pb148">148</a>]</span>vele
+insekten.&mdash;De kokerjuffers leven als larven in &rsquo;t water, en
+wel in kokertjes, die zij uit plantendeelen, stukjes steen of schelpen
+samenstellen.</p>
+<div class="figure xd20e5301width" id="fig134"><img src="images/fig134.jpg" alt="Fig. 134. De mierenleeuw." width="517" height="215">
+<p class="figureHead">Fig. 134. De mierenleeuw.</p>
+<p class="firstpar"><i>A</i> = volwassen insekt; <i>B</i> = larve
+(eigenlijke mierenleeuw): <i>C</i> = pop; <i>C&prime;</i> = cocon,
+waaruit het volwassen dier te voorschijn is gekomen. (Alles nat.
+gr.)</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5318">
+<h5>Orde Vliesvleugeligen.</h5>
+<p class="firstpar">Bovenlip en bovenkaken niet verlengd (bl. <a href="#pb131" class="pageref">131</a>), de laatsten tot bijten ingericht.
+Onderkaken en onderlip in de lengte gegroeid, bij sommige soorten
+een&rsquo; soort van snuit vormend, geschikt om honig uit de bloesems
+te zuigen (<a href="#fig135">fig. 135</a>). Zijn deze laatstbedoelde
+monddeelen minder sterk verlengd, dan kunnen zij in ieder geval dienen
+voor &rsquo;t oplikken van lichaamssappen uit aangebeten dieren
+(mieren) of uit plantendeelen (wespen). De bovenkaken dienen om te
+bijten: &rsquo;t zij om houtdeelen stuk te maken, die voor &rsquo;t
+bouwen der nesten worden gebruikt (wespen), &rsquo;t zij om eene
+opening te maken in dieren of plantendeelen, waaruit zij daarna vocht
+oplikken (mieren, wespen), &rsquo;t zij om bloemdeelen door te bijten,
+om aldus bij de honigbakjes te komen (brombijen).&mdash;Vleugels alle
+vier vliezig, met weinig of zeer weinig
+nerven.&mdash;Gedaanteverwisseling volkomen (bl. <a href="#pb134"
+class="pageref">134</a>). Larven bij vele famili&euml;n madevormig, bij
+de bladwespen rupsvormig (bastaardrupsen).</p>
+<div class="figure floatRight xd20e5333width" id="fig135"><img src="images/fig135.jpg" alt="Fig. 135. Kop van de werkbij." width="226"
+height="351">
+<p class="figureHead">Fig. 135. Kop van de werkbij.</p>
+<p class="firstpar"><i>o</i> = samengesteld oog; <i>o&prime;</i> =
+enkelvoudig oogje: <i>sp</i> = spriet <i>bl</i> = bovenlip; <i>bk</i> =
+bovenkaak; <i>ok</i> = onderkaak; <i>tg</i> = tong (benedeneinde van de
+in de lengte gegroeide onderlip); <i>ol-t</i> = onderlipstaster. (Zeer
+vergroot.)</p>
+</div>
+<p>Het wijfje bezit eene legboor, die van zeer verschillenden bouw kan
+zijn, en die bij onderscheiden soorten (graafwespen) niet slechts
+<span class="pagenum">[<a id="pb149" href="#pb149" name="pb149">149</a>]</span>voor het eierleggen maar ook voor verdediging
+dient; bij andere soorten dient zij slechts voor &rsquo;t laatsbedoelde
+werk, en vindt het eierleggen plaats door de anale opening (bijen,
+wespen). De tot steekorgaan vervormde legboor wordt
+&ldquo;<i>angel</i>&rdquo; genoemd.&mdash;De bij andere insekten in
+&rsquo;t achterlijf aanwezige klieren, welke eene kleverige
+zelfstandigheid afscheiden, die tot vasthechting der eieren aan
+bladeren, enz. dient, zijn bij de angeldragende vliesvleugeligen tot
+giftklieren vervormd.</p>
+<p>Vele vliesvleugeligen (alle graaf-, sluip-, gal-, bladwespen, ook
+vele soorten van bijen en wespen) leven alleen; anderen (alle mieren,
+vele bijen en wespen) vormen <i>staten</i>, welke soms uit duizenden
+individu&rsquo;s bestaan. In deze staten grijpt altijd eene verdeeling
+van den arbeid plaats in zoover, dat men naast de mannelijke en
+vrouwelijke <i>voortplantingsdieren</i>, die uitsluitend voor de
+voortplanting dienen, steeds onvruchtbare <i>werkdieren</i> of
+<i>arbeidsters</i> vindt: vrouwelijke individu&rsquo;s met
+voortplantingsorganen, die niet tot volkomen ontwikkeling zijn geraakt.
+Deze arbeidsters bouwen de woningen, kweeken de larven op en verdedigen
+den staat tegen den aanval van vreemde dieren; zij zijn dan ook in veel
+grooter aantal in elken staat aanwezig dan de
+voortplantingsindividu&rsquo;s.&mdash;</p>
+<p><i>Familie der bijen.</i> Zeer verlengde ondertong kaken en
+onderlip, waarmee honig uit de bloemen wordt gezogen. Lichaam plomper
+en meer behaard dan dat van de wespen. De pootlooze larven worden met
+stuifmeel of met een mengsel van stuifmeel en honig gevoed. Voor
+&rsquo;t vasthouden van het in de bloesems verzamelde stuifmeel dienen
+o. a. bij honigbijen en hommels de zeer verbreede scheenen der
+achterpooten en het <span class="pagenum">[<a id="pb150" href="#pb150"
+name="pb150">150</a>]</span>eerste, bijzonder groote, lid van den voet
+dezer ledematen; vele andere bijen dragen aan den onderkant van het
+achterlijf stuifmeel mee.&mdash;De in staten levende bijen maken hare
+nesten van was (dat aan de buikzijde van de werkbijen in <span class="corr" id="xd20e5390" title="Bron: schilvers">schilfers</span> zich
+afscheidt), van zandkorrels, hout of deelen van bladeren.</p>
+<p>Bij de bestuiving van vele gewassen spelen de bijen eene gewichtige
+rol. Zie hierover het deeltje over Plantkunde.</p>
+<p>De honigbij zal elders uitvoeriger worden behandeld.&mdash;</p>
+<p><i>Familie der wespen.</i> Monddeelen als bij de bijen. Ook
+angeldragend. Slank, weinig of niet behaard. Voorvleugels in den
+rusttoestand overlangs opgevouwen.</p>
+<div class="figure xd20e5402width"><img src="images/fig136.jpg" alt="Fig. 136. Paardenwesp. (Nat. gr.)" width="360" height="431">
+<p class="figureHead">Fig. 136. Paardenwesp. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>De in staten levende wespen maken hare nesten uit eene soort van
+papier, hetwelk zij bereiden door hout- of bastdeelen fijn te kauwen.
+De werkwespen zoowel als de mannetjes sterven tegen den winter; alleen
+de bevruchte koninginnen overwinteren, en wel onder mos, in holle
+boomen en op andere verscholen plaatsen. In &rsquo;t voorjaar begint
+iedere koningin met den bouw van een nest; tevens legt zij eieren en
+voedt zij de larven. Eerst later in &rsquo;t jaar wordt zij bij den
+nestbouw en bij het voederen der larven bijgestaan door de intusschen
+uitgekomen werkwespen. (Bij de bijen overwinteren ook de arbeidsters,
+en sterven tegen den winter alleen de mannetjes).</p>
+<div class="figure xd20e5410width" id="fig137"><img src="images/fig137.jpg" alt="Fig. 137." width="720" height="369">
+<p class="figureHead">Fig. 137.</p>
+<p class="firstpar">Links: twee exemplaren van den rood en zwart
+gekleurden rupsendooder, het eene bezig eene rups te begraven. Rechts:
+een zwart en gele snuittordooder. (Alles nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>Vele wespen maken hare nesten in den grond; de landbouwer
+<span class="pagenum">[<a id="pb151" href="#pb151" name="pb151">151</a>]</span>loopt kans, dat hij zulke nesten bij &rsquo;t
+ploegen vernielt en dat hij <span class="pagenum">[<a id="pb152" href="#pb152" name="pb152">152</a>]</span>en zijn paard dan door honderden
+wespen worden aangevallen. Vele wespensteken tegelijk kunnen doodelijk
+werken. (Middelen: afkoelende stoffen als geschaafde wortels of appels,
+koolbladeren;&mdash;inwrijven met salmiak;&mdash;een compres met
+loodazijn).&mdash;</p>
+<p><i>Familie graafwespen.</i> Sommige soorten lijken zeer veel op
+gewone wespen; maar zij hebben de voorvleugels niet overlangs
+samengevouwen. De graafwespen vormen geene staten. Het wijfje graaft
+een gat in den grond, waarin zij een ei legt. Daarbij begraaft zij een
+insekt, &rsquo;t welk tot voeding dient voor de te voorschijn komende
+larve. Opdat het te begraven insekt geen weerstand biede, maar ook niet
+in rotting overga, brengt de graafwesp het vooraf in een&rsquo;
+toestand, waarin het geene willekeurige bewegingen kan uitvoeren. Tot
+dit doel steken de meeste soorten het gevangen insekt met den angel in
+&rsquo;t lichaam en verwonden daarbij de zenuwknoopen (zie bl. <a href="#pb129" class="pageref">129</a>); daardoor wordt het wel niet gedood,
+maar toch zoo goed als onbewegelijk.&mdash;Sommige graafwespen begraven
+rupsen (de <i>rupsendooder</i>), anderen snuittorren (de
+<i>snuittordooder</i>), weer anderen vliegen (de <i>vliegendooder</i>).
+Dat aldus vele soorten nuttig zijn, behoeft geen nader betoog (<a href="#fig137">fig. 137</a>).&mdash;</p>
+<p><i>Familie mieren.</i> Zeer groote bovenkaken; onderkaken en
+onderlip niet snuitvormig verlengd. Arbeidsters ongevleugeld; de
+mannetjes en vruchtbare wijfjes hebben vleugels. Achterlijf met het
+borststuk verbonden door een steeltje. Alle vrouwelijke mieren, ook de
+arbeidsters, hebben giftklieren; sommige soorten hebben een&rsquo;
+angel en steken op de wijze der bijen en wespen. Andere soorten echter
+missen den angel (bijv. de roode boschmier); deze bijten den vijand met
+de bovenkaken eene opening in de huid, krommen vervolgens het
+achterlijf en spuiten het vergift in de wonde.</p>
+<p>Alle soorten van mieren vormen staten. Gedurende &rsquo;t grootste
+gedeelte des jaars vindt men in een mierennest slechts arbeidsters,
+larven en poppen; de voortplantingsdieren verschijnen in den zomer, en
+zijn v&oacute;&oacute;r de intrede van het koude jaargetijde weer
+verdwenen. Op een&rsquo; zonnigen dag vliegen zij in grooten getale
+uit. De bevruchte wijfjes laten zich op den bodem vallen en verliezen
+de vleugels, &rsquo;t zij dat zij ze zich zelven uittrekken of dat zij
+haar <span class="pagenum">[<a id="pb153" href="#pb153" name="pb153">153</a>]</span>worden uitgetrokken door de arbeidsters, welke
+hen naar haar nest meenemen, waar het eierleggen begint. De poppen van
+vele soorten zijn in eene cocon besloten; deze ingesponnen poppen
+worden dikwijls onder den naam van &ldquo;miereneieren&rdquo; als
+vogelvoer gebruikt.&mdash;De mierennesten bestaan uit dennenaalden of
+kleine takjes (roode boschmier), of zij worden in het inwendige van
+boomstammen (houtmieren) of in den grond (weidemier) aangelegd.</p>
+<p>Door het omwoelen van den bodem worden sommige soorten schadelijk;
+andere soorten echter doen nut door het dooden van rupsen en andere
+schadelijke insekten. De mieren houden veel van allerlei zoete stoffen;
+vooral likken zij gaarne het zoete vocht op, dat de bladluizen uit hare
+aarsopening afscheiden. Zij strijken de bladluizen met hare sprieten
+over het achterlijf om de afzondering van dit vocht te bevorderen. Het
+gebeurt zelfs dat de mieren ze naar plantendeelen overbrengen, waar ze
+het best gedijen en dat zij ze, telkens wanneer deze plantendeelen
+uitgezogen zijn en beginnen te verslappen, weer naar andere
+plantendeelen transporteeren. Soms houden zij de bladluizen in
+onderaardsche nesten, waar deze aan plan ten wortels zuigen.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5452width"><img src="images/fig138.jpg" alt="Fig. 138." width="538" height="217">
+<p class="figureHead">Fig. 138.</p>
+<p class="firstpar">De sluipwesp <i>Microgaster glomeratus</i>;
+<i>A</i> = eene koolrups, waaruit de larven te voorschijn komen;
+<i>B</i> = hoopje cocons; een paar larven hebben zich nog niet
+ingesponnen; <i>C</i> = volwassen wesp. (A en B iets, C veel
+vergroot.)</p>
+</div>
+<p><i>Familie sluipwespen.</i> De sluipwespen leggen hare eieren in
+larven of poppen van insekten; hare larven leven daar van het
+reservevoedsel, &rsquo;t welk deze in haar lichaam hebben opgehoopt
+(zie bl. <a href="#pb136" class="pageref">136</a>); <span class="pagenum">[<a id="pb154" href="#pb154" name="pb154">154</a>]</span>eerst wanneer zij bijkans volwassen zijn en op
+&rsquo;t punt van te verpoppen, verlaten zij het insekt, waarin zij
+huisden,&mdash;of wel zij verpoppen binnen dit insekt en komen later
+als volwassen sluipwesp naar buiten. In ieder geval veroorzaken zij den
+dood van het door hen bewoonde insekt.&mdash;Van sommige soorten leeft
+&eacute;&eacute;ne larve, van anderen verscheiden larven in
+&eacute;&eacute;ne insektenlarve of &eacute;&eacute;ne pop. Fig. 138, A
+geeft eene afbeelding van eene koolrups, waaruit eene menigte
+sluipwesplarven naar buiten kruipen, die buiten de rups zich in eene
+geelachtige cocon inspinnen. De sluipwesp, welke daaruit later te
+voorschijn komt, is in C afgebeeld.&mdash;Eene sluipwespsoort kan
+slechts d&agrave;n zich sterk vermeerderen, wanneer het insekt, waarin
+zij woekert, in groot getal aanwezig is. Sluipwespen kunnen er dus niet
+veel toe bijdragen, eene insektenplaag te voorkomen, maar w&egrave;l om
+haar te doen ophouden.&mdash;</p>
+<p><i>Familie bladwespen.</i> Lichaamsbouw gedrongen; het nooit zeer
+lange achterlijf begint niet, als bij de tot dusver behandelde
+vliesvleugeligen, met een smal gedeelte: het &ldquo;dunne
+middeltje&rdquo; der wespen ontbreekt. De legboor, die als zij niet
+wordt gebruikt, in het achterlijf is ingetrokken, heeft den vorm van
+eene zaag; zij dient om a. h. w. putjes in bladeren of andere
+plantendeelen te zagen, in welke de eieren worden gelegd. De larven
+zijn &ldquo;bastaardrupsen&rdquo; (zie bl. <a href="#pb138" class="pageref">138</a>); deze dieren, die als gewone rupsen bladeren eten,
+buigen in rust gaarne haar lichaam <span class="corr" id="xd20e5486"
+title="Bron: Cvormig">C-vormig</span> in&eacute;&eacute;n; sommigen
+heffen, als zij worden verontrust, plotseling haar achterlijf omhoog en
+buigen het over den kop heen naar voren.&mdash;Als de bastaardrupsen
+volwassen zijn, spinnen zij zich, &rsquo;t zij aan de planten, waarop
+zij leefden, &rsquo;t zij in den grond, eene ovale
+cocon.&mdash;Voorbeelden: knollenbladwesp, bessenbladwesp (<a href="#fig124">fig. 124</a>), dennenbladwesp.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5492">
+<h5>Orde Vlinders of Schubvleugeligen.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e5496width" id="fig139"><img src="images/fig139.gif" alt="Fig. 139." width="291" height="183">
+<p class="figureHead">Fig. 139.</p>
+<p class="firstpar">&rsquo;t Lichaam van een&rsquo; vlinder, van
+terzijde gezien, <i>f</i> = kop; <i>a</i> = (gekamde) spriet; <i>h</i>
+= oog; <i>g</i> = roltong, aan weerszijden waarvan men de omhoog
+stekende onderliptasters <i>h</i> ziet; <i>k</i> = borststuk: <i>p</i>
+<i>q</i> <i>r</i> <i>s</i> = poot; <i>n</i> = achterlijf.</p>
+</div>
+<p>Monddeelen zuigend. Terwijl de verdere kaken zeer klein zijn
+gebleven, zijn de twee onderkaken zeer in de lengte gegroeid en vormen
+deze met elkaar eene spiraalvormig in&eacute;&eacute;nrolbare buis, die
+&ldquo;roltong&rdquo; wordt genoemd (<a href="#fig139">fig. 139</a>,
+<i>g</i>), en waarmee honig uit de bloesems <span class="pagenum">[<a id="pb155" href="#pb155" name="pb155">155</a>]</span>wordt opgenomen (<a href="#fig140">fig.
+140</a>). De vleugels zijn alle vier vliezig en met eigenaardige
+schubbetjes (<a href="#fig141">fig. 141</a>), bezet, die oorzaak zijn
+van de soms zeer sprekende, soms meer doffe
+kleuren.&mdash;Gedaanteverwisseling volkomen (bl. <a href="#pb134"
+class="pageref">134</a>). De larven zijn rupsen (zie bl. <a href="#pb137" class="pageref">137</a>), de poppen zijn bedekt (bl. <a href="#pb138" class="pageref">138</a>).&mdash;</p>
+<p><i>Familie dagvlinders</i> (<a href="#fig119">fig. 119</a>). Lichaam
+slank en dun. Vleugels breed, in den rusttoestand omhoog geslagen,
+zoodat hunne rugvlakten tegen elkaar komen. Sprieten aan hun uiteinde
+knotsvormig verdikt.&mdash;De rupsen van de meeste soorten zijn weinig
+behaard; enkele met harde dorentjes bekleed.&mdash;Poppen naakt,
+hoekig.&mdash;Voorbeelden: Koolwitjes (<a href="#fig119">fig. 119</a>),
+koninginnepage, dagpauwoog.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5573width" id="fig140"><img src="images/fig140.jpg" alt="Fig. 140. Een avondvlinder, met uitgestoken roltong. (Nat. gr.)"
+width="309" height="337">
+<p class="figureHead">Fig. 140. Een avondvlinder, met uitgestoken
+roltong. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e5578width" id="fig141"><img src="images/fig141.jpg" alt="Fig. 141. Schubbekleeding van een&rsquo; vlindervleugel. (Veel vergr.)"
+width="211" height="183">
+<p class="figureHead">Fig. 141. Schubbekleeding van een&rsquo;
+vlindervleugel. (Veel vergr.)</p>
+</div>
+<p><i>Familie pijlstaartvlinders</i> of <i>avondvlinders</i> (<a href="#fig140">fig. 140</a>). Lichaam <span class="pagenum">[<a id="pb156"
+href="#pb156" name="pb156">156</a>]</span>forsch maar niet plomp.
+Vleugels lang en smal.&mdash;Rupsen onbehaard, doorgaans een horen op
+het laatste lid van &rsquo;t achterlijf &ldquo;pijlstaartrupsen&rdquo;,
+<a href="#fig114">fig. 114</a>).&mdash;Verpopping in den grond; geene
+cocon. Voorbeelden: dennenpijlstaart, doodshoofduil.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5598width" id="fig142"><img src="images/fig142.jpg" alt="Fig. 142. De ringelrups." width="425" height="396">
+<p class="figureHead">Fig. 142. De ringelrups.</p>
+<p class="firstpar">Links boven: mannetje; rechts boven: wijfje;
+<span class="corr" id="xd20e5603" title="Bron: bene-neden">beneden</span>: eieren, rups en pop in cocon. (Alles
+nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><i>Familie spinners</i> (<a href="#fig142">fig. 142</a>, 120).
+Plomp, zeer behaard. Sprieten bij de mannetjes van kamvormige
+aanhangselen voorzien; bij de wijfjes ontbreken deze aanhangselen of
+zij zijn klein. Hoewel de vleugels bij de meeste soorten vrij groot
+zijn, vliegen alleen de mannetjes flink. De wijfjes verwijderen zich
+doorgaans niet ver van de plaats, waar zij uit de pop zijn gekomen. Zij
+leggen dus de eieren dicht bij elkaar: veelal in hoopen tegen
+boomstammen aan of in reten van de schors, de ringelrupsvlinder in
+een&rsquo; ring rondom een twijgje (<a href="#fig142">fig.
+142</a>).&mdash;De rupsen, die bij vele soorten behaard zijn, leven dus
+in den aanvang in elkaars nabijheid; dikwijls spinnen zij een nest,
+<span class="pagenum">[<a id="pb157" href="#pb157" name="pb157">157</a>]</span>waarin zij &ograve;f altijd (processierups)
+&ograve;f gedurende het eerste gedeelte van haar leven (ringelrups,
+bastaardsatijnvlinder) blijven.&mdash;De rupsen van de meeste soorten
+spinnen eene cocon, waarbinnen zij verpoppen (zijderups, ringelrups,
+bastaardsatijnvlinder); anderen spinnen slechts een weefsel van draden,
+tusschen welke de pop duidelijk zichtbaar is (nonvlinder, plakker).
+Voor hout- en ooftboomteelt zijn vele soorten schadelijk, voor den
+akkerbouw geen enkele soort.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5620width" id="fig143"><img src="images/fig143.jpg" alt="Fig. 143. Gedaanteverwisseling van eene aardrups. (Nat. gr.)" width="505" height="350">
+<p class="figureHead">Fig. 143. Gedaanteverwisseling van eene aardrups.
+(Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><i>Familie uilen</i> (<a href="#fig143">fig. 143</a>). Een stevig,
+maar slank, glad behaard lichaam. Vleugels flink ontwikkeld, vooral de
+voorvleugels niet bijzonder breed. De uilen vliegen snel, dikwijls over
+dag, hoewel zij slechts bij nacht hare eieren leggen; verreweg de
+meeste soorten doen dit aan kruidachtige gewassen, en zij leggen
+meestal ieder eitje afzonderlijk.&mdash;Rupsen gewoonlijk onbehaard.
+Poppen doorgaans in den grond; geene cocon.&mdash;Vele soorten zijn
+voor den akkerbouw en den tuinbouw schadelijk (kooluil, grasrups,
+aardrups, gammarups), slechts enkele nadeelig voor de houtteelt
+(gestreepte dennenrups).&mdash; <span class="pagenum">[<a id="pb158"
+href="#pb158" name="pb158">158</a>]</span></p>
+<p><i>Familie spanrupsvlinders</i> (<a href="#fig144">fig. 144</a>).
+Vlinders slank en dun van lijf, met groote, breede vleugels. Veelal
+traag. Van enkele soorten hebben de wijfjes geene (<a href="#fig144">fig. 144</a>, <i>b</i>) of slechts zeer kleine, voor &rsquo;t
+vliegen onbruikbare vleugels. Gelijken op dagvlinders; maar nooit
+knotsvormige sprieten.&mdash;De rupsen zijn &ldquo;spanrupsen&rdquo;
+(zie bl. <a href="#pb138" class="pageref">138</a>). Tot deze familie
+behooren de bessenspanrups en de voor de ooftboomteelt zoo schadelijke
+wintervlinders (<a href="#fig144">fig. 144</a>).&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5653width" id="fig144"><img src="images/fig144.jpg" alt="Fig. 144." width="211" height="429">
+<p class="figureHead">Fig. 144.</p>
+<p class="firstpar">De groote wintervlinder: a = mannetje; b = wijfje;
+c = rups. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<div class="figure xd20e5660width" id="fig145"><img src="images/fig145.jpg" alt="Fig. 145. De &ldquo;worm&rdquo; in de pruimen. (Nat. gr.)" width="217"
+height="331">
+<p class="figureHead">Fig. 145. De &ldquo;worm&rdquo; in de pruimen.
+(Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><i>Familie bladrollers</i> (<a href="#fig145">fig. 145</a>). Kleine
+vlindertjes met goed ontwikkelde vleugels. De rupsen leven in
+in&eacute;&eacute;ngerolde bladeren (van d&aacute;&aacute;r de naam!),
+in &rsquo;t inwendige van vruchten (de rups in de
+&ldquo;wormstekige&rdquo; <span class="pagenum">[<a id="pb159" href="#pb159" name="pb159">159</a>]</span>appelen en die in de
+&ldquo;wormstekige&rdquo; pruimen) of van twijgen
+(dennenlotrups).&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5674width" id="fig146"><img src="images/fig146.jpg" alt="Fig. 146." width="254" height="385">
+<p class="figureHead">Fig. 146.</p>
+<p class="firstpar"><i>a</i>, <i>b</i> = twee soorten van kleermotten;
+<i>d</i> = de rups van <i>b</i>; <i>c</i> = dezelfde, besloten in haren
+uit wolhaartjes vervaardigden zak. (Alles vergroot.)</p>
+</div>
+<p><i>Familie motten</i> (<a href="#fig146">fig. 146</a>). Zeer kleine
+vlindertjes met zeer smalle vleugeltjes, door een&rsquo; franjezoom
+omgeven. Sommige soorten voeden zich met bladeren
+(&ldquo;spinselmotten&rdquo; in appelboomen en meidorens); anderen
+leven van gezolderd graan (korenmot); weer anderen van haren (kleer- en
+tapijtmotten) en andere doode zelfstandigheden.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5701">
+<h5>Orde Halfvleugeligen.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatLeft xd20e5705width"><img src="images/fig147.gif" alt="Fig. 147." width="175" height="294">
+<p class="figureHead">Fig<span class="corr" id="xd20e5708" title="Niet in bron">.</span> 147.</p>
+<p class="firstpar">Monddeelen van eene wants: <i>b.l.</i> = bovenlip;
+<i>b.k.</i> = bovenkaken; <i>o.k.</i> = onderkaken; <i>o.l.</i>=
+onderlip. (Zeer vergroot.)</p>
+</div>
+<p>De monddeelen zijn tot steken en zuigen ingericht; zij vormen alles
+te zamen een&rsquo; zuigsnuit. Deze (fig. 147) bestaat uit een&rsquo;
+geleden koker (onderlip), waarbinnen twee paar stekels gelegen zijn (de
+bovenkaken en de onderkaken), die aan hun uiteinde van tandjes zijn
+voorzien, met behulp van welke een gaatje in een plantendeel of in de
+huid van een insekt wordt gemaakt. Ook de bovenlip is in de lengte
+gegroeid.&mdash;Bij vele soorten van halfvleugeligen (land- en
+waterwantsen) zijn de voorvleugels voor een gedeelte leerachtig en
+taai, terwijl de buitenrand ervan evenals de achtervleugels vliezig is
+(<a href="#fig148">fig. 148</a>). Bij andere soorten (gevleugelde
+bladluizen, <a href="#fig149">fig. 149</a>) zijn voor- en
+achtervleugels beiden vliezig en van weinig nerven voorzien. Sommige
+soorten (weegluis, ongevleugelde bladluizen) hebben in &rsquo;t geheel
+geene vleugels.&mdash;Gedaanteverwisseling onvolkomen (bl. <a href="#pb134" class="pageref">134</a>).</p>
+<p>Tot de halfvleugeligen behooren o. a. de <i>weegluis</i>, de
+<i>frambozenwants</i> (die op kersen, aalbessen, frambozen leeft en aan
+deze vruchten <span class="pagenum">[<a id="pb160" href="#pb160" name="pb160">160</a>]</span>haren afschuwelijken reuk meedeelt),
+verschillende soorten van <i>waterwantsen</i> (als de waterschorpioen,
+het bootsmannetje en de waterloopers); eindelijk de <i>bladluizen</i>
+en de <i>schildluizen</i>.&mdash;</p>
+<div class="figure floatRight xd20e5758width" id="fig148"><img src="images/fig147.gif" alt="Fig. 148. Voor- en achtervleugel van de frambozenwants. (Iets vergr.)"
+width="175" height="294">
+<p class="figureHead">Fig. 148. Voor- en achtervleugel van de
+frambozenwants. (Iets vergr.)</p>
+</div>
+<p>De <i>bladluizen</i> (<a href="#fig149">fig. 149</a>) hebben lange
+sprieten, dunne pooten en een&rsquo; langen, dunnen zuigsnuit. Bij de
+zelfde soort vindt men gevleugelde en ongevleugelde exemplaren. In den
+herfst zijn er mannelijke en vrouwelijke dieren; de laatsten leggen
+v&oacute;&oacute;r den winter de eieren, welke bestemd zijn om te
+overwinteren. De bladluizen, die in &rsquo;t volgende voorjaar uit deze
+eieren te voorschijn komen, zijn allen wijfjes, die echter zonder
+voorafgaande bevruchting jongen ter wereld brengen, welke reeds
+dadelijk na de geboorte de kiemen van eene nieuwe generatie in zich
+bevatten. Het aantal jongen, door &eacute;&eacute;n wijfje ter wereld
+gebracht, en het aantal in &eacute;&eacute;n jaar elkander opvolgende
+geslachten is bij verschillende soorten zeer ongelijk. Er zijn soorten,
+bij welke een wijfje 80 tot 100 jongen voortbrengt, terwijl per jaar 9
+tot 12 of meer generati&euml;n elkaar opvolgen. In den herfst zijn er
+weer mannetjes en eierleggende wijfjes.&mdash;Daar de bladluizen
+gedurende haar gansche leven plantensappen zuigen, kunnen zij door haar
+buitengewoon sterk voortplantingsvermogen zeer schadelijk worden.
+Terwijl zij uit stengels en bladeren de sappen opzuigen, welke deze
+anders zelven voor den groei en de bloem- en vruchtvorming zouden
+hebben gebruikt, brengen zij hare jongen voort, die in de <span class="corr" id="xd20e5770" title="Bron: onmiddelijke">onmiddellijke</span>
+nabijheid der moeder den zuigsnuit in het zelfde plantendeel inboren,
+en spoedig zelven beginnen zich voort te planten. Op deze wijze
+ontstaan bladluiskoloni&euml;n, die dikwijls uit honderden <span class="pagenum">[<a id="pb161" href="#pb161" name="pb161">161</a>]</span>stuks bestaan. Een op deze wijze aangetast
+plantendeel schrompelt in&eacute;&eacute;n; maar nu zouden ook de
+daarop zittende bladluizen sterven; v&oacute;&oacute;r &rsquo;t echter
+zoover is gekomen, zijn verscheiden exemplaren verhuisd. De derde
+generatie nl. bestaat gewoonlijk niet alleen uit ongevleugelde
+bladluizen, maar ten deele ook uit exemplaren, die na eenige
+vervellingen te hebben doorloopen, vleugels hebben gekregen; deze
+vliegen weg, zetten zich op eene andere plant neer en worden daar de
+stammoeders van nieuwe koloni&euml;n. Ook latere generati&euml;n
+bestaan deels uit gevleugelde, deels uit ongevleugelde
+exemplaren.&mdash;Zoowel doordat de bladluizen vele vijanden hebben
+(spreeuwen, musschen, grasmusschen, enz., lievenheersbeestjes en hunne
+larven, gaasvlieglarven, zweegvlieglarven), als doordat zij door wind
+en regen soms in massa&rsquo;s gedood worden, komen zij slechts nu en
+dan, bepaaldelijk in droge zomers, in z&oacute;&oacute; groote scharen
+voor, dat zij de door haar bewoonde gewassen zoodanig beschadigen, dat
+de oogst er erg onder lijdt. Niet slechts door saponttrekking schaden
+zij den planten; ook doordat zij uit de aarsopening eene
+suikerhoudende, klevende vloeistof (&ldquo;honigdauw&rdquo;) van zich
+geven, welke, als zij in kleine druppels op bladeren neervalt, een
+gedeelte van de huidmondjes der bladeren sluit en aldus de werkzaamheid
+van deze vermindert. Ook hechten zich op de met honigdauw bedekte
+plantendeelen gemakkelijk sporen van zwammen vast, welke door de lucht
+werden voortbewogen; zoo kan de honigdauw de voorlooper zijn van
+&ldquo;roetdauw&rdquo;, &ldquo;het zwart&rdquo; en van andere door
+zwammen veroorzaakte plantenziekten.&mdash;</p>
+<div class="figure floatRight xd20e5776width" id="fig149"><img src="images/fig149.jpg" alt="Fig. 149. Eene gevleugelde en eene ongevleugelde erwtenbladluis. (Zeer vergr.)"
+width="373" height="190">
+<p class="figureHead">Fig. 149. Eene gevleugelde en eene ongevleugelde
+erwtenbladluis. (Zeer vergr.)</p>
+</div>
+<p>De <i>schildluizen</i> zijn alleen in hare eerste jeugd in het bezit
+van <span class="pagenum">[<a id="pb162" href="#pb162" name="pb162">162</a>]</span>pootjes, en dus in staat zich te verplaatsen.
+Weldra zuigen de larfjes zich met haren snuit aan een&rsquo; twijg,
+een&rsquo; tak of een&rsquo; stam, bij uitzondering ook wel aan een
+blad of eene vrucht, vast. Dan ondergaan zij eene vervelling, waarbij
+zij hare pooten verliezen; ook wordt doorgaans haar lichaam aan den
+rugkant met een schild bedekt, dat bij sommige soorten als eene
+vervorming van de huid moet worden beschouwd, bij de meeste soorten
+echter uit eene waslaag bestaat, welke de huid afzondert. Het mannetje
+ontwikkelt zich onder zoo&rsquo;n schild tot een van pooten en meestal
+ook van &eacute;&eacute;n paar vleugels voorzien diertje, dat zich in
+den volwassen staat over grootere of kleinere afstanden voortbeweegt.
+Het wijfje blijft haar geheele leven lang pootloos en onder het schild
+verscholen; als het gestorven is, blijft het schild de eieren bedekken,
+waardoor deze tegen winterkoude en regen beschut zijn. De mannetjes
+zijn veel kleiner dan de wijfjes. Voor den eigenlijken landbouw hebben
+de schildluizen geen beteekenis, maar op houtachtige gewassen en
+struiken (ooftboomen, wijnstok) vindt men vele schadelijke soorten.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5787">
+<h5>Orde Blaaspooten.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e5791width"><img src="images/fig150.jpg" alt="Fig. 150. De graanblaaspoot. (Zeer sterk vergr.)" width="72" height="246">
+<p class="figureHead">Fig. 150. De graanblaaspoot. (Zeer sterk
+vergr.)</p>
+</div>
+<p>Zeer kleine insekten met een&rsquo; eigenaardigen kaaktoestel,
+waarmee zij de opperhuid van bladeren en bloemdeelen verwonden en deze
+deelen tevens uitzuigen.&mdash;De vier smalle vleugels hebben lange
+franje aan de randen; de voorvleugels zijn harder dan de
+achtervleugels. De uiteinden der pootjes dragen geene klauwen, maar
+blaasjes, die als zuignappen dienst doen.&mdash;Gedaanteverwisseling
+onvolkomen (bl. <a href="#pb134" class="pageref">134</a>).&mdash;In
+sommige jaren vermeerdert zich de eene of andere soort zeer sterk; dan
+vliegen zij&mdash;vooral op zeer warme dagen&mdash;in grooten getale in
+zwermen rond.&mdash;Verschillende soorten zijn er bekend, die aan
+graanbloesems, aan jonge boonenplanten, aan vlasplanten, enz.
+schadelijk zijn. <span class="pagenum">[<a id="pb163" href="#pb163"
+name="pb163">163</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5801">
+<h5>Orde Tweevleugeligen.</h5>
+<p class="firstpar">Monddeelen in de lengte gegroeid, &ograve;f alleen
+tot zuigen (kamervlieg, vleeschvlieg, horzels, parasietvliegen)
+&ograve;f tot steken en zuigen (steekmuggen, dazen)
+ingericht.&mdash;Alleen de voorvleugels zijn ontwikkeld, de
+achtervleugels zijn gewoonlijk door een paar kleine, kolfvormige
+lichaampjes vervangen (<a href="#fig151">fig.
+151</a>).&mdash;Gedaanteverwisseling volkomen (bl. <a href="#pb134"
+class="pageref">134</a>). Larven altijd pootloos; de meesten hebben
+geen&rsquo; duidelijk zichtbaren kop (maden); maar de kopdragende
+larven van de insekten dezer orde hebben bijtende monddeelen. Deze
+laatsten veranderen in bedekte poppen (bl. <a href="#pb138" class="pageref">138</a>); de koplooze maden verpoppen binnen hare eigen
+larvenhuid.</p>
+<div class="figure xd20e5816width" id="fig151"><img src="images/fig151.jpg" alt="Fig. 151." width="557" height="319">
+<p class="figureHead">Fig. 151.</p>
+<p class="firstpar">De langpootmug: Boven rechts de vrouwelijke, boven
+links de mannelijke vlieg. Daaronder made (&ldquo;emelt&rdquo;) en pop.
+(Alles nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><i>Familie der muggen</i> (<a href="#fig151">fig. 151</a>). Lange,
+dunne sprieten; lange, dunne pooten; lichaam slank en dun. Van sommige
+soorten (<i>steekmuggen</i>, <i>krieuwelmugjes</i>) steken de wijfjes
+mensch en vee; de mannetjes zuigen geen bloed maar slechts dauw of
+andere druppeltjes vocht, welke zich op planten bevinden. Van andere
+soorten steken noch <span class="pagenum">[<a id="pb164" href="#pb164"
+name="pb164">164</a>]</span>de wijfjes noch de mannetjes
+(<i>galmuggen</i>, <i>langpootmuggen</i>). Van de zoo lastige steek- en
+krieuwelmuggen leven de larven in stilstaand water; vandaar dat zij in
+vochtige jaren en in laaggelegen, slecht afwaterende streken &rsquo;t
+meest voorkomen.&mdash;Van de langpootmuggen leven de grauwe larven
+(&ldquo;emelten&rdquo; of &ldquo;grauwe wormen&rdquo;) &ograve;f in
+halfvergane organische stoffen &ograve;f op bouw- en weiland, van de
+wortels van grassen en granen. De soorten, welke &rsquo;t laatste doen,
+zijn schadelijk (<a href="#fig151">fig. 151</a>.)&mdash;Galmuggen zijn
+klein, de meeste soorten slechts 1 &agrave; 3 mM. lang; de vleugels
+zijn vrij breed, behaard, de pooten en sprieten lang; de laatsten
+bestaan uit een zeer groot aantal leedjes, die op hun midden behaard
+zijn. Het wijfje heeft eene legboor, waarmee zij hare eitjes in
+plantendeelen legt. Doorgaans ontstaat op de plaats, waar het eitje
+gelegd is, eene opzwelling van het plantendeel: soms een ware gal
+(beukengalmug), soms eene zeer kleine opzwelling, gepaard met
+abnormalen groei der aangrenzende deelen. Tot de schadelijke galmuggen
+behooren o. a. de gele tarwegalmug, de Hessische mug, de erwten- en de
+koolzaadgalmug.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e5848width"><img src="images/fig152.jpg" alt="Fig. 152." width="541" height="161">
+<p class="figureHead">Fig. 152.</p>
+<p class="firstpar">Links: goudoogdaas; daaronder de larve van de
+runderdaas, die aan den rechterkant is afgebeeld. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>De <i>familie der dazen</i> of <i>bremsen</i> bestaat uit groote of
+middelmatig groote vliegen met een stevig gebouwd lichaam, een&rsquo;
+flink gebouwden kop, een plat achterlijf en stevige pooten. De wijfjes
+zuigen bloed en worden door hare steken lastig voor mensch en dier. De
+larven leven in den grond en zijn onschadelijk.&mdash;Paardendaas,
+runderdaas, regendaas, goudoogdaas.&mdash;</p>
+<p>De <i>familie der roofvliegen</i> zijn meer slank en dun dan de
+dazen, <span class="pagenum">[<a id="pb165" href="#pb165" name="pb165">165</a>]</span>met welke zij overigens den stevigen bouw en de
+flinke pooten gemeen hebben. Zij dooden vele insekten, die zij
+uitzuigen; den mensch en de huisdieren laten zij met rust.&mdash;</p>
+<p><i>Familie zweefvliegen.</i> Stevig gebouwd, vrij breed. Meerendeels
+levendig gekleurd, met zwarte en gele banden op het achterlijf. Zij
+houden zich soms een&rsquo; tijd lang op eene bepaalde plaats in de
+lucht staande of zwevende, waarbij zij de vleugels zeer snel op en neer
+slaan. De larven van enkele soorten leven in bollen van planten
+(uienzweefvlieg, narcisvlieg); die van andere soorten in vuil water
+(&ldquo;gootmaden&rdquo;); de meesten echter leven op bladeren te
+midden van bladluizen, die zij uitzuigen.&mdash;</p>
+<p><i>Ware vliegen</i> hebben een&rsquo; zuigsnuit, niet geschikt om te
+steken. In hoofdzaken komen zij met de <i>zwarte kamervlieg</i> in bouw
+overeen. Behalve deze laatste, welker made in mest leeft, behooren tot
+deze familie: de <i>blauwe bromvlieg</i> en de <i>vleeschvlieg</i>,
+welker maden in gekookt of rauw vleesch leven,&mdash;de
+<i>schapenvlieg</i>, die als made in de huid en in de daaronder gelegen
+deelen van &rsquo;t schaap parasiteert,&mdash;de <i>bloemvliegen</i>,
+welker maden &ograve;f in mest &ograve;f in planten leven (bijv.
+koolvlieg, uienvlieg, bietenvlieg),&mdash;de <i>groenoogen</i>, die als
+made in grasachtige gewassen parasiteeren (halmvlieg,
+fritvlieg),&mdash;de <i>parasietvliegen</i>, welker maden zich in
+levende rupsen ontwikkelen, en die in de huishouding der natuur
+dezelfde rol spelen als de sluipwespen (zie bl. <a href="#pb153" class="pageref">153</a>),&mdash;de <i>horzels</i> (<a href="#fig123">fig.
+123</a>), die als made in de maag of den darm (paardenhorzel), in de
+neusholte (schapenhorzel) of onder de huid (runderhorzel) van
+verschillende dieren parasiteeren.&mdash;</p>
+<p><i>Luisvliegen.</i> Lichaam plat; huid leerachtig, taai. Kromgebogen
+voorpooten, geschikt voor &rsquo;t klauteren in de haren van de dieren,
+waarop zij parasitisch leven en welker bloed zij zuigen. Sommige
+soorten (<i>paardenluisvlieg</i>) hebben twee vleugels; andere zijn
+ongevleugeld en lijken dan zeer veel op luizen (de zoogenaamde
+&ldquo;<i>schapenluis</i>&rdquo; of &ldquo;<i>schapenteek</i>&rdquo;,
+die eigenlijk <i>schapenluisvlieg</i> moet worden genoemd, daar er
+bovendien eene ware schapenluis en eene ware schapenteek bestaan). Niet
+slechts komt bij de luisvliegen de made reeds binnen het moederlichaam
+uit het ei te voorschijn (dit is <span class="pagenum">[<a id="pb166"
+href="#pb166" name="pb166">166</a>]</span>ook bij enkele andere
+insekten &rsquo;t geval, o. a. bij de schapenhorzel en bij de grauwe
+vleeschvlieg!); maar de enkele made, die tot ontwikkeling komt, wordt
+volwassen geboren en verpopt <span class="corr" id="xd20e5927" title="Bron: onmiddelijk">onmiddellijk</span> na hare geboorte. Terwijl de
+meeste insekten slechts &eacute;&eacute;nmaal zich voortplanten en
+daarna sterven, herhaalt zich de voortplanting bij de luisvliegen.
+Telkens verlaat zoo&rsquo;n insekt, om eene made ter wereld te brengen,
+het dier, waarop het leeft; de made wordt dan in eene reet tusschen
+planken, in een gaatje in den grond of op eene andere beschutte plaats
+geboren.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5930">
+<h5>Orde Vlooien.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e5934width"><img src="images/fig153.jpg" alt="Fig. 153." width="377" height="210">
+<p class="figureHead">Fig. 153.</p>
+<p class="firstpar">Gewone vloo: 1 = volwassen insekt, 2 = larve, 3 =
+pop. (Zeer vergr.)</p>
+</div>
+<p>Ongevleugeld. In de lengte gegroeide monddeelen, geschikt om te
+steken en bloed te zuigen. Geen vleugels. Springpooten. Eene volkomen
+gedaanteverwisseling (bl. <a href="#pb134" class="pageref">134</a>):
+larve met een&rsquo; duidelijken kop, maar pootloos; pop onbedekt. De
+larve van de gewone <i>menschenvloo</i> leeft in de reten van den vloer
+of op eene andere verscholen plaats. De vlooien zijn tijdelijke
+parasieten.</p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5948">
+<h5>Orde Luizen.</h5>
+<p class="firstpar">Lichaam plat, ongevleugeld. Monddeelen op een
+snuitvormig aanhangsel gezeten; de monddeelen zelve echter zijn zuigend
+(<i>ware luizen</i>, die bloed zuigen) of bijtend (<i>vacht-</i> of
+<i>haarluizen</i>, die stukjes haar of <span class="corr" id="xd20e5962" title="Bron: huidschilvers">huidschilfers</span> eten). De
+luizen hebben kleine enkelvoudige oogjes of zijn geheel blind.
+Voorpooten gekromd, geschikt om ermee door haren te klauteren. Geene
+gedaanteverwisseling. <span class="pagenum">[<a id="pb167" href="#pb167" name="pb167">167</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e5966">
+<h5>Orde Spring- en Franjestaarten.</h5>
+<p class="firstpar">Kleine, ongevleugelde, met schubbetjes of haartjes
+bedekte insekten, met bijtende monddeelen. Geene gedaanteverwisseling.
+Aan het uiteinde van &rsquo;t achterlijf &ograve;f draadvormige
+aanhangselen (<i>franjestaarten</i>) &ograve;f een gaffelvormig
+verdeelde staart, die langs de buikzijde van het lichaam naar voren
+wordt gestoken en voor &rsquo;t springen gebruikt wordt
+(<i>springstaarten</i>).&mdash;Tot de franjestaarten behoort o. a. de
+<i>suikergast</i>; tot de springstaarten behooren de geslachten
+<i>Podura</i>, <i>Smynthurus</i>, enz.</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div3" id="ch3.2.2">
+<h4>Klasse II. Duizendpootachtigen.</h4>
+<p class="firstpar">Deze ademen door luchtbuizen (bl. <a href="#pb129"
+class="pageref">129</a>). Het lichaam bestaat uit een&rsquo; kop en een
+groot aantal aan elkaar gelijke leden, die allen ledematen bezitten
+(<a href="#fig112">fig. 112</a> op bl. <a href="#pb127" class="pageref">127</a>). &Eacute;&eacute;n paar sprieten.&mdash;Men
+onderscheidt: 1&ordm;. de <i>eigenlijke duizendpooten</i>, die aan elk
+lichaamslid &eacute;&eacute;n paar pooten hebben, en die in &rsquo;t
+bezit zijn van monddeelen, welke voor roof geschikt zijn, 2&ordm;. de
+<i>millioenpooten</i> met twee paar pooten aan ieder lichaamslid, en
+monddeelen, die geschikt zijn voor &rsquo;t eten van humusachtige
+zelfstandigheden en van plantendeelen. Tot de millioenpooten behooren
+de zoogenaamde &ldquo;<i>oprollers</i>&rdquo;, die zich gaarne
+spiraalvormig in&eacute;&eacute;nrollen. Sommige soorten van oprollers
+eten kiemende zaden (bietenzaad, erwten) of saprijke plantendeelen
+(aardappelen, knollen, wortelen).</p>
+</div>
+<div class="div3" id="ch3.2.3">
+<h4>Klasse III. Spinachtigen.</h4>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatLeft xd20e6014width" id="fig154"><img src="images/fig154.jpg" alt="Fig. 154. Kruisspin. (Iets vergr.)" width="231" height="231">
+<p class="figureHead">Fig. 154. Kruisspin. (Iets vergr.)</p>
+</div>
+<p>De spinachtigen ademen&mdash;voorzoover zij behalve de huid nog
+afzonderlijke ademhalingsorganen hebben&mdash;door trachee&euml;n of
+door zoogenoemde &ldquo;longzakken&rdquo;, die slechts eene wijziging
+van trachee&euml;n <span class="pagenum">[<a id="pb168" href="#pb168"
+name="pb168">168</a>]</span>zijn. Het lichaam bestaat hoogstens (zooals
+bij de ware spinnen) uit twee lichaamsafdeelingen, welke ieder voor
+zich ongeleed zijn: <i>kopborststuk</i> en <i>achterlijf</i> (<a href="#fig154">fig. 154</a>). Terwijl het laatste lichaamsdeel geene
+ledematen heeft, bezit het eerste als aanhangselen de vergift
+uitstortende monddeelen, alsmede 4 paar pooten.</p>
+<p>Er zijn echter ook spinachtigen (de mijten, <a href="#fig155">fig.
+155</a>), bij welke ook &rsquo;t kopborststuk en &rsquo;t achterlijf
+nog weer tot &eacute;&eacute;n ongeleed lichaam vereenigd zijn, zoodat
+het dier nog slechts door de gelede pooten als een Geleed dier te
+herkennen is (zie bl. <a href="#pb127" class="pageref">127</a>).</p>
+<p>Tot de spinachtigen behooren o. a. de volgende orden: <i>ware
+spinnen</i>, <i>schorpioenen</i>, <i>langpootspinnen</i> of
+<i>hooiwagens</i>, <i>mijten</i>.</p>
+<div class="figure floatRight xd20e6057width" id="fig155"><img src="images/fig155.jpg" alt="Fig. 155. De gewone teek, in niet volgezogen toestand. (Vergroot.)"
+width="165" height="202">
+<p class="figureHead">Fig. 155. De gewone teek, in niet volgezogen
+toestand. (Vergroot.)</p>
+</div>
+<p>De <i>ware spinnen</i> zijn, voorzoover zij &ograve;f rustig in hare
+web zittende &ograve;f de prooi achtervolgende, schadelijke of lastige
+insekten vangen, eenigszins nuttig.</p>
+<p>Tot de <i>mijten</i> behooren o. a. de <i>kaasmijt</i>, die op harde
+soorten van kaas bij duizenden kan voorkomen, en de kaas in een poeder
+verandert,&mdash;de <i>meelmijt</i>, die zich sterk vermeerdert in
+meel, dat op eene warme, vochtige plaats bewaard wordt,&mdash;de
+<i>schurftmijten</i>, waarvan verschillende soorten bij onderscheiden
+dieren en ook bij den mensch eene huidziekte kunnen
+veroorzaken,&mdash;de <i>teken</i>, die gewoonlijk op den grond leven,
+maar soms tegen struiken en kruidachtige planten opklimmen, om van deze
+op honden, schapen, runderen, enz., ook wel op den mensch, over te
+gaan, waaraan zij zich vast hechten, en dien zij bloed afzuigen.
+<span class="pagenum">[<a id="pb169" href="#pb169" name="pb169">169</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div3" id="ch3.2.4">
+<h4>Klasse IV. Schaaldieren.</h4>
+<p class="firstpar">De schaaldieren ademen door kieuwen; de meesten
+leven dan ook in het water, en de landschaaldieren (sommige
+pissebedden) houden zich steeds op eenigszins vochtige plaatsen op.
+Huid hard en dik, met kalkafzetting. Twee paar
+sprieten.&mdash;Voorbeelden: kreeften, krabben, pissebedden.</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.3"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Hoofdafdeeling III. Wormen.</h3>
+<p class="firstpar">Wormen zijn tweezijdig-symmetrische (bl. <a href="#pb32" class="pageref">32</a>) dieren, die als buitenste bekleeding
+een&rsquo; <i>huidspierzak</i> hebben. Onder de opperhuid namenlijk,
+die niet verhard is, bevindt zich eene laag, welke niet uitsluitend uit
+de leerhuid bestaat, maar aan welker samenstelling steeds spiervezels
+deelnemen, die aan de binnenzijde van de huid zijn gelegen. De wormen
+bewegen zich voort door de verschillende afdeelingen van den aldus
+gevormden huidspierzak samen te trekken en weer te ontspannen.</p>
+<p>Bij sommige wormen werken tot deze voortbeweging ook pootjes mee,
+bij anderen niet; maar in elk geval spelen deze pootjes, welke altijd
+ongeleed zijn, daarbij eene ondergeschikte rol. Sommige wormen bezitten
+zuignappen, waarmee zij zich vastzuigen, en het lichaam bijtrekkend,
+zich voortbewegen.&mdash;Er zijn gelede wormen (regenworm, lintwormen)
+en ongelede (spoelwormen, leverbot). Bij de gelede wormen is de graad
+van zelfstandigheid der leden zeer verschillend. Bij vele lintwormen
+kan men ieder lid als een zelfstandig dier beschouwen; want ieder lid
+leidt een&rsquo; tijd lang een zelfstandig leven. Z&oacute;&oacute;
+groot is de zelfstandigheid der leden van een&rsquo; regenworm niet;
+deze leden blijven altijd een geheel uitmaken.&mdash;Tot de Wormen
+behooren verscheiden, zeer uit&eacute;&eacute;nloopende groepen. Ik
+vermeld slechts de klassen der <i>ringwormen</i>, <i>spoelwormen</i> en
+<i>platwormen</i>. <span class="pagenum">[<a id="pb170" href="#pb170"
+name="pb170">170</a>]</span></p>
+<div class="div3" id="xd20e6114">
+<h4>Klasse Ringwormen.</h4>
+<p class="firstpar">Gelede wormen met een rolrond lichaam en met
+voetstompjes, welke langere of kortere borsteltjes dragen; echter
+kunnen ook de voetstompjes ontbreken en dan zitten de borstelbundeltjes
+in groeven. Dit laatste is &rsquo;t geval bij de <i>regenwormen</i>,
+bij welke alleen bij vergrooting de borstelbundeltjes zichtbaar zijn.
+De regenwormen zijn hermaphrodiet; d. i. men vindt mannelijke en
+vrouwelijke geslachtsorganen bij &eacute;&eacute;n en &rsquo;t zelfde
+individu. De regenwormen komen hoofdzakelijk op eenigszins
+waterhoudenden humusgrond voor, althans niet op zeer armen zandgrond en
+in leem. Nu en dan komen zij met hunne gangen aan de oppervlakte, om de
+stoffen, welke onverteerd uit de door hen ingeslikte aarde en uit de
+door hen opgenomen plantendeelen zijn overgebleven, in den vorm van
+eigenaardige hoopjes weer af te geven. De gangen loopen meestal scheef,
+bij uitzondering ook wel recht naar beneden in den grond, tot op eene
+diepte van 2&frac12; Meter en meer. Zij eindigen in eene verwijding,
+waarin de worm ineengerold, den winter doorbrengt, nadat hij de
+uitmonding van den gang met een prop van bladeren, takjes, stroo of
+papier heeft dichtgestopt.&mdash;De regenworm voedt zich hoofdzakelijk
+met de organische stoffen, welke zich in humusrijken grond bevinden;
+maar hij neemt ook bladeren van kool, uien en andere planten, vooral
+van kiemplantjes (in &rsquo;t bijzonder die van bieten) op. Hij trekt
+deze plantendeelen ongeveer 5 cM. diep in zijne gangen, en bevochtigt
+ze daar met eene zure, door hem uitgescheiden vloeistof, waardoor ze
+eenigszins worden aangetast alvorens te worden opgenomen. W&egrave;l
+doen de regenwormen, doordat zij aldus kiemplanten vernielen, eenige
+schade, maar gewoonlijk zeer plaatselijk. In ieder geval weegt die
+schade op verre na niet op tegen het nut, dat zij teweeg brengen door
+het graven van hunne gangen. Daardoor toch kan de lucht veel beter in
+alle deelen van den grond binnendringen, wat voor het plantenleven van
+het hoogste gewicht is. Nog op andere wijze worden de regenwormen in
+den grond voor het plantenleven nuttig, <span class="pagenum">[<a id="pb171" href="#pb171" name="pb171">171</a>]</span>vooral door hun groot
+getal. Darwin heeft uitgerekend dat in vele streken elk jaar op iedere
+Hektare gronds een gewicht van 25000 Kgr. aarde het lichaam der
+regenwormen passeert en aldus uit de diepte naar de oppervlakte wordt
+gebracht; zoodat de geheele aan de oppervlakte liggende, humus
+bevattende laag in weinige jaren hunnen darm gepasseerd heeft. Zij
+praepareeren aldus op uitstekende wijze den bodem voor den
+plantengroei, daar zij de verschillende deelen er van telkens weer met
+de lucht in aanraking brengen. Zij brengen alle steentjes naar beneden,
+want zij brengen de door hen opgeworpen aardhoopjes naar boven; en deze
+bevatten natuurlijk alleen steentjes, die klein genoeg zijn om den darm
+der regenwormen te passeeren. Zij mengen, evenals de tuinman, de
+bovendeelen goed door&eacute;&eacute;n, en zij begraven in minder tijd
+dan men zou kunnen vermoeden, de voorwerpen, welke aan de oppervlakte
+mochten liggen (beenderen, schelpen, doode dieren, bladeren), uit welke
+spoedig weer plantenvoedsel gevormd wordt.</p>
+</div>
+<div class="div3" id="xd20e6124">
+<h4>Klasse Spoelwormen.</h4>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e6128width"><img src="images/fig156.jpg" alt="Fig. 156." width="168" height="429">
+<p class="figureHead">Fig. 156.</p>
+<p class="firstpar"><i>A</i> = spoelworm van den mensch. <i>B</i> = kop
+van dezen worm. (A nat. gr.; B vergr.)</p>
+</div>
+<p>Lichaam ongeleed, rolvormig, naar de uiteinden toe versmald. Geen
+pootjes en borstels aanwezig.&mdash;Onder de Spoelwormen heeft men
+groepen, welker vertegenwoordigers allen in dieren parasiteeren;
+andere, die in den grond of in planten leven. De in dieren
+parasiteerende Spoelwormen ontwikkelen zich allen met verhuizing; d. i.
+&eacute;&eacute;n en dezelfde worm brengt niet zijn geheele leven in
+&rsquo;t zelfde dier door, maar gaat&mdash;wanneer het dier, waarin hij
+leeft, door een ander wordt opgegeten, in dit laatste over, of brengt
+een deel zijns levens in &rsquo;t water door om later parasiet te
+worden. Het spreekt van zelf, dat zulke spoelwormen, die zich met
+verhuizing ontwikkelen, veel kans hebben, dat zij niet terecht komen
+juist in de diersoort, waarin zij kunnen leven; zal de soort niet
+uitsterven, dan is dus het voortbrengen van een groot aantal eieren
+noodig.&mdash;De in planten levende spoelwormen verhuizen hoogstens van
+<span class="pagenum">[<a id="pb172" href="#pb172" name="pb172">172</a>]</span>den bodem naar de plant, die erop groeit en van
+deze terug naar den bodem; de kans van te verdwalen, zoodat zij niet
+tot verdere ontwikkeling zouden kunnen geraken, is veel geringer. Uit
+het bovenstaande zal dus duidelijk zijn geworden, waarom de in dieren
+parasiteerende spoelwormen een groot getal eieren leggen, die dus zeer
+klein moeten zijn, terwijl de in planten of in den grond levende
+soorten een kleiner getal betrekkelijk groote eieren leggen.
+Vermeerderen zich de in planten woekerende soorten sterk, dan is dit
+vooral toe te schrijven aan het groote aantal generati&euml;n, dat
+elkander per jaar opvolgt, niet zoo zeer aan het buitengewoon groote
+aantal eieren, door ieder dier gelegd.</p>
+<p>Ik noem hier slechts enkele belangrijke soorten.</p>
+<p><i>a.</i> <i>Spoelwormen, die in dieren parasiteeren</i>: vele
+soorten van darmspoelwormen bij den mensch en bij vele
+huisdieren;&mdash;de spoelworm, die in de luchtpijp der schapen en die,
+welke in de luchtpijp der runderen leeft;&mdash;de trichine, die als
+larve in de spiervezels van het varken gevonden wordt, en dus, wanneer
+een mensch zulk met trichinen besmet rauw of onvoldoend gekookt
+varkensvleesch eet, in den darm van den mensch overgaat. Daar, in den
+darm, wordt de trichine volwassen en plant zij zich voort; de jonge
+trichinen, die bij duizenden worden voortgebracht, doorboren den
+darmwand en vestigen zich later in de spieren van den mensch. De
+trichine kan oorzaak worden van eene zeer gevaarlijke ziekte bij den
+mensch.</p>
+<p><i>b.</i> <i>Spoelwormen, die in planten woekeren</i>: het
+stengelaaltje (oorzaak van eene eigenaardige ziekte in rogge, haver,
+uien, boekweit, klaver, enz.);&mdash;het tarweaaltje (oorzaak dat
+zwartwandige gallen ontstaan op de plaats, waar bij een normale plant
+de tarwekorrels in de aar zitten);&mdash;het bietenaaltje (oorzaak van
+eene ernstige ziekte in de suikerbieten, in haver en eenige andere
+planten. <span class="pagenum">[<a id="pb173" href="#pb173" name="pb173">173</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div3" id="xd20e6160">
+<h4>Klasse Platwormen.</h4>
+<p class="firstpar">Een plat, dikwijls bladvormig lichaam; doorgaans
+geene lichaamsholte: de ruimte tusschen de inwendige organen en den
+huidspierzak wordt door eene sponsachtige zelfstandigheid
+aangevuld.&mdash;Hiertoe brengen wij de <i>Lintwormen</i> en de
+<i>Zuigwormen</i>.</p>
+<div class="div4" id="xd20e6171">
+<h5>Orde Lintwormen.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e6175width" id="fig157"><img src="images/fig157.jpg" alt="Fig. 157. Lintworm Taenia solium." width="169"
+height="423">
+<p class="figureHead">Fig. 157. Lintworm <i>Taenia solium</i>.</p>
+<p class="firstpar">A = een stuk uit het voor-, uit het midden- en uit
+het achtergedeelte (Nat. gr.) B = kop: <i>a</i> = zuignappen; <i>b</i>
+= hakenkrans. (Vergr.)</p>
+</div>
+<p>Den lichaamsbouw van een&rsquo; lintworm kan men uit <a href="#fig157">fig. 157</a> leeren kennen. Men onderscheidt een zeer kleinen
+&ldquo;kop&rdquo;, die zich naar achteren toe voortzet in een&rsquo;
+nog smalleren &ldquo;hals&rdquo;,&mdash;verder een zeer groot aantal
+leden, van welke de eersten zeer smal en kort en de volgenden grooter
+zijn, naarmate zij verder van den kop verwijderd zijn. In den aanvang
+bestaat de lintworm uit niets anders dan den kop, die zich met
+zuignappen of dergelijke organen aan den wand des darms vasthoudt.
+Later groeit het achtereinde van den kop in de lengte en vormt
+z&oacute;&oacute; den zoogenoemden &ldquo;hals&rdquo;; spoedig echter
+vormt zich op een&rsquo; kleinen afstand van het uiteinde van dezen
+hals een dwarswand. Daardoor wordt alzoo het eerste lid afgesnoerd, dat
+aan den hals bevestigd blijft, tot weer een nieuw lid, onmiddellijk
+v&oacute;&oacute;r het eerstgevormde, zich afzondert. Op gelijke wijze
+vormt zich ieder volgend nieuw lid. Die, welke zich bevinden op den
+grootsten afstand van den kop, zijn de oudste leden. Ieder lid bezit
+zijne eigen geslachtsorganen, zoowel mannelijke als vrouwelijke; ieder
+lid groeit zelfstandig en wordt op een&rsquo; bepaalden tijd
+geslachtsrijp, terwijl de dichter naar den kop toe gelegen leden dit
+nog niet zijn. Zoodra een lid volgroeid is, laat het los, verlaat
+(gewoonlijk met de uitwerpselen) den darm van &rsquo;t dier, waarin de
+lintworm leeft, en kruipt weg, soms over groote afstanden; later barst
+het, zoodat de eieren vrij raken. Een lid van den lintworm moet dus als
+een afzonderlijk dier worden beschouwd, hoewel toch de leden, zoolang
+zij aan elkaar bevestigd zijn, te zamen een geheel uitmaken.
+<span class="pagenum">[<a id="pb174" href="#pb174" name="pb174">174</a>]</span></p>
+<p>De kop kan, gelijk blijkt uit hetgeen boven werd gezegd, in &rsquo;t
+geheel niet worden vergeleken met den kop van een ander dier; hij heeft
+geenen mond. De lintworm heeft trouwens ook geenen darm: kop en leden
+nemen ieder voor zich de verteerde voedende stoffen op, welke in den
+darm, waarin zij leven, aanwezig zijn; deze voedende stoffen dringen
+osmotisch door den lichaamswand van den lintworm. Aan den top van den
+kop vindt men ter bevestiging aan den darmwand zuignappen en bij
+sommige soorten ook een&rsquo; krans van haakjes (<a href="#fig157">fig. 157</a>, B).&mdash;Het aantal eieren, &rsquo;t welk een
+lid voortbrengt, kan tienduizenden bedragen. Wanneer deze eieren
+beginnen te rijpen, soms reeds eerder, zondert zich het lid van de
+overige leden af; het verlaat den darm, hetzij passief met de
+uitwerpselen, of actief door eruit te kruipen. Zoo&rsquo;n lintwormlid,
+naar buiten gekomen, kruipt als eene slak verder en hecht zich dikwijls
+vast aan de eene of andere plant. Nu laat het zich hooren, dat zeer
+licht een lintwormlid of althans eenige door zoo&rsquo;n lid
+afgezonderde eieren door een grazend dier kunnen worden opgenomen.
+Slechts d&agrave;n wanneer een lid of de eieren van eene
+<i>bepaalde</i> lintwormsoort in den darm van een <i>bepaald</i> dier
+geraken, kunnen de eieren tot verdere ontwikkeling komen. Het spreekt
+dus van zelf dat slechts een betrekkelijk gering aantal eieren tot
+verdere ontwikkeling geraakt; maar de sterke voortplanting is de
+oorzaak, dat in elk geval de soort niet uitsterft.&mdash;Wanneer nu een
+lid (of de eieren van een lid) in den darm van een&rsquo; geschikten
+hospes te recht komt, dan worden het lid en de eischalen (of de
+eischalen alleen) in de maag of den darm verteerd, en de larven komen
+te voorschijn. Deze (<a href="#fig158">fig. 158</a>, <i>a</i>) zijn
+rond, glashelder, natuurlijk <span class="pagenum">[<a id="pb175" href="#pb175" name="pb175">175</a>]</span>mikroskopisch klein, en bezitten
+drie paar haakjes, met behulp van welke zij alras den darmwand
+doorboren, zoodat zij spoedig in de bloedvaten komen; de bloedstroom
+voert ze dan naar alle mogelijke deelen des lichaams. Al naar de soort
+van lintworm, waarvan de larve afkomstig is, vestigt zij zich in
+&rsquo;t eene of het andere orgaan van den hospes. Zoo kan de larve van
+de eene soort slechts tusschen de vezels van eene spier tot verdere
+ontwikkeling komen, die van eene andere soort nergens anders dan in
+hersenen of ruggemerg.&mdash;Komt zij in een orgaan terecht, dat voor
+hare verdere ontwikkeling niet geschikt is, dan blijft zij daar klein
+en sterft weldra; maar komt zij in een geschikt orgaan, dan ondergaat
+zij de volgende veranderingen. Zij verliest daar hare haken en
+verandert in eenen van binnen hollen &ldquo;<i>blaasworm</i>&rdquo;,
+die groeit, tot hij de voor de soort normale grootte heeft bereikt.
+Intusschen vormt zich eene instulping aan de binnenzijde van den
+blaasworm (<a href="#fig158">fig. 158</a>, <i>b</i>), die in ieder
+opzicht op een&rsquo; lintwormkop gelijkt; zij heeft zuignappen, bij
+sommige soorten ook een&rsquo; hakenkrans, maar aan de binnenzijde in
+plaats van aan den buitenkant. Later&mdash;&rsquo;t zij reeds in den
+door den blaasworm bewoonden hospes, &rsquo;t zij nadat de blaasworm
+met diens vleesch in den darm van een ander dier is
+overgebracht&mdash;trekt zich de blaas eenigszins samen; zij kan dus
+niet meer de <span class="pagenum">[<a id="pb176" href="#pb176" name="pb176">176</a>]</span>vloeistof bevatten, waarmee zij gevuld is, en
+zoo wordt de instulping omgestulpt, als een vinger van eenen
+handschoen, zoodat de zuignappen aan den buitenkant komen. Zoo is dan
+de kop van den lintworm ontstaan, waaraan nog alleen maar de blaas
+bevestigd is (<a href="#fig158">fig. 158</a>, <i>c</i>). Deze laatste
+wordt spoedig verteerd; de kop beweegt zich met behulp van de
+zuignappen aan den binnenkant van den darm, groeit in de lengte en
+snoert weldra zijn eerste lid af, &rsquo;t welk spoedig door een tweede
+gevolgd wordt, enz.&mdash;Zoolang het dier, waarin de blaasworm leeft,
+niet door een ander dier wordt opgegeten, blijft de blaasworm, zonder
+het vermogen tot verdere ontwikkeling te verliezen, soms jaren lang op
+denzelfden ontwikkelingstrap staan.&mdash;De levensgeschiedenis van
+sommige lintwormen verschilt in bijzonderheden eenigszins van die,
+welke boven werd beschreven. Steeds echter heeft iedere lintwormsoort
+twee diersoorten noodig om hare geheele geschiedenis te doorleven. Zoo
+leeft de lintworm <i>Taenia solium</i> in den darm van den mensch; de
+blaasworm, die er bij behoort, leeft tusschen de spiervezels van het
+varken en veroorzaakt bij dit dier de zoogenaamde
+&ldquo;gortigheid&rdquo; of &ldquo;vinnigheid&rdquo;;&mdash;. de
+lintworm <i>Taenia saginata</i> leeft insgelijks in den darm van den
+mensch, maar de daarbij behoorende blaasworm in &rsquo;t vleesch van
+&rsquo;t rund;&mdash;de lintworm <i>Taenia Coenurus</i> leeft in den
+darm van den hond, de daarbij behoorende blaasworm in de hersenenholte
+van het schaap, dat door dezen parasiet de &ldquo;draaiziekte&rdquo;
+krijgt.</p>
+<div class="figure xd20e6244width" id="fig158"><img src="images/fig158.jpg" alt="Fig. 158." width="515" height="236">
+<p class="figureHead">Fig. 158.</p>
+<p class="firstpar">Lintworm in verschillende ontwikkelingstoestanden:
+<i>a</i> = larve; <i>b</i> = kop, nog als instulping van den blaasworm;
+<i>c</i> = blaas met omgestulpten kop. (Alles zeer vergroot, <i>a</i>
+het meest, <i>c</i> het minst.)</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div4" id="xd20e6265">
+<h5>Orde Zuigwormen.</h5>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatLeft xd20e6269width"><img src="images/fig159.gif" alt="Fig. 159. De groote leverbot; nat. gr." width="84" height="219">
+<p class="figureHead">Fig. 159. De groote leverbot; nat. gr.</p>
+</div>
+<p>Plat, tong- of bladvormig, ongeleed; parasiteerend in dieren of ook
+wel buiten op dieren (in dit geval echter uitsluitend op visschen of
+schaaldieren). Aan de buikzijde des lichaams zijn zuignappen geplaatst;
+bij de <i>in</i> andere dieren parasiteerende soorten nooit meer dan 1
+of 2.&mdash;Een darm, die zich in twee takken verdeelt, welke blind
+eindigen en bij sommige soorten zelven weer blindzakken hebben; in
+ieder geval geen anale <span class="pagenum">[<a id="pb177" href="#pb177" name="pb177">177</a>]</span>opening.&mdash;Bijkans alle
+zuigwormen zijn hermaphrodieten, die zich zelven bevruchten.&mdash;De
+levensgeschiedenis van de meeste zuigwormsoorten is <i>nog</i> meer
+samengesteld dan die der lintwormen; zij geschiedt ook met
+verhuizing.&mdash;Ik noem slechts &eacute;&eacute;ne zeer bekende
+soort, nl. de <i>leverbot</i>, die in de galgangen van schaap en rund
+(minder van paard en varken) parasiteert en daardoor oorzaak wordt dat
+geen gal in den darm komt, zoodat de spijsvertering en dus de voeding
+der inwendige deelen niet op voldoende wijze plaatsgrijpen, waardoor
+soms duizenden schapen sterven.</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.4"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Hoofdafdeeling IV. Weekdieren.</h3>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e6290width" id="fig160"><img src="images/fig160.jpg" alt="Fig. 160." width="146" height="253">
+<p class="figureHead">Fig. 160.</p>
+</div>
+<p>Deze hoofdafdeeling, tot welke de oesters, slakken, inktvisschen
+behooren, wordt gevormd door ongelede dieren zonder geraamte, welker
+lichaam in aanleg altijd tweezijdig symmetrisch is, hoewel het bij
+sommige soorten gedurende den verderen groei in sterke mate zich
+vervormt. Vooral is dit het geval bij die slakken (de
+&ldquo;huisjesslakken&rdquo;), welke in een spiraalvormig huisje zijn
+ingesloten, en bij welke ook het grootste gedeelte van het lichaam
+spiraalvormig gewonden is. De huidbekleeding der Weekdieren is zeer
+eigenaardig. Op eene bepaalde plaats van &rsquo;t lichaam vormt zich
+een grootere of kleinere huidplooi of huidlap (de
+&ldquo;<i>mantel</i>&rdquo;), welke eene bepaalde ruimte, de
+&ldquo;<i>mantelholte</i>&rdquo;, naar de functie ook
+&ldquo;<i>ademhalingsholte</i>&rdquo; genoemd, omsluit. Deze mantel
+zondert bij de meeste Weekdieren eene kalkmassa af, &rsquo;t zij aan
+den buitenkant, &rsquo;t zij aan den binnenkant. Bij de meeste
+Weekdieren grijpt deze kalkafzetting aan de buitenoppervlakte plaats;
+zoo ontstaat eene <i>schaal</i> of <i>schelp</i> (huisjesslakken,
+oester). In andere gevallen vormt zich de schaal aan de binnenzijde des
+mantels (inktvisch, sommige naakte slakken), <span class="pagenum">[<a id="pb178" href="#pb178" name="pb178">178</a>]</span>of
+er ontstaat slechts eene ophooping van kalkkorrels (andere naakte
+slakken.)</p>
+<div class="figure floatLeft xd20e6315width" id="fig161"><img src="images/fig161.gif" alt="Fig. 161." width="233" height="141">
+<p class="figureHead">Fig. 161.</p>
+</div>
+<p>In <a href="#fig160">fig. 160</a> is eene schematische voorstelling
+gegeven van de loodrechte doorsnede door &rsquo;t lichaam van een
+schelpdier of mosselachtig Weekdier. Het lichaam L wordt omgeven door
+de huid, die bij <i>m</i> den &ldquo;mantel&rdquo; vormt, welke de
+schalen S afzondert, die bij <i>b</i> met elkander bewegelijk geleed
+zijn. In de mantelholte bevinden zich de kieuwen <i>k</i>. Aan den
+benedenkant van het lichaam vindt men den uit spieren bestaanden voet
+<i>V</i>, die voor opzwelling vatbaar is en aldus tusschen de beide
+schelpen door naar buiten kan treden. Deze voet is bij de onderscheiden
+schelpdieren ongelijk van vorm, maar dient toch steeds voor
+voortbeweging (graven, zwemmen, springen).&mdash;In <a href="#fig161">fig. 161</a> is eene slak in doorsnede schematisch
+voorgesteld. In &rsquo;t algemeen onderscheidt men daar dezelfde
+organen als in <a href="#fig160">fig. 160</a>; maar de mantel <i>m</i>
+is er kleiner en overdekt niet den voet (<i>V</i>), die aan de
+onderzijde plat is en altijd voor voortkruipen dient, (<i>m&prime;</i>
+is daar de &ldquo;mantelholte&rdquo;).&mdash;De voornaamste klassen der
+Weekdieren zijn 1&ordm;. de <i>Koppootigen</i>, 2&ordm;. de
+<i>Buikpootigen</i> of <i>Slakkken</i>, 3&ordm;. de
+<i>Schelpdieren</i>.</p>
+<p class="tb"></p>
+<p>De <span class="smallcaps">Koppootigen</span> hebben een&rsquo; kop,
+die scherp van de rest des lichaams is afgezonderd, en waarop, rondom
+de aan den kop geplaatste mondopening, van zuignappen voorziene
+vangarmen geplaatst zijn. (Vb. inktvisschen, nautilus, papiernautilus.)
+<span class="pagenum">[<a id="pb179" href="#pb179" name="pb179">179</a>]</span></p>
+<div class="figure xd20e6375width" id="fig162"><img src="images/fig162.jpg" alt="Fig. 162. Groote naakte slak. (Nat. gr.)"
+width="553" height="207">
+<p class="figureHead">Fig. 162. Groote naakte slak. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p>De <span class="smallcaps">Buikpootigen</span> of <span class="smallcaps">Slakken</span> hebben een&rsquo; kop, die (ongelede)
+voelhorens alsmede de oogen draagt; deze laatsten staan bij vele
+slakken op den top der voelhorens. De voet is aan de buikzijde afgeplat
+en dient om te kruipen. De mantel is gewoonlijk klein en bedekt slechts
+de rugzijde des diers, doorgaans slechts een deel daarvan. Ook de
+meestal spiraalvormig gewonden schelp (&ldquo;horen&rdquo;) omhult dus
+slechts een gedeelte van &rsquo;t lichaam; echter kan toch de geheele
+rest van &rsquo;t lichaam in dezen horen zich terugtrekken.&mdash;De
+slakken hebben wel kaken; maar het hoofdorgaan voor het verbrijzelen
+van de aangetaste plantendeelen is de tong, die aan de bovenzijde met
+eene wrijfplaat bedekt is, welke uit talrijke, in regelmatige rijen
+geplaatste tandjes bestaat. Wanneer de tong wordt uitgestoken, dan
+richten zich de tandjes op; zoo vormt zich eene rasp, die door vooruit-
+en teruggaande beweging de spijs fijn maakt.&mdash;De in zee levende
+slakken ademen door kieuwen, welke zich in de mantelholte bevinden; de
+meesten der in &rsquo;t zoete water levende en alle op &rsquo;t land
+levende soorten zijn zoogenoemde &ldquo;longslakken&rdquo;, bij welke
+de binnenwand der mantelholte (<a href="#fig161">fig. 161</a>,
+<i>m&prime;</i>) zelf als ademhalingsorgaan fungeert.</p>
+<p>Tot de zeeslakken behooren de <i>wulken</i> en de <i>alikruiken</i>;
+tot de landslakken: de <i>huisjesslakken</i> (<a href="#fig163">fig.
+163</a>) en de <i>naakte slakken</i> (<a href="#fig162">fig. 162</a>).
+Tot deze laatsten behooren sommige soorten, die <span class="pagenum">[<a id="pb180" href="#pb180" name="pb180">180</a>]</span> in
+vochtige tijden onze kultuurgewassen beschadigen, vooral de jonge
+planten. De <i>grauwe veldslak</i> is de meest beruchte
+soort.&mdash;</p>
+<div class="figure xd20e6420width" id="fig163"><img src="images/fig163.jpg" alt="Fig. 163. Soort van Huisjesslak, nl. de Wijngaardslak. (Nat. gr.)"
+width="530" height="181">
+<p class="figureHead">Fig. 163. Soort van Huisjesslak, nl. de
+Wijngaardslak. (Nat. gr.)</p>
+</div>
+<p><span class="smallcaps">Schelpdieren</span>. Zonder kop. De mantel
+scheidt twee schelpen af, die aan de rugzijde van &rsquo;t dier met
+elkaar geleed zijn (<a href="#fig160">fig. 160</a>). De voet is
+kielvormig. De ademhaling geschiedt door kieuwen.&mdash;<i>Oester</i>;
+<i>eetbare mossel</i>; de in tropische zee&euml;n levende
+<i>parelmossel</i>; <i>zoetwatermossel</i>; <i>paalworm</i>.</p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.5"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Hoofdafdeeling V. Stekelhuidigen.</h3>
+<p class="firstpar">Straalsgewijs symmetrisch gebouwde dieren; d. i.
+rondom de as liggen de aan elkaar gelijke deelen, die te zamen het
+lichaam vormen, (<a href="#fig018">fig. 18</a>). Dikwijls zijn de
+dieren dezer hoofdafdeeling vijfstralig. De mondopening ligt aan den
+onderkant des lichaams. De huid bezit talrijke mikroskopische
+kalkafzettingen, of zij vormt stevige kalkplaten; zeer dikwijls ook
+draagt zij stekels (vandaar de naam).&mdash;De Stekelhuidigen bewegen
+zich met behulp van in rijen geplaatste voetjes, die kunnen worden
+uitgestulpt en ingetrokken.&mdash;<i>Zeesterren</i>,
+<i>zee&euml;gels</i>, <i>zeekomkommers</i>. Alle Stekelhuidigen leven
+in de zee; zee&euml;gels worden soms in de landen nabij de kust voor
+bemesting gebruikt. <span class="pagenum">[<a id="pb181" href="#pb181"
+name="pb181">181</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.6"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Hoofdafdeeling VI. Holtedieren.</h3>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatRight xd20e6469width" id="fig164"><img src="images/fig164.gif" alt="Fig. 164. Kleine soort van kwal. (Vergr.)"
+width="195" height="436">
+<p class="figureHead">Fig. 164. Kleine soort van kwal. (Vergr.)</p>
+</div>
+<p>Ook de diersoorten van deze hoofdafdeelingen zijn met weinige
+uitzonderingen straalsgewijs symmetrisch van bouw. Zij bestaan uit
+eenen lichaamswand, welke eene lichaamsholte insluit, die bij de
+eenvoudigst gebouwde Holtedieren (zoetwaterpolyp) zakvormig is, maar
+bij de hoogere dieren dezer groep uit verschillende afdeelingen is
+samengesteld, en niet slechts voor de opneming van spijs en voor de
+vertering, maar ook voor de rondvoering der verteerde voedende stoffen
+dient. Bij verscheiden Holtedieren zet zich in den lichaamswand eene
+harde zelfstandigheid af, die ook na den dood blijft bestaan; daaruit
+zijn opgebouwd de roode koralen, die voor de vervaardiging van
+verschillende sieraden dienen, alsmede de polypen, welke de
+&ldquo;koraaleilanden&rdquo; vormen.&mdash;Met uitzondering alleen van
+de sponzen, bezitten alle Holtedieren zoogenoemde
+&ldquo;netelorganen&rdquo;, met behulp van welke zij de door hen
+gevangen dieren dooden, en waardoor zij voor den aanval van andere
+dieren beschut zijn.&mdash;Zij planten zich door eieren voort, vele
+echter door vorming van knoppen, die zich later kunnen afscheiden en
+aldus zelfstandige dieren worden. (Zoetwaterpolyp). Bij vele soorten
+komt het echter voor, dat de knoppen gedurende haar geheele leven
+blijven vastzitten; dan vormen zij een&rsquo; zoogenoemden
+&ldquo;polypenstok&rdquo;. Er zijn ook vrij in de zee rondzwemmende
+Holtedieren, nl. de kwallen (<a href="#fig164">fig.
+164</a>).&mdash;Daar bijkans alle Holtedieren in de zee leven, en de
+weinige overigen in &rsquo;t zoete water, zijn zij geen van allen voor
+den landbouw van beteekenis. <span class="pagenum">[<a id="pb182" href="#pb182" name="pb182">182</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="div2" id="ch3.7"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h3>Hoofdafdeeling VII. Protozo&euml;n.</h3>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure floatLeft xd20e6483width" id="fig165"><img src="images/fig165.gif" alt="Fig. 165. Monere, zeer vergroot." width="376"
+height="194">
+<p class="figureHead">Fig. 165. Monere, zeer vergroot.</p>
+</div>
+<p>Deze hoofdafdeeling omvat meestal mikroskopische, in ieder geval
+zeer kleine, in de zee of in &rsquo;t zoete water, of althans op
+vochtige plaatsen levende diertjes, die uit eene weeke, taaie,
+samentrekbare zelfstandigheid (het zoogenoemde
+&ldquo;protoplasma&rdquo;) bestaan, welke al of niet door eenen wand
+omgeven is, en die soms een schaaltje afzondert.
+<i>Infusori&euml;n</i>, <i>Amoeben</i> en <i>Moneren</i> behooren
+hiertoe (<a href="#fig165">fig. 165</a>).</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back">
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<h2>Plan van uitgave</h2>
+<p class="firstpar">van de <b>Ge&iuml;llustreerde Land- en
+Tuinbouwbibliotheek,</b> onder redactie van <span class="smallcaps">F.
+B. L&ouml;hnis</span>, Prof. Dr. <span class="smallcaps">J. Ritzema
+Bos</span>, <span class="smallcaps">P. van Hoek</span> en <span class="smallcaps">Leonard A. Springer</span>.</p>
+<p>De Ge&iuml;llustreerde Landbouwbibliotheek, waarvan tot dusver 11
+deeltjes verschenen, wordt uitgebreid tot eene Land- en
+Tuinbouwbibliotheek, en in verband daarmee is de Heer <span class="smallcaps">Leonard A. Springer</span> in de Redactie opgenomen.</p>
+<p><b>Verschenen:</b></p>
+<p><b>Beginselen der Dierkunde</b>, door Prof. <span class="smallcaps">J. Ritzema Bos</span>, te Amsterdam, tweede druk.</p>
+<p><b>Zuivelbereiding</b>, door Dr. <span class="smallcaps">K. H. M.
+van der Zande</span>, te Hoorn, tweede druk.</p>
+<p><b>Grondverbetering</b>, door <span class="smallcaps">J. Z. ten
+Rodegate Marissen</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Ziekten en Beschadigingen der Kultuurgewassen</b>, I, door Prof.
+<span class="smallcaps">J. Ritzema Bos</span>, te Amsterdam.</p>
+<p><b>Scheikunde</b>, I, door <span class="smallcaps">P. van
+Hoek</span>, te &rsquo;s-Gravenhage.</p>
+<p><b>Algemeene Plantenteelt</b>, door <span class="smallcaps">J. Z.
+ten Rodengate Marissen</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Ziekten en Begenadigingen der Kultuurgewassen</b>, II, door Prof.
+<span class="smallcaps">J. Ritzema Bos</span>, te Amsterdam.</p>
+<p><b>Scheikunde</b>, II, door <span class="smallcaps">P. van
+Hoek</span>, te &rsquo;s-Gravenhage.</p>
+<p><b>Aardrijkskundig-landbouwkundige beschrijving van Nederland</b>,
+door <span class="smallcaps">B. H. Schroven</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Plantenleven</b>, I, door Dr. <span class="smallcaps">E.
+Giltay</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Algemeene veeteelt</b>, door <span class="smallcaps">G.
+Reinders</span>, te Groningen.</p>
+<p><b>Verder zijn in bewerking:</b></p>
+<p><b>Paardenfokkerij</b>, door <span class="smallcaps">A. W.
+Heidema</span>, te Groningen.</p>
+<p><b>Lichaamsbouw en levensverrichtingen der huisdieren</b>, door
+Prof. <span class="smallcaps">J. Ritzema Bos</span>, te Amsterdam.</p>
+<p><b>Plantenleven</b>, II, door Dr. <span class="smallcaps">E.
+Giltay</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Grondbewerking en landbouwwerktuigen</b>, door <span class="smallcaps">J. Heidema</span>, te Groningen.</p>
+<p><b>Natuurkunde en meteorologie</b>, door <span class="smallcaps">J.
+van Dam</span> en Dr. <span class="smallcaps">A. H. Borgesius</span>,
+te Wageningen.</p>
+<p><b>Bijzondere plantenteelt</b>, door <span class="smallcaps">J. Z.
+ten Rodegate Marissen</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Rundvee</b>, door <span class="smallcaps">G. Reinders</span>, te
+Groningen.</p>
+<p><b>Schapen en varkens</b>, door <span class="smallcaps">G.
+Reinders</span>, te Groningen.</p>
+<p><b>Bedrijfsleer en landbouwboekhouden</b>, door Dr. <span class="smallcaps">A. M. Prins</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Bemestingsleer:</b></p>
+<ul>
+<li>I. <b>De meststoffen</b>, door <span class="smallcaps">P. van
+Hoek</span>, te &rsquo;s-Gravenhage.</li>
+<li>IIa. <b>De bemesting in den landbouw</b>, door <span class="smallcaps">P. van Hoek</span>, te &rsquo;s-Gravenhage.</li>
+<li>IIb. <b>De bemesting in den tuinbouw</b>, door <span class="smallcaps">C. H. Claassen</span>, te Boskoop.</li>
+</ul>
+<p><b>Vruchtenteelt</b>, door <span class="smallcaps">J. P. M.
+Camman</span>, te Tiel, en <span class="smallcaps">E. Snellen</span>,
+te Maastricht.</p>
+<p><b>Warmoezerij</b> (op kouden grond en in bakken en kassen), door
+<span class="smallcaps">A. Ide</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Bloementeelt (vollegrondskultuur)</b>, door <span class="smallcaps">J. G. Hazeloop</span>, te Aalsmeer.</p>
+<p><b>Bloementeelt (kaskultuur)</b>, door <span class="smallcaps">B. A.
+Plemper van Balen</span>, te Wageningen.</p>
+<p><b>Tuinarchitectuur</b>, door <span class="smallcaps">Leonard A.
+Springer</span>, te Haarlem.</p>
+<p><b>Geschiedenis der tuinarchitectuur</b>, door <span class="smallcaps">Leonard A. Springer</span>, te Haarlem.</p>
+<p><b>Verpleging der sierboomen en sierheesters</b>, door <span class="smallcaps">Leonard A. Springer</span>, te Haarlem.</p>
+<p><b>Plantenaardrijkskunde</b>, door Dr. <span class="smallcaps">J.
+Th. Cattie</span>, te Wageningen. <b>Ziekten en beschadigingen der
+tuinbouwgewassen</b>, door Prof. <span class="smallcaps">J. Ritzema
+Bos</span>, te Amsterdam.</p>
+<p><b>Onkruiden</b>, door Prof. <span class="smallcaps">J. Ritzema
+Bos</span>, te Amsterdam.</p>
+<p><b>Houtteelt</b>, door <span class="smallcaps">H. J. Lovink</span>,
+te Utrecht.</p>
+<p><b>Ieder deeltje is apart verkrijgbaar, prijs per deeltje, gebonden
+&fnof; 0,90.</b></p>
+</div>
+<div class="div1"><span class="pagenum">[<a href="#toc">Inhoud</a>]</span>
+<p class="firstpar"></p>
+<div class="figure xd20e6796width"><img src="images/spine.jpg" alt="Oorspronkelijke rug." width="720" height="45"></div>
+</div>
+<div class="div1">
+<h2 class="normal">Inhoudsopgave</h2>
+<ul>
+<li><a href="#pre">Voorbericht van den eersten druk.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e160">Voorbericht van den tweeden druk.</a></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#toc">Inhoud.</a></li>
+<li><a href="#ch1">I. Beknopt overzicht van den bouw en de
+levensverrichtingen van het dier.</a></li>
+<li><a href="#ch2">II. Rangschikking en benoeming der dieren.</a></li>
+<li><a href="#ch3">III. Overzicht van de verschillende groepen van het
+dierenrijk.</a>
+<ul>
+<li><a href="#ch3.1">Hoofdafdeeling I. Gewervelde Dieren.</a>
+<ul>
+<li><a href="#ch3.1.1">Klasse I. Zoogdieren.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e2442">Orde Roofdieren.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e2525"><i>Familie der katachtigen.</i></a></li>
+<li><a href="#xd20e2558"><i>Familie der hondachtigen.</i></a></li>
+<li><a href="#xd20e2639"><i>Familie der marterachtigen.</i></a></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#xd20e2706">Orde Insekteneters.</a></li>
+<li><a href="#xd20e2803">Orde Vleermuizen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e2820">Orde Knaagdieren.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e2860"><i>Familie der haasachtigen.</i></a></li>
+<li><a href="#xd20e2890"><i>Familie der muisachtigen.</i></a></li>
+<li><a href="#xd20e2936"><i>Familie der woelmuizen.</i></a></li>
+<li><a href="#xd20e3002"><i>Familie der eekhorens.</i></a></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#xd20e3011">Orde Eenhoevigen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e3128">Orde Dikhuidigen of Veelhoevigen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e3182">Orde Herkauwers of Tweehoevigen.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e3339"><i>Familie der holhoornigen.</i></a></li>
+<li><a href="#xd20e3479"><i>Familie der hertachtigen.</i></a></li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3.1.2">Klasse II. Vogels.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e3739">Orde Roofvogels.</a></li>
+<li><a href="#xd20e3785">Orde Klimvogels.</a></li>
+<li><a href="#xd20e3812">Orde Zangvogels.</a></li>
+<li><a href="#xd20e3970">Orde Duiven.</a></li>
+<li><a href="#xd20e4011">Orde Hoendervogels.</a></li>
+<li><a href="#xd20e4069">Orde Waadvogels.</a></li>
+<li><a href="#xd20e4102">Orde Zwemvogels.</a></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3.1.3">Klasse III. Kruipende dieren of
+reptielen.</a></li>
+<li><a href="#ch3.1.4">Klasse IV. Amphibi&euml;n.</a></li>
+<li><a href="#ch3.1.5">Klasse V. Visschen.</a></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3.2">Hoofdafdeeling II. Gelede Dieren.</a>
+<ul>
+<li><a href="#ch3.2.1">Klasse I. Insekten of gekorven dieren.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e4954">Orde Schildvleugeligen of Kevers.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5196">Orde Rechtvleugeligen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5240">Orde Gaas- of Netvleugeligen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5318">Orde Vliesvleugeligen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5492">Orde Vlinders of Schubvleugeligen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5701">Orde Halfvleugeligen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5787">Orde Blaaspooten.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5801">Orde Tweevleugeligen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5930">Orde Vlooien.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5948">Orde Luizen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e5966">Orde Spring- en Franjestaarten.</a></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3.2.2">Klasse II. Duizendpootachtigen.</a></li>
+<li><a href="#ch3.2.3">Klasse III. Spinachtigen.</a></li>
+<li><a href="#ch3.2.4">Klasse IV. Schaaldieren.</a></li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3.3">Hoofdafdeeling III. Wormen.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e6114">Klasse Ringwormen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e6124">Klasse Spoelwormen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e6160">Klasse Platwormen.</a>
+<ul>
+<li><a href="#xd20e6171">Orde Lintwormen.</a></li>
+<li><a href="#xd20e6265">Orde Zuigwormen.</a></li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+</li>
+<li><a href="#ch3.4">Hoofdafdeeling IV. Weekdieren.</a></li>
+<li><a href="#ch3.5">Hoofdafdeeling V. Stekelhuidigen.</a></li>
+<li><a href="#ch3.6">Hoofdafdeeling VI. Holtedieren.</a></li>
+<li><a href="#ch3.7">Hoofdafdeeling VII. Protozo&euml;n.</a></li>
+</ul>
+</li>
+</ul>
+</div>
+<div class="transcribernote">
+<h2>Colofon</h2>
+<h3>Codering</h3>
+<p class="firstpar">Dit bestand is in een verouderde spelling. Er is
+geen poging gedaan de tekst te moderniseren. Afgebroken woorden aan het
+einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in
+het origineel zijn gecorrigeerd. Dergelijke correcties zijn gemarkeerd
+met het corr-element.</p>
+<h3>Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table width="75%" summary="Overzicht van verbeteringen aangebracht in de tekst.">
+<tr>
+<th>Bladzijde</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e149">n.v.t.</a></td>
+<td class="width40">klasssen</td>
+<td class="width40">klassen</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e939">9</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">-</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e1077">14</a></td>
+<td class="width40">; Vk = vingerkootjes</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e1136">16</a></td>
+<td class="width40">vleeech</td>
+<td class="width40">vleesch</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e1627">26</a></td>
+<td class="width40">plaatsprijpt</td>
+<td class="width40">plaatsgrijpt</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e1958">37</a></td>
+<td class="width40">alsluiting</td>
+<td class="width40">afsluiting</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e2009">38</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">&rdquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e2122">42</a></td>
+<td class="width40">die</td>
+<td class="width40">dat</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e2349">47</a></td>
+<td class="width40">verschilllende</td>
+<td class="width40">verschillende</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e2352">47</a></td>
+<td class="width40">verrena</td>
+<td class="width40">verre na</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e2510">51</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e3256">76</a></td>
+<td class="width40">onmiddelijke</td>
+<td class="width40">onmiddellijke</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e3388">80</a></td>
+<td class="width40">onstaat</td>
+<td class="width40">ontstaat</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e3751">95</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e3788">98</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e3999">110</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e4432">129</a></td>
+<td class="width40">trache&euml;en</td>
+<td class="width40">trachee&euml;n</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e4635">132</a></td>
+<td class="width40">in&eacute;&eacute;ngegeplooid</td>
+<td class="width40">in&eacute;&eacute;ngeplooid</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e4782">136</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5008">141</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5265">146</a></td>
+<td class="width40">.</td>
+<td class="width40">[<i>Verwijderd</i>]</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5390">150</a></td>
+<td class="width40">schilvers</td>
+<td class="width40">schilfers</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5486">154</a></td>
+<td class="width40">Cvormig</td>
+<td class="width40">C-vormig</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5603">156</a></td>
+<td class="width40">bene-neden</td>
+<td class="width40">beneden</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5708">159</a></td>
+<td class="width40">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5770">160</a></td>
+<td class="width40">onmiddelijke</td>
+<td class="width40">onmiddellijke</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5927">166</a></td>
+<td class="width40">onmiddelijk</td>
+<td class="width40">onmiddellijk</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd20e5962">166</a></td>
+<td class="width40">huidschilvers</td>
+<td class="width40">huidschilfers</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+
+
+
+
+
+
+
+<pre>
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Beginselen der dierkunde, by J. Ritzema Bos
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BEGINSELEN DER DIERKUNDE ***
+
+***** This file should be named 31310-h.htm or 31310-h.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/3/1/3/1/31310/
+
+Produced by the Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net/
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations.
+To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+
+</pre>
+
+</body>
+</html>
diff --git a/31310-h/images/cover.jpg b/31310-h/images/cover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..b60dce6
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/cover.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig001.jpg b/31310-h/images/fig001.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3f8f294
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig001.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig002.gif b/31310-h/images/fig002.gif
new file mode 100644
index 0000000..48ffde9
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig002.gif
diff --git a/31310-h/images/fig003.jpg b/31310-h/images/fig003.jpg
new file mode 100644
index 0000000..47641e7
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig003.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig004.jpg b/31310-h/images/fig004.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a9d84c3
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig004.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig005.jpg b/31310-h/images/fig005.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0e9ac82
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig005.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig006.gif b/31310-h/images/fig006.gif
new file mode 100644
index 0000000..458399f
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig006.gif
diff --git a/31310-h/images/fig007.jpg b/31310-h/images/fig007.jpg
new file mode 100644
index 0000000..cdfea5b
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig007.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig008.gif b/31310-h/images/fig008.gif
new file mode 100644
index 0000000..d017527
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig008.gif
diff --git a/31310-h/images/fig009.jpg b/31310-h/images/fig009.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bc01e19
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig009.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig010.jpg b/31310-h/images/fig010.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9b2c88d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig010.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig011.jpg b/31310-h/images/fig011.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a9e6451
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig011.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig012.jpg b/31310-h/images/fig012.jpg
new file mode 100644
index 0000000..eb7ec84
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig012.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig013.gif b/31310-h/images/fig013.gif
new file mode 100644
index 0000000..6f0f7dd
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig013.gif
diff --git a/31310-h/images/fig014.jpg b/31310-h/images/fig014.jpg
new file mode 100644
index 0000000..95a05c3
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig014.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig015.jpg b/31310-h/images/fig015.jpg
new file mode 100644
index 0000000..12612c0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig015.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig016.gif b/31310-h/images/fig016.gif
new file mode 100644
index 0000000..5315831
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig016.gif
diff --git a/31310-h/images/fig017.jpg b/31310-h/images/fig017.jpg
new file mode 100644
index 0000000..17507d0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig017.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig018.gif b/31310-h/images/fig018.gif
new file mode 100644
index 0000000..8831938
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig018.gif
diff --git a/31310-h/images/fig019.jpg b/31310-h/images/fig019.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0650943
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig019.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig020.gif b/31310-h/images/fig020.gif
new file mode 100644
index 0000000..ea78cb9
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig020.gif
diff --git a/31310-h/images/fig021.gif b/31310-h/images/fig021.gif
new file mode 100644
index 0000000..3249dc1
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig021.gif
diff --git a/31310-h/images/fig022.gif b/31310-h/images/fig022.gif
new file mode 100644
index 0000000..065d00a
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig022.gif
diff --git a/31310-h/images/fig023.gif b/31310-h/images/fig023.gif
new file mode 100644
index 0000000..97610b0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig023.gif
diff --git a/31310-h/images/fig024.gif b/31310-h/images/fig024.gif
new file mode 100644
index 0000000..fecdbfa
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig024.gif
diff --git a/31310-h/images/fig025.gif b/31310-h/images/fig025.gif
new file mode 100644
index 0000000..811e2a4
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig025.gif
diff --git a/31310-h/images/fig026.gif b/31310-h/images/fig026.gif
new file mode 100644
index 0000000..46d5af5
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig026.gif
diff --git a/31310-h/images/fig027.gif b/31310-h/images/fig027.gif
new file mode 100644
index 0000000..fae90cf
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig027.gif
diff --git a/31310-h/images/fig028.gif b/31310-h/images/fig028.gif
new file mode 100644
index 0000000..59ed0ef
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig028.gif
diff --git a/31310-h/images/fig029.gif b/31310-h/images/fig029.gif
new file mode 100644
index 0000000..5362574
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig029.gif
diff --git a/31310-h/images/fig030.gif b/31310-h/images/fig030.gif
new file mode 100644
index 0000000..7034a13
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig030.gif
diff --git a/31310-h/images/fig031.gif b/31310-h/images/fig031.gif
new file mode 100644
index 0000000..60b783c
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig031.gif
diff --git a/31310-h/images/fig032.jpg b/31310-h/images/fig032.jpg
new file mode 100644
index 0000000..f941cf2
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig032.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig033.gif b/31310-h/images/fig033.gif
new file mode 100644
index 0000000..d365de0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig033.gif
diff --git a/31310-h/images/fig034.jpg b/31310-h/images/fig034.jpg
new file mode 100644
index 0000000..b144a1e
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig034.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig035.jpg b/31310-h/images/fig035.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bb2d043
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig035.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig036.gif b/31310-h/images/fig036.gif
new file mode 100644
index 0000000..e78b7de
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig036.gif
diff --git a/31310-h/images/fig037.jpg b/31310-h/images/fig037.jpg
new file mode 100644
index 0000000..18aa18b
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig037.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig038.jpg b/31310-h/images/fig038.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bbfcbdb
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig038.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig039.jpg b/31310-h/images/fig039.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6209374
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig039.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig040.jpg b/31310-h/images/fig040.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a8b9067
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig040.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig041.jpg b/31310-h/images/fig041.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c6c14d5
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig041.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig042.jpg b/31310-h/images/fig042.jpg
new file mode 100644
index 0000000..16da342
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig042.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig043.jpg b/31310-h/images/fig043.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c29ffd9
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig043.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig044.jpg b/31310-h/images/fig044.jpg
new file mode 100644
index 0000000..47989dd
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig044.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig045.jpg b/31310-h/images/fig045.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a5e9fdb
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig045.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig046.jpg b/31310-h/images/fig046.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2305f1a
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig046.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig047.jpg b/31310-h/images/fig047.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e15a4a6
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig047.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig048.jpg b/31310-h/images/fig048.jpg
new file mode 100644
index 0000000..08d959e
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig048.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig049.jpg b/31310-h/images/fig049.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a1c7f1b
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig049.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig050.gif b/31310-h/images/fig050.gif
new file mode 100644
index 0000000..304f9cf
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig050.gif
diff --git a/31310-h/images/fig051.jpg b/31310-h/images/fig051.jpg
new file mode 100644
index 0000000..86b6ca2
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig051.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig052.jpg b/31310-h/images/fig052.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7c9c11a
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig052.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig053.jpg b/31310-h/images/fig053.jpg
new file mode 100644
index 0000000..85bceeb
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig053.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig054.jpg b/31310-h/images/fig054.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7fbb48b
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig054.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig055.jpg b/31310-h/images/fig055.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6b14599
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig055.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig056.jpg b/31310-h/images/fig056.jpg
new file mode 100644
index 0000000..62b660a
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig056.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig057.jpg b/31310-h/images/fig057.jpg
new file mode 100644
index 0000000..df774c8
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig057.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig058.jpg b/31310-h/images/fig058.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c0edfb3
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig058.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig059.jpg b/31310-h/images/fig059.jpg
new file mode 100644
index 0000000..73798bb
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig059.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig060.jpg b/31310-h/images/fig060.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ba7b2d7
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig060.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig061.jpg b/31310-h/images/fig061.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c0e55fd
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig061.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig062.jpg b/31310-h/images/fig062.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1261047
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig062.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig063.gif b/31310-h/images/fig063.gif
new file mode 100644
index 0000000..c291282
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig063.gif
diff --git a/31310-h/images/fig064.jpg b/31310-h/images/fig064.jpg
new file mode 100644
index 0000000..cb3d6da
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig064.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig065.gif b/31310-h/images/fig065.gif
new file mode 100644
index 0000000..33ebf79
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig065.gif
diff --git a/31310-h/images/fig066.jpg b/31310-h/images/fig066.jpg
new file mode 100644
index 0000000..cd12a8f
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig066.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig067.jpg b/31310-h/images/fig067.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ecedade
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig067.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig068.gif b/31310-h/images/fig068.gif
new file mode 100644
index 0000000..1bb4407
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig068.gif
diff --git a/31310-h/images/fig069.jpg b/31310-h/images/fig069.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2004aac
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig069.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig070.gif b/31310-h/images/fig070.gif
new file mode 100644
index 0000000..cc06ad5
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig070.gif
diff --git a/31310-h/images/fig071.gif b/31310-h/images/fig071.gif
new file mode 100644
index 0000000..8205f2f
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig071.gif
diff --git a/31310-h/images/fig072.gif b/31310-h/images/fig072.gif
new file mode 100644
index 0000000..d071cd7
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig072.gif
diff --git a/31310-h/images/fig073.gif b/31310-h/images/fig073.gif
new file mode 100644
index 0000000..937ddeb
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig073.gif
diff --git a/31310-h/images/fig074.jpg b/31310-h/images/fig074.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8da4277
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig074.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig075.jpg b/31310-h/images/fig075.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a269d48
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig075.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig076.jpg b/31310-h/images/fig076.jpg
new file mode 100644
index 0000000..533f0a1
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig076.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig077.jpg b/31310-h/images/fig077.jpg
new file mode 100644
index 0000000..914e17e
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig077.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig078.gif b/31310-h/images/fig078.gif
new file mode 100644
index 0000000..1dae85c
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig078.gif
diff --git a/31310-h/images/fig079.jpg b/31310-h/images/fig079.jpg
new file mode 100644
index 0000000..cc3d8b2
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig079.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig080.jpg b/31310-h/images/fig080.jpg
new file mode 100644
index 0000000..259f287
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig080.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig081.jpg b/31310-h/images/fig081.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1ed0de2
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig081.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig082.jpg b/31310-h/images/fig082.jpg
new file mode 100644
index 0000000..51ac107
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig082.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig083.jpg b/31310-h/images/fig083.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0d5caad
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig083.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig084.jpg b/31310-h/images/fig084.jpg
new file mode 100644
index 0000000..93825c2
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig084.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig085.jpg b/31310-h/images/fig085.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e031ea9
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig085.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig086.jpg b/31310-h/images/fig086.jpg
new file mode 100644
index 0000000..cf7c5e6
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig086.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig087.jpg b/31310-h/images/fig087.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e49da87
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig087.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig088.jpg b/31310-h/images/fig088.jpg
new file mode 100644
index 0000000..49adb99
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig088.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig089.jpg b/31310-h/images/fig089.jpg
new file mode 100644
index 0000000..83b7900
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig089.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig090.jpg b/31310-h/images/fig090.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a78ea95
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig090.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig091.jpg b/31310-h/images/fig091.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d9adb89
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig091.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig092.jpg b/31310-h/images/fig092.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5a15d56
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig092.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig093.jpg b/31310-h/images/fig093.jpg
new file mode 100644
index 0000000..aeddca4
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig093.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig094.jpg b/31310-h/images/fig094.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0299b66
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig094.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig095.jpg b/31310-h/images/fig095.jpg
new file mode 100644
index 0000000..61db782
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig095.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig096.jpg b/31310-h/images/fig096.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6162af0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig096.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig097.jpg b/31310-h/images/fig097.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a675f45
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig097.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig098.jpg b/31310-h/images/fig098.jpg
new file mode 100644
index 0000000..787f32d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig098.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig099.jpg b/31310-h/images/fig099.jpg
new file mode 100644
index 0000000..f06f141
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig099.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig100.jpg b/31310-h/images/fig100.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7a5302a
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig100.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig101.gif b/31310-h/images/fig101.gif
new file mode 100644
index 0000000..367fecd
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig101.gif
diff --git a/31310-h/images/fig102.gif b/31310-h/images/fig102.gif
new file mode 100644
index 0000000..397ec3c
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig102.gif
diff --git a/31310-h/images/fig103.jpg b/31310-h/images/fig103.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7c3b9ba
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig103.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig104.jpg b/31310-h/images/fig104.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4d8c214
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig104.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig105.jpg b/31310-h/images/fig105.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5b5e44b
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig105.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig106.jpg b/31310-h/images/fig106.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1778a48
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig106.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig107.jpg b/31310-h/images/fig107.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3751ab0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig107.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig108.jpg b/31310-h/images/fig108.jpg
new file mode 100644
index 0000000..43bd035
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig108.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig109.jpg b/31310-h/images/fig109.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4bd28a8
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig109.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig110.jpg b/31310-h/images/fig110.jpg
new file mode 100644
index 0000000..61e69d1
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig110.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig111.jpg b/31310-h/images/fig111.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8a31f16
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig111.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig112.jpg b/31310-h/images/fig112.jpg
new file mode 100644
index 0000000..886cac2
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig112.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig113.jpg b/31310-h/images/fig113.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3e8b074
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig113.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig114.jpg b/31310-h/images/fig114.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8c52ba7
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig114.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig115.gif b/31310-h/images/fig115.gif
new file mode 100644
index 0000000..369370c
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig115.gif
diff --git a/31310-h/images/fig116.gif b/31310-h/images/fig116.gif
new file mode 100644
index 0000000..9249c92
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig116.gif
diff --git a/31310-h/images/fig117.jpg b/31310-h/images/fig117.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7b0662d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig117.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig118.gif b/31310-h/images/fig118.gif
new file mode 100644
index 0000000..a21c753
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig118.gif
diff --git a/31310-h/images/fig119.jpg b/31310-h/images/fig119.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7ec9f49
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig119.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig120.jpg b/31310-h/images/fig120.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a77ce3d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig120.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig121.jpg b/31310-h/images/fig121.jpg
new file mode 100644
index 0000000..18f9133
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig121.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig122.jpg b/31310-h/images/fig122.jpg
new file mode 100644
index 0000000..cabf981
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig122.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig123.jpg b/31310-h/images/fig123.jpg
new file mode 100644
index 0000000..acf294d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig123.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig124.jpg b/31310-h/images/fig124.jpg
new file mode 100644
index 0000000..f8e616d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig124.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig125.gif b/31310-h/images/fig125.gif
new file mode 100644
index 0000000..98a8ebc
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig125.gif
diff --git a/31310-h/images/fig126.jpg b/31310-h/images/fig126.jpg
new file mode 100644
index 0000000..f780e22
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig126.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig127.jpg b/31310-h/images/fig127.jpg
new file mode 100644
index 0000000..18b5b78
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig127.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig128.jpg b/31310-h/images/fig128.jpg
new file mode 100644
index 0000000..dbef206
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig128.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig129.gif b/31310-h/images/fig129.gif
new file mode 100644
index 0000000..c2a5a0f
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig129.gif
diff --git a/31310-h/images/fig130.jpg b/31310-h/images/fig130.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9deea4b
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig130.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig131.jpg b/31310-h/images/fig131.jpg
new file mode 100644
index 0000000..eeff28f
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig131.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig132.jpg b/31310-h/images/fig132.jpg
new file mode 100644
index 0000000..07a6f28
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig132.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig133.jpg b/31310-h/images/fig133.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ce0c368
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig133.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig134.jpg b/31310-h/images/fig134.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d283c3c
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig134.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig135.jpg b/31310-h/images/fig135.jpg
new file mode 100644
index 0000000..96c64c2
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig135.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig136.jpg b/31310-h/images/fig136.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6b24b4b
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig136.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig137.jpg b/31310-h/images/fig137.jpg
new file mode 100644
index 0000000..87b5d11
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig137.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig138.jpg b/31310-h/images/fig138.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ce80971
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig138.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig139.gif b/31310-h/images/fig139.gif
new file mode 100644
index 0000000..db001bd
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig139.gif
diff --git a/31310-h/images/fig140.jpg b/31310-h/images/fig140.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7bcdb3d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig140.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig141.jpg b/31310-h/images/fig141.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8eaa7f4
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig141.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig142.jpg b/31310-h/images/fig142.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3d0d5c8
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig142.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig143.jpg b/31310-h/images/fig143.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5184616
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig143.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig144.jpg b/31310-h/images/fig144.jpg
new file mode 100644
index 0000000..429aea9
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig144.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig145.jpg b/31310-h/images/fig145.jpg
new file mode 100644
index 0000000..813fc40
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig145.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig146.jpg b/31310-h/images/fig146.jpg
new file mode 100644
index 0000000..641ef93
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig146.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig147.gif b/31310-h/images/fig147.gif
new file mode 100644
index 0000000..45c8180
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig147.gif
diff --git a/31310-h/images/fig148.gif b/31310-h/images/fig148.gif
new file mode 100644
index 0000000..8f22ece
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig148.gif
diff --git a/31310-h/images/fig149.jpg b/31310-h/images/fig149.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4dda531
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig149.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig150.jpg b/31310-h/images/fig150.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0a239ac
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig150.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig151.jpg b/31310-h/images/fig151.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e88a69a
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig151.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig152.jpg b/31310-h/images/fig152.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e9da637
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig152.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig153.jpg b/31310-h/images/fig153.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6b9de9e
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig153.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig154.jpg b/31310-h/images/fig154.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4db2e55
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig154.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig155.jpg b/31310-h/images/fig155.jpg
new file mode 100644
index 0000000..24693d0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig155.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig156.jpg b/31310-h/images/fig156.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0f83ad0
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig156.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig157.jpg b/31310-h/images/fig157.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9c0346a
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig157.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig158.jpg b/31310-h/images/fig158.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3624f83
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig158.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig159.gif b/31310-h/images/fig159.gif
new file mode 100644
index 0000000..86fb389
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig159.gif
diff --git a/31310-h/images/fig160.jpg b/31310-h/images/fig160.jpg
new file mode 100644
index 0000000..956bcb4
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig160.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig161.gif b/31310-h/images/fig161.gif
new file mode 100644
index 0000000..7db4b90
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig161.gif
diff --git a/31310-h/images/fig162.jpg b/31310-h/images/fig162.jpg
new file mode 100644
index 0000000..622c876
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig162.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig163.jpg b/31310-h/images/fig163.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1c21410
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig163.jpg
diff --git a/31310-h/images/fig164.gif b/31310-h/images/fig164.gif
new file mode 100644
index 0000000..438aa19
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig164.gif
diff --git a/31310-h/images/fig165.gif b/31310-h/images/fig165.gif
new file mode 100644
index 0000000..4b4d732
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/fig165.gif
diff --git a/31310-h/images/spine.jpg b/31310-h/images/spine.jpg
new file mode 100644
index 0000000..f6f659c
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/spine.jpg
diff --git a/31310-h/images/title002.gif b/31310-h/images/title002.gif
new file mode 100644
index 0000000..6682d0d
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/title002.gif
diff --git a/31310-h/images/title003.gif b/31310-h/images/title003.gif
new file mode 100644
index 0000000..a9722fe
--- /dev/null
+++ b/31310-h/images/title003.gif
diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt
new file mode 100644
index 0000000..6312041
--- /dev/null
+++ b/LICENSE.txt
@@ -0,0 +1,11 @@
+This eBook, including all associated images, markup, improvements,
+metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be
+in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES.
+
+Procedures for determining public domain status are described in
+the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org.
+
+No investigation has been made concerning possible copyrights in
+jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize
+this eBook outside of the United States should confirm copyright
+status under the laws that apply to them.
diff --git a/README.md b/README.md
new file mode 100644
index 0000000..43f9ff5
--- /dev/null
+++ b/README.md
@@ -0,0 +1,2 @@
+Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for
+eBook #31310 (https://www.gutenberg.org/ebooks/31310)
diff --git a/old/31310-8.txt b/old/31310-8.txt
new file mode 100644
index 0000000..f55bb10
--- /dev/null
+++ b/old/31310-8.txt
@@ -0,0 +1,4620 @@
+The Project Gutenberg EBook of Beginselen der dierkunde, by J. Ritzema Bos
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Beginselen der dierkunde
+
+Author: J. Ritzema Bos
+
+Release Date: February 17, 2010 [EBook #31310]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BEGINSELEN DER DIERKUNDE ***
+
+
+
+
+Produced by the Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net/
+
+
+
+
+
+
+
+
+                               BEGINSELEN
+                                  DER
+                               DIERKUNDE,
+
+
+                                  Door
+
+                       Prof. Dr. J. Ritzema Bos,
+
+            Directeur van het Phytopathologisch Laboratorium
+                 Willie Commelin Scholten te Amsterdam.
+
+
+                              Tweede druk.
+
+                 Te Groningen bij J. B. Wolters, 1902.
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+                   Stoomdrukkerij van J. B. Wolters.
+
+
+
+
+
+VOORBERICHT VAN DEN EERSTEN DRUK.
+
+
+Dit deeltje geeft een zeer beknopt overzicht van het geheele
+dierenrijk; het behandelt slechts die klassen iets uitvoeriger,
+welke voor den landbouwer van belang zijn, dat zijn trouwens dezelfde
+klassen, welke gewoonlijk ook niet-landbouwers het meest interesseeren
+(zoogdieren, vogels, insekten). Ik vertrouw dat mijn werkje ook aan
+Uitgebreid-lagere en aan sommige Middelbare Scholen te gebruiken zal
+zijn, hoewel ik bij de samenstelling ervan in de eerste plaats de
+lagere takken van het Landbouwonderwijs op het oog had. Natuurlijk
+kan dit boekje aan Wintercursussen niet geheel worden doorgewerkt;
+den onderwijzer, die het mocht willen gebruiken, blijve de keus van
+wat hij wil behandelen. De belangrijkste schadelijke dieren worden
+in deze "Beginselen der Dierkunde" slechts genoemd; zij zullen
+in een afzonderlijk boekje nader worden behandeld. De leer van de
+levensverrichtingen der dieren vindt, te gelijk met die der planten,
+in een ander deeltje eene uitvoeriger bespreking.
+
+
+    Wageningen, October 1894.
+
+        J. Ritzema Bos.
+
+
+
+
+
+VOORBERICHT VAN DEN TWEEDEN DRUK.
+
+
+Bij de bewerking van den tweeden druk heb ik uit dit deeltje
+enkele onderwerpen weggelaten, die meer eigenaardig thuis
+behooren in het deeltje over den bouw en het leven der dieren,
+in 't bijzonder der huisdieren, welk deeltje in het volgende
+jaar zal verschijnen. Daarentegen is iets nader uitgeweid over de
+levensgeschiedenis van onderscheiden diersoorten, en is het aantal
+afbeeldingen aanzienlijk uitgebreid. Het komt mij voor dat door de
+aangebrachte wijzigingen het boekje in bruikbaarheid is toegenomen,
+zoowel met het oog op het Landbouwonderwijs als met het oog op het
+onderwijs aan gewone Uitgebreid-lagere en Middelbare scholen.
+
+
+    Amsterdam, September, 1901.
+
+        J. Ritzema Bos.
+
+
+
+
+
+INHOUD.
+
+
+                                                             Blz.
+
+      I. Beknopt overzicht van den bouw en de
+         levensverrichtingen van het dier                    1-29
+     II. Rangschikking en benoeming der dieren              29-32
+    III. Overzicht van de verschillende groepen van
+         het dierenrijk                                     32
+
+             I. Gewervelde Dieren                           32
+
+                  I. Zoogdieren                             43-86
+                 II. Vogels                                 86-119
+                III. Kruipende dieren                      119-122
+                 IV. Amphibiën                             122-126
+                  V. Visschen                              126-127
+
+            II. Gelede Dieren                              127-130
+
+                  I. Insekten                              130-167
+                 II. Duizendpootachtigen                   167
+                III. Spinachtigen                          167-169
+                 IV. Schaaldieren                          169
+
+           III. Wormen                                     169-177
+            IV. Weekdieren                                 177-180
+             V. Stekelhuidigen                             180
+            VI. Holtedieren                                181
+           VII. Protozoën                                  182
+
+
+
+
+
+I. BEKNOPT OVERZICHT VAN DEN BOUW EN DE LEVENSVERRICHTINGEN VAN
+HET DIER.
+
+
+Tusschen de verschillende dieren bestaat groot onderscheid; men
+vergelijke slechts met elkaar een paard, een koolwitje, eene slak en
+een' bloedzuiger. Wanneer ik hier een denkbeeld wil geven van den
+lichaamsbouw van een dier, dan heb ik daarbij vooral op 't oog het
+lichaam van den mensch en dat van de huiszoogdieren, zooals paard
+en rund.
+
+Het lichaam van mensch, paard en rund bestaat uit hoofd (kop), hals,
+romp en ledematen. De bovenste ledematen heeten bij den mensch armen,
+de benedenste beenen. Bij paard en rund, die op alle vier ledematen
+gaan, spreekt men natuurlijk niet van bovenste en benedenste, maar
+van voorste en achterste ledematen; bij 't paard spreken landbouwers
+en paardenliefhebbers van voorbeenen en achterbeenen; de ledematen
+van het rund noemt men, even als die van de andere dieren, voorpooten
+en achterpooten.
+
+De ledematen bestaan, van buiten naar binnen, uit huid, vleesch en
+beenderen. Aan het hoofd, den hals en den romp kan men eveneens huid,
+vleesch en beenderen onderscheiden; maar deze omsluiten gezamenlijk
+eene holte, de "lichaamsholte", die weer verschillende lichaamsdeelen
+("organen") bevat, welke niet overal met den uit huid, vleesch en
+beenderen bestaanden "lichaamswand" zijn verbonden. Hiernevens is
+in fig. 1 eene overlangsche doorsnede door den romp, in schets,
+afgebeeld. De huid is er door eene streep aangeduid, het vleesch en
+de inwendig gelegen vliezen zijn gestreept, terwijl de beenderen
+zwart zijn aangeduid. De laatstgenoemde deelen (huid, vleesch,
+beenderen) vormen te zamen den lichaamswand. Deze wand omsluit
+aan de buikzijde eene lichaamsholte (O), welke bij den mensch,
+het rund en het paard weer door het zoogenoemde middenrif (Mr),
+als door een tusschenschot, in twee holten, borstholte en buikholte,
+is ingedeeld. In de borstholte (Boh) bevinden zich de longen en het
+hart, ook de slokdarm (het bovenste gedeelte van het darmkanaal). De
+buikholte (Bkh) bevat de rest van het vele malen heen en weer gebogen
+darmkanaal, 't welk zich op eene bepaalde plaats verwijdt en aldus de
+maag (M) vormt; ook vindt men in de buikholte verschillende met den
+darm samenhangende deelen, als de lever, verder o.a. de nieren en de
+milt.--Borst- en buikholte worden aan hare rugzijde door de wervelkolom
+of ruggegraat begrensd, welke uit vele platte beenstukken, de wervels,
+bestaat. De bovenste wervel draagt den schedel, welke de schedelholte
+insluit; deze zet zich voort in de reeks wervelholten, die in de
+verschillende wervels aanwezig zijn. De verschillende wervelholten
+vormen te zamen de ruggemergsholte. Schedelholte en ruggemergsholte
+vormen eigenlijk met elkander één geheel, nl. eene lichaamsholte aan
+de rugzijde (fig. 1, A), in tegenstelling van de lichaamsholte aan
+de buikzijde (fig. 1, O), waarvan boven sprake was. De lichaamsholte
+aan de rugzijde bevat de hersenen en het ruggemerg (fig. 1, CZ). Zie
+ook fig. 2 en de verklaring.
+
+Ik ga thans de voornaamste deelen des lichaams ieder afzonderlijk
+bespreken. Vooreerst behandel ik de beenderen, die te zamen een geheel
+vormen, dat wij het geraamte of skelet noemen (fig. 3, 10 en 11).
+
+De as van het skelet wordt gevormd door de wervelkolom of
+ruggegraat, die uit platte beenstukken, de zoogenoemde wervels,
+is samengesteld. Elke wervel bestaat in hoofdzaken uit de volgende
+deelen: 1º. het wervellichaam (fig. 4. a), 't welk naar de buikzijde
+gekeerd is, 2º. den boog, die geplaatst is als eene poort op het
+wervellichaam, en zich met zijnen top naar de rugzijde des diers
+keert. Deze boog omgeeft de wervelholte. Op het midden van den boog
+bevindt zich het dorenvormige uitsteeksel (c), terwijl naar links
+en rechts de dwarsuitsteeksels (b) zich uitstrekken; en een paar
+geledingsuitsteeksels dienen voor de verbinding met den volgenden
+wervel, zooals een ander paar geledingsuitsteeksels voor de verbinding
+met den vorigen wervel dienst doen.
+
+De verschillende wervels zijn èn in grootte èn in bouw onderling
+ongelijk. Onder den schedel vindt men vooreerst een aantal halswervels;
+vooral bij den mensch zijn deze betrekkelijk klein. Men vindt bij
+den mensch, het paard en het rund, en bij de verdere zoogenoemde
+"zoogdieren" een zevental halswervels; hoe langer de hals is, des te
+langer zijn de halswervels; hun getal is altijd zeven. Deze wervels
+zijn gewoonlijk tamelijk bewegelijk met elkander verbonden. Op de
+halswervels volgen de ruggewervels, aan welke de ribben, bewegelijk
+geleed zijn. De mensch heeft twaalf ruggewervels en dus ook twaalf
+paar ribben; bij de verschillende zoogdieren is dit getal niet even
+groot. Bij de zoogdieren, welke op alle vier pooten gaan en een
+dikken, zwaren kop hebben, zooals bij het rund en het paard, zijn de
+ruggewervels, vooral de voorste, van zeer groote dorenuitsteeksels
+voorzien. (Fig. 10 bij s, fig. 11 bij Rw). Aan deze dorenuitsteeksels
+is een taaie, elastische band bevestigd, die zich uitstrekt tot
+de voorste halswervels en het achterhoofd, en die den kop helpt
+dragen. Op de plaats, welke men bij onze huisdieren "de schoft" noemt,
+vindt men deze lange dorenuitsteeksels der voorste ruggewervels.--Op
+de ruggewervels volgen de lendewervels, bij den mensch ten getale van
+vijf aanwezig. De wervels worden bij den mensch van boven naar beneden
+toe geleidelijk dikker en steviger, zoodat de lendewervels steviger
+zijn dan de ruggewervels en deze weer dan de halswervels. Dit feit
+vindt zijne verklaring in de omstandigheid dat de halswervels alleen
+het hoofd te dragen hebben, terwijl de volgende wervels des te meer
+moeten dragen, naarmate zij lager gelegen zijn.
+
+Hals-, rugge- en lendewervels zijn ten opzichte van elkaar
+bewegelijk. Op de lendewervels echter volgen bij den mensch vijf
+onbewegelijk met elkaar verbonden wervels, die te zamen het heiligbeen
+of kruisbeen vormen, en waaraan de heupbeenderen onbewegelijk zijn
+vastgegroeid. Het aantal wervels, 't welk aan de samenstelling van
+het heiligbeen meewerkt, is ook al weer niet bij alle zoogdieren even
+groot. De ruggemergsholte en het daarin aanwezige ruggemerg strekken
+zich uit tot in den eersten heiligbeenwervel; in geen geval bevindt
+zich dit laatste in de laatste heiligbeenwervels, en ook niet in de
+daarop volgende staartwervels. Van deze laatsten zijn er bij den mensch
+vier, die echter zeer klein zijn en alleen uit een wervellichaampje
+bestaan; zij vormen te zamen een naar voren gebogen beenstukje, 't welk
+onder den naam "stuit-" of "staartbeen" bekend is. Bij vele zoogdieren
+zijn er een grooter aantal staartwervels, die te zamen den bewegelijken
+staart vormen, in welken zich echter het ruggemerg niet voortzet.
+
+Gelijk reeds boven werd gezegd, zijn aan de ruggewervels de ribben
+bewegelijk verbonden. De mensch heeft, er een twaalftal paren. Iedere
+rib bestaat uit een achterste gedeelte, dat uit been en een voorste
+gedeelte, dat uit kraakbeen bestaat. Van de voorste ribben (de
+zoogenoemde "ware ribben") is het kraakbeengedeelte bewegelijk aan
+'t borstbeen verbonden; de achterste ("valsche") ribben zitten niet
+aan 't borstbeen vast. De mensch heeft zeven paar ware, vijf paar
+valsche ribben.
+
+Aan het skelet van het hoofd onderscheidt men den schedel en het
+aangezichtsskelet. De eerste omsluit de schedelholte, welke de hersenen
+bevat. Men onderscheidt aan het schedeldak: twee voorhoofdsbeenderen,
+die echter bij den mensch tot één been (fig. 5, g, fig. 6, F)
+aanéén gegroeid zijn, twee wand- of kruinbeenderen (f; Pr), twee
+slaapbeenderen (e) en het uit verscheiden stukken samengegroeide
+achterhoofdsbeen (d; O), waarin zich het achterhoofdsgat bevindt,
+aan weerskanten waarvan men een' geledingsknobbel aantreft, welke
+beide knobbels het hoofd op een tweetal geledingsvlakten van den
+bovensten halswervel kunnen doen bewegen. Door het achterhoofdsgat
+heen hangt het ruggemerg met de hersenen samen.--De onderzijde van
+de schedelholte wordt begrensd, behalve door het achterhoofdsbeen,
+door het wiggebeen (fig. 6, S) met zijne aanhangselen, alsmede,
+boven de neusholte, door het zeefbeen (fig. 6 E).
+
+Het aangezichtsskelet bestaat uit de beenderen, die den mond omgeven,
+en omsluit verder, ten deele in verbinding met eenige beenderen van
+den schedel, de oogholten en de neusholte. Men vindt daaraan vooreerst
+twee bovenkaaksbeenderen en het tusschenkaaksbeen (fig. 36, Tkb.). Het
+laatste (waarin de snijtanden geplaatst zijn) is bij den mensch
+met de beide bovenkaaksbeenderen (waarin de hoektanden en de kiezen
+zitten) tot één enkel beenstuk, de bovenkaak (fig. 5, b), vergroeid;
+bij de meeste zoogdieren (bijv. paard en hond; fig. 33 en 36) blijft
+het tusschenkaaksbeen altijd van het bovenkaaksbeen door een' naad
+gescheiden. Verder bestaat het aangezichtsskelet uit de neusbeenderen
+(a), de traanbeenderen, het ploegschaarbeen, de neusschelpen (inwendig
+in de neusholte verscholen), het neusmiddenschot, de jukbeenderen,
+het verhemeltebeen en het onderkaaksbeen (c), welk laatste been ook
+oorspronkelijk uit twee gelijke helften bestond.
+
+De bovenste (voorste) en benedenste (achterste) ledematen zijn geheel
+naar hetzelfde plan gebouwd; zij bestaan dus uit gelijksoortige
+deelen. Het laat zich gemakkelijk inzien, dat de beide paren
+ledematen meer op elkaar gelijken, naarmate zij meer voor de zelfde
+verrichtingen dienen. Bij 't rund en het paard, waar de beide paren
+ledematen in dienst van de voortbeweging zijn, is dan ook hunne
+onderlinge overeenkomst grooter dan bij den mensch, waar het eene
+paar voor grijpen, het andere voor loopen dient; bij den vogel, waar
+het bovenste paar voor vliegen, het benedenste paar voor loopen is
+ingericht, is de overeenkomst nog minder groot.
+
+Aan de beide paren ledematen onderscheidt men vooreerst twee
+samenvoegingen van beenderen ("gordels" van beenderen), welke ze aan
+het skelet van den romp vasthechten. Men noemt deze "beengordels":
+schoudergordel en bekkengordel; zij bestaan beide uit drie beenderen.
+
+In de volgende tabel vermeld ik aan de linkerhand de deelen van den
+arm des menschen met de beenderen, welke ze samenstellen; aan de
+rechterzijde heb ik die deelen van het skelet van 't been geplaatst,
+welke met de bedoelde deelen van 't armskelet te vergelijken zijn.
+
+
+     Arm.                                 Been.
+
+  I. Schoudergordel, bestaande uit:    I. Bekkengordel, bestaande uit:
+        Schouderblad,                         Heupbeen,
+        Sleutelbeen,                          Schaambeen,
+        Ravenbeksuitsteeksel.                 Zitbeen.
+ II. Opperarm:                        II. Bovenbeen:
+        Opperarmbeen.                         Dijbeen.
+III. Benedenarm:                     III. Benedenbeen:
+        Ellepijp,                             Scheenbeen,
+        Spaakbeen.                            Kuitbeen.
+ IV. Hand:                             IV. Voet:
+        2 rijen handwortelbeenderen.          2 rijen
+                                              voetwortelbeenderen.
+        Eene rij middelhandsbeenderen.        Eene rij
+                                              middelvoetsbeenderen.
+        5 vingers, ieder bestaande uit        5 teenen, ieder bestaande
+        drie "vingerkootjes", behalve         uit drie "teenkootjes",
+        de duim, die uit twee kootjes         behalve de groote teen,
+        bestaat.                              die uit twee kootjes
+                                              bestaat.
+
+
+De verschillen tusschen arm en been des menschen vinden hunne
+verklaring in het verschillende gebruik, dat ervan wordt gemaakt. De
+beenderen van de beenen, die den geheelen romp moeten dragen, zijn
+steviger en dikker, maar minder bewegelijk aan elkaar verbonden,
+dan het geval is met die van de armen, welke bij den mensch tot
+grijpen zijn ingericht. Vooral is de bekkengordel met het skelet van
+den romp veel steviger, maar ook veel minder bewegelijk verbonden
+dan de schoudergordel. Heupbeen, zitbeen en schaambeen toch zijn
+met elkander tot één beenstuk vergroeid; en daar waar deze drie
+beenderen samenkomen, bevindt zich de holte ("de gewrichtspan"),
+waarin de bovenste knobbel (de "gewrichtsknobbel") van het dijbeen
+kan draaien (fig. 3). Verder zijn de heupbeenderen met het heiligbeen
+tot een onbewegelijk stuk vergroeid. Dit heiligbeen vormt met de aan
+weerskanten daarvan geplaatste heup-, zit- en schaambeenderen, het
+"bekken", aldus genoemd, omdat deze beenderen a. h. w. een bekken (kom
+of schotel) vormen, waarin bij 't staan en 't zitten de ingewanden
+van den mensch rusten. Bij de dieren, die op vier ledematen gaan,
+rusten de ingewanden niet in dit "bekken", vandáár ook de andere vorm
+der bekkenbeenderen. Bepaaldelijk de heup- of darmbeenderen zijn
+bijv. bij paard en rund langwerpig, niet schotelvormig (vergelijk
+fig. 3 met fig. 10 en 11). En dat de naam "zitbeen" voor deze dieren
+eigenlijk zeer ongepast is, springt in het oog.
+
+De schouderbladen (fig. 7, b) zijn in 't algemeen platte beenstukken,
+die los op de rugzijde der ribben gelegen zijn, en er alleen door de
+omgevende spieren tegenaan worden gedrukt. Over het schouderblad loopt
+eene verhevenheid, een "kam". Een uitsteeksel van het schouderblad
+is bewegelijk aan het sleutelbeen bevestigd, dat op zijne beurt weer
+bewegelijk verbonden is met het borstbeen. Dicht bij de plaats,
+waar het sleutelbeen aan 't borstbeen geleed is, bevindt zich
+eene eenigszins uitgeholde vlakte, waarin de bovenste knobbel
+(de "geledingsknobbel") van het opperarmbeen draaien kan. Het
+ravenbeksuitsteeksel is een beenstukje, dat bij den mensch van
+weinig of geen beteekenis is; bij de vogels is het grooter. Daar
+het opperarmbeen kan draaien ten opzichte van het schouderblad,
+en dit laatste ten opzichte van het sleutelbeen bewegelijk is, het
+sleutelbeen evenzeer ten opzichte van het borstbeen, het borstbeen
+ten opzichte van de ribben, terwijl de ribben aan een bewegelijk
+gedeelte van de wervelkolom bewegelijk verbonden zijn,--zoo is het
+gemakkelijk genoeg in te zien, dat de arm veel bewegelijker aan
+den romp bevestigd is dan het been. Ook bij de viervoetige dieren
+zijn de achterste ledematen veel vaster met den romp verbonden
+dan de voorste; bij velen, zooals bij paard en rund, is zelfs
+geen sleutelbeen aanwezig. Wèl gaan deze dieren op de beide paren
+ledematen, maar het achterste paar wordt toch bepaaldelijk gebruikt
+om de voortbeweging tot stand te doen komen, terwijl het voorste paar
+meer dient, om er op te rusten. (Denk bijv. aan een paard, dat een'
+zwaren last tegen eene hoogte optrekt!) Die viervoetige diersoorten,
+welke met hunne voorste ledematen iets moeten aangrijpen of oplichten,
+hebben wèl sleutelbeenderen; zoo bijv. de mol, die met de voorpooten
+aarde verplaatst.
+
+Bij den mensch kan het spaakbeen om de ellepijp draaien. De ellepijp
+(fig. 3, f) is het been, dat aan zijn achtereinde in een' knobbel (de
+"elleboog") eindigt; het spaakbeen (g) is het dikst aan het uiteinde
+vlak bij de hand, en de hand is er dan ook aan bevestigd, zoodat,
+wanneer het spaakbeen zich draait, de geheele hand wordt omgekeerd. Het
+plotselinge omdraaien van de hand maakt dit lichaamsdeel voor het
+aangrijpen van de meest verschillende voorwerpen geschikter. Het
+spreekt echter van zelf, dat eene dergelijke bewegelijkheid van den
+voet, door draaiing van 't kuitbeen om 't scheenbeen, niet alleen
+voor niets nuttig zou zijn, maar zelfs zeer schadelijk voor het
+goed neerzetten van den voet. Bij de viervoetige dieren, die hunne
+voorpooten niet gebruiken om te grijpen, is dan ook het spaakbeen
+niet om de ellepijp draaibaar; zelfs zijn bij vele dieren deze twee
+beenderen voor een deel aan elkander vastgegroeid. Op de plaats, waar
+het dijbeen en de beenderen van het benedenbeen aan elkaar verbonden
+zijn, vindt men de knieschijf, niet slechts bij den mensch, maar
+ook bij alle dieren van gelijksoortigen lichaamsbouw. Op de plaats,
+waar boven- en benedenarm aan elkander verbonden zijn, wordt geen
+dergelijk beenstuk aangetroffen.
+
+Aan den menschelijken voet zijn de teenen kort, de middelvoetsbeenderen
+en voetwortelbeenderen lang; van deze laatsten is er een, nl. het
+hielbeen, bijzonder sterk naar achteren gegroeid. Op deze wijze wordt
+het ondersteuningsvlak van den voet groot en deze dus geschikter om
+er op te staan. Aan de hand zijn daarentegen de vingers in verhouding
+tot de andere deelen bijzonder lang; daardoor zijn zij voor grijpen
+beter geschikt. Vooral ook is dit het geval doordat de punt van
+den duim tegen de vingerspitsen kan worden gebracht. Bij de apen,
+die zoowel met de voeten als met de handen grijpen, zijn de kootjes
+der teenen bijzonder lang, en de groote teen kan er tegen de toppen
+der andere teenen worden gebracht.
+
+Het aantal vingers en teenen is bij de zoogdieren hoogstens vijf;
+bij vele dieren echter is het kleiner. Het paard heeft slechts éénen
+vinger aan ieder der ledematen (fig. 10); het rund twee (fig. 11) met
+nog twee uiterst klein gebleven teentjes daarachter; het varken heeft
+aan elken poot twee groote en twee kleinere teenen (fig. 29); de hond
+heeft vijf teenen aan de achterpooten, vier aan de voorpooten (fig. 8).
+
+De mensch gaat op zijne geheele voetzool; sommige andere dieren, zooals
+hond en kat, alleen op de teenen (fig. 8); weer andere, zooals paard,
+rund en varken, loopen op den top der teenen (fig. 10, 11). Bij den
+mensch vindt men een groot gedeelte van de rugzijde der vingers en
+teenen met eene horenachtige bekleeding bedekt, welke men den "nagel"
+noemt; is zoo'n nagel niet (zooals bij den mensch en den mol) plat
+en aan het uiteinde stomp, maar daarentegen zijdelings samengedrukt
+en aan 't vooreinde spits (fig. 39), dan spreekt men van een' klauw
+(hond, kat, konijn). Bij de dieren, welke op den top der teenen gaan,
+strekt zich de horenbekleeding van het laatste kootje niet slechts
+over de rugzijde maar ook over den top der teenen uit, dien zij als
+een schoen omkleedt (fig. 9); men spreekt dan van een' hoef (paard,
+rund, varken). Toch noemt de landbouwer de hoeven der runderen,
+schapen en varkens meestal "klauwen". (Zoo noemt men eene ziekte,
+die den top der teenen aantast, het "klauwzeer".)
+
+Bij verscheiden dieren (zooals rund, paard, varken) zijn het
+opperarmbeen en het dijbeen in den romp opgenomen, zoodat de uitwendig
+zichtbare ledematen dezer dieren moeten worden vergeleken met die
+gedeelten van menschenarm en been, welke beginnen met benedenarm
+en benedenbeen. Vergelijkt fig. 3 met fig. 10 en fig. 11. Ik wil
+daar nog bijvoegen, dat men aan de voorste ledematen van paard,
+rund, schaap en varken het gewricht bij de handwortelbeenderen
+(natuurlijk onjuist) noemt: de "voorknie"; dat men het hielbeen
+met den naam "hak" bestempelt, dat men de middelhandsbeenderen en
+middelvoetsbeenderen "pijpen" noemt. Bij het paard, dat aan elk been
+slechts ééne "pijp" en één' teen heeft, vindt men achter deze pijp
+twee dunne middelvoetsbeentjes, waaraan geene teenen bevestigd zijn;
+deze laatste middelvoetsbeentjes noemt men "griffelbeentjes". (Fig. 10,
+achter mh; fig. 30.)
+
+Uit hetgeen wij boven bespraken, volgt reeds dat de beenderen op zeer
+verschillende wijze aan elkander kunnen zijn bevestigd. Sommige
+beenderen zijn zoodanig aan elkaar vastgegroeid, dat zelfs
+geen naad meer te zien is; dit is bij den mensch met de beide
+voorhoofdsbeenderen het geval, ook met het bovenkaaks- en het
+tusschenkaaksbeen. Andere beenderen vertoonen op de plaats van
+aanééngroeiing eenen naad (de meeste schedelbeenderen van den
+mensch; tusschenkaaksbeen en bovenkaaksbeen van het paard.) Twee
+beenderen kunnen verder op zeer verschillende wijze bewegelijk
+met elkander verbonden zijn. Vooreerst kan zich tusschen de beide
+beenderen bevinden eene eenigszins veerkrachtige, rekbare massa, die
+slechts eene geringe beweging veroorlooft. Zoo zijn twee op elkaar
+volgende wervels door kraakbeen met elkander verbonden.--Zijn twee
+beenderen niet anders dan met een zeer rekbaar bandje aan elkander
+vastgehecht, dan is de onderlinge bewegelijkheid grooter; en dan
+spreekt men van een gewricht. Men onderscheidt scharniergewrichten
+en kogelgewrichten. Bij de eerstbedoelde wijze van verbinding kan
+het eene been zich ten opzichte van het andere tamelijk vrij bewegen,
+maar steeds slechts in één vlak, zooals het eene been van een' passer
+zich kan bewegen ten opzichte van het andere. Zóó is het opperarmbeen
+verbonden aan de beenderen van den benedenarm, en het dijbeen aan die
+van het benedenbeen.--Kan het ééne been ten opzichte van het andere
+in allerlei richtingen draaien, dan spreekt men van eene verbinding
+door middel van een kogelgewricht. Het eene been vertoont dan eene
+uitholling, die men de "pan" van 't gewricht noemt. Daarin kan zich de
+kegelvormige knobbel, waarin het tweede been eindigt, rondbewegen. Zóó
+is de verbinding van het dijbeen met de beenderen van den bekkengordel;
+zóó ook die van het opperarmbeen met het schouderblad.
+
+Het beenvlies, dat elk stuk been als een dun vliesje bekleedt,
+verandert op de plaats, waar het ééne been met het andere verbonden is,
+in een' stevigen, niet zeer rekbaren band ("beursband"), die de beide
+beenderen bij elkaar houdt. De binnenste laag van dezen beursband
+scheidt eene vloeistof af, die de kraakbeenachtige binnenbekleeding
+van de gewrichtspan zoowel als die van de gewrichtsholte bedekt,
+aldus de beweging gemakkelijker maakt en afslijting voorkomt. Men
+kan dus zeggen, dat het gewricht wordt "gesmeerd".
+
+
+
+De beenderen zijn gewoonlijk omgeven door vleesch. Dit laatste bestaat
+uit verschillende stukken, die door eene rekbare, taaie massa met
+elkander verbonden zijn. De verschillende stukken noemt men "spieren";
+elke spier bestaat weer uit een zeer groot aantal draadvormige deelen,
+die men "spiervezels" noemt, en die alle in de lengterichting van de
+spier loopen. Een spiervezel heeft het vermogen zich samen te trekken,
+d. i. plotseling korter en tevens dikker te worden. Wanneer nu alle
+vezels van eene spier zich te gelijk samentrekken, dan wordt de geheele
+spier korter en dikker. Door haar vermogen, zich samen te trekken en
+te ontspannen, kan eene spier weer andere deelen in beweging brengen.
+
+De meeste spieren zijn namenlijk met hare beide uiteinden aan
+lichaamsdeelen bevestigd, die zij door hare samentrekking in beweging
+brengen. Men onderscheidt huidspieren en skeletspieren, alnaarmate de
+spieren aan de huid (met het eene einde ook wel aan haren of veeren)
+of aan de beenderen zijn vastgehecht. De dikke spierlaag, waarvan
+de egel gebruik maakt, wanneer hij zich samenbalt, is eene sterk
+ontwikkelde huidspier. Zoo zijn het ook huidspieren, door welker
+samentrekking een vogel zijne veeren opricht. Er zijn vele dieren,
+zooals slakken, insekten en wormen, die, daar zij geene beenderen
+hebben, geene andere dan huidspieren bezitten.
+
+Eene skeletspier is met hare beide uiteinden aan een been
+verbonden. Als nu zoo'n skeletspier zich samentrekt, dan wordt het
+meest bewegelijke been naar het minder bewegelijke toe bewogen. Wij
+willen de werking van eene skeletspier duidelijk maken, door
+eene bepaalde spier als voorbeeld te nemen. In fig. 12 zijn het
+opperarmbeen van den mensch en de benedenarm afgebeeld. Alle rondom
+den opperarm gelegen spieren zijn weggenomen op ééne spier na. Deze,
+in nevensgaande fig. A door 2 afgebeeld, is in haar midden het dikst
+en loopt aan hare uiteinden in dunne gedeelten uit, die bovendien
+anders van geaardheid zijn dan de eigenlijke spier. Men noemt deze
+dunne uiteinden, waarmee eene spier aan de beenderen bevestigd is,
+de pezen. (De spier 2 eindigt van boven in twee pezen, van beneden in
+ééne pees.) Terwijl nu de spier uit vele fijne vezels bestaat, die
+het eetbare "vleesch" vormen, zijn de pezen opgebouwd uit eene zeer
+taaie stof, die bij koking in lijm kan overgaan. Slechts het vleezige
+gedeelte van eene spier bezit het vermogen, zich samen te trekken,
+d. i. korter en tevens dikker te worden. (Vergelijk m' met m in B
+en met 2 in A.) Door deze samentrekking wordt het eene been met al
+wat daarmee in verbinding staat, naar het andere been toe bewogen;
+de beenderen van den benedenarm worden daarbij in het gewricht c
+(fig. 12 B) gedraaid. Dit gewricht is een scharniergewricht, zoodat
+de beenderen van den benedenarm naar die van den bovenarm toe worden
+bewogen als het eene been van een' passer naar het andere.--Er zijn
+spieren, die niet aan de huid of aan beenderen zijn bevestigd; dat
+zijn de zoogenoemde "holle spieren", die in zich zelven terugkeeren,
+en dus eene holte omsluiten. Eene zoodanige spier kan door hare
+samentrekking de binnen die holte aanwezige voorwerpen (vaste lichamen
+of vloeistoffen) voortbewegen. Zoo bewegen de holle spieren, die in den
+wand van den slokdarm aanwezig zijn, brokken spijs van de keelholte
+naar de maag; zoo zorgen de holle spieren van den hartwand voor de
+voortbeweging van het bloed.
+
+De bewegingen, welke door spieren worden in 't leven
+geroepen, onderscheidt men in willekeurige en onwillekeurige
+bewegingen. Onwillekeurig noemt men ze, wanneer zij buiten den wil om
+tot stand komen, zooals de bewegingen der spierwanden van het hart,
+waardoor het bloed door 't lichaam wordt voortgestuwd. Willekeurig
+noemt men die bewegingen, welke onder den invloed van den wil
+geschieden.
+
+Wil men aan eene spier het vermogen van zich samen te trekken ontnemen,
+dan is het juist niet noodig, dat men de spier zelve beleedigt. Iedere
+spier staat met eene zenuw in verbinding, die hare fijne vertakkingen
+zendt naar al de verschillende spiervezels, waaruit de spier
+bestaat. Snijdt men deze zenuw door, dan heeft de spier dadelijk het
+vermogen om zich samen te trekken verloren. De zenuw nu heeft haren
+oorsprong bij den mensch en bij vele andere dieren in de hersenen of
+het ruggemerg. Wij kunnen dus zeggen: de spier verliest het vermogen om
+zich samen te trekken, wanneer de verbinding tusschen haar zelve en het
+ruggemerg of de hersenen op de eene of andere plaats door doorsnijding
+van de zenuw wordt opgeheven. De oorzaak van de beweging der spier
+ligt dus in het ruggemerg of de hersenen. Er komt in de laatstgenoemde
+lichaamsdeelen eene verandering tot stand--van welken aard deze is,
+weten wij niet--, die zich door de zenuw naar de spier voortbeweegt en
+de samentrekking van deze laatste veroorzaakt. Wij kunnen ons van wat
+er in dezen plaatsgrijpt, de volgende voorstelling maken (fig. 13):
+in de hersenen of het ruggemerg wordt als 't ware last gegeven tot het
+volvoeren van eene beweging; die last wordt overgeseind door de zenuw
+heen en wordt daarna door de spier tot uitvoering gebracht. Hersenen of
+ruggemerg zijn dus a. h. w. het middelpunt (het centrum), waarvan het
+bevel tot beweging uitgaat; men noemt ze middelpuntsdeelen of centrale
+deelen van het zenuwstelsel. De zenuwen, welke van de centrale deelen
+naar de spieren loopen, heeten bewegingszenuwen.
+
+Er bestaat echter nog eene andere soort van zenuwen, die men
+gewaarwordingszenuwen noemt. Deze ontspringen in de zintuigen
+(huid, tong, neus, oor, oog) en geleiden de indrukken, die zij door
+tusschenkomst van deze zintuigen uit de omgeving opnemen, naar de
+middelpuntsdeelen van het zenuwstelsel toe, waar zij tot bewustzijn
+komen.
+
+Als er een voorwerp, waarvan licht uitstraalt, vóór ons oog staat,
+dan zien wij het. Wij zien het met ons oog, zoo zegt men gewoonlijk;
+maar eigenlijk is dat onjuist; wèl dient het oog om de lichtindrukken
+van buiten op te nemen; maar het eigenlijke zien geschiedt niet met
+het oog. Aan den achterkant komt uit het oog de gezichtszenuw te
+voorschijn, die naar de hersenen loopt. Snijdt men deze zenuw door,
+dan is het met het zien gedaan, hoewel het oog zelf ongeschonden is
+gebleven. De indruk, dien het verlichte voorwerp op het oog maakt,
+wordt door de gezichtszenuw naar de hersenen overgebracht en komt
+dààr tot bewustzijn. Hoe dat geschiedt, is ons een raadsel.
+
+De huid (fig. 13) is uit twee lagen samengesteld; de buitenste laag
+is de opperhuid, die bloedloos is, zooals duidelijk blijkt, als
+men zich op eene plaats snijdt, waar zij bijzonder dik is ("eelt"
+onder de voeten, aan de binnenzijde der handen). Onder de opperhuid
+is de bloedroode leerhuid gelegen, aldus gekleurd door het vele bloed,
+hetwelk er doorheen stroomt. (Van de leerhuid maakt men leer). In deze
+leerhuid vindt men de uiteinden van zenuwen.--Raakt men de opperhuid
+van een' der vingers met een of ander voorwerp aan, dan voelt men
+dat zij wordt aangeraakt, en tevens verneemt men, hoe de vorm en de
+warmtegraad van dit voorwerp zijn. Maar snijdt men de zenuw door, die
+van den vinger naar het ruggemerg loopt, dan voelt men de aanraking van
+een voorwerp niet meer. De indruk, dien een voorwerp op de huid teweeg
+brengt, wordt dus door de zenuwen voortgeleid naar het ruggemerg,
+en komt daar tot bewustzijn; hoe--dat weten wij alweer niet.
+
+Uit het bovenstaande zien wij dat de voorwerpen buiten ons zoodanig
+op ons inwerken, dat wij hunne aanwezigheid vernemen, dat hunne
+aanwezigheid bij ons tot bewustzijn komt. Zoodanige inwerking van de
+voorwerpen op ons noemen wij in 't algemeen gewaarwording. Deze kan
+bij den mensch en ook bij de huisdieren op vijf verschillende wijzen
+tot stand komen: door voelen, proeven, ruiken, hooren en zien. Men
+noemt het gevoel, den smaak, den reuk, het gehoor en het gezicht
+de vijf zinnen van den mensch. Vele dieren hebben minder zinnen;
+bij zulke dieren werkt de omgeving op minder dan vijf verschillende
+wijzen in. De lintworm bijv. is blind.
+
+De zenuwen, welke de indrukken, die de buitenwereld op ons
+maakt, naar hersenen en ruggemerg voortgeleiden, noemt men
+gewaarwordingszenuwen. Men mag dus wel de hersenen en het ruggemerg
+de middelpuntsdeelen of centrale deelen van het zenuwstelsel noemen,
+want zij zijn het middelpunt, waarheen de van de buitenwereld ontvangen
+indrukken worden voortgeleid, en van welke ook tevens de aanleiding tot
+elke spierbeweging uitgaat. In de bewegingszenuwen geschiedt, blijkens
+het bovenstaande, de voortgeleiding in een' zin, precies tegengesteld
+aan dien, waarin deze plaatsgrijpt in de gewaarwordingszenuwen.
+
+Fig. 13 geeft eene schets van eene doorsnede dwars door 't lichaam
+van een dier. Vergel. de verklaring. Hoe de onderscheiden deelen van
+'t zenuwstelsel ten opzichte van elkaar liggen, is in fig. 14 te zien,
+waar het zenuwstelsel van den hond is voorgesteld.
+
+
+
+Menschen en dieren, die geen spijs opnemen, verminderen in
+lichaamsgewicht. Dit komt daar vandaan, dat eenige stoffen het lichaam
+òf als gassen (koolzuur door de longen) òf als vloeistoffen (urine door
+de nieren, zweet door de zweetklieren) verlaten, zonder dat voor die
+stoffen iets anders in plaats komt. Op den duur zou een menschelijk
+of dierlijk lichaam het niet uithouden zonder opneming van nieuwe
+stoffen. De stoffen, welke opgenomen worden, noemt men, alnaarmate zij
+vast of vloeibaar zijn, spijzen of dranken. Deze spijzen en dranken,
+welke met weinig uitzonderingen (zouten, water) uit het dierenrijk
+of het plantenrijk afkomstig zijn, kunnen echter niet als zoodanig
+de plaats innemen der voortdurend verdwijnende lichaamsstoffen. Ten
+eerste bevatten zij stoffen, die in 't lichaam in 't geheel niet
+bruikbaar zijn, en die met de uitwerpselen worden verwijderd. Maar
+ook de bruikbare zelfstandigheden worden in de planten en dieren voor
+'t meerendeel niet in zoodanigen vorm aangetroffen, in welken zij
+dadelijk kunnen worden gebruikt. De spijsvertering nu dient om de
+spijzen voor het lichaam bruikbaar te maken en tevens om de onbruikbare
+stoffen af te zonderen van de wèl bruikbare, en ze daarna uit het
+lichaam te verwijderen. Deze spijsvertering grijpt in het darmkanaal
+plaats. Het darmkanaal is eene buis, die op verschillende plaatsen
+eene zeer verschillende wijdte heeft, doorgaans in allerlei bochten
+en windingen in de lichaamsholte gelegen is en zich van den mond tot
+de aarsopening uitstrekt. Terwijl de spijzen in het darmkanaal zijn,
+worden er verschillende vochten ("verteringsvloeistoffen", zooals
+speeksel, maagsap, gal, enz.) mee vermengd, welke er de bruikbare
+stoffen uittrekken en deze in den vereischten vorm omzetten. Zoodanige
+inwerking van vochten kan des te beter geschieden, naarmate de spijzen
+in kleinere stukken verdeeld zijn. Voor het fijnmaken der spijzen
+dienen bij de zoogdieren de tanden; bij de vogels dient daarvoor eene
+bepaalde afdeeling van het darmkanaal ("de spiermaag"), welke aan de
+binnenzijde met harde, scherpe lijsten bekleed is.
+
+Zoolang de voedende stoffen, al zijn zij ook in een' volkomen
+geschikten vorm gebracht, in den darm blijven, baten zij het lichaam
+niets. Immers het verlies van lichaamszelfstandigheid grijpt in
+alle deelen des lichaams plaats, en het is dus noodzakelijk dat de
+voedingsstoffen na de vertering in een' toestel worden gebracht,
+die ze naar alle deelen des lichaams heen voert. Deze toestel wordt
+de bloedsomlooptoestel genoemd.
+
+De bloedsomlooptoestel is gevuld met bloed, eene ongeveer kleurlooze
+vloeistof, die een uiterst groot aantal zeer kleine roode schijfjes
+(de "bloedlichaampjes") bevat, en daardoor rood gekleurd is. In het
+bloed worden de voedingstoffen uit den darm opgenomen.
+
+Het bloed stroomt door het lichaam heen door eene menigte buizen. In
+de natuurwetenschappen is men gewoon, buizen met den naam van
+"vaten" te bestempelen. Wij spreken dus ook van "bloedvaten",
+wanneer wij de buizen bedoelen, waardoor het bloed in 't lichaam
+stroomt. Deze bloedvaten vertakken zich herhaaldelijk, tot uit
+hunne vertakkingen eindelijk de mikroskopisch kleine "haarvaten" (=
+capillairen) ontstaan. Met uitzondering van de opperhuid en de deelen,
+welke zich uit deze vormen (haren, veeren, schubben), vindt men in
+elk deel des lichaams haarvaten. Deze hebben uiterst dunne wanden,
+waardoor gemakkelijk verschillende voedingsstoffen heentrekken, welke
+te goede komen aan die kleine deeltjes des lichaams, welke tusschen
+de haarvaten zijn gelegen.
+
+Het hoofdwerktuig voor de beweging van het bloed is het hart, een
+verwijd en van dikke, samentrekbare wanden voorzien gedeelte van den
+bloedsomlooptoestel. Door samentrekking van de holle spieren in den
+hartwand wordt het bloed uit het hart geperst; het stroomt dan door
+eene buis (de slagader) weg, die zich in verschillende takken splitst,
+welke laatsten zich weer splitsen, enz. enz., zoodat ten slotte de
+haarvaten ontstaan. Uit de vereeniging van de haarvaten worden weer
+adertakjes gevormd, die zich tot eene ader (of tot een paar aders)
+vereenigen, welke het bloed weer naar 't hart terugvoeren. Hetzelfde
+bloed stroomt dus voortdurend door 't lichaam rond, en men mag dus
+met recht spreken van een' bloedsomloop (circulatie). In fig. 16 is
+eene voorstelling gegeven van een' zoo eenvoudig mogelijk ingerichten
+bloedsomlooptoestel.
+
+Daar het bloed gedurende zijnen omloop aan de verschillende deelen
+des lichaams een deel van zijne voedingsstoffen afgeeft, zou het op
+den duur voor de voeding des lichaams onbruikbaar worden, wanneer
+het geene nieuwe voedingsstoffen uit den darm opnam. Maar nog om
+andere reden zou het bloed, en wel zeer spoedig, onbruikbaar worden;
+dit zou nl. het geval zijn, wanneer het niet geregeld door de longen
+en de nieren en langs de in de huid gelegen zweetklieren stroomde.
+
+Het is algemeen bekend, dat een mensch of dier zonder lucht--of
+eigenlijk zonder eene bepaalde in de lucht aanwezige gassoort, de
+zuurstof,--niet kan leven. Deze zuurstof moet tot in de kleinste
+lichaamsdeelen kunnen doordringen; en door den bloedstroom wordt zij
+dan ook overal heen gevoerd. De scheikunde leert, dat verbranding
+van eene stof niets anders is dan hare verbinding met zuurstof,
+waardoor eene geheel nieuwe stof gevormd wordt. In alle deelen nu van
+'t lichaam grijpt eene verbinding van lichaamszelfstandigheid met
+zuurstof plaats, m. a. w. eene verbranding of oxydatie; echter eene
+zoodanige, waarbij geen vlam ontstaat, hoewel er toch wel degelijk
+warmte bij ontwikkeld wordt. Zij is de bron der "dierlijke warmte",
+die wij bij den mensch en bij vele dieren gemakkelijk dááraan merken,
+dat deze eene temperatuur hebben, hooger dan die der omgeving. Maar
+niet alleen wordt door deze verbranding, die in alle deeltjes van
+'t dierlijke lichaam plaatsgrijpt, warmte opgewekt. Men weet dat
+eene stoommachine, zoolang er steenkolen in worden gebrand, niet
+slechts warmte ontwikkelt, maar ook arbeid kan verrichten; en hoe
+meer steenkolen er worden verbrand, des te meer arbeid kan er worden
+verricht. Die arbeid komt neer op het verplaatsen van voorwerpen. Ook
+het dierlijk lichaam verricht arbeid; bijv. als een dier eene last
+voortsleept, maar ook als het zich eenvoudig van de eene plaats naar de
+andere begeeft. Het dierlijke lichaam wordt tot deze arbeidsverrichting
+in staat gesteld door de verbranding, welke daarbinnen plaatsgrijpt.
+
+Wanneer nu het bloed naar een bepaald lichaamsdeel stroomt en zich
+uit de slagadertakjes in de haarvaten begeeft, dan trekken door de
+wanden dezer laatste niet slechts voedingsstoffen heen, maar ook
+zuurstof. Wanneer nu echter het bloed uit de haarvaten in de aders
+overgaat en aldus het bedoelde lichaamsdeel weer verlaat, dan is het
+niet alleen armer aan voedingsstoffen, maar ook armer aan zuurstof
+geworden; om bij eene volgende rondstrooming de lichaamsdeelen
+behoorlijk van zuurstof en voedende stoffen te voorzien, bevat het
+daarvan veel te weinig. Daarentegen heeft het bloed, als het uit
+de haarvaten van een lichaamsdeel weer in de aderen terugkeert,
+verschillende stoffen opgenomen, die daar door de verbranding der
+lichaamszelfstandigheden ontstaan zijn. Deze "oxydatieprodukten"
+(vergelijkbaar met de gassen en de asch, welke bij de verbranding
+van steenkool in eene stoommachine ontstaan) kunnen op den duur
+niet blijven in de lichaamsdeelen, waarin zij gevormd werden; zij
+zouden daar langzamerhand eene veel te groote ruimte gaan innemen;
+en bovendien zijn sommige van deze stoffen schadelijk voor het
+lichaam. Het bloed, dat langs de lichaamsdeelen stroomt, neemt de
+daar ontstane oxydatieprodukten daaruit op. Als het nu later door
+de longen wordt bewogen, scheidt het koolzuur en water uit, welke
+stoffen in gas- en dampvorm het lichaam verlaten; tevens voorziet
+het zich daar van nieuwe zuurstof. Als het bloed door de nieren en
+langs de zweetkliertjes stroomt, geeft het de vloeibare en de daarin
+opgeloste vaste oxydatieprodukten af, welke in 't lichaam ontstaan
+zijn. De vloeistof (met vaste stoffen er in opgelost), welke de nieren
+afzonderen, heet urine; die, welke de zweetkliertjes van zich geven,
+zweet. Boven zei ik, dat het bloed in de longen een deel zijner
+verbrandingsprodukten kwijtraakt, terwijl het daarentegen nieuwe
+zuurstof opneemt. De in de longen aanwezige lucht wordt daardoor armer
+aan zuurstof, rijker aan koolzuur; zij zou dus op den duur ongeschikt
+worden om opnieuw zuurstof aan het bloed af te staan, ware het niet
+dat telkens door de ademhalingsbewegingen nieuwe zuurstof in de longen
+werd gebracht. De ingeademde lucht treedt door den neus of den mond
+binnen en komt door de keel heen in de luchtpijp, waarvan het bovenste,
+verwijde gedeelte het strottenhoofd heet. In de borstholte aangekomen,
+splitst de luchtpijp zich in twee takken, van welke er naar iedere
+long één gaat. De longen zijn bij de visschen door kieuwen vervangen;
+andere dieren hebben nog weer andere toestellen voor de opneming van
+zuurstof. De toestellen, die voor de opneming van zuurstof dienen,
+worden "ademhalingstoestellen" genoemd.
+
+Daar in 't lichaam voortdurend verbranding van lichaamszelfstandigheid
+plaatsgrijpt, dus voortdurend stoffen aan 't lichaam ontnomen worden,
+moet het lichaam wel in gewicht afnemen, zoolang het geleden verlies
+niet weer door de opneming van spijzen gedekt wordt.
+
+Fig. 15 geeft eene voorstelling van de spijsverterings-, bloedsomloops-
+en ademhalingsorganen in hunnen onderlingen samenhang. Zie de
+verklaring.
+
+In fig. 17 is een hond afgebeeld, welks borst- en buikholte geopend
+zijn. Men kan dus daar de meeste lichaamsdeelen, welke boven werden
+besproken, zien liggen. (Vergel. de verklaring).
+
+In het lichaam van een dier grijpen, blijkens hetgeen boven
+werd meegedeeld, allerlei werkingen of verrichtingen plaats; de
+lichaamsdeelen, welke deze verrichtingen doen tot stand komen, kan
+men dus werktuigen of, met een vreemd woord, organen noemen. Een dier
+en eene plant noemt men een bewerktuigd lichaam of een organisme,
+omdat hun lichaam uit werktuigen of organen bestaat. Steenen zijn
+onbewerktuigde lichamen.
+
+
+
+
+
+II. RANGSCHIKKING EN BENOEMING DER DIEREN.
+
+
+Wel zijn geen twee dieren volkomen aan elkander gelijk; maar toch
+zijn er, die zoo weinig van elkaar verschillen, dat men hun denzelfden
+naam geeft. Zulke dieren noemt men dieren van dezelfde soort. Dieren,
+die wel zóóveel van elkander verschillen, dat men ze tot verschillende
+soorten moet brengen, maar die toch in de meeste, en wel in gewichtige
+kenmerken overeenstemmen, brengt men tot hetzelfde geslacht. Haas en
+konijn, paard en ezel, bonte kraai en roek zijn verschillende soorten
+van hetzelfde geslacht.
+
+Ik sprak daar van gewichtige kenmerken. Dat niet alle kenmerken der
+dieren van evenveel waarde zijn, ligt voor de hand. Een kenmerk,
+ontleend aan het tandstelsel van een dier, is een gewichtiger
+kenmerk dan een, dat ontleend is aan de kleur der vacht; want uit het
+tandstelsel kan men veel afleiden omtrent het voedsel en dus ook weer
+omtrent den verderen lichaamsbouw van het dier, terwijl men uit de
+kleur der vacht niet veel kan afleiden. Niet alleen de meerdere of
+mindere belangrijkheid, ook de meerdere of mindere standvastigheid
+van eene eigenschap komt bij de rangschikking der dieren en planten
+in aanmerking. Zoo kan soms de kleur der vacht voor de rangschikking
+van meer beteekenis zijn dan in andere gevallen. Bij alle hermelijnen
+of groote wezels is de punt van den staart zwart gekleurd; bij alle
+kleine wezels is zij gekleurd als de overige deelen des lichaams,
+nl. roodbruin. Bij deze dieren is dus de kleur een zeer standvastig
+kenmerk; terwijl bijv. bij de diersoort "paard" de kleur volstrekt
+niet standvastig is en niet als kenmerk der soort mag gelden.
+
+Boven zei ik, dat men twee verschillende soorten van dieren, welke
+in de meeste en wel in belangrijke kenmerken overeenstemmen, in
+één geslacht vereenigt. Geslachten, die weer veel overeenkomst met
+elkander vertoonen, brengt men in dezelfde familie. De kleine wezel
+en de groote wezel zijn verschillende soorten van hetzelfde geslacht;
+den boommarter en den steenmarter brengt men eveneens in één geslacht,
+maar in een ander dan dat, waarin men de beide wezels bijéénvoegt. Toch
+gelijken de wezels en de marters weer zooveel op elkander, dat men
+het wezelgeslacht en het martergeslacht in dezelfde familie, die der
+Marterachtigen, vereenigt.
+
+Familiën, die in vele punten van haren lichaamsbouw met elkander
+overeenstemmen, vereenigt men in dezelfde orde. Zoo vormen de familie
+der Marterachtigen, die der Katachtigen, die der Hondachtigen en nog
+eenige andere familiën te zamen de orde der Roofdieren.
+
+Verschillende orden, die onderling tamelijk veel gelijkenis vertoonen,
+brengt men tot ééne klasse. Roofdieren, Herkauwende dieren, Knaagdieren
+zijn verschillende orden van de klasse der Zoogdieren. Roofvogels,
+Duiven, Hoenderachtigen, enz. zijn verschillende orden van de klasse
+der Vogels.
+
+Vogels en Zoogdieren beiden hebben een inwendig skelet, waarvan de
+wervelkolom de as is, aan welke de andere deelen bevestigd zijn;
+ook in andere opzichten blijkt, dat deze twee klassen a. h. w. naar
+het zelfde plan zijn gebouwd; en men brengt hen daarom tot dezelfde
+hoofdafdeeling, nl. die der Gewervelde dieren; terwijl de slak tot
+de hoofdafdeeling der Weekdieren, de duizendpoot tot die der Gelede
+dieren wordt gebracht.
+
+Men verdeelt dus het Dierenrijk in Hoofdafdeelingen, deze in Klassen,
+die men weer in Orden indeelt; terwijl de orden weer uit Familiën,
+deze uit Geslachten en de geslachten uit Soorten zijn samengesteld.
+
+Dieren van dezelfde soort, welke door meer of minder standvastige
+kenmerken van elkander onderscheiden zijn, brengt men tot verschillende
+Rassen. Verschil in de streek, waar de dieren eener soort zich
+ophouden, is oorzaak van 't ontstaan van zoogenoemde "geographische
+rassen" (poolvos en onze inlandsche vos); verschil in de wijze, waarop
+de mensch op hen inwerkt, doet bij de huisdieren "kultuurrassen"
+ontstaan. (Nederlandsch vee en Durhamvee).
+
+Verscheiden diersoorten zijn algemeen bekend, althans wat
+haar uiterlijk aangaat; zulke soorten hebben eene Nederlandsche
+benaming. Andere, vooral kleine diersoorten en uitheemsche, hebben
+zoodanige benaming niet; want het volk kent ze niet. Men zou dus
+voor al zulke diersoorten eenen nieuwen Nederlandschen naam moeten
+bedenken. Maar nu heeft de Zweedsche natuuronderzoeker Linné het
+gebruik ingevoerd, aan iedere diersoort en aan iedere plantensoort
+eene Latijnsche (eene zoogenoemde wetenschappelijke) benaming te
+geven. Daardoor kunnen de dier- en plantkundigen uit de verschillende
+streken der wereld elkander verstaan, zonder dat zij gedwongen zijn,
+de namen aan te leeren in alle talen, waarin over dier- en plantkunde
+wordt geschreven.
+
+Bovendien hebben de namen van Linné nog dit voordeel, dat zij
+tevens aanduiden, of twee wezens al dan niet tot één geslacht
+behooren. Evenals ieder mensch minstens twee namen draagt: een'
+vóórnaam en een' familienaam, zoo krijgt ook iedere diersoort twee
+namen. De eerste is de geslachtsnaam; dezen hebben alle dieren van
+hetzelfde geslacht met elkander gemeen; de tweede is de soortnaam,
+die alleen aan de dieren van dezelfde soort toekomt. Dikwijls duidt
+deze laatste naam een in 't oog vallend kenmerk van de diersoort
+aan. Een voorbeeld. Haas en konijn brengt men in 't zelfde geslacht:
+Lepus. Nu is de Latijnsche naam van den haas: Lepus timidus (timidus =
+vreesachtig); die van 't konijn: Lepus cuniculus (cuniculus = konijn).
+
+De Nederlandsche benamingen van dieren en planten kunnen aanleiding tot
+verwarring of tot grooten last geven. Zeer verschillende diersoorten
+toch worden soms met den zelfden naam aangeduid, of althans met
+zoodanige namen, dat men, op den naam afgaande, zou meenen, dat zij
+tot hetzelfde geslacht moesten worden gerekend. De hazelworm is eene
+soort van hagedisachtig dier; de zijdeworm is een onvolwassen vlinder;
+de "grauwe worm" (of emelt) een onvolwassen langpootmug; de regenworm,
+de spoelworm, de lintworm behooren tot verschillende groepen van de
+hoofdafdeeling der Wormen.
+
+Wat men in de eene streek "glazenmakers" noemt, noemt men in
+eene andere streek "korenbouten", elders weer "donderbolken",
+"puistenbijters", "wrattenbijters", enz. De nachtzwaluw heet
+"geitenmelker", "schapenmelker", "vliegende pad", "vliegende
+kikvorsch", "nachtratel", enz. Het is moeielijk, om van de dier- en
+plantensoorten alle plaatselijke en provinciale namen te kennen. Om
+zoo nauwkeurig mogelijk aan te geven, welke dier- of plantensoort
+men bij eene bespreking bedoelt, vermeldt men naast de Nederlandsche
+benaming ook den wetenschappelijken naam.
+
+
+
+
+
+III. OVERZICHT VAN DE VERSCHILLENDE GROEPEN VAN HET DIERENRIJK.
+
+
+Men verdeelt het Dierenrijk gewoonlijk in zeven hoofdafdeelingen,
+nl. I. Gewervelde dieren, II. Gelede dieren, III. Wormen,
+IV. Weekdieren, V. Stekelhuidigen, VI. Holtedieren of Coelenteraten,
+VII. Protozoën.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING I. GEWERVELDE DIEREN.
+
+
+Het lichaam van een Gewerveld dier is tweezijdig symmetrisch,
+d. i. het kan door één vlak in twee deelen worden verdeeld, die elkaars
+spiegelbeeld zijn, dus uitwendig elkander volkomen gelijken, met dien
+verstande, dat wat bij de eene helft aan den linkerkant gelegen is,
+bij de andere helft aan de rechterzijde ligt, enz. (Er zijn dieren,
+waar het lichaam door meer vlakken in twee helften kan worden verdeeld,
+welke elkaars spiegelbeeld zijn. Dit is o.a. het geval bij de zeester,
+fig. 18. Bij zulke dieren vindt men een zeker aantal, hier 5,
+gelijke deelen straalsgewijs rondom een middelpunt gegroepeerd. Men
+spreekt dan van straalsgewijze symmetrie). Bij zeer jonge Gewervelde
+dieren, meer nog bij dieren, welke nog bezig zijn, zich binnen 't ei
+te ontwikkelen, vindt men tweezijdige symmetrie in alle deelen des
+lichaams, uitwendige en inwendige. De uitwendige vorm van het lichaam
+blijft altijd tweezijdig symmetrisch, met uitzondering slechts van
+de platvisschen (schol, fig. 19); de inwendige organen hebben bij
+het volwassen dier hunne symmetrische ligging min of meer verloren.
+
+In 't lichaam van een Gewerveld dier bevindt zich als as eene uit
+wervels bestaande wervelkolom, welke de ruggemergsholte omsluit
+(fig. 1). Evenals de ruggemergsholte in het skelet van den kop
+tot eene schedelholte zich verwijdt, zoo gaat ook het in de
+ruggemergsholte beslotene ruggemerg binnen de schedelholte in de
+hersenen over. Behalve de lichaamsholte aan de rugzijde, welke
+de centrale deelen van het zenuwstelsel omsluit, is er nog aan de
+buikzijde eene lichaamsholte aanwezig, welke bij de zoogdieren door
+het middenrif in tweeën is gedeeld, nl. in de borst- en de buikholte
+(fig. 1, 2). In deze lichaamsholte aan de buikzijde zijn in hoofdzaken
+gelegen de organen van de ademhaling, den bloedsomloop, de vertering en
+de uitscheiding. (Bij alle andere hoofdafdeelingen van het dierenrijk
+zijn de centrale deelen van het zenuwstelsel in dezelfde lichaamsholte
+gelegen als de zooeven genoemde organen).
+
+Met de wervelkolom zijn verschillende beenderen verbonden, die voor
+de vasthechting van spieren dienen. Deze beenderen vormen te zamen
+het skelet; het bezit van zoo'n skelet of geraamte behoort tot de
+'t meest in het oog vallende kenmerken van een Gewerveld dier. De
+dieren van deze hoofdafdeeling hebben nooit meer dan vier ledematen;
+sommige (bijv. walvisschen) hebben er twee, andere (slangen) in
+'t geheel geene.
+
+Hun bloed is rood, terwijl dat van de vertegenwoordigers der meeste
+andere diergroepen kleurloos is.
+
+Ik moet nog nader spreken over de wijze, waarop de bloedsomloop bij
+de onderscheiden Gewervelde dieren plaatsgrijpt. Bij geen enkele
+diersoort uit deze groep is het hart van zoo eenvoudigen bouw als
+fig. 20 aangeeft. Aan eene zoodanige inrichting van het hart zouden dan
+ook groote bezwaren verbonden zijn. Een hoofdbezwaar zou wel dit zijn,
+dat op het oogenblik, waarop het bloed het hart verlaat, geen nieuw
+bloed in dit orgaan kan worden opgenomen, omdat het samengetrokken
+is; daardoor moet de bloedstroom in de aderen stilstaan. Bij alle
+Gewervelde dieren nu is dit bezwaar dáárdoor weggenomen, dat op de
+plaats, waar de ader in het hart uitmondt, zich eene opzwelling, eene
+uitzetting van deze ader bevindt, waarin het bloed zich kan ophoopen,
+zoolang de samentrekking van het hart duurt (fig. 21). Wanneer--'t geen
+bij vele dieren het geval is--het bloed uit het lichaam door twee of
+meer aders naar 't hart terugkeert, dan hebben deze aders gezamenlijk
+ééne opzwelling. De wand van deze opzwelling is van spieren voorzien;
+dit is nuttig, om het daarin bevatte bloed snel naar het eigenlijke
+hart te vervoeren, toch kunnen blijkbaar dunne spieren hier voldoende
+zijn; terwijl de wand van het eigenlijke hart, van waaruit het bloed
+door 't geheele lichaam geperst wordt, veel dikker moet zijn. Daar de
+hier bedoelde opzwelling, evenals het eigenlijke hart, in 't bezit
+is van spierwanden, beschouwt men haar als een deel van het hart;
+men noemt haar de voorkamer of den boezem van het hart, terwijl
+het eigenlijke hart den naam van de kamer krijgt. Het is duidelijk
+dat er eene tamelijk wijde opening tusschen boezem en kamer moet
+zijn (fig. 21), opdat al het bloed dadelijk na de ontspanning der
+kamerwanden uit den boezem in de kamer kunne treden; want alleen
+op deze wijze kan eene geregelde bloedstrooming zonder oponthoud
+plaatsvinden. Maar als er eene wijde opening tusschen boezem en
+kamer bestaat, dan is een enkele klep niet geschikt om gedurende de
+samentrekking der kamerwanden het bloed te verhinderen, in den boezem
+te geraken; zoo'n klep zou zeer groot moeten zijn en dan 1o. te ver in
+de kamer op slaan, 2o. veel kans hebben, zich te buigen, en aldus geene
+volledige afsluiting te vormen. Daarom zijn er op de grens tusschen
+boezem en kamer twee of drie kleppen aanwezig, welke--om het te ver
+doorslaan te voorkomen--door een aantal peesachtige draadjes aan den
+wand der kamer bevestigd zijn (fig. 21). Opdat het bloed, 't welk in
+de slagader geperst is, niet gedurende de ontspanning van de wanden
+der kamer in deze laatste terugkeere, vindt men kleppen ook op de
+plaats, waar de slagader uit het hart te voorschijn treedt (fig. 22).
+
+Bij de visschen vindt men een hart, dat in alle hoofdzaken met het
+bovenbeschrevene overeenstemt, waar echter de boezem vóór en boven de
+kamer ligt (fig. 22). De bloedsomloop van de visschen echter wordt
+door het in fig. 22 afgebeelde schema niet juist weergegeven. Bij
+zijne beweging door 't lichaam heeft het bloed een groot deel van
+zijne zuurstof verloren (vgl. bl. 26); het moet dus, als het in 't
+hart is teruggekeerd, eerst weer nieuwe zuurstof opnemen, vóór het
+geschikt is, den tocht door 't lichaam op nieuw te aanvaarden. Dit
+nu geschiedt bij de visschen op deze wijze, dat het uit de kamer
+uittredende zuurstofarme bloed eerst door de kieuwen stroomt. (Vgl
+fig. 23. waar men in plaats van longslagader en longhaarvaten leze:
+kieuwslagader en kieuwhaarvaten). Deze kieuwen bestaan uit een groot
+aantal kleine, dunwandige huiduitstulpingen, die in regelmatige
+reeksen aan bepaalde beenstukken van het kopskelet (de "kieuwbogen")
+vastzitten. Het zuurstofarme bloed, dat uit de hartkamer uittreedt
+en door verschillende slagadervertakkingen de kieuwplaatjes bereikt,
+neemt, terwijl het de haarvaten dezer kieuwplaatjes doorstroomt, nieuwe
+zuurstof op uit het zuurstofhoudende water, 't welk zich voortdurend
+rondom de kieuwplaatjes beweegt. Er wordt voortdurend een stroom
+van versch water door den mond opgenomen, en rechts en links door de
+"kieuwspleten" weer naar buiten gelaten. Zal een visch blijven leven,
+dan is het noodig, dat het water, waarin deze zich ophoudt, zuurstof
+bevat; in uitgekookt (zuurstofloos) water sterft de visch.
+
+Het bloed is, nadat het in de kieuwen nieuwe zuurstof heeft opgenomen,
+opnieuw voor de voortbeweging door 't lichaam geschikt geworden;
+uit de haarvaten der kieuwen stroomt het in grootere vaten, welke
+zich telkens tot weer grootere vaten vereenigen, totdat eindelijk een
+enkel vat ontstaat, dat het nu weer zuurstofrijke bloed naar alle:
+deelen van het lichaam voert.
+
+Bij de hier beschreven inrichting moet het hart het bloed door twee
+verschillende stelsels van haarvaten voortbewegen, nl. door dat van de
+kieuwen en door dat van het lichaam (fig. 23). Dit gaat echter niet
+zoo gemakkelijk, wijl het bloed in de fijne haarvaten veel weerstand
+ondervindt. Het bloed verliest dus in het eerste haarvatennet (dat
+der kieuwen) een goed deel van zijne snelheid; de bloedstrooming door
+'t lichaam grijpt dus zeer langzaam plaats. En aangezien het bloed
+de zuurstof bevat, die de verschillende lichaamsdeelen noodig hebben,
+wordt bij de visschen in een' bepaalden tijd slechts weinig zuurstof
+door de lichaamsdeelen heen gevoerd; er grijpt dus in de verschillende
+lichaamsdeelen slechts weinig oxydatie plaats, dus er wordt weinig
+warmte in het lichaam van een' visch ontwikkeld, en deze is slechts
+tot geringe arbeidsproductie in staat.
+
+Eene snellere beweging van het bloed wordt bij de overige Gewervelde
+dieren daardoor mogelijk gemaakt, dat bij hen in de bloedbaan tusschen
+het haarvatennet in de ademhalingsorganen (hier: longen, fig. 25,
+lo) en dat in het lichaam (li) een tweede hart is geplaatst, en wel
+een, dat in alle opzichten aan het bovenbeschrevene in bouw gelijk
+is. Het eerste hart, 't welk met het vischhart te vergelijken is
+(het gestreepte in fig. 25), neemt (door Ha) het zuurstofarme bloed
+op, 't welk uit de verschillende deelen des lichaams terugkeert, en
+perst het door de haarvaten der longen, waar het weer rijk wordt aan
+zuurstof. Uit de longen begeeft zich nu het bloed naar de voorkamer
+van het tweede hart (het wit gelatene); van daar wordt het naar de
+kamer van datzelfde hart, en van hier uit door eene slagader (Ao)
+naar de verschillende deelen des lichaams geperst; en nadat het,
+aldus zijne diensten gedaan heeft, keert het in den boezem van
+het eerste hart (B) terug. Zoo krijgt de bloedstroom, die in de
+haarvaten der longen zijne snelheid voor een goed deel had verloren,
+door de samentrekking van de wanden der kamer van het tweede hart,
+nieuwe snelheid terug. Eene snellere bloedstrooming heeft snellere
+oxydatie in 't lichaam tengevolge, dus meer warmteontwikkeling en
+meer arbeidsproductie.
+
+De beide harten werken ieder voor zich; maar zij liggen naast
+elkander, en wel de beide boezems tegen elkaar en de beide kamers
+tegen elkaar. Ook zijn de wanden der beide boezems en die der beide
+kamers aan elkander vastgegroeid. Men spreekt daarom niet van twee
+harten, maar van één hart, dat uit twee helften bestaat; dit is
+ook juister. De rechter harthelft (fig. 25, B.K) is die, welke het
+zuurstofarme bloed, dat uit het lichaam is teruggekeerd, opneemt
+en het naar de longen perst; de linker harthelft (B'K') ontvangt
+het uit de longen terugstroomende, zuurstofrijk geworden bloed en
+perst het door 't lichaam. Uit het bovenstaande zal duidelijk zijn,
+waarom men het hart van een' visch moet vergelijken met de rechter
+harthelft van den mensch.
+
+Bij de zoogenoemde kruipende dieren (slangen, hagedissen) zijn de
+beide harthelften niet volkomen van elkander gescheiden; want in
+den wand tusschen de linker en de rechter kamer bevindt zich eene
+opening. Daardoor vermengt zich het zuurstofarme bloed der rechter
+harthelft met het zuurstofrijke bloed der linker harthelft; en deze
+vermenging grijpt in des te sterker mate plaats, naarmate de opening
+in den wand tusschen de beide kamers grooter is. Bij de kruipende
+dieren stroomt er dus bloed naar de longen, dat nog betrekkelijk veel
+zuurstof bevat; en door het lichaam stroomt bloed, dat op verrena niet
+zoo rijk is aan zuurstof als het bloed, 't welk bij de zoogdieren door
+het lichaam gaat. Dientengevolge is 1o. de ademhaling minder krachtig
+bij de kruipende dieren dan bij de zoogdieren, 2o. de oxydatie in de
+verschillende deelen des lichaams bij de eerstgenoemden zwakker dan
+bij de laatsgenoemden, en dus zijn ook de warmteontwikkeling en de
+arbeidsproduktie er minder sterk.
+
+Bij de amphibiën (kikvorschen, salamanders) is de opening in den wand
+tusschen de beide hartkamers bijzonder groot; soms zijn van dien wand
+nog slechts kleine overschotten aanwezig, soms zelfs ontbreekt hij
+geheel. In nog sterkere mate dan bij de kruipende dieren moet dus
+bij de amphibiën vermenging van zuurstofrijk en zuurstofarm bloed
+plaatsgrijpen.
+
+Men is gewoon, de Gewervelde dieren te verdeelen in warmbloedige en
+koudbloedige. Onder warmbloedige dieren verstaat men dezulke, bij
+welke de lichaamstemperatuur standvastig ("constant") is, d. i. altijd
+ongeveer dezelfde blijft. Deze standvastige lichaamstemperatuur
+is bij de eene diersoort iets hooger dan bij de andere, bijv. bij
+de koe ongeveer 38° C., bij den mensch 37,5°. Of nu de temperatuur
+der omgeving rijst of daalt, dat heeft geen merkbaren invloed op de
+lichaamstemperatuur van het dier.--Onder koudbloedige dieren verstaat
+men dieren, welker lichaamstemperatuur in gewone omstandigheden gelijk
+is aan die van de omgeving. De zoogdieren en vogels zijn warmbloedig,
+de kruipende dieren, amphibiën en visschen zijn koudbloedige Gewervelde
+dieren. Alle dieren, welke niet tot de hoofdafdeeling der Gewervelden
+behooren, zijn koudbloedig.
+
+Reeds boven werd erop gewezen, dat de bron (althans de hoofdbron)
+der dierlijke warmte gelegen is in de oxydatie, welke in alle doelen
+des lichaams plaatsgrijpt. Tegenover deze bron van warmte staan echter
+oorzaken van warmteverlies: 1o geleiding en uitstraling, waarbij de
+warmte zich aan andere lichamen meedeelt en deze in temperatuur doet
+stijgen, 2o verdamping, waarbij de warmte wordt gebruikt om water in
+waterdamp te veranderen. Dit laatste geschiedt in de longen en aan de
+oppervlakte van de huid. Wij ademen waterdamp uit en zonderen zweet
+af, dat verdampt. Hoe hooger nu de temperatuur van de omgeving wordt,
+des te meer zweet wordt er gevormd, des te meer water wordt er aan
+de huidoppervlakte in waterdamp veranderd, des te meer warmteverlies
+grijpt er plaats. Vandaar dat het stijgen van de temperatuur der
+omgeving geen' hoogeren warmtegraad van het lichaam eens zoogdiers
+of vogels teweeg brengt.
+
+Bij de kruipende dieren en amphibiën is de warmteontwikkeling in 't
+lichaam geringer dan bij de zoogdieren en vogels ten gevolge van de
+vermenging van zuurstofarm en zuurstofrijk bloed (vgl. bl. 40); bij de
+visschen is zij geringer ten gevolge van de langzamere strooming van
+het bloed (bl. 38). Bij allen is de warmteontwikkeling zóó gering,
+dat het warmteverlies (door geleiding, uitstraling en verdamping)
+er gewoonlijk tegen opweegt. Vandaar dat de lichaamstemperatuur
+van de "koudbloedigen" gewoonlijk niet hooger is dan die van de
+omgeving. Maar neemt men de oorzaken van warmteverlies weg, dan stijgt
+de lichaamstemperatuur. Zoo bijv. wanneer men eene menigte levende
+visschen bij elkaar in een' zak pakt. Zoo zijn er enkele slangen, die
+haar lichaam rondom hare eieren tot een kluwen inéénrollen, en aldus
+door verkleining van het warmteuitstralingsoppervlak eene temperatuur
+voortbrengen, hoog genoeg om deze eieren uit te broeden. (N.B. hooge
+temperatuur in bijenkorven.)
+
+Er zijn warmbloedige dieren, die onder den invloed van eene zeer
+koude omgeving, tot den rang van koudbloedigen afdalen. Dit zijn de
+zoogenaamde "winterslapers", zooals vleermuizen, egel, marmot. Deze
+hebben dan eene lichaamstemperatuur, gelijk aan die der omgeving;
+zij zijn gedurende den "winterslaap" zeer weinig gevoelig en hebben
+dan eene uiterst trage stofwisseling. Stijgt de temperatuur van de
+omgeving tot boven een bepaald minimum, dan leeft de winterslaper
+weer op, en zijne lichaamstemperatuur stijgt in weinig tijds van
+enkele graden boven 0° tot 35°-38° C.
+
+Wij verdeelen de Hoofdafdeeling der Gewervelde Dieren in vijf klassen.
+
+Warmbloedig zijn: Klasse I Zoogdieren, Klasse II Vogels; koudbloedig:
+Klasse III Kruipende dieren, Klasse IV Amphibiën, Klasse V Visschen.
+
+
+
+
+KLASSE I. ZOOGDIEREN.
+
+Zoogdieren zijn warmbloedige gewervelde dieren, die gewoonlijk met
+haren bekleed zijn en levende jongen ter wereld brengen, welke zij
+na de geboorte een' tijd lang zoogen, tot welk doel de wijfjes aan
+den buik, aan de borst of aan deze beide lichaamsdeelen melkklieren
+hebben, die melk afzonderen.
+
+Wanneer hier de hoofdpunten uit den lichaamsbouw der Zoogdieren nader
+ter sprake komen, dan kan voor vele zaken worden verwezen naar hetgeen
+in Hoofdstuk I (bl. 1-29) over den bouw van het dierlijke lichaam is
+meegedeeld; want daar was vooral op het lichaam van den mensch en de
+verdere Zoogdieren het oog gevestigd. Bepaaldelijk wat den bouw van het
+skelet betreft, zij naar bl. 5 verwezen. Slechts op enkele punten wil
+ik hier wijzen. De schedel is bij alle Zoogdieren naar evenredigheid
+veel kleiner dan bij den mensch; de aangezichtsbeenderen, met name de
+kaakbeenderen, echter zijn veel grooter. (Vgl. fig. 5 met fig. 33). Het
+aantal halswervels bedraagt bij de Zoogdieren zeven; van de andere
+soorten van wervels vindt men bij de onderscheiden Zoogdieren een
+verschillend getal. Het aantal teenen (vingers) bedraagt aan elken
+poot hoogstens 5; het is echter bij vele Zoogdieren geringer. Zoo
+ontbreekt de duim aan den achterpoot van den hond en aan alle pooten
+van het varken; terwijl bij het neushoorndier drie, bij rund en schaap
+(fig. 28) slechts twee teenen aan elken poot tot volledige ontwikkeling
+zijn gekomen, en het paard (fig. 30) aan ieder been slechts ééne
+teen heeft. Behalve de tot normale ontwikkeling gekomen teenen komen
+bij sommige Zoogdieren nog zeer kleine teenen voor, die den grond
+niet raken; zoo hebben de herten achter de twee flink ontwikkelde
+nog twee kleine ("rudimentaire") teenen. Ook bij 't varken (fig. 29)
+zijn de twee voorste (middelste) teenen grooter dan de twee achterste
+(buitenste). Het aantal middelvoets-(middelhands)-beenderen is in 't
+algemeen gelijk aan het aantal teenen: aan ieder middelhandsbeen is
+één teen bevestigd. Toch zijn op dezen regel uitzonderingen: het paard
+heeft één stevig middelvoetsbeen ("pijp"), waaraan een teen vast zit,
+en daarachter twee dunne middelvoetsbeenderen ("griffelbeentjes",
+fig. 30), welke geene teenen dragen.--Bij het rund, het schaap en de
+geit zijn aan elken poot twee teenen, die natuurlijk ieder aan een
+middelvoetsbeen verbonden zijn; maar de beide middelvoetsbeenderen
+van denzelfden poot zijn aan elkander vastgegroeid (fig. 28).--Wat
+betreft de wijze, waarop de verschillende Zoogdieren hunne voeten op
+den grond neerzetten, kan ik verwijzen naar bl. 12.
+
+De tanden zijn bij de Zoogdieren in de kaakbeenderen ingeplant, en wel
+in bepaalde uithollingen, welke men "tandkassen" noemt. Den bouw van
+eenen zoogdiertand kan men uit fig. 31 leeren kennen. Men onderscheidt
+aan zoo'n tand in de eerste plaats de zoogenoemde "tandholte" (p),
+welke echter bij het levende dier opgevuld is met eene massa, die
+bloedvaten en zenuwen bevat. Deze holte wordt door het tandbeen
+(d) omgeven, eene harde stof, waaruit het grootste gedeelte van
+den tand bestaat. Het nog hardere email of glazuur (e) bedekt bij
+den mensch en bij vele andere Zoogdieren de geheele "tandkroon",
+d. i. dat gedeelte van den tand, hetwelk uit het tandvleesch te
+voorschijn komt. De "tandwortel", d. i. het gedeelte van den tand,
+dat in het kaakbeen is ingeplant, is met het zoogenoemde "cement"
+(c) aan den wand der tandkas vastgehecht. Sommige tanden hebben één'
+wortel, andere hebben er meer.
+
+Alle tanden, van welke de kroon over hare gansche oppervlakte met
+glazuur bedekt is, noemt men bedekte tanden; er zijn echter Zoogdieren,
+bij welke sommige der tanden (vooral de kiezen) aan hunne kroonvlakte
+voor een groot deel uit tandbeen bestaan, en waar slechts op bepaalde
+plaatsen (in den vorm van "plooien") glazuur over de oppervlakte
+verbreid is. Zulke "geplooide" kiezen vindt men alleen bij de
+plantenetende Zoogdieren; maar daarover nader (fig. 32).
+
+Men onderscheidt naar den vorm en naar de plaats, waar zij in de
+kaken gezeten zijn, bij hetzelfde Zoogdier drie soorten van tanden,
+nl. de snijtanden, de hoektanden en de  maaltanden of kiezen. De
+snijtanden dienen in 't algemeen om het voedsel af te bijten; zij
+hebben eene scherpe kroonvlakte. De snijtanden der bovenkaak zijn
+in het tusschenkaaksbeen (fig. 33, 36) ingeplant; die der onderkaak
+staan daar tegenover in het onderkaaksbeen. De hoektanden (fig. 36,
+h) zijn aan hunne kroonvlakte puntig; zij zijn dan ook vooral groot
+bij dieren, die zich met andere dieren voeden, en dienen om der prooi
+stukken vleesch uit het lichaam te scheuren. Groote hoektanden vindt
+men bijv. bij leeuw, kat, wezel; terwijl de planteneters kleine of in
+'t geheel geene hoektanden hebben (fig. 33: paard; rund; konijn). De
+hoektanden der bovenkaak zitten in het bovenkaaksbeen, dáár waar
+dit aan het tusschenkaaksbeen grenst.--Op de hoektanden volgen
+de kiezen, die dienen om de spijzen zoodanig in fijnere stukken
+te verdeelen, dat de verteringsvochten er gemakkelijk op kunnen
+inwerken. (Vgl. bl. 24). Bij de vleescheters is het voldoende dat
+de opgenomen spijs in stukjes wordt geknipt; bij de planteneters
+echter zou op deze wijze de spijsvertering niet genoeg worden
+voorbereid. De plantaardige spijs toch kan (om redenen, welke later
+zullen worden uitééngezet) alleen dàn goed worden verteerd, als zij
+geheel fijngemalen is. De planteneters bewegen hunne onderkaak niet
+op en neer, maar van de rechterzijde naar de linker en omgekeerd. Zoo
+worden dus bij 't kauwen de platte kroonvlakten der geplooide kiezen
+van de onderkaak over die van de bovenkaak gewreven, terwijl tusschen
+deze kroonvlakten zich de spijzen bevinden. Daar het glazuur harder
+is dan het tandbeen, slijt het laatste meer af, en de kroonvlakten
+der kiezen vertoonen aldus bij de planteneters al spoedig hooger
+uitstekende lijsten van glazuur; daardoor worden de kiezen voor het
+fijnmalen van spijzen steeds geschikter. (Denkt aan molensteenen!)
+
+De snijtanden en hoektanden, welke de jonge dieren bij de geboorte
+hebben of korteren of langeren tijd daarna krijgen, worden na verloop
+van zekeren tijd door andere tanden vervangen. Men drukt dit uit door
+te zeggen: de snijtanden en hoektanden "wisselen". Die, welke 't eerst
+verschijnen, heeten melktanden; de later komende noemt men blijvende
+tanden. Van de kiezen wisselen degene, welke 't naast aan de hoektanden
+grenzen; de verder verwijderde wisselen niet. De eerst bedoelde noemt
+men "valsche", de laatstbedoelde "ware kiezen" (fig. 36).
+
+Het aantal tanden van verschillende soort is bij de onderscheiden
+zoogdiersoorten op verre na niet gelijk. Men drukt dit aantal uit
+door eene zoogenoemde "tandformule", waarin men doorgaans slechts de
+helft van het aantal tanden opschrijft, beginnende met de middenste
+snijtanden. Men trekt eene streep en schrijft boven deze het halve
+getal tanden in de bovenkaak, er onder het halve getal tanden in
+de onderkaak.
+
+
+                                         2 + 1 + 5
+        Tandformule van den mensch       ---------
+                                         2 + 1 + 5
+
+                                         0 + 0 + 6
+                      het rund           ---------
+                                         4 + 0 + 6
+
+                                         3 +(1)+ 6
+                      het paard          ---------
+                                         3 +(1)+ 6
+
+                                         3 + 1 + 6
+                      den hond           ---------
+                                         3 + 1 + 7
+
+
+Door de bovenstaande tandformule van het rund wordt uitgedrukt, dat
+dit dier in de bovenkaak geene, in de onderkaak 8 snijtanden heeft,
+in boven- noch benedenkaak hoektanden bezit, en aan elken kant in
+iedere kaak 6 kiezen. Door het tusschen haakjes plaatsen der hoektanden
+van het paard (zie boven) wordt aangeduid, dat deze kunnen voorkomen
+(bij den hengst is dit het geval), maar dat zij ook kunnen ontbreken.
+
+Bij de meeste Zoogdieren hebben de tanden een' beperkten groei,
+d. i. zij zijn op een' bepaalden tijd volgroeid en blijven dan zooals
+ze waren, tot zij uitvallen. Bij sommige diersoorten echter komen
+tanden voor, die geregeld doorgaan met groeien; zoo is het gesteld met
+de snijtanden van konijnen, ratten en paarden, ook met de zoogenoemde
+"slagtanden" van olifanten en walrussen, en met de hoektanden der
+varkens. In vele gevallen (konijnen, ratten, paarden) echter is de
+slijtage aan de kroonvlakte zoo groot, dat niettegenstaande hunnen
+voortdurenden groei, de tanden niet grooter worden. Waar geen slijtage
+van de tanden tegen elkander is (walrus, olifant, varken), daar nemen
+deze steeds in lengte toe.--
+
+Men onderscheidt de klasse der Zoogdieren in de volgende orden, welke
+hier echter niet alle nader worden behandeld: 1. Menschen, 2. Apen,
+3. Roofdieren, 4. Insekteneters, 5. Vleermuizen, 6. Knaagdieren,
+7. Eenhoevigen, 8. Dikhuidigen of Veelhoevigen, 9. Herkauwers of
+Tweehoevigen, 10. Walvisschen, 11. Tandelooze dieren, 12. Buideldieren,
+13. Vogelbekdieren.
+
+Orde 1, 2, 10, 11, 12 en 13 blijven hier buiten bespreking.
+
+
+
+Orde Roofdieren.
+
+In iedere kaak bevinden zich zes betrekkelijk kleine snijtanden, en aan
+iederen kant van deze een groote, scherpe hoektand (fig. 34, 36). De
+valsche kiezen (bl. 47) en de eerste der ware kiezen (de zoogenoemde
+"scheurkies") zijn in sterke mate zijdelings samengedrukt, zoodat
+hare kroonvlakte scherp is (fig. 38); ook zijn zij aan hare geheele
+oppervlakte met glazuur overdekt. Daar nu de onderkaak smaller is
+dan de bovenkaak en zich uitsluitend op en neer kan bewegen, niet
+heen en weer, zoo snijden de scherpe randen der kronen van de valsche
+kiezen en met name der scheurkiezen van de onderkaak langs die van de
+daartegenover staande kiezen der bovenkaak; en alles wat daartusschen
+komt, wordt als met eene schaar stukgeknipt. Achter de scheurkies staan
+gewoonlijk nog eene of twee andere ware kiezen, welker kroonvlakte
+echter niet scherp, maar hobbelig is, ongeveer als die van de kiezen
+van den mensch (fig. 38, knk); zij dienen dan ook niet om de spijzen
+stuk te knippen, maar meer om ze te vermorzelen. Bij die roofdieren,
+welke voor 't verslinden van dieren het meest volkomen zijn ingericht
+(kat, leeuw), is het aantal knobbelkiezen gering of ontbreken deze zoo
+goed als geheel; daardoor komen de scheurkiezen, welke vooral voor 't
+stuk knippen der prooi moeten dienen, dichter bij 't geledingsgewricht
+der beide kaken te staan, zoodat die van de bovenkaak met des te meer
+kracht langs die van de onderkaak knippen. Korte kaken zijn dus een
+kenmerk van de 't best voor roof ingerichte roofdieren. Natuurlijk zijn
+ook de wangspieren, die de onderkaak bewegen, bij de dieren dezer orde
+zeer stevig, en is het dier des te beter voor roof geschikt, naarmate
+zij meer ontwikkeld zijn. Een korte, ronde kop is dus kenmerkend voor
+een deugdelijk roofdier.
+
+De klauwen zijn vooral bij sommige familiën bijzonder scherp. De
+roofdieren zijn stevig gebouwd, bewegen zich snel, ruiken en zien
+scherp.
+
+Men kan de roofdieren in twee onderorden verdeelen: 1o. die der
+landroofdieren, 2o. die der zeeroofdieren. Tot de laatsten, welke
+ik hier niet nader behandel, behooren de robben en walrussen. Tot
+de eersten o. a. de familiën der katachtigen, der hondachtigen,
+der marterachtigen, der beren.
+
+
+
+Familie der katachtigen.
+
+Flink gebouwde roofdieren, met groote hoektanden en scheurkiezen,
+met twee valsche kiezen in iedere helft van iedere kaak (fig. 34),
+terwijl in de bovenkaak een zeer kleine, in de onderkaak in 't geheel
+geen knobbelkies aanwezig is. Tong als een rasp, met horenachtige
+uitsteekseltjes bezet. De katachtigen zijn teengangers, d. i. zij
+gaan alleen op de teenen (bl. 12). Op de volgende wijze bewaren zij
+hunne scherpe klauwen voor afslijting. Het laatste kootje, waarop de
+klauw bevestigd is (fig. 39, 3), is in den rusttoestand opgelicht,
+en wordt in dezen stand gehouden door een' elastischen band, die
+naar het tweede vingerkootje (2) loopt. Wil de kat hare klauwen
+gebruiken, dan trekt zich eene stevige buigspier samen, waardoor
+de klauw neerwaarts wordt gebogen, zoodat zij eerst nu van onder de
+vacht te voorschijn komt.--De katachtigen hebben eene zeer buigzame,
+bewegelijke ruggegraat, die hun bij 't klimmen en bij 't springen van
+hooge voorwerpen af te stade komt. Het zijn bloeddorstige dieren,
+die vooral bij nacht op roof uitgaan. Zij hebben oogen, die in 't
+schemerdonker schitteren, en eene spleetvormige pupil.
+
+Tot de katachtigen behooren vele groote buitenlandsche soorten, zooals
+leeuwen, tijgers en panthers; ook de huiskat, die niet afstamt van
+de in de Midden-Europeesche wouden levende wilde kat, maar van de in
+Nubië en Soedan levende Nubische kat. De kat is op verre na niet zoo
+lang huisdier als de hond; dit ligt trouwens in den aard der zaak:
+zoowel de jagersvolken als de nomadische herdersvolken hielden reeds in
+vóórhistorische tijden honden, zonder welke zij hun bedrijf niet zouden
+kunnen hebben uitgeoefend; katten konden eerst als huisdier worden
+gehouden toen er landbouwende volken waren, die vaste woonplaatsen
+hadden betrokken. De oude Egyptenaren hielden katten als huisdieren;
+maar in Noord- en Midden-Europa werd de kat eerst in de tiende eeuw
+of later ingevoerd.
+
+
+
+Familie der hondachtigen.
+
+Kop langer dan bij de katachtigen (fig. 36). Hoektanden en scheurkiezen
+minder groot; in iedere kaak twee knobbelkiezen (fig. 38). Een gladde
+tong. De hondachtigen zijn teengangers (bl. 51); de klauwen kunnen niet
+worden opgelicht en zijn veel minder scherp dan die der katachtigen.
+
+Tot de hondachtigen behooren o. a. de hond, de wolf (die sedert
+ongeveer eene eeuw in ons land geheel is uitgeroeid) en de vos. De
+verschillende rassen van honden hebben, evenals de wolven, eene ronde
+pupil, de vossen eene spleetvormige; ook zijn de laatstgenoemden lager
+op de pooten en hebben zij een' langeren, zwaarder behaarden staart.
+
+Men onderscheidt zeer verschillende rassen van honden, die men
+hoofdzakelijk tot de volgende groepen kan brengen: 1o. huishonden
+(herdershond, keeshond), 2o. zijdehonden (zijdehond, Bologneserhondje,
+Newfoundlander, St. Bernhardshond), 3o. taksen of dashonden,
+4o. jachthonden (staande honden, parforcehonden), 5o. bullebijters
+(mops, bulhond, doggen), 6o. windhonden. Men kan den stamvorm niet
+aanwijzen, waarvan onze honden zijn afgestamd; hoogstwaarschijnlijk
+zijn niet alle groepen van honden van dezelfde soort afkomstig.
+
+De vos is met den staart 8 dM. tot 1 M. lang, rossig van kleur. In
+Drente, Gelderland en Noord-Brabant komt hij bij ons 't meest voor,
+in Holland en Zeeland ontbreekt hij. Hij nestelt in onderaardsche
+holen, alleen op zandbodem, maar trekt van daar dikwijls een tijd lang
+naar kleistreken, nl. wanneer de veldmuizen zich daar sterk hebben
+vermeerderd. Als muizenverdelger en als verdelger van meikevers en
+engerlingen is hij nuttig; maar door het rooven van kippen en eenden
+doet hij nadeel. Voor de jacht is hij natuurlijk schadelijk.
+
+
+
+Familie der marterachtigen.
+
+Lichaam slank, in de lengte gerekt, met korte pooten. Kop klein
+en plat; schedel vrij lang, maar kaken kort. Tong glad. Klauwen
+scherp. De dieren dezer familie zetten nu de geheele voetzool,
+dan alleen de teenen op den grond. Hun slank, buigzaam lichaam en
+de korte pooten maken hen geschikt om in allerlei holen en gaten te
+kruipen en daar muizen, konijnen, enz. te vervolgen.
+
+De meeste marterachtigen stinken, daar zij uit klieren, die aan
+'t achtereinde van het lichaam gelegen zijn, eene stinkende stof
+afscheiden. Van vele marterachtigen heeft de wintervacht veel waarde
+als bont.
+
+Tot de marterachtigen behooren vooreerst de in bosschen levende
+boommarter en de in schuren nestelende steenmarter of het fluwijn. De
+laatste vernielt heel wat pluimgedierte.--Meer komen hier voor de
+bunsing, de groote wezel of het hermelijn en de kleine wezel. De
+bunsing (ulk, mud, meert), om zijn' stank bijzonder bekend, doet nut
+als muizenverdelger, maar rooft veel kippen. De groote wezel (bruin
+in den zomer, wit in den winter) onderscheidt zich van den kleinen
+wezel door eene zwarte punt aan het uiteinde van den staart. Vooral
+de kleine wezel doodt veel veldmuizen; de groote wezel vernielt
+meer konijnen. Beiden dooden kippen en eenden; verder rooven zij ook
+eieren. Voor de jacht zijn zij schadelijk door het dooden van hazen,
+patrijzen en ander wild; voor den landbouwer doen zij veel meer nut
+dan schade.
+
+Marters en wezels bijten gewoonlijk hunne prooi de halsslagader
+door en zuigen het aangevallen dier het bloed af, tot het uitgeput
+neervalt. Daarna grijpen zij, als zij er kans toe zien, een ander
+dier aan, dat zij op gelijke wijze dooden, enz. Op deze wijze maken
+zij veel meer slachtoffers dan zij zouden doen, als zij de door hen
+gedoode dieren ook opaten. Aan zijne bloeddorst en moordlust is het
+toe te schrijven, dat een enkel wezeltje op éénen dag wel dertig
+veldmuizen dooden kan; maar door dezelfde eigenschappen komt het dat
+een marter, bunsing, hermelijn of wezel, die in een kippenhok komt,
+dit--als hij niet gestoord wordt--geheel leeg moordt.
+
+De otter en de das verschillen in onderscheiden opzichten van de
+andere marterachtigen.
+
+De otter heeft zwemvliesjes tusschen de teenen, houdt zich in
+waterrijke streken op en leeft voornamelijk van visch.--De plompe,
+dikke das komt slechts hier en daar in ons land op zandgrond voor.
+
+
+
+Orde Insekteneters.
+
+Daar zij zich met kleine dieren (insekten, wormen, slakken) voeden,
+zijn de insekteneters in 't algemeen klein van stuk. Die soorten,
+welke ook wel van grootere dieren zich voeden (de egel, die muizen eet)
+zijn iets grooter. De vertegenwoordigers van deze orde leven allen
+op of in den grond. De neus is tot een' snuit verlengd (fig. 44),
+en dient als tastwerktuig, vooral bij die soorten, welke in den
+grond leven en bij welke de oogen zeer weinig ontwikkeld zijn (mol,
+spitsmuizen). Alle tanden zijn geheel met glazuur overdekt; de kroon
+heeft eene of meer spitse punten. Als de mond gesloten is, grijpen
+de punten van de tanden der bovenkaak in de ruimten tusschen die
+der onderkaak en omgekeerd. Bijt het dier zijne prooi, dan dringen
+de punten der kiezen van beide kaken in het lichaam van het insekt,
+dat het heeft aangegrepen. (Het gebit van de dieren dezer orde is
+gelijk aan dat der vleermuizen: fig. 49).--De ooren zijn bij de in
+den grond levende insekteneters zeer klein. De dieren dezer orde gaan
+op de geheele voetzool (bl. 12).
+
+Inlandsche vertegenwoordigers zijn: spitsmuizen, mol, egel.
+
+Spitsmuizen of molmuizen (fig. 44) zijn kleine, op muizen gelijkende
+diertjes, die zich echter door haren spitsen snuit dadelijk van ware
+muizen onderscheiden. Zij leven in de gangen, welke veldmuizen en
+andere dieren in den grond graven en eten vele schadelijke insekten,
+welke in den grond leven.
+
+De mol (fig. 45) heeft een dik, rolrond lichaam met korte pooten. De
+voorpooten zijn breed, spadevormig, en dienen om gangen door den
+grond te graven. De oogen zijn klein, tusschen de beharing van den
+kop nauwelijks zichtbaar. De pels is zacht, schitterend zwart. De mol
+gaat in den morgen, op den middag en in den avond uit om de insekten
+en regenwormen te eten, die hij in den grond wel niet kan zien, maar
+van welker aanwezigheid hem het uitstekend tastgevoel overtuigt, 't
+welk in zijnen snuit zetelt. Door zijn woelen wordt hij voor sommige
+gewassen schadelijk; maar in 't algemeen kan men zeggen, dat hij meer
+nut doet dan nadeel. Het nest van den mol bevindt zich onder den een'
+of anderen grooten "molshoop". Het bestaat (zie fig. 46) vooreerst
+uit eene enge woonkamer, waar hij al den tijd, dien hij niet met
+"jagen" doorbrengt, ligt te slapen. Rondom de woonkamer vindt men
+een' doolhof van gangen (f, g, h), die de vijanden, welke den mol
+in den grond mochten achtervolgen (wezels, andere mollen) op een'
+dwaalspoor brengen. Van het eigenlijke nest (c) loopt een gang
+(b) naar den tunnel (a), een' langeren of korteren gang, die naar
+het soms op tamelijk grooten afstand gelegen "jachtveld" leidt. De
+wanden van het nest en van de hier vermelde gangen zijn zeer hard;
+maar de verdere gangen, die de mol graaft, om zijne prooi te vangen,
+storten spoedig weer in. In den zomer, wanneer de insekten zich
+dicht bij de oppervlakte bevinden, graaft het dier ook dicht bij de
+bodemoppervlakte, en doet aldus "molleritten" ontstaan. In den winter,
+als de insekten en regenwormen in de diepte van den bodem verscholen
+zijn, graaft de mol insgelijks dieper.
+
+Soms brengt hij in zijn nest een groot aantal regenwormen als
+wintervoorraad bijeen, welke hij van de voorste lichaamsleden
+berooft. Daardoor kunnen de wormen het mollenest niet verlaten; want
+de voorste leden des lichaams hebben zij bepaald noodig om zich door
+den grond heen voort te werken, dus om te ontvluchten.
+
+De egel (fig. 47) is veel grooter dan de mol en de spitsmuizen;
+hij is aan de rugzijde met stekels bezet. Als hij zich tot een' bal
+inéénrolt, waarbij kop en pooten worden ingetrokken, is hij tegen den
+aanval van bijkans alle dieren beschermd. Tegen den avond gaat hij op
+de muizenjacht uit; over dag houdt hij zich schuil. Hij heeft een'
+winterslaap. Door het dooden van insekten en vooral van veldmuizen
+is de egel nuttig; enkele malen echter valt hij de kuikens in een
+kippenhok aan en wordt aldus schadelijk.
+
+
+
+Orde Vleermuizen.
+
+Met uitzondering van enkele tropische soorten, die vruchten eten, leven
+alle vleermuizen van insekten, die zij in de vlucht vangen. Haar gebit
+verschilt dan ook niet van dat der Insekteneters; maar daar zij niet
+in den grond leven, hebben zij geen' snuit. Het 't meest in het oog
+vallende kenmerk is de eigenaardige bewegingstoestel. De beenderen
+van den benedenarm, de middelhandsbeenderen en de vingers (met
+uitzondering van den duim) zijn bijzonder lang; en tusschen de lange
+vingers, tusschen de voorste en de achterste ledematen, ook tusschen de
+beide achterste ledematen zelve, bevindt zich eene veerkrachtige, voor
+vliegen en voor voelen geschikte huid. Daar de vleermuizen nachtdieren
+zijn, is het gezichtsvermogen weinig ontwikkeld; zij verlaten zich
+op haar tastgevoel, 't welk, behalve in het vliegvlies, ook in de
+groote oorschelpen zetelt. Sommige soorten hebben huidaanhangselen
+aan den neus en de lippen, die insgelijks zeer gevoelig zijn. De
+vleermuizen slapen bij dag; zij houden zich dan in holle boomen,
+in schoorsteenen, in leegstaande gebouwen, enz. op. Op dergelijke
+plaatsen brengen zij ook den tijd van hunnen winterslaap door. Bij
+nacht of in de schemeringuren vangen zij vele vliegen, nachtvlinders
+en andere insekten, zoodat men ze gerust nuttige dieren mag noemen.
+
+
+
+Orde Knaagdieren.
+
+In de beide kaken twee lange snijtanden, die aan hun worteleinde steeds
+doorgroeien, terwijl zij aan de kroonvlakte voortdurend afslijten. Deze
+snijtanden dienen om te knagen, waarbij de onderkaak snel vooruit en
+achteruit wordt bewogen. Bij 't knagen slijten de snijtanden aan den
+achterkant meer af dan aan den vóórkant, omdat deze laatste met eene
+dikke laag glazuur bedekt is. De kroonvlakte der snijtanden krijgt
+aldus een beitelvormig voorkomen. Dat de groei dezer snijtanden
+onbeperkt is, valt duidelijk in 't oog, wanneer door de eene of
+andere omstandigheid de gewone afslijting niet kan plaatsgrijpen,
+bijv. wanneer de onderkaak eenigszins scheef onder de bovenkaak
+staat. Dan groeien de niet afslijtende snijtanden steeds door en
+vormen zoogenoemde "olifantstanden" (Zie fig. 51).
+
+De knaagdieren hebben geene hoektanden. De kiezen zijn bij de zuivere
+planteneters (hazen, konijnen) geplooid (bl. 45, 46); bij die, welke
+nevens plantaardig ook dierlijk voedsel gebruiken (ratten, muizen,
+eekhorens), aan de kroonvlakte geheel met glazuur overdekt.
+
+Bij de meeste knaagdieren zijn de achterpooten langer dan de
+voorpooten, zoodat de gang meer of min huppelend is.
+
+De dieren dezer orde hebben voor 't meerendeel een sterk
+voortplantingsvermogen; het behoeft dus geene verwondering te
+verwekken, dat sommige soorten zeer schadelijk kunnen zijn.
+
+Tot de knaagdieren behooren de volgende inlandsche familiën:
+haasachtigen, muisachtigen, woelmuisachtigen, eekhorens.
+
+
+
+Familie der haasachtigen.
+
+Schedel lang. Twee kleine snijtanden achter de beide groote van de
+bovenkaak.--Geplooide kiezen.--Ooren lang, lepelvormig.--Bovenlip
+gespleten.--Snorharen.--Twee inlandsche soorten: haas (fig. 41)
+en konijn.
+
+De haas is grooter dan het (wilde) konijn. De vacht is roestkleurig
+grijs; de ondervacht wit. Ooren langer dan de kop.--De haas komt in
+alle streken van ons land voor: op zand, veen en klei. Het wijfje
+werpt hare jongen, die reeds bij de geboorte behaard zijn en de oogen
+open hebben, in een open "leger".--De haas eet zelden veel voedsel
+(kool, koolzaadplanten, knollen, klaver, lupinen, jonge graanplanten)
+op dezelfde plek van een' akker; doordat hij nu hier, dan daar een
+plantje wegvreet, valt de door hem teweeggebrachte schade minder in
+'t oog dan die van 't konijn.
+
+Het wilde konijn. Vacht geelachtig grijs; ondervacht loodkleurig
+grijs. Ooren iets korter dan de kop. Minder lange achterpooten dan
+de haas.--Het wijfje werpt hare jongen, die bij de geboorte kaal en
+blind zijn, in een nest, dat zij in den grond graaft.--Het konijn
+komt slechts op zandgrond voor, daar de andere bodemsoorten voor 't
+graven van de konijnenholen te vast zijn; maar zeer losse zandgrond
+deugt daarvoor ook al weer niet. 't Konijn is dus zeer plaatselijk
+in zijn voorkomen. (Vooral in de duinen!).--De schade valt meer
+in 't oog dan die van den haas, omdat het konijn meer op ééne en
+dezelfde plaats blijft eten. Maar ook door woelen wordt dit dier zeer
+schadelijk, daar het de planten uit den grond werpt en oorzaak wordt
+van zandstuivingen. Vooral in den winter, wanneer het gewone voeder van
+kruidachtigen aard (koolzaad, boerenkool, wintergranen, enz.) onder de
+sneeuw bedekt is, knagen het konijn en de haas beiden aan de schors van
+boomstammen, waardoor vooral jonge boompjes soms gedood worden.--De
+tamme konijnen, hoe verschillend ook de onderscheiden rassen zijn,
+stammen allen van het wilde konijn af.
+
+
+
+Familie der muisachtigen.
+
+De muisachtigen gelijken zeer veel op de woelmuisachtigen (volgende
+familie); maar zij hebben in 't algemeen een' slankeren lichaamsbouw,
+langere pooten, een' meer spitsen kop, een' langeren staart (met
+uitzondering van den hamster, die een' zeer korten staart heeft).--De
+achterpooten zijn merkelijk langer dan de voorpooten; van daar de
+meer huppelende beweging (fig. 52).
+
+In ons land komen voor: de zwarte rat, de bruine rat en de huismuis,
+die in huizen en schuren alle mogelijke eetbare zaken wegrooven,--de
+dwergmuis, die in graanhalmen, vlasplanten, rietstengels, kreupelhout,
+enz. haar bolvormig nestje bouwt, maar weinig schadelijk wordt,--ten
+slotte de boschmuis. Deze is geelgrijs op den rug, terwijl de witte
+buikzijde van de rugzijde scherp is afgescheiden. Zij komt in bosschen,
+maar ook op 't veld voor, en leeft van insekten en vogeleieren zoowel
+als van zaden; ook begeeft zij zich wel in schuren en huizen.
+
+De kortstaartige hamster, zoo groot als een flinke rat, is aan de
+rugzijde licht geelbruin, terwijl buikzijde en pooten zwart zijn. In
+ons land komt zij nergens anders voor dan op de zware kleigronden van
+Zuidelijk Limburg. Zij vreet tarwe, boonen, erwten, en sleept vooral
+veel voedsel in haar nest bijéén. Zeer schadelijk.
+
+
+
+Familie der woelmuizen.
+
+Punten van verschil tusschen woelmuizen en muizen: zie bl. 63.
+Inlandsche soorten zijn de waterrat en de veldmuis.
+
+Men verwarre de waterrat (fig. 54) niet met de bruine rat (fig. 52),
+die, daar zij soms te water gaat, wel eens "waterrat" wordt genoemd. De
+echte waterrat houdt zich aan de oevers van rivieren, beekjes,
+kanalen, grachten, enz. op, ook op vochtige, laag gelegen weiden en
+akkers. Door haar woelen vernielt zij de weiden, en beschadigt zij
+de te velde staande gewassen en ook de dijken. Zij vreet voornamelijk
+graankorrels, aardappelen, knollen, enz. en sleept deze plantendeelen
+ook naar haar hol. Zij doodt kuikens van eenden en ganzen. De waterrat
+heeft eene lengte van 1 1/2 dM. zonder den staart; zij is bruingrijs
+of zwartbruin van kleur. Eene lichtere verscheidenheid, die men
+"vreetwolf" of "aardwolf" noemt, komt op hoogere gronden voor en
+doorknaagt den voet van boomstammen.
+
+De veldmuis (fig. 55), kenbaar aan haren zeer korten staart, is
+geelgrijs van kleur. Hare sterke vermeerdering is oorzaak, dat zij in
+streken, die voor haar oponthoud zeer geschikt zijn (kleigronden en
+lage venen) zeer schadelijk wordt, èn door wat zij bij haar woelen
+vernielt èn door hetgeen zij opvreet. Bouw- en weilanden worden
+soms door haar zoodanig geteisterd, dat deze in 't midden van den
+zomer geheel kaal zijn. Het aantal veldmuizen, dat overwintert,  is
+gewoonlijk gering, en de schade begint vooral in 't midden of in de
+tweede helft van den zomer groot te worden.
+
+
+
+Familie der eekhorens.
+
+De eekhorens zijn, vooral aan hunnen langen, behaarden staart te
+kennen. Het gewone eekhorentje (roodbruin van kleur) is in onze
+bosschen (vooral in Gelderland en Noord-Brabant) zeer algemeen. 't
+Hoofdvoedsel bestaat uit boomzaden; maar in den winter haalt de
+eekhoren wel eens schors en bast van boomen af, en doet op deze wijze
+veel schade. (Fig. 56.)
+
+
+
+Orde Eenhoevigen.
+
+Deze orde bevat slechts ééne familie: die der paardachtigen, tot welke
+paard en ezel behooren, alsmede eenige soorten van wilde dieren, die
+echter in Europa niet voorkomen (zebra, quagga, dauw, wilde ezel,
+enz.). De eenhoevigen hebben aan ieder der ledematen slechts ééne
+teen, die echter bijzonder groot is, en aan haren top met eenen
+hoef (bl. 12) bekleed is. Deze teen is op het uiteinde van een
+groot middelvoets(hands-)been geplaatst, waaraan men den naam van
+"pijp" geeft; achter dit been bevinden zich nog twee zeer kleine
+middelvoetsbeentjes, die men "griffelbeentjes" noemt (fig. 30),
+en waaraan slechts in hoogst zeldzame gevallen een uiterst klein
+teentje te zien is. (Het meest komen nog deze extra-teentjes voor
+bij muildieren en muilezels).
+
+De paardachtigen hebben in ieder van de beide kaken zes snijtanden
+en aan elken kant zes kiezen (fig. 33); de laatste zijn aan hare
+kroon vlakte van émailplooien voorzien, zooals men dat bij een'
+planteneter verwachten kan. De hoektanden zijn altijd klein, en
+ontbreken gewoonlijk bij de vrouwelijke dieren.
+
+De snijtanden hebben een' heel eigenaardigen bouw. Een paardensnijtand
+onderscheidt zich van een' menschensnijtand: 1o. doordat de groei ervan
+onbeperkt is (zie bl. 49), ofschoon de grootte dezelfde blijft, doordat
+de slijtage doorgaans juist tegen den groei opweegt; 2o. doordat
+het cement, hetwelk bij den menschensnijtand uitsluitend den wortel
+bedekt, zich ook over 't glazuur van de kroon uitstrekt; 3o. doordat,
+uitgaande van de kroonvlakte, zich eene plooi van cement en émail
+naar beneden uitstrekt, die zich dus een eindweegs in het tandbeen
+voortzet. Een nog ongebruikte tand heeft dus aan zijne kroonvlakte
+eene groeve, en deze is in de snijtanden der bovenkaak dubbel zoo
+diep als in die der onderkaak. Wanneer nu een paard zijne snijtanden
+een tijd lang heeft gebruikt, zoodat zij eenigszins zijn afgesleten,
+dan vertoont zich de kroonvlakte als volgt: in 't midden eene opening,
+omgeven door 1o. een' ring cement, 2o. een' ring glazuur, 3o. het
+tandbeen, 4o. een' ring glazuur en 5o. een' ring cement. De holte
+is niet altijd als een gat zichtbaar, maar is gewoonlijk met vaste
+zelfstandigheden uit de spijzen en uit het speeksel (kalk) gevuld,
+welke zelfstandigheden echter brokkelig en los zijn, volstrekt niet
+vast, zooals de eigenlijke bestanddeelen van den tand. Daar de groeve
+zich slechts tot op zekere diepte in den tand uitstrekt, terwijl de
+kroonvlakte voortdurend afslijt, moeten de tanden hunne opening aan
+de oppervlakte vroeger of later verliezen.
+
+Daar bij de tandwisseling niet alle snijtanden te gelijk te voorschijn
+komen, maar het buitenste paar een jaar na het tweede, dit laatste
+weer een jaar na het middelste paar, zoo moet ook de opening van den
+éénen snijtand een jaar na die van den anderen snijtand door afslijting
+verdwijnen. En daar deze afslijting op regelmatige wijze geschiedt,
+kan men den ouderdom van een paard vrij nauwkeurig naar het al of
+niet aanwezig zijn der opening in de verschillende tanden bepalen.
+
+De paardachtigen zijn planteneters; echter eten zij bij voorkeur de
+toppen der grasplanten met de daaraan aanwezige zaden. (Wij geven den
+paarden haver). Daar zij dus meer geconcentreerd voedsel gebruiken
+dan de herkauwers (bijv. het rund), hebben zij een darmkanaal van
+iets geringer afmeting. Bepaaldelijk de maag is klein.
+
+Van welke wilde diersoort onze tamme paarden afstammen, is niet
+bekend. Men ziet dikwijls den tarpan, die in groote troepen de
+Steppen van Midden-Azië bewoont, voor den stamvorm aan, maar zonder
+voldoenden grond, daar het niet zeker is, of dit dier als een wild
+dan wel als een verwilderd paard moet worden beschouwd. Verwilderde
+paarden (nakomelingen van dieren, die uit kudden van tamme paarden
+ontsnapt zijn) vindt men o.a. op Sardinië, in Zuidelijk Rusland,
+in Syrië en in de Amerikaansche Llanos en Pampa's ("Cimmarones" en
+"Mustangs").--Men onderscheidt twee hoofdgroepen van tamme paarden:
+Oostersche of edele en Westersche of zware. Tot de eerstgenoemden
+behooren: het Arabische, het Perzische, het Turksche, het Hongaarsche,
+het Andalusische paard; tot de Westersche paarden: het Holsteiner,
+het Friesche, het Geldersche, het Zeeuwsche, het Brabantsche, het
+Normandische ras. Verscheiden beroemde rassen zijn door kruising
+van andere rassen ontstaan en zoo zijn er vele paardenrassen, die
+afstammelingen zoowel van Oostersche als van Westersche paarden zijn;
+dit is bijv. het geval met het Oldenburger paard en met de Orloffs
+(Rusland). Het bekende Engelsche volbloedpaard is uit louter Westersche
+paarden aangefokt; het levert de beroemde Engelsche renpaarden.
+
+De ezel is een uitstekend lastdier, maar ook een zeer goed trekdier;
+hij is minder teer en met minder goed voedsel tevreden dan het
+paard. Bij zorgvuldiger verpleging dan hij hier te lande geniet,
+zou hij zeker ook hier even groot en fraai worden als in de landen
+rondom de Middellandsche Zee.--De jongen van paard en ezel noemt
+men muildier, wanneer de vader een ezelhengst, de moeder eene merrie
+(hit) is,--muilezel, als de vader een paardehengst (hit), de moeder
+eene ezelin is. Zij staan beiden tusschen de twee stamvormen in,
+maar schijnen niet altijd gelijk te zijn.
+
+
+
+Orde Dikhuidigen of Veelhoevigen.
+
+Tot deze orde brengt men kort en goed al die hoefdieren met meer dan
+één' hoef aan iederen poot, welke niet herkauwen. De huid is doorgaans
+dik; het gebit is, al naar 't voedsel, verschillend.--Men rekent er
+toe o.a. de neushorendieren, de nijlpaarden en de varkens. Slechts
+over de laatsten spreek ik nader, en nog maar alleen over die soorten,
+welke in tammen of wilden staat in Midden-Europa voorkomen.
+
+De varkenachtigen hebben aan iederen voet vier vingers, waarvan de
+twee middelsten flink uitgegroeid zijn, terwijl de twee anderen
+(vergelijkbaar met onzen pink en onzen wijsvinger) klein blijven
+(fig. 29) en slechts bij zware varkens op een' weeken grond den
+bodem raken. De duim ontbreekt: alle vingers bestaan uit drie
+kootjes.--Bovenkaak en neus zijn lang en vormen eenen snuit; op
+het vóóreinde van dezen snuit staan de neusgaten.--De varkens eten
+zoowel spijzen van plantaardigen als van dierlijken oorsprong; hunne
+kiezen hebben diensvolgens veel overeenkomst met die van den mensch;
+de hoektanden kunnen bij de mannetjes zeer sterk uitgroeien en buigen
+zich dan opwaarts (fig. 58, 59).
+
+Voorheen kwam in ons geheele land het wilde zwijn voor; thans
+is dit beperkt tot Limburg, en slechts bij uitzondering wordt er
+een in een ander deel van ons land geschoten. Het wilde zwijn is
+zwart. Oorspronkelijk leeft het in lage, moerassige streken; maar
+daar de lagere landen over 't geheel meer door menschen bewoond zijn
+dan voor dit dier wenschelijk is, is het in de meeste landen naar
+de boschrijke streken teruggedrongen. Voedsel: knollen, aardappelen,
+peulvruchten, hazelnoten, beukenzaden, eikels, truffels,--ook insekten,
+wormen, slakken, vogeleieren.
+
+Het tamme varken. Voorheen fokte men in Europa algemeen de zoogenoemde
+grootoorige varkens, kenbaar aan lange, breede, tot over de oogen naar
+voren hangende ooren,--aan een' grooten, smallen kop,--aan bijzonder
+lange pooten,--aan een' zeer naar boven gekromden rug ("karperrug"),
+aan het bezit van vele, stijve borstels, die op den rug een' kam
+vormen. In hunnen uitwendigen en inwendigen bouw gelijken deze
+grootoorige varkens veel op het wilde zwijn, hoewel bij de meeste
+in Nederland voorkomende exemplaren de kleur van huid en borstels
+geelachtig wit is en niet zwart, zooals bij het wilde varken. In
+de Oostelijke deelen van ons land wordt het grootoorige varken nog
+wel hier en daar in onvervalschten toestand gehouden. Het is laat
+volwassen en eerst in het derde jaar geschikt om te worden vetgemest;
+dan echter is het ook een kolossaal dier, bijkans 1 M. hoog en minstens
+1 1/2 M. lang; het vleesch is zeer smakelijk, niet bijzonder vet.
+
+In Oostelijk Azië, Zuid-Afrika en Australië teelt men het kortoorige
+Chineesche zwijn, dat korte pootjes en een' breeden rug heeft, weinig
+haren of borstels draagt, en niet meer dan 1/3 of zelfs maar 1/4
+van het lichaamsgewicht van 't grootoorige varken bereikt, maar zeer
+spoedig volwassen en voor vetmesting geschikt is.--In Engeland heeft
+men door kruising van het Chineesche met het inheemsche grootoorige
+zwijn allerlei tusschenrassen gefokt, die in 't algemeen grooter
+zijn dan het Chineesche zwijntje, maar toch voor vetmesting zeer
+geschikt. Deze Engelsche rassen (Yorkshire, Berkshire, enz.) zijn
+in Nederland dikwijls ingevoerd om er weer ons inlandsch varken mee
+te kruisen.
+
+
+
+Orde Herkauwers of Tweehoevigen.
+
+Deze dieren (rund, schaap, geit, hert) bezitten nooit meer dan twee
+volledig ontwikkelde hoeven ("klauwen"), die natuurlijk ieder het
+laatste kootje van eene teen bedekken. Bij de meeste herkauwers zijn
+echter achter deze twee teenen nog twee zeer kleine teentjes aanwezig,
+die den grond niet bereiken. Ook de middelhands(voets-)beenderen,
+waaraan deze laatsten bevestigd zijn, zijn zeer klein gebleven. De
+twee middelhandsbeenderen, waaraan de twee teenen vastzitten, zijn
+met elkander vergroeid, maar zóó dat men duidelijk den naad kan zien
+(fig. 28).
+
+Het gebit der herkauwende dieren is als volgt (fig. 37). In de
+bovenkaak ontbreken de snijtanden; zij worden door eene horenachtige
+bekleeding van de kaak vervangen. In de onderkaak vindt men acht
+snijtanden met eene meer of minder beitelvormige kroon. Hoektanden
+ontbreken, of zij komen alleen bij de mannetjes voor (herten). De
+kiezen zijn doorgaans ten getale van zes aan weerskanten in iedere
+kaak aanwezig; zij zijn geplooid (bl. 45), zooals men bij uitsluitende
+planteneters kan verwachten. De onderkaak wordt bij 't kauwen onder
+de bovenkaak heen en weer bewogen (bl. 46).
+
+Het voedsel bestaat hoofdzakelijk uit gras en andere groene kruiden,
+en bevat veel water en ook veel onverteerbare stof. Van daar dat het
+dagelijksch rantsoen, dat een herkauwer noodig heeft, zeer omvangrijk
+is; het darmkanaal heeft dan ook zeer groote afmetingen.
+
+Wel wordt het voedsel bij het opnemen in den mond gekauwd,
+maar daar het zooveel onverteerbare deelen bevat, waarbinnen de
+verteerbare stoffen a. h. w. zijn opgesloten, zoo wordt het voor
+eene goede vertering niet genoeg verbrijzeld. Daarom gaat het bij
+het doorslikken niet dadelijk naar de maag, maar eerst naar eene
+tijdelijke bewaarplaats, de pens (fig. 60, A) genoemd, waar het bij
+de in het lichaam heerschende temperatuur en bij de aanwezigheid
+van veel vocht (speeksel, water uit de spijzen, opgenomen drank)
+in gisting overgaat, zoodat de onverteerbare deelen in de spijzen
+voor een deel omgezet en dus verwijderd worden, waardoor de spijzen
+zich nu gemakkelijk geheel laten verbrijzelen, wanneer de massa uit
+de pens weer is opgestegen door den slokdarm en in de mondholte op
+nieuw gekauwd wordt. Vandaar de naam "herkauwers".
+
+De pens ligt met nog een paar verwijdingen van den darm vlak bij
+de eigenlijke maag; en men is gewoon, al deze bij elkaar gelegen
+verwijde gedeelten van den darm met elkaar de "samengestelde maag"
+te noemen. De deelen van deze samengestelde maag zijn de volgende:
+de pens (fig. 60, A), de muts of netmaag (B), de boekpens of boekmaag
+(C) en de lebmaag (D). De laatstgenoemde afdeeling stemt in werking
+met de "enkelvoudige" maag van de andere dieren overeen. De slokdarm
+heeft eene opening in de pens. en wel op die plaats, waar de
+muts in de onmiddellijke nabijheid ligt; intusschen zet hij zich
+in de zoogenoemde "slokdarmspleet" (fig. 62, ab) naar de derde
+maagafdeeling, de boekpens of boekmaag, voort. De lebmaag is de
+laatste afdeeling, aan welke zich de twaalfvingerige darm (fig. 60,
+3) aansluit.--De wanden der verschillende maagafdeelingen zij zeer
+ongelijk gebouwd. Dikke spierlagen bezit vooral de pens; zij vormen er
+pilaarachtige verhevenheden en gewelven, waardoor deze maagafdeeling
+in verschillende ruimten wordt ingedeeld (fig. 62, bij I, waar men in
+de pens ziet). Het slijmvlies, 't welk de pens van binnen bekleedt,
+is met korte, vrij harde, puntvormige uitsteeksels bezet. Dat
+van de muts (fig. 62, II; fig. 61, tusschen de lippen d en d') is
+bedekt met een netwerk van plooien, welke vier-, vijf- of zeshoekige
+vakjes begrenzen. In de boekpens springt het slijmvlies met platte,
+bladvormige, grootere of kleinere uitsteeksels naar binnen (fig. 61,
+f; fig. 62, III).--De lebmaag heeft een dik, weekachtig slijmvlies
+met vele plooien en klieren (fig. 61, i, h; fig. 62, V).
+
+Alleen vloeistoffen, welke bij geringe hoeveelheden te gelijk worden
+ingezogen en die spijzen, welke bij 't kauwen tot eene soort van
+pap worden, gaan--althans voor een groot gedeelte--dadelijk naar
+de laatste twee maagafdeelingen. (Jonge herkauwers, die nog van
+de moedermelk leven, hebben dan ook eene betrekkelijk kleine pens,
+daar deze bij hen nog zonder verrichting is; de lebmaag is bij hen de
+grootste afdeeling).--Dranken, die in groote teugen worden opgenomen
+en doorgeslikt, kunnen de nauwe slokdarmspleet niet volgen; zij worden
+in de pens uitgestort. Zoo ook de spijzen, die bij 't kauwen niet in
+eene papachtige massa zijn veranderd.--In de pens blijven de spijzen
+verscheiden uren; daar worden zij duchtig met het ingeslikte speeksel
+en met den opgenomen drank doorééngekneed en gaan zij in gisting
+over. Daarna worden zij bij kleine hoeveelheden door den slokdarm
+heen weer naar boven gebracht. De spijsbrokken komen dan achter in
+de mondholte, waar zij worden herkauwd, om vervolgens nog eens te
+worden ingeslikt. Wat nu van de spijzen na het herkauwen papachtig is
+geworden, drukt bij de neerwaartsche voortbeweging den toegang van den
+slokdarm tot de pens niet open, maar vloeit bedaard door de gootvormige
+slokdarmspleet in de boekpens en van daar naar de lebmaag, om in deze
+laatstgenoemde afdeeling eene verdere vertering te ondergaan.
+
+Vooral ook doordat de pens rechtstreeks met de boekpens in verbinding
+staat, kunnen er toch ook licht meer vaste plantendeelen in de boekpens
+komen; deze nu blijven tusschen de dicht bijééngelegen bladen van dit
+orgaan hangen, en worden dan vóór ze verder worden voortbewogen, op de
+volgende wijze meer fijn gemaakt. De bladen van de boekpens bezitten
+kleine, maar scherpe, horenachtige uitsteekseltjes, die als eene soort
+van tanden kunnen dienst doen. Bevinden zich nu plantendeelen tusschen
+de bovenbedoelde bladen, en trekt zich de wand van de boekpens samen,
+dan worden deze plantendeelen daar a. h. w. fijngemalen. De boekpens
+zou dus een "kauwmaag" kunnen heeten.--
+
+Het vierde gedeelte ongeveer van 't leven wordt bij de meeste
+herkauwende dieren met herkauwen besteed. Dat dit wel het geval moet
+zijn, laat zich voor het rund op de volgende wijze berekenen. Stel
+dat eene koe per dag van 24 uren 12 1/2 Kilogram hooi opneemt: een
+rantsoen, dat--als niets anders wordt gegeven--zeker niet te hoog kan
+worden genoemd. Men heeft door proefnemingen uitgemaakt, dat hooi,
+terwijl het door een rund wordt gekauwd, 4 maal zijn eigen gewicht aan
+speeksel opneemt. 12 1/2 Kilogr. hooi wordt dus in de pens van het rund
+tot 5 × 12 1/2 = 62 1/2 Kilogr. spijsmassa. Inderdaad weegt de inhoud
+van een runderpens 60 tot 75, enkele malen 90 tot 100 Kilogr. Heeft
+de spijsmassa een' tijd lang in de pens vertoefd, dan stijgt zij in
+kleine spijsbrokken naar boven, die bij een rund een gemiddeld gewicht
+van 120 gram hebben. De geheele inhoud van de pens, 62.500 gram,
+moet dus, om te worden herkauwd, in 62.500/120 = 520 spijsbrokken
+worden verdeeld; ieder van deze moet opstijgen, herkauwd worden en
+neerdalen naar de boekpens. Dit geschiedt alles betrekkelijk snel;
+maar voor het opstijgen, herkauwen en neerdalen van elken spijsbrok
+zijn toch gemiddeld ongeveer 50 seconden noodig; voor de volledige
+verwerking van 520 spijsbrokken dus 520 × 50 = 26000 seconden = 7-2/9
+uur. Stel nu dat 1/7 van de opgenomen spijzen niet worden herkauwd,
+dan heeft toch in ieder geval een rund 6 uur noodig om 't hooi,
+dat in 24 uren wordt opgenomen, te herkauwen.--Eet het rund gras,
+dan neemt dit niet zooveel speeksel op als hooi; maar het gras zelf
+is meer waterrijk en het rund neemt er dus een grooter volumen van op.
+
+Het samentrekken van de spierwanden van de pens, waardoor de
+spijsbrok in den slokdarm wordt geperst, de samentrekkingen der
+slokdarmspieren bij het omhoog- en het naar beneden bewegen van den
+spijsbrok, de samentrekkingen der kauwspieren bij 't kauwen en bij
+'t herkauwen, dat alles eischt veel inspanning; en het behoeft dus
+geene verwondering te verwekken, dat een dier, terwijl het herkauwt,
+niet tevens voor andere belangrijke inspanning geschikt is. Men ziet
+dan ook de runderen rust nemen, wanneer zij aan 't herkauwen gaan;
+en een os scheidt met herkauwen uit, als hij voor een' zwaar beladen
+wagen of voor den ploeg wordt gespannen.--
+
+Tot de orde der herkauwers brengt men, behalve de buitenlandsche
+kameelen en giraffes, de familie der holhoornigen en die der
+hertachtigen. De eerste van de twee familiën is voor ons de
+belangrijkste, omdat rund, schaap en geit er toe behooren.
+
+
+
+Familie der holhoornigen.
+
+Horens komen in 't algemeen in beide geslachten voor, en wel bij
+alle wilde soorten. Slechts bij sommige tamme rassen van runderen en
+schapen, die door de bescherming, welke zij van den mensch genieten,
+geene horens noodig hebben, ontbreken deze organen, 't zij in beide
+geslachten of alleen bij de vrouwelijke dieren.--Den naam heeft de
+familie te danken aan den bouw der horens (fig. 63.). Deze bestaan
+uit eene horenscheede, welke de beenpit omgeeft, die niets anders is
+dan een uitsteeksel van het voorhoofdsbeen. Dit laatste is inwendig
+hol; de holte in 't voorhoofdsbeen heet de voorhoofdsboezem;
+en deze zet zich in de beenpit voort. Bij de geboorte zijn nog
+geene horens aanwezig. Weldra ontstaat aan weerskanten van den kop
+eene uitgroeiing aan 't voorhoofdsbeen, zoodat men twee knobbels
+opmerkt, die aanvankelijk door de behaarde huid van den kop bedekt
+zijn. Naarmate deze knobbels meer uitgroeien, wordt de opperhuid meer
+en meer horenachtig en vormt zij aldus de horenscheede; terwijl de
+leerhuid, die bloedvaten en zenuwen bevat, haar met de beenpit blijft
+verbinden. Doordat de groei van de horens niet altijd regelmatig
+plaatsgrijpt, ontstaan op de horenscheede ringen.
+
+Runderen hebben horens, die op de doorsnede, althans aan de spits,
+rolrond zijn, en van den kop afgebogen. De omgeving van den neus
+("neusspiegel") is onbehaard en slijmig. De bovenlip is niet, als bij
+de schapen en de geiten, door eene loodrechte groeve in twee deelen
+verdeeld.--De runderen zijn plompe, stevige dieren; verscheiden
+soorten ervan zijn tot huisdieren gemaakt.
+
+In vroeger eeuwen heeft in Europa (in ons land tot de 14e eeuw)
+het oerrund of de urus geleefd: een zeer groot rund, dat in alle
+hoofdpunten van zijnen lichaamsbouw zoodanig met de huisrunderen van
+Nederland en de aangrenzende landen overeenstemt, dat men in den urus
+den stamvorm meent te moeten zien van ons rundvee. Men houdt het er
+echter voor, dat de huisrunderen in andere streken der wereld, ook
+in sommige deelen van Europa, van andere stamvormen afkomstig zijn,
+zonder dat men deze juist weet aan te geven. En door het verschillende
+klimaat èn door de verschillende teelt en verpleging van de runderen in
+de onderscheiden streken der aarde zijn zeer verschillende runderrassen
+gevormd, waarvan sommige meer geschikt zijn voor 't geven van veel
+melk, terwijl andere meer vleesch en vet in hun lichaam vormen en
+weer andere voor het verrichten van arbeid geschikt zijn.--Buffels
+zijn vrij groote runderen met naar achteren gebogen horens; men kent
+wilde soorten en soorten, die als huisdier worden gehouden. (Huisdieren
+zijn de gewone buffel in Italië en N.-Amerika, alsmede de karbouw in
+Indië).--Bisons hebben een' hoogen schoft, zoodat de rug van voren naar
+achteren sterk helt. Kop en hals zijn zeer sterk behaard. In enkele
+deelen van Rusland en in de weinig bevolkte deelen van Noord-Amerika
+leven nog bisons in 't wild. Tot huisdier is geen enkele soort gemaakt.
+
+Schapen hebben horens, die vele ringen vertoonen en op de doorsnede
+ongeveer ovaal zijn, terwijl de afplatting in de richting van voren
+naar achteren is. Vele inlandsche schapenrassen evenwel hebben
+geen horens, of alleen het mannetje heeft ze. Neus en bovenlip der
+schapen zijn behaard; de laatste is in 't midden van eene loodrechte
+groeve voorzien. Voorhoofd vlak, bovenkant van den neus gebogen.--Men
+vindt verschillende soorten van wilde schapen, o. a. den moeflon (op
+Sardinië, Corsica en het Balkan-schiereiland). Van de tamme schapen,
+welker afstamming niet met zekerheid bekend is, worden vele rassen
+uitsluitend of hoofdzakelijk om de wol gehouden; andere ook om het
+vleesch.--Wolharen zijn aan hunnen buitenkant niet glad, maar min of
+meer geschubd. De schubbetjes schuiven ongeveer als de pannen van
+een dak over elkaar. Daardoor en door hunne vetachtige oppervlakte
+kleven zij altijd tot strengetjes aanéén, welke strengetjes alle meer
+of minder sterk in bochten gedraaid zijn. De geheele wolbekleeding
+der schapen vormt aldus een samenhangend "vlies", dat bij 't scheren
+één geheel blijft.
+
+Geiten (fig. 68) hebben ook een' behaarden neus en bovenlip, de
+laatste met eene groeve. Hare horens zijn eveneens sterk geringd en
+op de doorsnede ongeveer ovaal; maar de afplatting is in de richting
+van den linkerkant naar den rechter. De bovenkant van den neus is
+niet gebogen.--Tot de geiten behooren eenige wilde soorten, o. a. de
+steenbok (Alpen, Pyrenaeën) en verder de tamme geiten, die voornamelijk
+om hare uitstekende melk worden gehouden. De Kaschmirgeit (Kaschmir
+en Thibet) en de Angorageit (Klein-Azië; thans ook o. a. in Spanje,
+Italië, Frankrijk en Amerika aangekweekt) leveren kostbare haren
+("wol").
+
+
+
+Familie der hertachtigen.
+
+De familie der hertachtigen is vooral gekenmerkt door de inwendig
+dichte, zeer vertakte horens, welke te zamen het "gewei" vormen, alleen
+bij 't mannetje voorkomen en ieder jaar afvallen, om telkens--zoolang
+het hert in wasdom blijft toenemen--te worden vervangen door een
+gewei met eenen tak meer aan elken horen. De herten zijn, bij de
+holhoornigen vergeleken, vlugge, ranke dieren.--In ons land komen
+hertachtigen nog slechts hoofdzakelijk op de Veluwe voor; daar
+vindt men twee soorten: het groote edelhert en de kleine ree. In
+vroeger eeuwen waren de herten over ons geheele land verbreid;
+zij werden toen ook veel grooter.--Edelhert en ree zijn beiden voor
+den landbouw schadelijk door het opeten en vertrappen van rogge en
+ander wintergraan, van klaver, lupinen, koolplanten en verschillende
+landbouwgewassen.--Het edelhert wordt hier te lande ook wel in parken
+gehouden; meer gebruikt men daarvoor het damhert, dat oorspronkelijk
+uit Klein-Azië in Europa werd ingevoerd.--
+
+De overige Zoogdierorden bevatten geene vertegenwoordigers, die hier
+nader zouden moeten worden behandeld.
+
+
+
+
+KLASSE II. VOGELS.
+
+
+Vogels zijn warmbloedige Gewervelde dieren, die met veeren bedekt
+zijn, en die eieren leggen, welke zij door hunne lichaamswarmte tot
+verdere ontwikkeling brengen ("uitbroeden").
+
+De vogels zijn voor de voortbeweging in de lucht ingericht. Dit blijkt
+vooreerst uit den bouw der voorste ledematen, welke tot vleugels
+vervormd zijn. Men onderscheidt aan zoo'n vleugel in 't algemeen
+dezelfde deelen als aan den arm van den mensch. Men zie fig. 70, waar
+vooreerst het opperarmbeen (H), de ellepijp en het spaakbeen zich
+duidelijk laten onderscheiden. Het spaakbeen (fig. 71, s) kan hier
+niet om de ellepijp (ep) draaien; en aan het laatstgenoemde been zijn
+de "kleine slagpennen" (fig. 71, II) van de vleugels bevestigd. De
+hand bestaat, behalve uit de kleine handwortelbeenderen (fig. 70,
+W), uit twee lange middelhandsbeenderen (m), waaraan twee vingers
+(Z, z) zijn bevestigd, en uit een kleiner middelhandsbeentje (t),
+waaraan al of niet een kleine beenige duim, maar in ieder geval een
+"duimvleugeltje" (fig. 71, d.vl) bevestigd is. De groote slagpennen
+(fig. 71, I) zijn aan de groote middelhandsbeenderen (fig. 71, mh)
+en de vingers (v) vastgehecht. Zoo vormen beenderen en slagpennen te
+zamen een' vleugel, die bij zijne beweging door de lucht veel weerstand
+kan ontmoeten, tengevolge waarvan de terugdruk van de lucht den vogel
+in de gewenschte richting voortbeweegt.
+
+De vogel moet bij 't vliegen niet slechts maken dat hij vooruit komt;
+maar hij moet bovenal maken dat hij niet daalt, hetgeen zonder de
+bewegingen der vleugels, tengevolge van de zwaartekracht het geval zou
+zijn. Daarvoor zouden de vleugels naar beneden moeten worden geslagen,
+evenals voor de voorwaartsche beweging een achterwaartsche slag noodig
+is. De vleugelslag wordt dus gewoonlijk naar achteren en tegelijk naar
+beneden gericht; ja, als de vogel eenmaal eene zekere snelheid in de
+voorwaartsche richting heeft verkregen, dan richten de slagen zich
+bijkans geheel naar beneden, daar de voorwaartsche snelheid tengevolge
+van den geringen weerstand der lucht niet spoedig wordt uitgeput.
+
+Het is voor een' vogel een groot voordeel, dat zijn soortelijk gewicht
+gering is, m. a. w. dat hij bij een' betrekkelijk grooten omvang een
+betrekkelijk gering gewicht heeft. Een gering soortelijk gewicht nu
+wordt verkregen vooreerst door de dikke laag veeren, die den omvang
+van een' vogel betrekkelijk groot maakt, terwijl toch veeren licht
+zijn. Ten tweede zijn de beenderen van den vogel bijkans alle hol,
+en niet--zooals de inwendig holle beenderen der zoogdieren--met merg,
+maar met lucht gevuld. Ten derde bevinden zich overal in 't lichaam,
+tusschen de verschillende organen, dunwandige blaasjes, die met lucht
+kunnen worden gevuld en aldus worden opgeblazen. Daardoor wordt de
+omvang van den vogel, wanneer hij wil gaan vliegen, vergroot, terwijl
+het gewicht niet van belang toeneemt. De vulling der luchtzakken
+grijpt op de volgende wijze plaats: de lucht komt door de luchtpijp
+in de longen, vandaar in de aangrenzende luchtzakken, die weer met
+verdere luchtzakken, ook met holten in de beenderen, samenhangen.
+
+Ook is het voor 't vliegen van 't hoogste belang, dat het groote
+borstbeen (fig. 70, S) van een' zeer sterk vooruitstekenden kam
+voorzien is; daaraan hechten zich de vliegspieren vast, die te dik
+zijn om aan een plat borstbeen (als bij de zoogdieren) bevestigd te
+wezen. Ook geeft de kam op het borstbeen aan den geheelen vóórkant
+van 't lichaam des vogels den vorm van een' kiel, die gemakkelijk de
+lucht doorsnijdt.
+
+De romp van den vogel is zeer stijf, hetgeen van nut is om gedurende
+de vlucht het evenwicht in de lucht te bewaren. Deze stijfheid
+van den romp is 't gevolg 1º. hiervan, dat de lendenwervels en de
+heiligbeenwervels tot één onbewegelijk stuk (het lendenheiligbeen;
+zie fig. 72) vereenigd zijn, waaraan weer de zeer lange heupbeenderen
+stijf vastgegroeid zijn, 2º. van de omstandigheid, dat het ruggedeelte
+van elke rib een uitsteeksel draagt, 't welk over dat van de volgende
+rib heen ligt (fig. 70); daardoor is beweging der ribben slechts in
+ééne richting mogelijk.
+
+Deze stijfheid van den romp zou den vogels erg hinderlijk zijn o.a. bij
+het opnemen van voedsel, ware het niet dat de hals, tengevolge van
+het groote getal halswervels, zeer bewegelijk was. Dat getal bedraagt
+minstens 12, het kan (bij de zwanen) zelfs 22 zijn.
+
+De achterste (benedenste) ledematen gelijken veel meer dan de
+voorste (bovenste) op die der zoogdieren. (Vgl. fig. 70). 't
+Dijbeen is in den romp verborgen; het kuitbeen is klein en soms
+met het scheenbeen vergroeid. Bij den jongen vogel, lang vóór hij
+uit het ei geboren wordt, kan men--evenals bij de zoogdieren--twee
+rijen voetwortelbeenderen, en verder middelvoetsbeenderen en teenen
+onderscheiden. Maar reeds gedurende de ontwikkeling van het jong binnen
+het ei, vergroeit de eerste rij voetwortelbeenderen met het ondereinde
+van het scheenbeen, terwijl de tweede rij met de middelvoetsbeenderen
+tot één beenstuk (het zoogenoemde "loopbeen") vergroeit, 't welk
+evenals de teenen met horenplaatjes bekleed is.--Het aantal teenen
+bedraagt hoogstens vier; de naar achteren gerichte teen echter kan
+zeer klein zijn en ook geheel ontbreken. De Afrikaansche struisvogel
+heeft slechts twee teenen. De achterste teen der vogels bestaat uit
+twee kootjes, de volgende uit drie, de derde uit vier, de vierde uit
+vijf. Toch is dikwijls de derde teen de langste.
+
+De vogels hebben geen tanden. Hun boven- en onderkaak zijn met eene
+horenlaag bedekt, die aan den rand tandvormige uitsteekseltjes kan
+hebben. De met eene horenlaag bekleede kaken vormen te zamen den
+"snavel".
+
+Het darmkanaal is kort; dit kan dan ook het geval zijn want de vogels
+eten òf dierlijke spijs òf zaden; slechts bij uitzondering gebruiken
+zij spijzen, die slechts weinig voedende stof bevatten (groene
+kruiden). Aan den slokdarm vindt men een zakvormig aanhangsel, den
+"krop", waarin de vertering reeds begint; hierin ook bergen de vogels
+het voedsel, dat zij voor hunne jongen bijééngaren. De maag bestaat uit
+twee afdeelingen: eene kliermaag en eene spier- of kauwmaag. De eerste
+bevat in haren wand kliertjes, die een verterend vocht afscheiden;
+de laatste heeft zeer dikke spierwanden en eene bekleeding met eene
+sterk geribde horenlaag. Door het tegen elkaar drukken en langs elkaar
+wrijven der wanden worden graankorrels, enz. verbrijzeld. De steentjes,
+die de vogels inslikken, en die nooit in de spiermaag gemist worden,
+ondersteunen de werking van dit orgaan. De vogels hebben twee blinde
+darmen.--De endeldarm eindigt in eene verwijding, de "cloaca" (=
+riool) genoemd, waarin ook de uitvoerbuizen der nieren alsmede die
+der voortplantingsorganen uitmonden.
+
+Het ei van een' vogel bestaat vooreerst uit eene verschillend gekleurde
+kalkschaal (fig. 73, e), waarin zeer fijne openingen zijn, door welke
+de lucht kan binnendringen, die het jong voor zijne ademhaling noodig
+heeft. Tegen de schaal ligt aan de binnenzijde een vlies, terwijl het
+eiwit ook door een vlies is omgeven. Deze beide vliezen (d) liggen
+tegen elkaar aan en vormen a. h. w. één vlies, het schaalvlies;
+op ééne plaats echter wijken zij van elkaar en vormen aldus de
+luchtkamer (f). Deze kan zich aan verschillende zijden van het
+ei bevinden, alnaar de positie, waarin het ei ligt. In het eiwit
+(b, b') vindt men twee inééngedraaide strengen (c, c'), welke de
+binnenzijde van het schaalvlies verbinden met het dunne vliesje,
+dat den dooier omgeeft. Deze laatste vertoont aan zijne oppervlakte
+een wit vlekje, de zoogen. "kiemschijf" (h), die de aanleg van den
+jongen vogel is. Van deze kiemschijf breidt zich naar binnen in den
+dooier eene witte massa uit, die aan haar uiteinde tot een bolvormig
+lichaampje opzwelt. Deze slijmige witte massa, die bij 't koken van
+het ei niet gemakkelijk stolt, wordt de witte dooier genoemd, terwijl
+het overige van den dooier, 't welk geel of roodachtig van kleur is,
+de gele dooier (a) heet.
+
+Niet alle deelen van het ei worden in hetzelfde orgaan van den vogel
+gevormd. In de buikholte vindt men den eierstok, waar de dooiers
+ontstaan, die men daarin dan ook, bijv. bij eene leggende kip,
+in grooten getale kan aantreffen, en wel van de grootte van een'
+speldeknop af tot die van een' volwassen dooier toe. Van den eierstok
+loopt in vele bochten en windingen eene buis naar de cloaca, die
+men den eileider noemt. Terwijl nu de dooier, steeds om zijne as
+draaiend, zich door dezen eileider voortbeweegt, scheidt de wand
+van dit laatstgenoemde orgaan het eiwit eromheen af; dicht bij de
+cloaca heeft de eileider eene verwijding, waar zich schaalvlies en
+kalkschaal vormen.
+
+Zal een vogelei tot verdere ontwikkeling geraken, m. a. w. zal zich
+uit de kiemschijf een jonge vogel vormen, dan is noodig dat het
+ei een' tijd lang aan eene temperatuur van ongeveer 40° C. wordt
+blootgesteld. Men kan deze temperatuur kunstmatig verschaffen,
+door de eieren in zoogenoemde "broedmachines" te leggen; maar in den
+natuurstaat wordt de noodzakelijke verhoogde temperatuur gegeven door
+het lichaam van den ouden vogel, die zijne borst en zijnen buik tegen
+de eieren drukt. In den tijd van het "broeden" grijpt eene sterkere
+bloedstrooming dan gewoonlijk naar de huid van deze lichaamsdeelen of
+naar bepaalde plekken ervan plaats, waardoor de bedoelde lichaamsdeelen
+warmer worden. Bij sommige vogelsoorten broedt alleen het wijfje
+(kip), bij de struisvogels alleen het mannetje; bij vele vogelsoorten
+wisselen mannetje en wijfje elkander in 't broeden af. De broedtijd,
+die noodig is om de eieren tot geheele ontwikkeling te brengen,
+zóó dat de jonge vogel te voorschijn komt, is bij onderscheiden
+vogelsoorten niet gelijk, bijv. bij den kanarievogel 13 dagen,
+bij de kip 3 weken. Enkele vogels zijn er (onder de inlandsche
+soorten alleen de koekoek), die hunne eieren in het nest van andere
+vogelsoorten leggen, en die het uitbroeden zoowel als de zorg voor
+de jongen aan dezen overlaten. Zulke vogels leggen hunne eieren met
+groote tusschenpoozen; zij leggen elk ei in een afzonderlijk nest.
+
+Er zijn vogelsoorten, welker jongen, zoodra ze uit het ei te voorschijn
+komen, bevederd zijn, de oogen open hebben en zelven hun voedsel
+opnemen (eenden, kippen); andere, welker jongen bij de geboorte kaal
+zijn en blind, en een' tijd lang door de ouden worden gevoed (musch,
+spreeuw, valk, duif).
+
+In 't algemeen maken de vogels een nest, waarin ze hunne eieren leggen
+en uitbroeden. Bij sommige soorten (meeuw, kievit) wordt slechts eene
+kleine uitholling in het zand of in den grond gemaakt en worden de
+omgevende planten eenigszins uit elkaar gebogen. Andere broeden in den
+grond in reeds voorhanden gaten (bergeend, in verlaten konijnenholen)
+of in door henzelven vervaardigde gaten (oeverzwaluw). Weer anderen
+maken nesten uit stukjes klei, die zij met speeksel aan elkaar hechten
+(boerenzwaluw, huiszwaluw); ook zijn er, die het nest hoofdzakelijk
+van takjes maken, maar daartusschen voor de stevigheid klei brengen
+(lijster, ekster). Vele vogels maken hunne nesten uitsluitend uit
+plantendeelen, 't zij uit grootere takken (houtduif), of uit kleinere
+twijgjes en bladeren (rietzanger, leeuwrik), soms hoofdzakelijk uit
+mos (vink). Ook de vorm der vogelnesten is al naar de vogelsoort
+zeer verschillend.
+
+Gelijk men weet, noemt men de gezamenlijke in een land voorkomende
+diersoorten de fauna van dit land, zooals men de gezamenlijke
+plantensoorten zijne flora noemt. Nu is het bij de zoogdieren
+gemakkelijk te zeggen, welke soorten tot onze fauna behooren, welke
+niet; bij dieren echter, die zich zoo snel en over zoo groote afstanden
+bewegen als de vogels, gaat dit niet altijd zoo gemakkelijk. Het kan
+voorkomen, dat soorten, die eigenlijk in geheel andere streken thuis
+behooren, door stormen naar ons land worden gedreven. Wij noemen dan
+zulke soorten dwaalgasten van ons land (roséspreeuw uit Azië).--Maar
+ook de vogels, welke niet a. h. w. toevallig hier komen, blijven
+nog niet juist gedurende 't geheele jaar in ons land. Die soorten,
+welke winter en zomer blijven in de nabijheid van de plaats, waar zij
+geboren en getogen zijn, noemt men standvogels (huismusch, ringmusch,
+geelgors). Andere soorten blijven weliswaar ook winter en zomer in deze
+streken, maar zwerven in den winter over grootere uitgestrektheden
+rond, om hun voedsel te zoeken. Men noemt ze zwerfvogels (meezen,
+spechten, boomkruipers). Zij trekken niet op vaste tijden van de eene
+streek naar de andere, ook niet in bepaalde richtingen: hun zwerven
+wordt bloot bepaald door 't gebrek aan voedsel in zekere streek. Is
+dus ergens een' heelen winter lang voedsel genoeg, dan gedraagt zich
+een zwerfvogel als standvogel. Op hunne tochten naar eene andere
+streek voegen zich dikwijls verschillende soorten van zwerfvogels
+tot grootere groepen bij elkaar.--Niet aldus doen de trekvogels. Deze
+onderscheiden zich van de zwerfvogels doordat zij op gezette tijden
+en langs bepaalde wegen wegtrekken, in hoofdzaak in de richting
+N. Z. en Z. N. Voorbeelden zijn de ooievaars en zwaluwen, die, elk
+najaar ongeveer op den zelfden tijd, bijkans op denzelfden datum,
+naar Zuidelijker streken trekken, om in 't voorjaar, insgelijks op
+een' tamelijk vaststaanden tijd, weer terug te keeren naar het land,
+waar zij nestelen. Zonder twijfel is het trekken voor deze vogels eene
+nuttige eigenschap; immers zij zouden hier te lande in den winter het
+voedsel niet kunnen vinden, 't welk zij noodig hebben. Maar terwijl
+de zwerfvogels eerst wegtrekken als er gebrek aan voedsel ontstaan
+is, verhuizen de trekvogels gewoonlijk reeds van te voren; en zij
+komen soms terug op een' tijd, waarin het voedsel nog zeer schaars
+is. Behoefte aan spijs is dus niet de rechtstreeksche drijfveer
+van het trekken. Ook trekvogels, die in kooien worden gehouden,
+vertoonen in de eerste jaren van hunne gevangenschap, tegen den
+tijd, waarop hunne soortgenooten vertrekken, de grootste onrust,
+en dat niettegenstaande de warmtegraad der omgeving naar hunnen zin
+is en zij aan voedsel geen gebrek hebben.--Zwaluwen en ooievaar zijn
+voorbeelden van trekvogels, die hier te lande broeden; men noemt hen
+broedgasten. Andere trekvogels, die hier den winter doorbrengen en
+in andere streken broeden, noemt men wintergasten (koperwieklijster,
+bonte kraai). Ook zijn er trekvogels, die ten Noorden van ons land
+broeden en ten Zuiden daarvan den winter doorbrengen; deze noemt men
+doortrekkers. De trekvogels houden zich onderweg natuurlijk hier
+en daar op om te rusten en om voedsel op te nemen. Zoo slaan alle
+trekvogels, die zich uit Europa naar Afrika begeven, vóór zij de
+Middellandsche Zee oversteken, in 't Zuiden van Spanje, van Italië of
+'t Balkanschiereiland, of op een der Grieksche eilanden neer. Van
+de kraanvogels, die in Noordelijk Europa broeden en in Noordelijk
+Afrika overwinteren, slaan soms kleinere of grootere troepen op
+onze Geldersche of Brabantsche heiden neer, waar zij zich intusschen
+soms niet langer dan een' dag ophouden. Andere trekvogels, die uit
+'t Noorden komen, blijven in 't najaar eenige weken lang in onze
+streken, zwerven er soms rond en gaan eerst tegen den winter naar
+'t Zuiden (houtsnip; sommige lijsters en leeuwriken).
+
+Van de ongeveer 240 vogelsoorten, die tot onze fauna behooren,
+zijn dus sommigen standvogels, anderen zwerfvogels, weer anderen
+trekvogels; en deze laatsten verdeelt men in broedgasten, doortrekkers
+en wintergasten. De dwaalgasten rekenen wij niet tot onze fauna.--
+
+Tusschen de verschillende vogels bestaan op verre na niet
+zoo belangrijke, ingrijpende verschillen als tusschen de
+onderscheiden zoogdieren. Men onderscheidt gewoonlijk de
+volgende orden: 1. Roofvogels, 2. Klimvogels, 3. Zangvogels,
+4. Duiven, 5. Hoendervogels, 6. Waadvogels, 7. Zwemvogels, 8
+Struisvogelachtigen. De inlandsche vogels behooren tot de eerste
+7 orden.
+
+
+
+Orde Roofvogels.
+
+Krachtige snavel met haakvormig omgebogen bovenkaak, aan den wortel
+met eene huid ("washuid") bedekt. Krachtige pooten met groote,
+kromme klauwen. Flink ontwikkelde vleugels. Gezicht zeer scherp. De
+roofvogels nestelen op boomen, gebouwen of rotsen; 't nest bestaat
+uit takjes en twijgen; de voortplanting is niet sterk. Zij leven
+in paren.--Men onderscheidt Dagroofvogels en Nachtroofvogels of
+Uilen. De laatsten slapen over dag, en gaan tegen den avond op roof
+uit. Met de nachtelijke leefwijze staan in verband zoowel de groote
+oogen als het zachte gevederte, waardoor de vleugelslag geen geruisch
+maakt. De kop is van voren plat; om de oogen zijn kleine veertjes
+straalsgewijs geplaatst. De bevedering der pooten zet zich tot op de
+teenen voort.--De Dagroofvogels hebben een' zijdelings samengedrukten
+kop, minder groote oogen, steviger veeren.
+
+Tot de Dagroofvogels behooren o.a. de koningsarend, de sperwer,
+de havik, de valken, de buizerden;--gieren komen in ons land niet
+voor.--Tot de Nachtroofvogels behooren o.a. de kerkuil, de steenuil, de
+ooruil.--Torenvalk, gewone buizerd en alle inlandsche uilen zijn zeer
+nuttig door 't dooden van veldmuizen en andere kleine knaagdieren. Vele
+andere roofvogels, zooals sperwer, havik en slechtvalk, zijn schadelijk
+door het dooden van insektenetende zangvogeltjes, van pluimgedierte,
+enz.
+
+
+
+Orde Klimvogels.
+
+Twee teenen naar voren en twee naar achteren gericht. Overigens
+zeer verschillend. Koekoek, spechten, papegaaien behooren er toe;
+de laatsten alleen in de tropen.
+
+De koekoek is nuttig als verdelger van vele rupsen, hoewel hij het
+aantal kleinere insektenetende vogels eenigszins vermindert; want
+van een broedsel, waarbij een koekoeksei is gelegd, komt niets terecht.
+
+
+
+Orde Zangvogels.
+
+Drie teenen naar voren, één naar achteren. Men voegt eigenlijk in
+deze orde bijéén alle vogels, die niet best in eene der andere orden
+kunnen worden opgenomen. De naam "zangvogels" is in letterlijken zin
+volstrekt niet op allen toepasselijk. (kraaien!)
+
+Men onderscheidt naar den vorm van den snavel:
+
+dunsnaveligen: boomkruiper (fig. 81), boomklever, hop (fig. 82);
+
+tandsnaveligen: met eene omgebogen punt aan den snavel; hiertoe
+behooren de klauwieren (klapekster, fig. 83);
+
+diksnaveligen, die èn plantaardig en dierlijk voedsel gebruiken;
+hiertoe behooren: raaf, zwarte kraai, bonte kraai, roek (fig. 84),
+torenkauw, ekster, Vlaamsche gaai,--spreeuw (fig. 86);
+
+priemsnaveligen: lijsters, wielewaal,--kwikstaarten,--nachtegaal,
+roodborstje, roodstaartje, hofzangers (fig. 85), rietzangers,
+grasmusschen,--winterkoninkje (fig. 87),--goudhaantjes (fig. 89);
+
+kegelsnaveligen: meezen (fig. 91, 92);--leeuweriken (fig. 88);--
+musschen (fig. 90), vink, putter, kneu;
+
+spleetsnaveligen: zwaluwachtigen (o.a. huis-, boeren-, en oeverzwaluw;
+gierzwaluw, geitenmelker of nachtzwaluw; fig. 93, 94).
+
+Vele Zangvogels doen als verdelgers van schadelijke insekten, slakken,
+enz. groot nut.
+
+Boomkruiper en boomklever reinigen in den winter de stammen der
+boomen van insektenpoppen en insekteneieren; meezen, goudhaantjes en
+winterkoninkjes zoeken overwinterende insekten en insekteneieren van
+twijgen en knoppen af.--Natuurlijk doen de insektenetende vogels,
+welke hier alleen des zomers zijn, minder nut dan die, welke ook
+des winters hier overblijven. Toch moeten vooral de nachtegaal,
+het roodborstje, het roodstaartje, de hofzangers, de kwikstaarten
+en piepers als hoogst nuttig worden beschouwd. Ook de onderscheiden
+lijstersoorten, van welke de merel hier den winter overblijft, doen
+veel nut. De spreeuw, die in den winter slechts voor zeer korten tijd
+wegtrekt, moge soms door 't rooven van kersen, aalbessen, druiven
+en zachte peren zeer aanmerkelijke schade veroorzaken,--het nut dat
+deze vogel teweegbrengt, is veel grooter. In scharen van honderden
+trekken de spreeuwen, vooral in den nazomer en het najaar, de velden
+af en reinigen ze van slakken, rupsen en bladluizen, enz.--Van de
+verschillende soorten van kraaien is de roek van de meeste beteekenis,
+omdat hij doorgaans in zoo groot aantal voorkomt. De kraaien eten
+weliswaar veel engerlingen (meikeverlarven), emelten, aardrupsen,
+enz., die zij uit den grond halen, alsook veel rupsen en volwassen
+meikevers, die zij van de boomen zoeken; maar zij halen ook veel pas
+gekiemd zaad (graan, erwten, boonen) uit den grond en graankorrels
+uit de aren. Daardoor en door 't rooven van vele vogeleieren doen zij
+kwaad.--De musschen (huismusch en ringmusch) doen als insekteneters
+zeer zeker ook nut; maar dit wordt zonder twijfel overtroffen door
+het kwaad, dat zij op onze graanvelden aanrichten.
+
+
+
+Orde Duiven.
+
+Krachtige, eenigszins gedrongen lichaamsbouw. Vleugels lang en
+spits. Snavel aan de basis met een vliesje bedekt; kraakbeenschubben
+over de neusgaten (fig. 95). Drie teenen naar voren, ééne naar
+achteren; de teenen niet (als bij de hoendervogels) door een vliesje
+verbonden.--De duiven leven in paren en bouwen kunstlooze nesten
+van twijgen. Zij voeden zich en ook hunne jongen uitsluitend met
+plantaardige spijs. Zij worden dikwijls schadelijk door 't eten
+van graankorrels, erwten, wikken, koolzaad- en boekweitkorrels,
+enz. Toch doen zij ook nut door 't eten van de zaden van herik,
+krodde en andere onkruiden.
+
+In ons land komen in 't wild voor: de houtduif of ringduif en de
+tortel.
+
+De rotsduif, die als standvogel in de landen rondom de Middellandsche
+Zee, als trekvogel op de rotsachtige kusten van Schotland, de Faroër
+enz., nestelt, is de stammoeder van onze huisduifrassen. De in ons
+land veelvuldig voorkomende zoogenoemde "wilde" duiven zijn eigenlijk
+verwilderde huisduiven. Zij broeden op torens en aan andere groote
+gebouwen, in ruïnes, enz.
+
+
+
+Orde Hoendervogels.
+
+Een stevig, gedrongen lichaam. Kop klein, bij vele soorten met kale,
+verschillend gekleurde plekken, met vleezige kammen of lellen, of met
+eene kuif van veeren. Het vooreinde van den bovensnavel grijpt over
+den ondersnavel heen.--Vleugels kort, afgerond; vlucht dientengevolge
+eenigszins zwaar.--Pooten stevig. Achterteen gewoonlijk hooger dan de
+voorteenen aan het loopbeen ingeplant, en kleiner dan deze. Voorteenen
+aan hare basis door een kort vliesje verbonden. De mannetjes van
+vele soorten hebben aan het loopbeen eene spoor.--De hoendervogels
+houden zich gewoonlijk op den grond op, waar zij hun voedsel zoeken,
+dat uit zaden, bessen, groene plantendeelen, insekten, wormen en
+slakken bestaat.
+
+Tot deze orde behooren de volgende huisvogels:
+
+de onderscheiden rassen van kippen, misschien van verschillende
+stamvormen afkomstig, die men echter in ieder geval in Voor- en
+Achter-Indië en in Neerl. Indië moet zoeken;
+
+de kalkoen, uit Amerika afkomstig;
+
+het parelhoen of de "poule pintade", uit Afrika;
+
+de pauw, uit Midden-Azië.
+
+De boschfasant komt oorspronkelijk in Klein-Azië in 't wild voor,
+werd bij de oude volken als huisvogel gehouden, en wordt ook bij
+ons nog als zoodanig aangekweekt; echter heeft men hem in vele
+streken laten verwilderen; en zoo is hij dan ook in Nederland
+een gezocht wild.--Oorspronkelijk leven in ons land slechts drie
+hoendersoorten: korhoen, patrijs en kwartel. Alleen de laatste is een
+trekvogel. Fasanten, korhoenders, patrijzen en kwartels behooren tot
+het wild. Er wordt veel jacht op gemaakt.
+
+
+
+Orde Waadvogels.
+
+De Waadvogels zoeken dierlijk voedsel aan de oevers van zoete wateren,
+aan de zeekust of op vochtige landerijen (vochtige weiden en akkers,
+veenstreken, moerassen); zij zijn diensvolgens er op ingericht om door
+'t water te waden: het loopbeen is lang en even als het onderste
+gedeelte van de scheen geheel onbevederd en met horenplaatjes
+bekleed. In de vlucht trekken de waadvogels de pooten niet tegen
+het lichaam, zooals de vogels der tot hiertoe behandelde orden doen,
+maar zij strekken ze in de volle lengte naar achteren uit. De jongen
+der ooievaars en reigers zijn bij de geboorte kaal en blind; die der
+meeste andere waadvogels zijn bij de geboorte bevederd en hebben de
+oogen open.--Die soorten, welke aan het strand leven, eten visschen,
+slakjes, schelp- en schaaldieren, enz.; die, welke op vochtige akkers
+en weiden zich ophouden, zijn door 't eten van insekten en slakken
+voor den landbouw nuttig.
+
+Het behoeft geene verwondering te wekken, dat ons land met zijn
+strand, zijne rivieren, meren, veenplassen en kanalen en zijne
+lage landstreken, die gedurig onder water staan, rijk is aan
+waadvogels. Zelfs komen hier te lande soorten voor, die in andere
+deelen van West-Europa hoogst zeldzaam zijn of er in 't geheel niet
+worden aangetroffen. (Lepelaar; roode reiger).
+
+Tot de waadvogels worden o. a. gebracht: de kraanvogel (zie bl. 94,
+onderste regel);--de waterhoenders, die zich aan den waterkant
+ophouden, en welker nest in 't water drijft (hiertoe wordt ook de
+meerkoet gerekend);--de kwartelkoning of spriet, die tegelijk met de
+kwartels hier komt en van hier vertrekt;--de goudplevier en de kievit,
+die op onze bouw- en weilanden tot de nuttigste vogels behooren;--de
+snippen, o. a. de houtsnip, die in 't najaar zich hier te lande een
+tijdlang ophoudt, en waarop dan veel jacht wordt gemaakt;--de wulpen,
+met een' langen, aan 't vooreinde neerwaarts gebogen bek;--de kemphaan,
+bekend om de gevechten, die de alsdan fraai gevederde mannetjes in 't
+voorjaar met elkaar hebben;--de strandloopers;--de ruiters, waartoe de
+tureluur behoort, op vochtige weiden zeer nuttig;--de algemeen bekende
+ooievaar;--de voor de vischteelt en de vischvangst zoo schadelijke
+reiger en de in ons land langzamerhand zeldzamer wordende roerdomp.
+
+
+
+Orde Zwemvogels.
+
+De vogels dezer orde bezitten allen zwemvermogen; overigens verschillen
+de onderscheiden soorten zeer veel van elkaar. Zij hebben een dicht
+gevederte, dat vettig wordt gehouden door het vocht, 't welk de
+stuitklier afscheidt. Bij velen zijn de pooten ver naar achteren
+geplaatst; in ieder geval worden deze ledematen bij 't vliegen naar
+achteren uitgestoken en niet tegen 't lichaam getrokken.--Er zijn
+zwemvogels, bij welke ieder der drie naar voren gerichte teenen door
+een' afzonderlijken huidzoom omgeven is (gelobde zwemvoeten, fig. 101,
+rechts),--andere, bij welke alleen de drie voorste teenen door een
+vlies aan elkander verbonden zijn, terwijl de naar achteren gerichte
+teen klein is of ontbreekt (gewone zwemvoeten: fig. 101, links); weer
+andere, bij welke alle teenen recht of schuins naar voren gericht zijn
+en door een zwemvlies aan elkaar verbonden (roeivoeten: fig. 101, in
+'t midden).
+
+Tot de zwemvogels behooren o. a. de familie der eendachtigen, die
+der meeuwen, der duikers en der roeipootigen.
+
+De eendachtigen hebben gewone zwemvoeten; hun snavel is aan den rand
+met horenachtige dwarsplaatjes bezet (fig. 102), waardoor de spijzen
+(ten deele dierlijk voedsel, ten deele wortels en groene plantendeelen)
+eenigszins kunnen worden verbrijzeld. De eendachtigen vliegen vrij
+goed.--Hiertoe behooren zwanen, ganzen, eenden. De wilde ganzen
+komen hier in den herfst en den winter, en vreten gras, wintergraan-
+en winterkoolzaadplanten; ook aardappelen, wortelen, koolrapen en
+knollen, wanneer deze bij hare komst nog op 't land te vinden zijn. Ook
+vernielen zij de te velde staande wintergewassen, doordat zij ze plat
+treden.--De wilde eenden worden eveneens schadelijk.--Tamme ganzen
+en tamme eenden worden in vele rassen aangefokt.
+
+De meeuwachtigen (fig. 104) hebben gewone zwemvoeten en tamelijk
+lange pooten, die voor waden geschikt zijn. Lange, spitse vleugels;
+zijdelings samengedrukte snavel.--Deze vogels broeden in grootere
+of kleinere troepen aan de kust (zilvermeeuw, mantelmeeuw, stern,
+zeezwaluw), enkele soorten aan de oevers van meren, plassen en rivieren
+(kapmeeuw). Zij voeden zich met visschen, wormen, schelpdieren, enz.;
+sommige met muizen en insekten.
+
+Duikers hebben korte vleugels; hunne pooten zijn zeer ver naar
+achteren geplaatst; sommige soorten (fuut, fig. 101, rechts) hebben
+gelobde zwemvoeten.
+
+Roeipootigen hebben roeipooten (fig. 101, midden in). (schollevaar.)
+
+
+
+
+KLASSE III. KRUIPENDE DIEREN OF REPTIELEN.
+
+
+De dieren, die tot deze klasse behooren, zijn koudbloedig, ten gevolge
+van de vermenging van het slagaderlijke bloed der linker harthelft met
+het aderlijke bloed der rechter harthelft. (Vgl. bl. 40). Terwijl
+zij in dit opzicht met de volgende klasse (die der Amphibiën)
+overeenstemmen, verschillen zij ervan o. a. doordat zij niet als
+dezen eene naakte huid hebben, maar met schubben of schilden bedekt
+zijn.--Zij doorloopen ook geene gedaanteverwisseling, zooals de
+Amphibiën doen. Het reptielenei is ongeveer als het vogelei gebouwd;
+echter is de schaal niet zoo hard en broos, maar meer buigzaam, doordat
+er geen kalk in is afgezet. Het ei wordt òf door de zonnewarmte,
+òf door de in mest of rottende bladeren zich ontwikkelende warmte
+uitgebroed. Ook zijn er Kruipende dieren, die hunne eieren in 't
+lichaam houden tot het oogenblik dat de jongen worden geboren (adder).
+
+Tot de Reptielen brengt men de volgende orden: krokodillen,
+schildpadden, hagedissen, slangen. Tot de eerste twee orden behooren
+geene inlandsche vertegenwoordigers.
+
+Hagedissen hebben voor 't meerendeel 4 pooten; zij hebben oogleden en
+uitwendige gehooropeningen; zij bezitten een borstbeen en alleen aan
+de voorste rompwervels ribben. Zij kunnen hunnen bek niet zoo wijd
+openen als de slangen.--Inlandsch zijn eenige soorten van hagedissen
+(fig. 105) en de pootlooze hazelworm (fig. 106).
+
+Slangen (fig. 107, 108) hebben geen pooten, geen oogleden noch
+uitwendige gehooropeningen, geen borstbeen, ribben aan alle
+wervels; zij kunnen door eene bijzondere inrichting den muil zeer
+wijd openen en aldus veel grooter dieren als spijs opnemen dan men
+zou verwachten.--Inlandsch zijn: 1º. de niet vergiftige ringslang
+(blauwachtig grijs met zwart en wit gevlekten buik; een zwarte en
+een witte band om den hals), die op 't land en in 't water leeft,
+2º. de evenmin vergiftige gladde slang (bruin met zwarte vlekken),
+3º. de giftige adder (fig. 108). Deze laatste heeft een' breeden, aan
+'t vooreinde stompen kop,--een lichaam, dat bij den staart plotseling
+smaller wordt,--eene groengrijze of bruinachtige kleur, en over den
+rug een' zwarten zigzagband of eene reeks van zwarte ruitvormige
+vlekken. Lengte 1/2 M. De beide haakvormige giftanden zitten vóór in
+de bovenkaak; bij het openen van den muil veranderen zij van stand
+en komen loodrecht op de bovenkaak te staan. Zij zijn doorboord door
+een kanaal, dat van de gifklier komt, zoodat het vergif onmiddellijk
+in de beide door de tandjes gemaakte wonden geraakt. De beet van
+de adder is gevaarlijk en kan doodelijk zijn. Het vergif werkt
+echter alleen nadeelig, wanneer het in het bloed wordt uitgestort;
+niet wanneer het in den darm komt.--Ofschoon de adder nut doet door
+'t verslinden van vele veldmuizen, moet zij wegens het gevaar, dat
+zij voor den mensch oplevert, zooveel mogelijk worden uitgeroeid.
+
+
+
+
+KLASSE IV. AMPHIBIËN.
+
+
+De Amphibiën zijn koudbloedig, en wel om dezelfde reden als de
+Kruipende dieren (bl. 41). Huid naakt, vochtig, veelal slijmig;
+door haar heen neemt het bloed zuurstof uit de lucht op, en, hoewel
+er ook andere ademhalingsorganen aanwezig zijn, treedt dus ook de
+huid mee in dienst van de ademhaling.--De Amphibiën doorloopen eene
+gedaanteverwisseling; d. i. reeds vóór de jongen den vorm hebben
+aangenomen, dien de volwassen dieren hebben, verlaten zij het ei,
+nemen zelven hun voedsel op en leiden aldus een zelfstandig leven. Als
+voorbeeld wil ik hier de gedaanteverwisseling van den bruinen of
+landkikvorsch bespreken (fig. 109). Het ei bestaat uit eene donkere
+massa, zoo groot ongeveer als een bakerspeldeknop, omgeven door een'
+dunnen wand. Maar zoodra de eieren in 't water komen, neemt hun wand
+eene groote hoeveelheid water op en neemt daarbij een' veel grooteren
+omvang aan (a); zoodat de door éénen kikvorsch gelegde eieren met
+elkander eene massa "kikkerdril" vormen, dubbel zoo groot als de
+kikvorsch zelf. De donker gekleurde inhoud van 't ei, aanvankelijk
+rolrond, wordt langwerpig (b); en weldra ontstaat daaruit een larfje,
+dat zich door den eiwand heenwerkt en zich in 't water begeeft. Aan
+dit larfje (c), dat spoedig den vorm van een vischje krijgt (d),
+vindt men eenigszins vertakte huiduitstulpingen, door welke heen
+zich een stroom begeeft van bloed, hetwelk uit het omgevende water
+zuurstof opneemt. De bedoelde huiduitstulpingen noemt men kieuwen;
+en daar zij niet, als bij de visschen, alleen door eene kieuwspleet
+met de omgeving in verbinding staan, maar uitwendig gezeten zijn,
+noemt men ze uitwendige kieuwen. Weldra vormt zich een huidzoom
+(d), die vooral den staart omgeeft, zoodat een ware "roeistaart"
+wordt gevormd. Intusschen ontstaan inwendige kieuwen, terwijl
+de uitwendige verdwijnen. Dan zijn de larfjes ("donderpadjes")
+geheel vischvormig. Spoedig ontstaan ook de ledematen; eerst de
+achtersten (e), een' heelen tijd later de voorsten (f). Terwijl
+nu de longen gevormd worden, vernauwen zich de kieuwspleten, die
+zich later geheel sluiten;--de staart wordt kleiner, terwijl kop
+en romp snel in omvang toenemen. Weldra verlaat nu ook het dier,
+dat reeds geheel op een' kleinen kikvorsch gelijkt, het water (g),
+en spoedig verdwijnt nu de staart geheel en al (h).--In hoofdzaken
+komt de gedaanteverwisseling (metamorphose) van alle Amphibiën met
+die van den kikvorsch overeen.--De dieren dezer klasse begeven zich,
+met weinige uitzonderingen, in 't voorjaar in 't water om zich voort
+te planten; hoewel zij in de overige deelen des jaars op 't land leven,
+vindt men ze toch zonder uitzondering slechts op vochtige plaatsen.
+
+Tot deze klasse behooren de volgende inlandsche soorten:
+de bruine of landkikvorsch (fig. 109, A), de groene of
+waterkikvorsch (B), de boomkikvorsch, de padden, ook de land- en
+watersalamanders.--Kikvorschen en padden bezitten in den volwassen
+toestand geen' staart, en vrij lange pooten; de salamanders hebben
+in den volwassen toestand wèl een' staart en betrekkelijk korte
+pooten. De salamanders (fig. 110) zijn eenigszins hagedisvormig,
+maar verschillen van de hagedissen doordat zij niet met schubben
+bedekt zijn.--Kikvorschen en padden eten vele insekten en slakken;
+zij vangen hunne prooi door het plotseling uitwerpen van hunne
+slijmige tong (fig. 109, A), waaraan het dier, dat zij willen vangen,
+vastkleeft; zij trekken daarna de tong weer in en slaan die in den
+mond om. Zij doen als insektenverdelgers zeer veel nut. Daarom is het
+zeer te bejammeren, dat bij ons te lande niet wordt tegengegaan de
+kikvorschmoord op groote schaal, die soms vooral in het Zuiden van
+Nederland wordt uitgeoefend door personen, die kikkerbilletjes aan
+de Parijsche restaurants willen leveren.--Padden, die zich onder 't
+loof der aardbezieplanten ophouden, worden vaak met een wantrouwend
+oog aangezien; terwijl toch de pad geene stukken van de aardbeien
+afvreet, maar juist de slakken verdelgt, die dit doen.
+
+
+
+
+KLASSE V. VISSCHEN.
+
+
+Visschen zijn koudbloedige dieren, die hun geheele leven lang door
+kieuwen ademen. Het hart bestaat uit slechts ééne kamer en ééne
+voorkamer (zie blz. 37, 38). De kop sluit zich onmiddellijk aan den
+romp aan, zoodat een hals ontbreekt (fig. 111). De visschen bewegen
+zich hoofdzakelijk met den staart, aan welks uiteinde de staartvin
+geplaatst is. Met de rugvin (-vinnen) en de achter de aarsopening
+gezeten aarsvin ligt deze laatste in het middenvlak van den visch,
+terwijl de aan den schedel bevestigde borstvinnen zoowel als de
+buikvinnen "parige" lichaamsaanhangselen zijn, die zich min of meer
+met het twee paar ledematen der overige Gewervelde dieren laten
+vergelijken.--Het skelet der meeste visschen (snoek, baars, karper,
+paling, schol) bestaat uit been; bij eenige vischsoorten (haai, rog)
+is het kraakbeenig.--De huid is bij verreweg de meeste visschen met
+schubben bedekt.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING II. GELEDE DIEREN.
+
+
+Het lichaam der Gelede dieren is tweezijdig symmetrisch, en bestaat
+uit een bij de verschillende soorten zeer ongelijk aantal achter elkaar
+gelegen leden (fig. 112). Wel zijn deze leden oorspronkelijk alle aan
+elkaar gelijk; maar gedurende de ontwikkeling van het dier treden de
+onderscheiden leden in dienst van verschillende verrichtingen, en
+zoo ontstaat er soms een zeer groot onderscheid. (Vergel. bijv. de
+in fig. 113, 1 afgebeelde sluipwesp met den vorm, dien dit dier in
+zijn eerste jeugd heeft: 2). Dikwijls vergroeien verschillende leden
+met elkander, en dan vertoont het lichaam eene indeeling in enkele
+lichaamsafdeelingen (insekten); of zelfs alle leden versmelten tot één
+geheel (mijten). In 't laatstbedoelde geval kan men nog slechts aan
+de gelede pooten zien, dat men met een Geleed dier te doen heeft. Wel
+behooren ook tot de wormen (3e Hoofdafdeeling van het Dierenrijk)
+dieren, welke uit leden bestaan (bijv. de regenworm); maar deze wormen
+hebben òf geene òf slechts kleine, ongelede pootjes; nooit gelede
+pooten, zooals de Gelede dieren bezitten. Slechts in hunne eerste
+jeugd kunnen de insekten pootloos zijn (fig. 113, 2) of ongelede
+lichaamsaanhangselen hebben (de achterste pooten van eene rups:
+fig. 114).--De kop der Gelede dieren bezit verschillende op elkaar
+volgende paren kaken, die zich van links naar rechts en van rechts
+naar links, heen en weer, bewegen.--De lichaamsbekleeding bestaat bij
+de volwassen Gelede dieren uit eene huid met harde pantserstukken;
+slechts bij de eerste ontwikkelingstoestanden ("larven") is de huid
+van verschillende soorten meer zacht.--De Gelede dieren hebben geen
+inwendig skelet; de spieren zijn aan de uitwendige huid bevestigd.--De
+centrale deelen van het zenuwstelsel (bl. 19) liggen bij de Gelede
+dieren bijkans alle aan de buikzijde. In den kop ligt de "hersenknoop",
+dit is eene knoopvormige, boven den slokdarm gelegen zenuwmassa, van
+waaruit zenuwen naar de oogen en de sprieten zich begeven. Verder vindt
+men aan de buikzijde des diers de zoogenoemde "buikzenuwstreng", die
+beneden het darmkanaal zich uitstrekt en uit verschillende zenuwknoopen
+(fig. 115, z) bestaat, welke door zenuwdraden aan elkander verbonden
+zijn. Er is geene afzonderlijke lichaamsholte voor de centrale
+deelen van het zenuwstelsel. De ademhalingsorganen zijn bij eenige
+Gelede dieren (Schaaldieren, zooals kreeften en krabben) kieuwen; de
+Insekten en Duizendpooten ademen door luchtbuizen of tracheeën (zie
+beneden), en ook de Spinachtigen bezitten meer of minder gewijzigde
+luchtbuizen.--In hoofdzaken is de bouw van het luchtbuizenstelsel het
+volgende: aan iederen kant van het lichaam bevindt zich eene reeks
+luchtgaten (fig. 115, lb), door welke de lucht in de luchtbuizen
+wordt binnengevoerd. Deze laatsten vertakken zich herhaaldelijk,
+zoodat zij ten slotte zich in zeer fijne huisjes splitsen, welke de
+verschillende organen omspinnen. De lucht wordt aldus naar alle deelen
+des lichaams heengevoerd. In fig. 114 zijn de luchtgaten van eene rups,
+in fig. 113, 2 die van eene sluipwesplarve duidelijk zichtbaar.
+
+Tot de Gelede dieren behooren vier klassen: die der Insekten,
+Duizendpooten, Spinachtigen en Schaaldieren.
+
+
+
+
+KLASSE I. INSEKTEN OF GEKORVEN DIEREN.
+
+
+Ademhaling door luchtbuizen (zie boven).--De leden zijn tot
+drie lichaamsafdeelingen vereenigd: kop, borststuk en achterlijf
+(fig. 116). Aan den kop, die de oogen, de voelhorens of sprieten en de
+kaken draagt, laten zich de verschillende leden, die hem samenstellen,
+niet meer onderscheiden. Het borststuk bestaat uit drie leden
+(fig. 116, B1, B2, B3), van welke het eerste ('t voorborststuk) een
+paar pooten, en het tweede ('t middenborststuk) zoowel als het derde
+('t achterborststuk) een paar pooten en een paar vleugels draagt. Het
+achterlijf bestaat niet bij alle insekten uit een gelijk getal leden;
+er zijn aan dit lichaamsdeel geene pooten bevestigd.--De bovenvermelde
+drie lichaamsafdeelingen verrichten verschillende functiën: de kop
+dient vooral voor de gewaarwording en de spijsopneming, het borststuk
+voor de beweging; het achterlijf bevat hoofdzakelijk de organen voor
+voeding en voortplanting.
+
+Bijkans alle insekten hebben in den volwassen toestand aan iederen
+kant des kops een "samengesteld" oog, d. i. een oog, 't welk uit een
+groot aantal (tot 10.000) kleine oogjes is samengesteld. Bovendien
+vindt men bij verschillende insekten nog enkele "enkelvoudige" oogen
+boven op den kop.--De sprieten bestaan uit leden; overigens zijn
+zij bij de onderscheiden insekten zeer ongelijk; zij dienen voor het
+tastgevoel.--De monddeelen bestaan uit drie paar kaken, van welke het
+eerste paar (de bovenkaken, fig. 117, Bov.k.) en het tweede paar (de
+onderkaken, O.k.) zich vrij naar elkaar toe en van elkaar af kunnen
+bewegen, terwijl de kaken van het derde paar aan elkaar tot een stuk
+vergroeid zijn, 't welk de "onderlip" (O.l)] heet. Eene voortzetting
+van de huidbekleeding des kops (de "bovenlip", Bl.) steekt meer of
+min als een afdak over de drie bovengenoemde paren kaken uit. Bij de
+insekten, welke vaste spijs opnemen en deze verscheuren of fijn kauwen,
+zijn de kaken kort en scherp; men noemt ze "bijtende monddeelen". Bij
+die, welke vloeibare spijs (bloed, plantensappen) opnemen, zijn zij
+zeer in de lengte gegroeid en tot likken, zuigen of steken ingericht
+(verlengde monddeelen).
+
+De pooten der insekten (fig. 118) bestaan uit onderscheiden deelen,
+die grootendeels genoemd zijn naar de deelen van een' zoogdierpoot;
+toch is natuurlijk de overeenkomst tusschen de ledematen van insekten
+en zoogdieren niet dan geheel oppervlakkig. Men onderscheidt dan aan
+een' insektenpoot de volgende deelen: 1º. het gewoonlijk zeer korte
+heuplid, 2º. den insgelijks zeer korten dijring, 3º. de langwerpige
+dij, 4º. de aan haar uiteinde met bewegelijke stekeltjes bezette
+scheen, 5º. den uit 3 tot 5 leedjes bestaanden voet. Het laatste
+lid van den voet is van klauwen, soms van zuignapjes voorzien.--De
+vleugels (fig. 116) zijn eigenlijk huiduitbreidingen, welke uit twee
+lagen bestaan. Tusschen de bovenste en de onderste huidplaat van den
+vleugel bevinden zich luchtbuizen. In den eersten tijd, dat het insekt
+vleugels heeft (in den poptoestand), zijn deze inééngeplooid; maar door
+het inpersen van lucht in de luchtbuizen der vleugels zetten zich,
+bij het pas uit de pop gekomen insekt, de luchtbuizen en daarmee de
+vleugels uit, en dat wel in korten tijd. Daarna zet zich zeer spoedig
+eene vaste zelfstandigheid om de grootsten der luchtbuizen af; op deze
+wijze worden de laatsten tot "aderen" of "nerven", welke den vleugels
+stevigheid verleenen. Bij de kevers zijn de voorvleugels geheel en al
+hard en meer tot bescherming van de achtervleugels en van het teere
+achterlijf, dan tot vliegen geschikt. Bij vele insekten is één paar
+vleugels in den rusttoestand samengevouwen; dit kan met de voorvleugels
+(bijv. bij de wespen) of met de achtervleugels (bijv. met de kevers
+en sprinkhanen) 't geval zijn.
+
+Het achterlijf draagt slechts bij de rupsen en bij enkele andere
+insekten in den nog onvolwassen toestand bewegingswerktuigen, welke
+echter niet geleed zijn; zij zijn dus ongelede "achterlijfspooten", in
+tegenstelling met de gelede "borstpooten" (fig. 114). Bij de volwassen
+insekten vindt men soms draadvormige (veenmol) of tangvormige (oorworm)
+aanhangselen aan het laatste lid van 't achterlijf; ook draagt het
+achterlijf eene legboor bij zulke insekten, welke hunne eieren in een
+bepaald voorwerp (den grond, hout, bladeren, andere dieren) leggen.--
+
+De meeste insekten hebben een zeer sterk voortplantingsvermogen. Enkele
+soorten (vleeschvlieg, schapenluisvlieg) brengen levende jongen
+ter wereld, maar verreweg de meesten leggen eieren. Uit deze eieren
+komen in enkele gevallen dieren te voorschijn, die reeds volkomen
+op hunne ouders gelijken (luizen); verreweg de meeste insekten
+echter ontwikkelen zich met gedaanteverwisseling of metamorphose;
+d. i. zij treden reeds in hunnen allereersten ontwikkelingstoestand
+zelfstandig op en zorgen dan reeds zelven voor hun voedsel. Daardoor
+behoeft het ei niet (zooals bij de vogels en kruipende dieren) groote
+hoeveelheden voedende stoffen te bevatten; de eieren kunnen dus veel
+kleiner zijn, en er kunnen tegelijk meer van worden voortgebracht. De
+gedaanteverwisseling maakt dus dat de voortplanting sterker kan zijn
+dan anders mogelijk zou wezen. Het meerendeel der insekten, zwakke
+diersoorten als zij zijn en zeer gevoelig voor minder gunstige
+uitwendige invloeden, moet zich dan ook wel sterk voortplanten;
+deden zij dit niet, dan zouden zij spoedig uitsterven. Maar de sterke
+vermeerdering is dan ook weer, als de uitwendige omstandigheden eens
+bij uitzondering niet ongunstig zijn, oorzaak van dat verschijnen in
+massa's, 't welk bij vele insekten voorkomt (rupsen, sprinkhanen),
+en dat bij plantenetende soorten maar al te vaak groote schade aan
+onze gewassen berokkent.
+
+Men onderscheidt twee soorten van gedaanteverwisseling: de volkomene
+en de onvolkomene. Volkomen noemt men haar als het insekt eenen
+poptoestand doorleeft, d. i. eenen toestand, waarin het geen voedsel
+opneemt en zich gewoonlijk weinig beweegt;--onvolkomen noemt men de
+metamorphose, wanneer zoodanige poptoestand niet wordt doorleefd, en
+het insekt dus alleen bij de verschillende vervellingen langzamerhand
+eenigszins van gedaante verandert.--Het woord "vervelling" dien ik
+hier nog nader te verklaren. De huidbekleeding der Gelede dieren
+bestaat uit harde stukken, die zich niet kunnen uitzetten. Aan het
+einde van eene bepaalde levensperiode worden de harde lagen der huid
+afgestroopt, en het insekt komt voor den dag met eene teere huid,
+die voor uitzetting vatbaar is en dus aan den groei geen hindernis
+in den weg legt. Langzamerhand wordt ook deze nieuwe huid weer harder.
+
+Bij de insekten met onvolkomen gedaanteverwisseling verandert de
+vorm van het insekt bij iedere vervelling eenigszins, en wordt
+hij telkens meer aan dien van het volwassen insekt gelijk; bij de
+voorlaatste vervelling komen kleine "vleugelstompjes", of liever
+"vleugelscheeden" (fig. 133, in het water, links) te voorschijn, binnen
+welke de vleugels zelve in samengeplooiden toestand zich vormen. Ook
+de legboor van de vrouwelijke insekten komt eerst bij de vóórlaatste
+vervelling als volledig ontwikkeld orgaan te voorschijn. Reeds in
+de eerste levensperiode gelijkt het insekt, dat eene onvolledige
+gedaanteverwisseling doorleeft, betrekkelijk veel op het volwassen
+dier; veel meer dan bij die insekten 't geval is, welke eene volkomen
+gedaanteverwisseling doorloopen. (Zie fig. 122).
+
+De tijd, welken een insekt met volkomen gedaanteverwisseling in den
+poptoestand doorbrengt, duurt op verre na niet altijd even lang. Van
+het groote koolwitje (fig. 119) komen alle jaren twee opvolgende
+geslachten (generatiën) voor; de eerste generatie doorleeft den
+winter in den poptoestand, van de andere vindt men de poppen in
+den zomer. Terwijl nu het insekt der wintergeneratie ongeveer een
+half jaar in den poptoestand doorbrengt, duurt deze toestand bij
+de zomergeneratie nog geen maand. Hooge temperatuur bespoedigt de
+ontwikkeling.
+
+Ofschoon een insekt in den poptoestand geene spijs opneemt, ademt
+het toch en verbruikt het aldus voortdurend stof, echter slechts
+eene geringe hoeveelheid, daar het dier zich slechts weinig beweegt
+(zie bl. 26). Vanwaar krijgt nu de pop haar voedsel, om dit verlies
+aan stof te dekken? In den larvetoestand neemt het insekt veel meer
+voedsel op dan het voor zijnen groei noodig heeft. Uit dit overschot
+vormen zich de reservestoffen, die in het zoogenoemde "vetlichaam"
+der larve worden afgezet. Gedurende den poptoestand worden deze
+reservestoffen gebruikt om de ademhaling te onderhouden. Daarom weegt
+eene pop onmiddellijk nadat zij uit de rups is ontstaan, meer dan
+eene pop, die binnenkort in vlinder zal veranderen.
+
+De larven en poppen zijn bij de onderscheiden insektensoorten zeer
+verschillend van vorm. Men onderscheidt de larven in: rupsen, ware
+larven en maden. De maden (fig. 123, b, c) zijn pootloos en hebben
+geen' duidelijk zichtbaren, met eene harde huid bekleeden kop. De
+ware larven hebben wèl een' harden kop, die van de overige deelen
+van den romp duidelijk te onderscheiden is; sommige larven hebben
+borstpooten (fig. 121), andere niet (fig. 128). Achterlijfspooten
+echter bezitten zij niet, hoogstens aan 't uiteinde van 't achterlijf
+een paar ongelede lichaamsaanhangselen. De rupsen (fig. 114, 120, a)
+hebben een' duidelijk zichtbaren, harden kop, 3 paar gelede borstpooten
+en een verschillend aantal ongelede achterlijfspooten. Men onderscheidt
+ware rupsen, die later in vlinders veranderen, en bastaardrupsen,
+die de jeugdtoestand van bladwespen zijn. De laatsten (fig. 124)
+hebben een' kogelronden kop en bezitten 6-8 paar achterlijfspooten;
+bij de eersten (fig. 119, 120, a) is de kop plat en bedraagt het aantal
+achterlijfspooten 2-5. De gang der rupsen staat in nauw verband met
+het aantal achterlijfspooten. Is dit aantal vrij groot en zijn dus
+verreweg de meeste lichaamsleden van pooten voorzien, dan blijft het
+geheele lichaam gedurende de beweging tamelijk wèl gestrekt. Bevinden
+zich echter alleen aan het achtereinde des lichaams achterlijfspooten,
+dan is het gansche middenlichaam pootloos en de voortbeweging geschiedt
+dan door dit pootlooze lichaamsdeel sterk te krommen. Dit is 't geval
+bij de zoogenoemde "spanrupsen", die slechts 2 paar achterlijfspooten
+bezitten (fig. 144, c).
+
+De poppen zijn òf door eene huid omgeven, die den omtrek der
+afzonderlijke lichaamsdeelen slechts onduidelijk doet doorschemeren
+(fig. 119, 120, c); òf zij hebben eene huidbekleeding, die ieder
+lichaamsdeel (ook de vleugels, pooten, sprieten, monddeelen en oogen)
+afzonderlijk omgeeft (fig. 121). De eersten noemt men bedekte, de
+laatsten onbedekte poppen.--Vele poppen zijn naakt (fig. 119, 121);
+andere zijn omgeven door eene cocon (fig. 120, b) of door de larvehuid
+(fig. 123, d). 't Laatste is het geval met de poppen van vele vliegen:
+als de made verpopt, blijft de huid van deze in samengeschrompelden
+toestand om de pop heen zitten. Eene cocon bestaat uit spinsel, 't
+welk als eene vloeistof in de spinklieren der larve zich vormt, door
+eene opening in de onderlip naar buiten treedt, vervolgens in draden
+wordt getrokken en vast wordt. Vele rupsen gebruiken haar spinvermogen
+niet slechts om eene cocon te maken, maar ook om nesten te vervaardigen
+of om eenen draad te spinnen, waaraan zij zich laten zakken.
+
+Men onderscheidt de klasse der Insekten in de volgende orden:
+1. Kevers of Schildvleugeligen, 2. Rechtvleugeligen, 3. Gaas- of
+Netvleugeligen, 4. Vliesvleugeligen, 5. Vlinders of Schubvleugeligen,
+6. Halfvleugeligen, 7. Blaaspooten, 8. Vliegen en Muggen of
+Tweevleugeligen, 9. Vlooien, 10. Luizen, 11. Spring- en Franjestaarten.
+
+
+
+Orde Schildvleugeligen of Kevers.
+
+Bijtende monddeelen (bl. 131). Een groot voorborststuk, dat met het
+middenborststuk zeer bewegelijk verbonden is. De voorvleugels vervormd
+tot harde "dekschilden", die in den rusttoestand alleen den kop, het
+voorborststuk, een klein driehoekig stukje van het middenborstuk (het
+"schildje") en soms het uiteinde van 't achterlijf onbedekt laten. De
+achtervleugels, die tot vliegen dienen, zijn in den rusttoestand onder
+de dekschilden samengevouwen.--Gedaanteverwisseling volkomen. Larven
+met harden kop, met of zonder borstpooten. Poppen onbedekt.
+
+Van de talrijke familiën noem ik de volgende.
+
+Loopkevers (fig. 125): slank met lange, dunne pooten, draadvormige
+sprieten, krachtige kaken.
+
+Zij loopen snel, vliegen meestal slecht of in 't geheel niet. Larven
+langwerpig. Volwassen kevers en larven houden zich op en in den grond
+op, en leven, met zeldzame uitzonderingen, van andere insekten. Over
+'t geheel nuttig.--
+
+Kortschildkevers: langwerpig, smal. Korte dekschilden, die het
+geheele achterlijf onbedekt laten. De larven gelijken veel op die
+der loopkevers. Volwassen kevers en larven voeden zich met levende
+insekten of met rottende organische zelfstandigheden.--
+
+Knotssprietigen hebben sprieten, welker laatste leden dikker zijn dan
+de eerste leden. Hiertoe behooren o. a. de aaskevers en doodgravers,
+die èn als volwassen dier èn als larve van doode dieren leven; de
+doodgravers begraven de krengen in den grond, alvorens er hunne eieren
+in te leggen. Enkele soorten van aaskevers worden èn als kever èn als
+larve wel eens schadelijk op bietenakkers. Tot de knotssprietigen
+behooren verder: de koolzaadglanskever, het frambozenkevertje,
+het bietenkevertje.--
+
+Bladsprietigen (fig. 126) zijn plompe kevers. Van hunne sprieten zijn
+de laatste 3-7 leden plat, bladvormig verbreed; zij vormen te zamen een
+knotsje. De larven ("engerlingen", fig. 121) zijn dik, krom gebogen;
+zij hebben borstpooten; zij leven in den grond, in vermolmd hout of
+in mest.--Hiertoe behooren o. a. de meikever en het rozenkevertje;
+ook de mestkevers en het vliegend hert.--
+
+Kniptorren zijn langwerpig, overal ongeveer even breed, met een zeer
+lang voorborststuk. De sprieten bestaan uit leden, die ongeveer
+driehoekig zijn ("zaagvormige sprieten"). Op den rug liggende,
+springen zij hoog op. Dit doen zij als volgt (fig. 127). Eerst buigt
+het dier zich zoodanig, dat kop en voorborststuk naar boven-, midden-
+en achterborststuk en achterlijf naar beneden gebogen zijn. Daarna
+licht het de neergebogen einden van 't lichaam weer op, waarbij
+de aanvankelijk omhoog gebogen verbindingsplaats tusschen voor-
+en middenborststuk met kracht op den grond komt, zoodat de tor
+door hare eigen veerkracht hoog opspringt. De buikzijde van het
+voorborststuk heeft aan het achtereinde een uitsteeksel, dat juist
+past in eene groeve, die in 't middenborststuk aanwezig is. Ligt
+de tor op den rug en buigt zij het midden van haar lichaam naar
+boven, dan drijft zij dat uitsteeksel uit de groeve; buigt zij het
+midden van het lichaam weer naar beneden, dan komt het uitsteeksel
+weer in de groeve terug.--De larven der kniptorren ("ritnaalden",
+"koperwormen") zijn dun, langwerpig, hard van huid, geelbruin van
+kleur, met korte borstpooten en een paar ongelede uitsteeksels aan
+'t laatste lid van het achterlijf.--Van sommige kniptorsoorten leeft
+de ritnaald van humus; andere ritnaalden echter zijn zeer schadelijk
+aan graan en vele andere kultuurgewassen.--
+
+Snuittorren (fig. 128) hebben een snuitvormig verlengstuk aan den kop,
+aan welks uiteinde de kaken staan. Met deze snuit boren zij gaten in
+stengels, takken, bloemen, vruchten en andere plantendeelen, soms om
+voedende stoffen daaruit op te nemen, soms om een gat te maken, waarin
+zij een ei leggen. De sprieten zijn bij vele soorten knievormig gebogen
+(fig. 128) en aan den snuit ingeplant. De snuittorren vliegen zelden,
+nooit anders dan in den paartijd. Er zijn echter soorten, die niet
+kunnen vliegen, daar de dekschilden met elkaar vergroeid zijn. Larven
+(fig. 128) pootloos, eenigszins gebogen.--Vele schadelijke soorten,
+als: erwtenkever, boonenkever, bladrandkever, appelbloesemkever,
+dennensnuittorren, graanklander.--
+
+Schorskevers zijn nauw aan de snuittorren verwant; de kop is vrij
+dik en eenigszins verlengd, zonder dat deze verlenging veel dunner
+is dan de kop zelf. De sprieten eindigen in een knopje.--De larven
+gelijken veel op die der snuitkevers.--De moederkever boort een gat
+door de schors en bast des booms tot aan het spint en graaft van dáár
+uit een of meer gangen ("moedergangen"), aan weerskanten waarvan
+zij hare eieren legt. De larven graven "larvengangen", welke voor
+'t meerendeel loodrecht op de moedergang staan, en die steeds wijder
+worden, naarmate de larve groeit. Aan 't einde van den gang verpopt
+de larve; en later boort zich de jonge kever door bast en schors heen
+naar buiten. Door het graven van kevers en larven wordt de verbinding
+tusschen bast en hout verbroken, bast en teeltweefsel grootendeels
+vernield. Verscheiden soorten zijn voor de houtteelt zeer schadelijk:
+dennenscheerder, iepenspintkever, enz.--
+
+Boktorren hebben zeer lange sprieten, die zij veelal naar achteren
+gebogen dragen, als een bok zijne horens. De pootlooze larven leven in
+'t hout. Sommige soorten (o. a. de populierboktor) zijn schadelijk.--
+
+Goudhaantjes of bladkevers (fig. 130) zijn gedrongen van vorm,
+aan de rugzijde bol. De larven leven voor 't meerendeel buiten op
+de bladeren van dezelfde gewassen, waarvan ook de kevers vreten;
+enkele soorten leven inwendig in plantendeelen; zij hebben drie paar
+pooten. Vele goudhaantjes hebben schitterende metaalkleuren. Tot deze
+familie behooren o. a. lelietorretje, aspergekevertje, elzenhaantje,
+Coloradokever, schildpadtorren, ook de springende aardvlooien.--
+
+Lievenheersbeestjes (fig. 131) zijn half bolvormig. De larven gelijken
+veel op die der goudhaantjes, maar hebben langere pooten. Zij eten,
+evenals de volwassen kevers, bladluizen.
+
+
+
+Orde Rechtvleugeligen.
+
+Monddeelen bijtend. Voorvleugels leerachtig; achtervleugels vliezig,
+in den rusttoestand onder de voorvleugels waaiervormig inééngeplooid
+(fig. 132). Gedaanteverwisseling onvolkomen (bl. 134).--Men
+onderscheidt loopende en springende rechtvleugeligen.
+
+Tot de loopende rechtvleugeligen behooren oorwormen en kakkerlakken
+(o. a. de gewone keukenkakkerlak of bakkerstor);--tot de springende
+rechtvleugeligen: de veldsprinkhanen (zonder sabelvormige legboor),
+de sabelsprinkhanen (met eene sabelvormige legboor bij de wijfjes), de
+krekels (rolrond of plat van lichaam, terwijl de twee vorige familiën
+meer hoog dan breed van lichaam zijn). Tot de veldsprinkhanen behooren
+de meesten der kleine sprinkhaantjes, welke op weilanden zoo algemeen
+zijn, maar ook de beruchte treksprinkhanen;--tot de krekels o. a. de
+huiskrekel (kriek, iem) en de zoo schadelijke veenmol (fig. 132).
+
+
+
+Orde Gaas- of Netvleugeligen.
+
+Monddeelen bijtend. Voor- en achtervleugels veel op elkaar gelijkend,
+met een sterk vertakt net van nerven (fig. 133). Gedaanteverwisseling
+onvolkomen of volkomen (bl. 134).
+
+Eene onvolledige gedaanteverwisseling hebben: de in warmere streken
+levende termieten; de haften en glazenmakers, welker larven in 't
+water leven (fig. 133). De volwassen glazenmakers dooden insekten,
+waaronder vele schadelijke;--de termieten zijn door hunne vernielzucht
+zeer bekend.
+
+Eene volledige gedaanteverwisseling doorloopen: de gaasvliegen,
+de schorpioenvliegen, de kokerjuffers. De gaasvliegen bezitten
+in den toestand van larve een paar zeer groote, doorboorde kaken,
+waarmee zij een ander insekt (meestal eene bladluis) aangrijpen,
+terwijl zij de lichaamssappen door de openingen in de kaken heen
+opslurpen. (Nuttig.) Tot de familie der gaasvliegen behoort ook de
+mierenleeuw (fig. 134), die als larve in een trechtervormig kuiltje
+in 't zand leeft, en verschillende insekten uitzuigt, welke in dit
+kuiltje vallen (vooral mieren).--De schorpioenvliegen dooden in de
+vlucht vele insekten.--De kokerjuffers leven als larven in 't water,
+en wel in kokertjes, die zij uit plantendeelen, stukjes steen of
+schelpen samenstellen.
+
+
+
+Orde Vliesvleugeligen.
+
+Bovenlip en bovenkaken niet verlengd (bl. 131), de laatsten tot
+bijten ingericht. Onderkaken en onderlip in de lengte gegroeid, bij
+sommige soorten een' soort van snuit vormend, geschikt om honig uit
+de bloesems te zuigen (fig. 135). Zijn deze laatstbedoelde monddeelen
+minder sterk verlengd, dan kunnen zij in ieder geval dienen voor
+'t oplikken van lichaamssappen uit aangebeten dieren (mieren)
+of uit plantendeelen (wespen). De bovenkaken dienen om te bijten:
+'t zij om houtdeelen stuk te maken, die voor 't bouwen der nesten
+worden gebruikt (wespen), 't zij om eene opening te maken in dieren of
+plantendeelen, waaruit zij daarna vocht oplikken (mieren, wespen), 't
+zij om bloemdeelen door te bijten, om aldus bij de honigbakjes te komen
+(brombijen).--Vleugels alle vier vliezig, met weinig of zeer weinig
+nerven.--Gedaanteverwisseling volkomen (bl. 134). Larven bij vele
+familiën madevormig, bij de bladwespen rupsvormig (bastaardrupsen).
+
+Het wijfje bezit eene legboor, die van zeer verschillenden bouw kan
+zijn, en die bij onderscheiden soorten (graafwespen) niet slechts voor
+het eierleggen maar ook voor verdediging dient; bij andere soorten
+dient zij slechts voor 't laatsbedoelde werk, en vindt het eierleggen
+plaats door de anale opening (bijen, wespen). De tot steekorgaan
+vervormde legboor wordt "angel" genoemd.--De bij andere insekten in
+'t achterlijf aanwezige klieren, welke eene kleverige zelfstandigheid
+afscheiden, die tot vasthechting der eieren aan bladeren, enz. dient,
+zijn bij de angeldragende vliesvleugeligen tot giftklieren vervormd.
+
+Vele vliesvleugeligen (alle graaf-, sluip-, gal-, bladwespen,
+ook vele soorten van bijen en wespen) leven alleen; anderen (alle
+mieren, vele bijen en wespen) vormen staten, welke soms uit duizenden
+individu's bestaan. In deze staten grijpt altijd eene verdeeling van
+den arbeid plaats in zoover, dat men naast de mannelijke en vrouwelijke
+voortplantingsdieren, die uitsluitend voor de voortplanting dienen,
+steeds onvruchtbare werkdieren of arbeidsters vindt: vrouwelijke
+individu's met voortplantingsorganen, die niet tot volkomen
+ontwikkeling zijn geraakt. Deze arbeidsters bouwen de woningen,
+kweeken de larven op en verdedigen den staat tegen den aanval van
+vreemde dieren; zij zijn dan ook in veel grooter aantal in elken
+staat aanwezig dan de voortplantingsindividu's.--
+
+Familie der bijen. Zeer verlengde ondertong kaken en onderlip, waarmee
+honig uit de bloemen wordt gezogen. Lichaam plomper en meer behaard
+dan dat van de wespen. De pootlooze larven worden met stuifmeel of
+met een mengsel van stuifmeel en honig gevoed. Voor 't vasthouden van
+het in de bloesems verzamelde stuifmeel dienen o. a. bij honigbijen
+en hommels de zeer verbreede scheenen der achterpooten en het eerste,
+bijzonder groote, lid van den voet dezer ledematen; vele andere bijen
+dragen aan den onderkant van het achterlijf stuifmeel mee.--De in
+staten levende bijen maken hare nesten van was (dat aan de buikzijde
+van de werkbijen in schilfers zich afscheidt), van zandkorrels,
+hout of deelen van bladeren.
+
+Bij de bestuiving van vele gewassen spelen de bijen eene gewichtige
+rol. Zie hierover het deeltje over Plantkunde.
+
+De honigbij zal elders uitvoeriger worden behandeld.--
+
+Familie der wespen. Monddeelen als bij de bijen. Ook
+angeldragend. Slank, weinig of niet behaard. Voorvleugels in den
+rusttoestand overlangs opgevouwen.
+
+De in staten levende wespen maken hare nesten uit eene soort
+van papier, hetwelk zij bereiden door hout- of bastdeelen fijn te
+kauwen. De werkwespen zoowel als de mannetjes sterven tegen den winter;
+alleen de bevruchte koninginnen overwinteren, en wel onder mos, in
+holle boomen en op andere verscholen plaatsen. In 't voorjaar begint
+iedere koningin met den bouw van een nest; tevens legt zij eieren
+en voedt zij de larven. Eerst later in 't jaar wordt zij bij den
+nestbouw en bij het voederen der larven bijgestaan door de intusschen
+uitgekomen werkwespen. (Bij de bijen overwinteren ook de arbeidsters,
+en sterven tegen den winter alleen de mannetjes).
+
+Vele wespen maken hare nesten in den grond; de landbouwer loopt kans,
+dat hij zulke nesten bij 't ploegen vernielt en dat hij en zijn paard
+dan door honderden wespen worden aangevallen. Vele wespensteken
+tegelijk kunnen doodelijk werken. (Middelen: afkoelende stoffen
+als geschaafde wortels of appels, koolbladeren;--inwrijven met
+salmiak;--een compres met loodazijn).--
+
+Familie graafwespen. Sommige soorten lijken zeer veel op gewone wespen;
+maar zij hebben de voorvleugels niet overlangs samengevouwen. De
+graafwespen vormen geene staten. Het wijfje graaft een gat in den
+grond, waarin zij een ei legt. Daarbij begraaft zij een insekt,
+'t welk tot voeding dient voor de te voorschijn komende larve. Opdat
+het te begraven insekt geen weerstand biede, maar ook niet in rotting
+overga, brengt de graafwesp het vooraf in een' toestand, waarin het
+geene willekeurige bewegingen kan uitvoeren. Tot dit doel steken
+de meeste soorten het gevangen insekt met den angel in 't lichaam
+en verwonden daarbij de zenuwknoopen (zie bl. 129); daardoor wordt
+het wel niet gedood, maar toch zoo goed als onbewegelijk.--Sommige
+graafwespen begraven rupsen (de rupsendooder), anderen snuittorren
+(de snuittordooder), weer anderen vliegen (de vliegendooder). Dat
+aldus vele soorten nuttig zijn, behoeft geen nader betoog (fig. 137).--
+
+Familie mieren. Zeer groote bovenkaken; onderkaken en onderlip niet
+snuitvormig verlengd. Arbeidsters ongevleugeld; de mannetjes en
+vruchtbare wijfjes hebben vleugels. Achterlijf met het borststuk
+verbonden door een steeltje. Alle vrouwelijke mieren, ook de
+arbeidsters, hebben giftklieren; sommige soorten hebben een' angel en
+steken op de wijze der bijen en wespen. Andere soorten echter missen
+den angel (bijv. de roode boschmier); deze bijten den vijand met de
+bovenkaken eene opening in de huid, krommen vervolgens het achterlijf
+en spuiten het vergift in de wonde.
+
+Alle soorten van mieren vormen staten. Gedurende 't grootste gedeelte
+des jaars vindt men in een mierennest slechts arbeidsters, larven en
+poppen; de voortplantingsdieren verschijnen in den zomer, en zijn
+vóór de intrede van het koude jaargetijde weer verdwenen. Op een'
+zonnigen dag vliegen zij in grooten getale uit. De bevruchte wijfjes
+laten zich op den bodem vallen en verliezen de vleugels, 't zij dat
+zij ze zich zelven uittrekken of dat zij haar worden uitgetrokken door
+de arbeidsters, welke hen naar haar nest meenemen, waar het eierleggen
+begint. De poppen van vele soorten zijn in eene cocon besloten; deze
+ingesponnen poppen worden dikwijls onder den naam van "miereneieren"
+als vogelvoer gebruikt.--De mierennesten bestaan uit dennenaalden of
+kleine takjes (roode boschmier), of zij worden in het inwendige van
+boomstammen (houtmieren) of in den grond (weidemier) aangelegd.
+
+Door het omwoelen van den bodem worden sommige soorten schadelijk;
+andere soorten echter doen nut door het dooden van rupsen en andere
+schadelijke insekten. De mieren houden veel van allerlei zoete stoffen;
+vooral likken zij gaarne het zoete vocht op, dat de bladluizen uit
+hare aarsopening afscheiden. Zij strijken de bladluizen met hare
+sprieten over het achterlijf om de afzondering van dit vocht te
+bevorderen. Het gebeurt zelfs dat de mieren ze naar plantendeelen
+overbrengen, waar ze het best gedijen en dat zij ze, telkens wanneer
+deze plantendeelen uitgezogen zijn en beginnen te verslappen, weer
+naar andere plantendeelen transporteeren. Soms houden zij de bladluizen
+in onderaardsche nesten, waar deze aan plan ten wortels zuigen.--
+
+Familie sluipwespen. De sluipwespen leggen hare eieren in larven of
+poppen van insekten; hare larven leven daar van het reservevoedsel,
+'t welk deze in haar lichaam hebben opgehoopt (zie bl. 136); eerst
+wanneer zij bijkans volwassen zijn en op 't punt van te verpoppen,
+verlaten zij het insekt, waarin zij huisden,--of wel zij verpoppen
+binnen dit insekt en komen later als volwassen sluipwesp naar
+buiten. In ieder geval veroorzaken zij den dood van het door hen
+bewoonde insekt.--Van sommige soorten leeft ééne larve, van anderen
+verscheiden larven in ééne insektenlarve of ééne pop. Fig. 138, A geeft
+eene afbeelding van eene koolrups, waaruit eene menigte sluipwesplarven
+naar buiten kruipen, die buiten de rups zich in eene geelachtige
+cocon inspinnen. De sluipwesp, welke daaruit later te voorschijn
+komt, is in C afgebeeld.--Eene sluipwespsoort kan slechts dàn zich
+sterk vermeerderen, wanneer het insekt, waarin zij woekert, in groot
+getal aanwezig is. Sluipwespen kunnen er dus niet veel toe bijdragen,
+eene insektenplaag te voorkomen, maar wèl om haar te doen ophouden.--
+
+Familie bladwespen. Lichaamsbouw gedrongen; het nooit zeer
+lange achterlijf begint niet, als bij de tot dusver behandelde
+vliesvleugeligen, met een smal gedeelte: het "dunne middeltje" der
+wespen ontbreekt. De legboor, die als zij niet wordt gebruikt, in het
+achterlijf is ingetrokken, heeft den vorm van eene zaag; zij dient
+om a. h. w. putjes in bladeren of andere plantendeelen te zagen,
+in welke de eieren worden gelegd. De larven zijn "bastaardrupsen"
+(zie bl. 138); deze dieren, die als gewone rupsen bladeren eten,
+buigen in rust gaarne haar lichaam C-vormig inéén; sommigen heffen,
+als zij worden verontrust, plotseling haar achterlijf omhoog en buigen
+het over den kop heen naar voren.--Als de bastaardrupsen volwassen
+zijn, spinnen zij zich, 't zij aan de planten, waarop zij leefden,
+'t zij in den grond, eene ovale cocon.--Voorbeelden: knollenbladwesp,
+bessenbladwesp (fig. 124), dennenbladwesp.
+
+
+
+Orde Vlinders of Schubvleugeligen.
+
+Monddeelen zuigend. Terwijl de verdere kaken zeer klein zijn gebleven,
+zijn de twee onderkaken zeer in de lengte gegroeid en vormen deze
+met elkaar eene spiraalvormig inéénrolbare buis, die "roltong" wordt
+genoemd (fig. 139, g), en waarmee honig uit de bloesems wordt opgenomen
+(fig. 140). De vleugels zijn alle vier vliezig en met eigenaardige
+schubbetjes (fig. 141), bezet, die oorzaak zijn van de soms zeer
+sprekende, soms meer doffe kleuren.--Gedaanteverwisseling volkomen
+(bl. 134). De larven zijn rupsen (zie bl. 137), de poppen zijn bedekt
+(bl. 138).--
+
+Familie dagvlinders (fig. 119). Lichaam slank en dun. Vleugels breed,
+in den rusttoestand omhoog geslagen, zoodat hunne rugvlakten tegen
+elkaar komen. Sprieten aan hun uiteinde knotsvormig verdikt.--De
+rupsen van de meeste soorten zijn weinig behaard; enkele met harde
+dorentjes bekleed.--Poppen naakt, hoekig.--Voorbeelden: Koolwitjes
+(fig. 119), koninginnepage, dagpauwoog.--
+
+Familie pijlstaartvlinders of avondvlinders (fig. 140). Lichaam forsch
+maar niet plomp. Vleugels lang en smal.--Rupsen onbehaard, doorgaans
+een horen op het laatste lid van 't achterlijf "pijlstaartrupsen",
+fig. 114).--Verpopping in den grond; geene cocon. Voorbeelden:
+dennenpijlstaart, doodshoofduil.--
+
+Familie spinners (fig. 142, 120). Plomp, zeer behaard. Sprieten bij
+de mannetjes van kamvormige aanhangselen voorzien; bij de wijfjes
+ontbreken deze aanhangselen of zij zijn klein. Hoewel de vleugels
+bij de meeste soorten vrij groot zijn, vliegen alleen de mannetjes
+flink. De wijfjes verwijderen zich doorgaans niet ver van de plaats,
+waar zij uit de pop zijn gekomen. Zij leggen dus de eieren dicht
+bij elkaar: veelal in hoopen tegen boomstammen aan of in reten van
+de schors, de ringelrupsvlinder in een' ring rondom een twijgje
+(fig. 142).--De rupsen, die bij vele soorten behaard zijn, leven dus
+in den aanvang in elkaars nabijheid; dikwijls spinnen zij een nest,
+waarin zij òf altijd (processierups) òf gedurende het eerste gedeelte
+van haar leven (ringelrups, bastaardsatijnvlinder) blijven.--De rupsen
+van de meeste soorten spinnen eene cocon, waarbinnen zij verpoppen
+(zijderups, ringelrups, bastaardsatijnvlinder); anderen spinnen slechts
+een weefsel van draden, tusschen welke de pop duidelijk zichtbaar is
+(nonvlinder, plakker). Voor hout- en ooftboomteelt zijn vele soorten
+schadelijk, voor den akkerbouw geen enkele soort.--
+
+Familie uilen (fig. 143). Een stevig, maar slank, glad behaard
+lichaam. Vleugels flink ontwikkeld, vooral de voorvleugels niet
+bijzonder breed. De uilen vliegen snel, dikwijls over dag, hoewel
+zij slechts bij nacht hare eieren leggen; verreweg de meeste soorten
+doen dit aan kruidachtige gewassen, en zij leggen meestal ieder
+eitje afzonderlijk.--Rupsen gewoonlijk onbehaard. Poppen doorgaans
+in den grond; geene cocon.--Vele soorten zijn voor den akkerbouw en
+den tuinbouw schadelijk (kooluil, grasrups, aardrups, gammarups),
+slechts enkele nadeelig voor de houtteelt (gestreepte dennenrups).--
+
+Familie spanrupsvlinders (fig. 144). Vlinders slank en dun van lijf,
+met groote, breede vleugels. Veelal traag. Van enkele soorten hebben
+de wijfjes geene (fig. 144, b) of slechts zeer kleine, voor 't vliegen
+onbruikbare vleugels. Gelijken op dagvlinders; maar nooit knotsvormige
+sprieten.--De rupsen zijn "spanrupsen" (zie bl. 138). Tot deze familie
+behooren de bessenspanrups en de voor de ooftboomteelt zoo schadelijke
+wintervlinders (fig. 144).--
+
+Familie bladrollers (fig. 145). Kleine vlindertjes met goed ontwikkelde
+vleugels. De rupsen leven in inééngerolde bladeren (van dáár de naam!),
+in 't inwendige van vruchten (de rups in de "wormstekige" appelen en
+die in de "wormstekige" pruimen) of van twijgen (dennenlotrups).--
+
+Familie motten (fig. 146). Zeer kleine vlindertjes met zeer smalle
+vleugeltjes, door een' franjezoom omgeven. Sommige soorten voeden
+zich met bladeren ("spinselmotten" in appelboomen en meidorens);
+anderen leven van gezolderd graan (korenmot); weer anderen van haren
+(kleer- en tapijtmotten) en andere doode zelfstandigheden.
+
+
+
+Orde Halfvleugeligen.
+
+De monddeelen zijn tot steken en zuigen ingericht; zij vormen
+alles te zamen een' zuigsnuit. Deze (fig. 147) bestaat uit een'
+geleden koker (onderlip), waarbinnen twee paar stekels gelegen zijn
+(de bovenkaken en de onderkaken), die aan hun uiteinde van tandjes
+zijn voorzien, met behulp van welke een gaatje in een plantendeel
+of in de huid van een insekt wordt gemaakt. Ook de bovenlip is in
+de lengte gegroeid.--Bij vele soorten van halfvleugeligen (land-
+en waterwantsen) zijn de voorvleugels voor een gedeelte leerachtig
+en taai, terwijl de buitenrand ervan evenals de achtervleugels
+vliezig is (fig. 148). Bij andere soorten (gevleugelde bladluizen,
+fig. 149) zijn voor- en achtervleugels beiden vliezig en van weinig
+nerven voorzien. Sommige soorten (weegluis, ongevleugelde bladluizen)
+hebben in 't geheel geene vleugels.--Gedaanteverwisseling onvolkomen
+(bl. 134).
+
+Tot de halfvleugeligen behooren o. a. de weegluis, de frambozenwants
+(die op kersen, aalbessen, frambozen leeft en aan deze vruchten haren
+afschuwelijken reuk meedeelt), verschillende soorten van waterwantsen
+(als de waterschorpioen, het bootsmannetje en de waterloopers);
+eindelijk de bladluizen en de schildluizen.--
+
+De bladluizen (fig. 149) hebben lange sprieten, dunne pooten en een'
+langen, dunnen zuigsnuit. Bij de zelfde soort vindt men gevleugelde
+en ongevleugelde exemplaren. In den herfst zijn er mannelijke en
+vrouwelijke dieren; de laatsten leggen vóór den winter de eieren,
+welke bestemd zijn om te overwinteren. De bladluizen, die in
+'t volgende voorjaar uit deze eieren te voorschijn komen, zijn
+allen wijfjes, die echter zonder voorafgaande bevruchting jongen
+ter wereld brengen, welke reeds dadelijk na de geboorte de kiemen
+van eene nieuwe generatie in zich bevatten. Het aantal jongen, door
+één wijfje ter wereld gebracht, en het aantal in één jaar elkander
+opvolgende geslachten is bij verschillende soorten zeer ongelijk. Er
+zijn soorten, bij welke een wijfje 80 tot 100 jongen voortbrengt,
+terwijl per jaar 9 tot 12 of meer generatiën elkaar opvolgen. In
+den herfst zijn er weer mannetjes en eierleggende wijfjes.--Daar
+de bladluizen gedurende haar gansche leven plantensappen zuigen,
+kunnen zij door haar buitengewoon sterk voortplantingsvermogen zeer
+schadelijk worden. Terwijl zij uit stengels en bladeren de sappen
+opzuigen, welke deze anders zelven voor den groei en de bloem- en
+vruchtvorming zouden hebben gebruikt, brengen zij hare jongen voort,
+die in de onmiddellijke nabijheid der moeder den zuigsnuit in het
+zelfde plantendeel inboren, en spoedig zelven beginnen zich voort
+te planten. Op deze wijze ontstaan bladluiskoloniën, die dikwijls
+uit honderden stuks bestaan. Een op deze wijze aangetast plantendeel
+schrompelt inéén; maar nu zouden ook de daarop zittende bladluizen
+sterven; vóór 't echter zoover is gekomen, zijn verscheiden exemplaren
+verhuisd. De derde generatie nl. bestaat gewoonlijk niet alleen
+uit ongevleugelde bladluizen, maar ten deele ook uit exemplaren,
+die na eenige vervellingen te hebben doorloopen, vleugels hebben
+gekregen; deze vliegen weg, zetten zich op eene andere plant neer
+en worden daar de stammoeders van nieuwe koloniën. Ook latere
+generatiën bestaan deels uit gevleugelde, deels uit ongevleugelde
+exemplaren.--Zoowel doordat de bladluizen vele vijanden hebben
+(spreeuwen, musschen, grasmusschen, enz., lievenheersbeestjes en
+hunne larven, gaasvlieglarven, zweegvlieglarven), als doordat zij
+door wind en regen soms in massa's gedood worden, komen zij slechts
+nu en dan, bepaaldelijk in droge zomers, in zóó groote scharen voor,
+dat zij de door haar bewoonde gewassen zoodanig beschadigen, dat de
+oogst er erg onder lijdt. Niet slechts door saponttrekking schaden zij
+den planten; ook doordat zij uit de aarsopening eene suikerhoudende,
+klevende vloeistof ("honigdauw") van zich geven, welke, als zij in
+kleine druppels op bladeren neervalt, een gedeelte van de huidmondjes
+der bladeren sluit en aldus de werkzaamheid van deze vermindert. Ook
+hechten zich op de met honigdauw bedekte plantendeelen gemakkelijk
+sporen van zwammen vast, welke door de lucht werden voortbewogen;
+zoo kan de honigdauw de voorlooper zijn van "roetdauw", "het zwart"
+en van andere door zwammen veroorzaakte plantenziekten.--
+
+De schildluizen zijn alleen in hare eerste jeugd in het bezit
+van pootjes, en dus in staat zich te verplaatsen. Weldra zuigen
+de larfjes zich met haren snuit aan een' twijg, een' tak of een'
+stam, bij uitzondering ook wel aan een blad of eene vrucht, vast. Dan
+ondergaan zij eene vervelling, waarbij zij hare pooten verliezen; ook
+wordt doorgaans haar lichaam aan den rugkant met een schild bedekt,
+dat bij sommige soorten als eene vervorming van de huid moet worden
+beschouwd, bij de meeste soorten echter uit eene waslaag bestaat, welke
+de huid afzondert. Het mannetje ontwikkelt zich onder zoo'n schild tot
+een van pooten en meestal ook van één paar vleugels voorzien diertje,
+dat zich in den volwassen staat over grootere of kleinere afstanden
+voortbeweegt. Het wijfje blijft haar geheele leven lang pootloos
+en onder het schild verscholen; als het gestorven is, blijft het
+schild de eieren bedekken, waardoor deze tegen winterkoude en regen
+beschut zijn. De mannetjes zijn veel kleiner dan de wijfjes. Voor
+den eigenlijken landbouw hebben de schildluizen geen beteekenis,
+maar op houtachtige gewassen en struiken (ooftboomen, wijnstok)
+vindt men vele schadelijke soorten.
+
+
+
+Orde Blaaspooten.
+
+Zeer kleine insekten met een' eigenaardigen kaaktoestel, waarmee zij
+de opperhuid van bladeren en bloemdeelen verwonden en deze deelen
+tevens uitzuigen.--De vier smalle vleugels hebben lange franje aan
+de randen; de voorvleugels zijn harder dan de achtervleugels. De
+uiteinden der pootjes dragen geene klauwen, maar blaasjes, die als
+zuignappen dienst doen.--Gedaanteverwisseling onvolkomen (bl. 134).--In
+sommige jaren vermeerdert zich de eene of andere soort zeer sterk; dan
+vliegen zij--vooral op zeer warme dagen--in grooten getale in zwermen
+rond.--Verschillende soorten zijn er bekend, die aan graanbloesems,
+aan jonge boonenplanten, aan vlasplanten, enz. schadelijk zijn.
+
+
+
+Orde Tweevleugeligen.
+
+Monddeelen in de lengte gegroeid, òf alleen tot zuigen (kamervlieg,
+vleeschvlieg, horzels, parasietvliegen) òf tot steken en zuigen
+(steekmuggen, dazen) ingericht.--Alleen de voorvleugels zijn
+ontwikkeld, de achtervleugels zijn gewoonlijk door een paar kleine,
+kolfvormige lichaampjes vervangen (fig. 151).--Gedaanteverwisseling
+volkomen (bl. 134). Larven altijd pootloos; de meesten hebben geen'
+duidelijk zichtbaren kop (maden); maar de kopdragende larven van
+de insekten dezer orde hebben bijtende monddeelen. Deze laatsten
+veranderen in bedekte poppen (bl. 138); de koplooze maden verpoppen
+binnen hare eigen larvenhuid.
+
+Familie der muggen (fig. 151). Lange, dunne sprieten; lange, dunne
+pooten; lichaam slank en dun. Van sommige soorten (steekmuggen,
+krieuwelmugjes) steken de wijfjes mensch en vee; de mannetjes zuigen
+geen bloed maar slechts dauw of andere druppeltjes vocht, welke zich
+op planten bevinden. Van andere soorten steken noch de wijfjes noch
+de mannetjes (galmuggen, langpootmuggen). Van de zoo lastige steek- en
+krieuwelmuggen leven de larven in stilstaand water; vandaar dat zij in
+vochtige jaren en in laaggelegen, slecht afwaterende streken 't meest
+voorkomen.--Van de langpootmuggen leven de grauwe larven ("emelten"
+of "grauwe wormen") òf in halfvergane organische stoffen òf op bouw-
+en weiland, van de wortels van grassen en granen. De soorten, welke
+'t laatste doen, zijn schadelijk (fig. 151.)--Galmuggen zijn klein,
+de meeste soorten slechts 1 à 3 mM. lang; de vleugels zijn vrij
+breed, behaard, de pooten en sprieten lang; de laatsten bestaan uit
+een zeer groot aantal leedjes, die op hun midden behaard zijn. Het
+wijfje heeft eene legboor, waarmee zij hare eitjes in plantendeelen
+legt. Doorgaans ontstaat op de plaats, waar het eitje gelegd is, eene
+opzwelling van het plantendeel: soms een ware gal (beukengalmug),
+soms eene zeer kleine opzwelling, gepaard met abnormalen groei der
+aangrenzende deelen. Tot de schadelijke galmuggen behooren o. a. de
+gele tarwegalmug, de Hessische mug, de erwten- en de koolzaadgalmug.--
+
+De familie der dazen of bremsen bestaat uit groote of middelmatig
+groote vliegen met een stevig gebouwd lichaam, een' flink gebouwden
+kop, een plat achterlijf en stevige pooten. De wijfjes zuigen bloed
+en worden door hare steken lastig voor mensch en dier. De larven
+leven in den grond en zijn onschadelijk.--Paardendaas, runderdaas,
+regendaas, goudoogdaas.--
+
+De familie der roofvliegen zijn meer slank en dun dan de dazen,
+met welke zij overigens den stevigen bouw en de flinke pooten gemeen
+hebben. Zij dooden vele insekten, die zij uitzuigen; den mensch en
+de huisdieren laten zij met rust.--
+
+Familie zweefvliegen. Stevig gebouwd, vrij breed. Meerendeels levendig
+gekleurd, met zwarte en gele banden op het achterlijf. Zij houden
+zich soms een' tijd lang op eene bepaalde plaats in de lucht staande
+of zwevende, waarbij zij de vleugels zeer snel op en neer slaan. De
+larven van enkele soorten leven in bollen van planten (uienzweefvlieg,
+narcisvlieg); die van andere soorten in vuil water ("gootmaden");
+de meesten echter leven op bladeren te midden van bladluizen, die
+zij uitzuigen.--
+
+Ware vliegen hebben een' zuigsnuit, niet geschikt om te steken. In
+hoofdzaken komen zij met de zwarte kamervlieg in bouw overeen. Behalve
+deze laatste, welker made in mest leeft, behooren tot deze familie:
+de blauwe bromvlieg en de vleeschvlieg, welker maden in gekookt of
+rauw vleesch leven,--de schapenvlieg, die als made in de huid en in de
+daaronder gelegen deelen van 't schaap parasiteert,--de bloemvliegen,
+welker maden òf in mest òf in planten leven (bijv. koolvlieg,
+uienvlieg, bietenvlieg),--de groenoogen, die als made in grasachtige
+gewassen parasiteeren (halmvlieg, fritvlieg),--de parasietvliegen,
+welker maden zich in levende rupsen ontwikkelen, en die in de
+huishouding der natuur dezelfde rol spelen als de sluipwespen (zie
+bl. 153),--de horzels (fig. 123), die als made in de maag of den darm
+(paardenhorzel), in de neusholte (schapenhorzel) of onder de huid
+(runderhorzel) van verschillende dieren parasiteeren.--
+
+Luisvliegen. Lichaam plat; huid leerachtig, taai. Kromgebogen
+voorpooten, geschikt voor 't klauteren in de haren van de dieren,
+waarop zij parasitisch leven en welker bloed zij zuigen. Sommige
+soorten (paardenluisvlieg) hebben twee vleugels; andere zijn
+ongevleugeld en lijken dan zeer veel op luizen (de zoogenaamde
+"schapenluis" of "schapenteek", die eigenlijk schapenluisvlieg moet
+worden genoemd, daar er bovendien eene ware schapenluis en eene ware
+schapenteek bestaan). Niet slechts komt bij de luisvliegen de made
+reeds binnen het moederlichaam uit het ei te voorschijn (dit is ook
+bij enkele andere insekten 't geval, o. a. bij de schapenhorzel
+en bij de grauwe vleeschvlieg!); maar de enkele made, die tot
+ontwikkeling komt, wordt volwassen geboren en verpopt onmiddellijk
+na hare geboorte. Terwijl de meeste insekten slechts éénmaal zich
+voortplanten en daarna sterven, herhaalt zich de voortplanting bij de
+luisvliegen. Telkens verlaat zoo'n insekt, om eene made ter wereld
+te brengen, het dier, waarop het leeft; de made wordt dan in eene
+reet tusschen planken, in een gaatje in den grond of op eene andere
+beschutte plaats geboren.
+
+
+
+Orde Vlooien.
+
+Ongevleugeld. In de lengte gegroeide monddeelen, geschikt om te
+steken en bloed te zuigen. Geen vleugels. Springpooten. Eene volkomen
+gedaanteverwisseling (bl. 134): larve met een' duidelijken kop, maar
+pootloos; pop onbedekt. De larve van de gewone menschenvloo leeft
+in de reten van den vloer of op eene andere verscholen plaats. De
+vlooien zijn tijdelijke parasieten.
+
+
+
+Orde Luizen.
+
+Lichaam plat, ongevleugeld. Monddeelen op een snuitvormig aanhangsel
+gezeten; de monddeelen zelve echter zijn zuigend (ware luizen, die
+bloed zuigen) of bijtend (vacht- of haarluizen, die stukjes haar of
+huidschilfers eten). De luizen hebben kleine enkelvoudige oogjes of
+zijn geheel blind. Voorpooten gekromd, geschikt om ermee door haren
+te klauteren. Geene gedaanteverwisseling.
+
+
+
+Orde Spring- en Franjestaarten.
+
+Kleine, ongevleugelde, met schubbetjes of haartjes bedekte insekten,
+met bijtende monddeelen. Geene gedaanteverwisseling. Aan het uiteinde
+van 't achterlijf òf draadvormige aanhangselen (franjestaarten) òf
+een gaffelvormig verdeelde staart, die langs de buikzijde van het
+lichaam naar voren wordt gestoken en voor 't springen gebruikt wordt
+(springstaarten).--Tot de franjestaarten behoort o. a. de suikergast;
+tot de springstaarten behooren de geslachten Podura, Smynthurus, enz.
+
+
+
+
+KLASSE II. DUIZENDPOOTACHTIGEN.
+
+
+Deze ademen door luchtbuizen (bl. 129). Het lichaam bestaat uit een'
+kop en een groot aantal aan elkaar gelijke leden, die allen ledematen
+bezitten (fig. 112 op bl. 127). Één paar sprieten.--Men onderscheidt:
+1º. de eigenlijke duizendpooten, die aan elk lichaamslid één paar
+pooten hebben, en die in 't bezit zijn van monddeelen, welke voor
+roof geschikt zijn, 2º. de millioenpooten met twee paar pooten
+aan ieder lichaamslid, en monddeelen, die geschikt zijn voor 't
+eten van humusachtige zelfstandigheden en van plantendeelen. Tot de
+millioenpooten behooren de zoogenaamde "oprollers", die zich gaarne
+spiraalvormig inéénrollen. Sommige soorten van oprollers eten kiemende
+zaden (bietenzaad, erwten) of saprijke plantendeelen (aardappelen,
+knollen, wortelen).
+
+
+
+
+KLASSE III. SPINACHTIGEN.
+
+
+De spinachtigen ademen--voorzoover zij behalve de huid nog
+afzonderlijke ademhalingsorganen hebben--door tracheeën of door
+zoogenoemde "longzakken", die slechts eene wijziging van tracheeën
+zijn. Het lichaam bestaat hoogstens (zooals bij de ware spinnen)
+uit twee lichaamsafdeelingen, welke ieder voor zich ongeleed zijn:
+kopborststuk en achterlijf (fig. 154). Terwijl het laatste lichaamsdeel
+geene ledematen heeft, bezit het eerste als aanhangselen de vergift
+uitstortende monddeelen, alsmede 4 paar pooten.
+
+Er zijn echter ook spinachtigen (de mijten, fig. 155), bij welke ook
+'t kopborststuk en 't achterlijf nog weer tot één ongeleed lichaam
+vereenigd zijn, zoodat het dier nog slechts door de gelede pooten
+als een Geleed dier te herkennen is (zie bl. 127).
+
+Tot de spinachtigen behooren o. a. de volgende orden: ware spinnen,
+schorpioenen, langpootspinnen of hooiwagens, mijten.
+
+De ware spinnen zijn, voorzoover zij òf rustig in hare web zittende
+òf de prooi achtervolgende, schadelijke of lastige insekten vangen,
+eenigszins nuttig.
+
+Tot de mijten behooren o. a. de kaasmijt, die op harde soorten van kaas
+bij duizenden kan voorkomen, en de kaas in een poeder verandert,--de
+meelmijt, die zich sterk vermeerdert in meel, dat op eene warme,
+vochtige plaats bewaard wordt,--de schurftmijten, waarvan verschillende
+soorten bij onderscheiden dieren en ook bij den mensch eene huidziekte
+kunnen veroorzaken,--de teken, die gewoonlijk op den grond leven,
+maar soms tegen struiken en kruidachtige planten opklimmen, om van
+deze op honden, schapen, runderen, enz., ook wel op den mensch, over
+te gaan, waaraan zij zich vast hechten, en dien zij bloed afzuigen.
+
+
+
+
+KLASSE IV. SCHAALDIEREN.
+
+
+De schaaldieren ademen door kieuwen; de meesten leven dan ook in
+het water, en de landschaaldieren (sommige pissebedden) houden zich
+steeds op eenigszins vochtige plaatsen op. Huid hard en dik, met
+kalkafzetting. Twee paar sprieten.--Voorbeelden: kreeften, krabben,
+pissebedden.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING III. WORMEN.
+
+
+Wormen zijn tweezijdig-symmetrische (bl. 32) dieren, die als buitenste
+bekleeding een' huidspierzak hebben. Onder de opperhuid namenlijk,
+die niet verhard is, bevindt zich eene laag, welke niet uitsluitend uit
+de leerhuid bestaat, maar aan welker samenstelling steeds spiervezels
+deelnemen, die aan de binnenzijde van de huid zijn gelegen. De wormen
+bewegen zich voort door de verschillende afdeelingen van den aldus
+gevormden huidspierzak samen te trekken en weer te ontspannen.
+
+Bij sommige wormen werken tot deze voortbeweging ook pootjes mee, bij
+anderen niet; maar in elk geval spelen deze pootjes, welke altijd
+ongeleed zijn, daarbij eene ondergeschikte rol. Sommige wormen
+bezitten zuignappen, waarmee zij zich vastzuigen, en het lichaam
+bijtrekkend, zich voortbewegen.--Er zijn gelede wormen (regenworm,
+lintwormen) en ongelede (spoelwormen, leverbot). Bij de gelede wormen
+is de graad van zelfstandigheid der leden zeer verschillend. Bij vele
+lintwormen kan men ieder lid als een zelfstandig dier beschouwen; want
+ieder lid leidt een' tijd lang een zelfstandig leven. Zóó groot is de
+zelfstandigheid der leden van een' regenworm niet; deze leden blijven
+altijd een geheel uitmaken.--Tot de Wormen behooren verscheiden, zeer
+uitéénloopende groepen. Ik vermeld slechts de klassen der ringwormen,
+spoelwormen en platwormen.
+
+
+
+Klasse Ringwormen.
+
+Gelede wormen met een rolrond lichaam en met voetstompjes,
+welke langere of kortere borsteltjes dragen; echter kunnen ook
+de voetstompjes ontbreken en dan zitten de borstelbundeltjes in
+groeven. Dit laatste is 't geval bij de regenwormen, bij welke alleen
+bij vergrooting de borstelbundeltjes zichtbaar zijn. De regenwormen
+zijn hermaphrodiet; d. i. men vindt mannelijke en vrouwelijke
+geslachtsorganen bij één en 't zelfde individu. De regenwormen komen
+hoofdzakelijk op eenigszins waterhoudenden humusgrond voor, althans
+niet op zeer armen zandgrond en in leem. Nu en dan komen zij met hunne
+gangen aan de oppervlakte, om de stoffen, welke onverteerd uit de door
+hen ingeslikte aarde en uit de door hen opgenomen plantendeelen zijn
+overgebleven, in den vorm van eigenaardige hoopjes weer af te geven. De
+gangen loopen meestal scheef, bij uitzondering ook wel recht naar
+beneden in den grond, tot op eene diepte van 2 1/2 Meter en meer. Zij
+eindigen in eene verwijding, waarin de worm ineengerold, den winter
+doorbrengt, nadat hij de uitmonding van den gang met een prop van
+bladeren, takjes, stroo of papier heeft dichtgestopt.--De regenworm
+voedt zich hoofdzakelijk met de organische stoffen, welke zich in
+humusrijken grond bevinden; maar hij neemt ook bladeren van kool, uien
+en andere planten, vooral van kiemplantjes (in 't bijzonder die van
+bieten) op. Hij trekt deze plantendeelen ongeveer 5 cM. diep in zijne
+gangen, en bevochtigt ze daar met eene zure, door hem uitgescheiden
+vloeistof, waardoor ze eenigszins worden aangetast alvorens te worden
+opgenomen. Wèl doen de regenwormen, doordat zij aldus kiemplanten
+vernielen, eenige schade, maar gewoonlijk zeer plaatselijk. In ieder
+geval weegt die schade op verre na niet op tegen het nut, dat zij
+teweeg brengen door het graven van hunne gangen. Daardoor toch kan
+de lucht veel beter in alle deelen van den grond binnendringen, wat
+voor het plantenleven van het hoogste gewicht is. Nog op andere wijze
+worden de regenwormen in den grond voor het plantenleven nuttig,
+vooral door hun groot getal. Darwin heeft uitgerekend dat in vele
+streken elk jaar op iedere Hektare gronds een gewicht van 25000
+Kgr. aarde het lichaam der regenwormen passeert en aldus uit de
+diepte naar de oppervlakte wordt gebracht; zoodat de geheele aan de
+oppervlakte liggende, humus bevattende laag in weinige jaren hunnen
+darm gepasseerd heeft. Zij praepareeren aldus op uitstekende wijze
+den bodem voor den plantengroei, daar zij de verschillende deelen
+er van telkens weer met de lucht in aanraking brengen. Zij brengen
+alle steentjes naar beneden, want zij brengen de door hen opgeworpen
+aardhoopjes naar boven; en deze bevatten natuurlijk alleen steentjes,
+die klein genoeg zijn om den darm der regenwormen te passeeren. Zij
+mengen, evenals de tuinman, de bovendeelen goed dooréén, en zij
+begraven in minder tijd dan men zou kunnen vermoeden, de voorwerpen,
+welke aan de oppervlakte mochten liggen (beenderen, schelpen, doode
+dieren, bladeren), uit welke spoedig weer plantenvoedsel gevormd wordt.
+
+
+
+Klasse Spoelwormen.
+
+Lichaam ongeleed, rolvormig, naar de uiteinden toe versmald. Geen
+pootjes en borstels aanwezig.--Onder de Spoelwormen heeft men groepen,
+welker vertegenwoordigers allen in dieren parasiteeren; andere,
+die in den grond of in planten leven. De in dieren parasiteerende
+Spoelwormen ontwikkelen zich allen met verhuizing; d. i. één en
+dezelfde worm brengt niet zijn geheele leven in 't zelfde dier door,
+maar gaat--wanneer het dier, waarin hij leeft, door een ander wordt
+opgegeten, in dit laatste over, of brengt een deel zijns levens in
+'t water door om later parasiet te worden. Het spreekt van zelf,
+dat zulke spoelwormen, die zich met verhuizing ontwikkelen, veel
+kans hebben, dat zij niet terecht komen juist in de diersoort,
+waarin zij kunnen leven; zal de soort niet uitsterven, dan is dus het
+voortbrengen van een groot aantal eieren noodig.--De in planten levende
+spoelwormen verhuizen hoogstens van den bodem naar de plant, die erop
+groeit en van deze terug naar den bodem; de kans van te verdwalen,
+zoodat zij niet tot verdere ontwikkeling zouden kunnen geraken, is
+veel geringer. Uit het bovenstaande zal dus duidelijk zijn geworden,
+waarom de in dieren parasiteerende spoelwormen een groot getal eieren
+leggen, die dus zeer klein moeten zijn, terwijl de in planten of in
+den grond levende soorten een kleiner getal betrekkelijk groote eieren
+leggen. Vermeerderen zich de in planten woekerende soorten sterk,
+dan is dit vooral toe te schrijven aan het groote aantal generatiën,
+dat elkander per jaar opvolgt, niet zoo zeer aan het buitengewoon
+groote aantal eieren, door ieder dier gelegd.
+
+Ik noem hier slechts enkele belangrijke soorten.
+
+a. Spoelwormen, die in dieren parasiteeren: vele soorten van
+darmspoelwormen bij den mensch en bij vele huisdieren;--de spoelworm,
+die in de luchtpijp der schapen en die, welke in de luchtpijp der
+runderen leeft;--de trichine, die als larve in de spiervezels van het
+varken gevonden wordt, en dus, wanneer een mensch zulk met trichinen
+besmet rauw of onvoldoend gekookt varkensvleesch eet, in den darm van
+den mensch overgaat. Daar, in den darm, wordt de trichine volwassen
+en plant zij zich voort; de jonge trichinen, die bij duizenden worden
+voortgebracht, doorboren den darmwand en vestigen zich later in de
+spieren van den mensch. De trichine kan oorzaak worden van eene zeer
+gevaarlijke ziekte bij den mensch.
+
+b. Spoelwormen, die in planten woekeren: het stengelaaltje (oorzaak
+van eene eigenaardige ziekte in rogge, haver, uien, boekweit, klaver,
+enz.);--het tarweaaltje (oorzaak dat zwartwandige gallen ontstaan
+op de plaats, waar bij een normale plant de tarwekorrels in de aar
+zitten);--het bietenaaltje (oorzaak van eene ernstige ziekte in de
+suikerbieten, in haver en eenige andere planten.
+
+
+
+Klasse Platwormen.
+
+Een plat, dikwijls bladvormig lichaam; doorgaans geene lichaamsholte:
+de ruimte tusschen de inwendige organen en den huidspierzak wordt
+door eene sponsachtige zelfstandigheid aangevuld.--Hiertoe brengen
+wij de Lintwormen en de Zuigwormen.
+
+
+
+Orde Lintwormen.
+
+Den lichaamsbouw van een' lintworm kan men uit fig. 157 leeren
+kennen. Men onderscheidt een zeer kleinen "kop", die zich naar
+achteren toe voortzet in een' nog smalleren "hals",--verder een zeer
+groot aantal leden, van welke de eersten zeer smal en kort en de
+volgenden grooter zijn, naarmate zij verder van den kop verwijderd
+zijn. In den aanvang bestaat de lintworm uit niets anders dan den kop,
+die zich met zuignappen of dergelijke organen aan den wand des darms
+vasthoudt. Later groeit het achtereinde van den kop in de lengte en
+vormt zóó den zoogenoemden "hals"; spoedig echter vormt zich op een'
+kleinen afstand van het uiteinde van dezen hals een dwarswand. Daardoor
+wordt alzoo het eerste lid afgesnoerd, dat aan den hals bevestigd
+blijft, tot weer een nieuw lid, onmiddellijk vóór het eerstgevormde,
+zich afzondert. Op gelijke wijze vormt zich ieder volgend nieuw
+lid. Die, welke zich bevinden op den grootsten afstand van den kop,
+zijn de oudste leden. Ieder lid bezit zijne eigen geslachtsorganen,
+zoowel mannelijke als vrouwelijke; ieder lid groeit zelfstandig en
+wordt op een' bepaalden tijd geslachtsrijp, terwijl de dichter naar den
+kop toe gelegen leden dit nog niet zijn. Zoodra een lid volgroeid is,
+laat het los, verlaat (gewoonlijk met de uitwerpselen) den darm van
+'t dier, waarin de lintworm leeft, en kruipt weg, soms over groote
+afstanden; later barst het, zoodat de eieren vrij raken. Een lid van
+den lintworm moet dus als een afzonderlijk dier worden beschouwd,
+hoewel toch de leden, zoolang zij aan elkaar bevestigd zijn, te zamen
+een geheel uitmaken.
+
+De kop kan, gelijk blijkt uit hetgeen boven werd gezegd, in 't
+geheel niet worden vergeleken met den kop van een ander dier; hij
+heeft geenen mond. De lintworm heeft trouwens ook geenen darm: kop
+en leden nemen ieder voor zich de verteerde voedende stoffen op,
+welke in den darm, waarin zij leven, aanwezig zijn; deze voedende
+stoffen dringen osmotisch door den lichaamswand van den lintworm. Aan
+den top van den kop vindt men ter bevestiging aan den darmwand
+zuignappen en bij sommige soorten ook een' krans van haakjes
+(fig. 157, B).--Het aantal eieren, 't welk een lid voortbrengt,
+kan tienduizenden bedragen. Wanneer deze eieren beginnen te rijpen,
+soms reeds eerder, zondert zich het lid van de overige leden af; het
+verlaat den darm, hetzij passief met de uitwerpselen, of actief door
+eruit te kruipen. Zoo'n lintwormlid, naar buiten gekomen, kruipt als
+eene slak verder en hecht zich dikwijls vast aan de eene of andere
+plant. Nu laat het zich hooren, dat zeer licht een lintwormlid of
+althans eenige door zoo'n lid afgezonderde eieren door een grazend dier
+kunnen worden opgenomen. Slechts dàn wanneer een lid of de eieren van
+eene bepaalde lintwormsoort in den darm van een bepaald dier geraken,
+kunnen de eieren tot verdere ontwikkeling komen. Het spreekt dus van
+zelf dat slechts een betrekkelijk gering aantal eieren tot verdere
+ontwikkeling geraakt; maar de sterke voortplanting is de oorzaak,
+dat in elk geval de soort niet uitsterft.--Wanneer nu een lid (of de
+eieren van een lid) in den darm van een' geschikten hospes te recht
+komt, dan worden het lid en de eischalen (of de eischalen alleen) in
+de maag of den darm verteerd, en de larven komen te voorschijn. Deze
+(fig. 158, a) zijn rond, glashelder, natuurlijk mikroskopisch klein,
+en bezitten drie paar haakjes, met behulp van welke zij alras den
+darmwand doorboren, zoodat zij spoedig in de bloedvaten komen; de
+bloedstroom voert ze dan naar alle mogelijke deelen des lichaams. Al
+naar de soort van lintworm, waarvan de larve afkomstig is, vestigt
+zij zich in 't eene of het andere orgaan van den hospes. Zoo kan de
+larve van de eene soort slechts tusschen de vezels van eene spier
+tot verdere ontwikkeling komen, die van eene andere soort nergens
+anders dan in hersenen of ruggemerg.--Komt zij in een orgaan terecht,
+dat voor hare verdere ontwikkeling niet geschikt is, dan blijft zij
+daar klein en sterft weldra; maar komt zij in een geschikt orgaan,
+dan ondergaat zij de volgende veranderingen. Zij verliest daar hare
+haken en verandert in eenen van binnen hollen "blaasworm", die groeit,
+tot hij de voor de soort normale grootte heeft bereikt. Intusschen
+vormt zich eene instulping aan de binnenzijde van den blaasworm
+(fig. 158, b), die in ieder opzicht op een' lintwormkop gelijkt;
+zij heeft zuignappen, bij sommige soorten ook een' hakenkrans,
+maar aan de binnenzijde in plaats van aan den buitenkant. Later--'t
+zij reeds in den door den blaasworm bewoonden hospes, 't zij nadat
+de blaasworm met diens vleesch in den darm van een ander dier is
+overgebracht--trekt zich de blaas eenigszins samen; zij kan dus niet
+meer de vloeistof bevatten, waarmee zij gevuld is, en zoo wordt de
+instulping omgestulpt, als een vinger van eenen handschoen, zoodat de
+zuignappen aan den buitenkant komen. Zoo is dan de kop van den lintworm
+ontstaan, waaraan nog alleen maar de blaas bevestigd is (fig. 158,
+c). Deze laatste wordt spoedig verteerd; de kop beweegt zich met
+behulp van de zuignappen aan den binnenkant van den darm, groeit in
+de lengte en snoert weldra zijn eerste lid af, 't welk spoedig door
+een tweede gevolgd wordt, enz.--Zoolang het dier, waarin de blaasworm
+leeft, niet door een ander dier wordt opgegeten, blijft de blaasworm,
+zonder het vermogen tot verdere ontwikkeling te verliezen, soms jaren
+lang op denzelfden ontwikkelingstrap staan.--De levensgeschiedenis
+van sommige lintwormen verschilt in bijzonderheden eenigszins van die,
+welke boven werd beschreven. Steeds echter heeft iedere lintwormsoort
+twee diersoorten noodig om hare geheele geschiedenis te doorleven. Zoo
+leeft de lintworm Taenia solium in den darm van den mensch; de
+blaasworm, die er bij behoort, leeft tusschen de spiervezels van
+het varken en veroorzaakt bij dit dier de zoogenaamde "gortigheid"
+of "vinnigheid";--. de lintworm Taenia saginata leeft insgelijks in
+den darm van den mensch, maar de daarbij behoorende blaasworm in 't
+vleesch van 't rund;--de lintworm Taenia Coenurus leeft in den darm
+van den hond, de daarbij behoorende blaasworm in de hersenenholte
+van het schaap, dat door dezen parasiet de "draaiziekte" krijgt.
+
+
+
+Orde Zuigwormen.
+
+Plat, tong- of bladvormig, ongeleed; parasiteerend in dieren of ook
+wel buiten op dieren (in dit geval echter uitsluitend op visschen of
+schaaldieren). Aan de buikzijde des lichaams zijn zuignappen geplaatst;
+bij de in andere dieren parasiteerende soorten nooit meer dan 1 of
+2.--Een darm, die zich in twee takken verdeelt, welke blind eindigen en
+bij sommige soorten zelven weer blindzakken hebben; in ieder geval geen
+anale opening.--Bijkans alle zuigwormen zijn hermaphrodieten, die zich
+zelven bevruchten.--De levensgeschiedenis van de meeste zuigwormsoorten
+is nog meer samengesteld dan die der lintwormen; zij geschiedt ook met
+verhuizing.--Ik noem slechts ééne zeer bekende soort, nl. de leverbot,
+die in de galgangen van schaap en rund (minder van paard en varken)
+parasiteert en daardoor oorzaak wordt dat geen gal in den darm komt,
+zoodat de spijsvertering en dus de voeding der inwendige deelen niet op
+voldoende wijze plaatsgrijpen, waardoor soms duizenden schapen sterven.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING IV. WEEKDIEREN.
+
+
+Deze hoofdafdeeling, tot welke de oesters, slakken, inktvisschen
+behooren, wordt gevormd door ongelede dieren zonder geraamte,
+welker lichaam in aanleg altijd tweezijdig symmetrisch is, hoewel
+het bij sommige soorten gedurende den verderen groei in sterke
+mate zich vervormt. Vooral is dit het geval bij die slakken (de
+"huisjesslakken"), welke in een spiraalvormig huisje zijn ingesloten,
+en bij welke ook het grootste gedeelte van het lichaam spiraalvormig
+gewonden is. De huidbekleeding der Weekdieren is zeer eigenaardig. Op
+eene bepaalde plaats van 't lichaam vormt zich een grootere of
+kleinere huidplooi of huidlap (de "mantel"), welke eene bepaalde
+ruimte, de "mantelholte", naar de functie ook "ademhalingsholte"
+genoemd, omsluit. Deze mantel zondert bij de meeste Weekdieren eene
+kalkmassa af, 't zij aan den buitenkant, 't zij aan den binnenkant. Bij
+de meeste Weekdieren grijpt deze kalkafzetting aan de buitenoppervlakte
+plaats; zoo ontstaat eene schaal of schelp (huisjesslakken, oester). In
+andere gevallen vormt zich de schaal aan de binnenzijde des mantels
+(inktvisch, sommige naakte slakken), of er ontstaat slechts eene
+ophooping van kalkkorrels (andere naakte slakken.)
+
+In fig. 160 is eene schematische voorstelling gegeven van
+de loodrechte doorsnede door 't lichaam van een schelpdier of
+mosselachtig Weekdier. Het lichaam L wordt omgeven door de huid,
+die bij m den "mantel" vormt, welke de schalen S afzondert, die bij b
+met elkander bewegelijk geleed zijn. In de mantelholte bevinden zich
+de kieuwen k. Aan den benedenkant van het lichaam vindt men den uit
+spieren bestaanden voet V, die voor opzwelling vatbaar is en aldus
+tusschen de beide schelpen door naar buiten kan treden. Deze voet is
+bij de onderscheiden schelpdieren ongelijk van vorm, maar dient toch
+steeds voor voortbeweging (graven, zwemmen, springen).--In fig. 161
+is eene slak in doorsnede schematisch voorgesteld. In 't algemeen
+onderscheidt men daar dezelfde organen als in fig. 160; maar de
+mantel m is er kleiner en overdekt niet den voet (V), die aan de
+onderzijde plat is en altijd voor voortkruipen dient, (m' is daar de
+"mantelholte").--De voornaamste klassen der Weekdieren zijn 1º. de
+Koppootigen, 2º. de Buikpootigen of Slakkken, 3º. de Schelpdieren.
+
+
+
+De Koppootigen hebben een' kop, die scherp van de rest des lichaams is
+afgezonderd, en waarop, rondom de aan den kop geplaatste mondopening,
+van zuignappen voorziene vangarmen geplaatst zijn. (Vb. inktvisschen,
+nautilus, papiernautilus.)
+
+De Buikpootigen of Slakken hebben een' kop, die (ongelede) voelhorens
+alsmede de oogen draagt; deze laatsten staan bij vele slakken op
+den top der voelhorens. De voet is aan de buikzijde afgeplat en
+dient om te kruipen. De mantel is gewoonlijk klein en bedekt slechts
+de rugzijde des diers, doorgaans slechts een deel daarvan. Ook de
+meestal spiraalvormig gewonden schelp ("horen") omhult dus slechts
+een gedeelte van 't lichaam; echter kan toch de geheele rest van
+'t lichaam in dezen horen zich terugtrekken.--De slakken hebben wel
+kaken; maar het hoofdorgaan voor het verbrijzelen van de aangetaste
+plantendeelen is de tong, die aan de bovenzijde met eene wrijfplaat
+bedekt is, welke uit talrijke, in regelmatige rijen geplaatste tandjes
+bestaat. Wanneer de tong wordt uitgestoken, dan richten zich de tandjes
+op; zoo vormt zich eene rasp, die door vooruit- en teruggaande beweging
+de spijs fijn maakt.--De in zee levende slakken ademen door kieuwen,
+welke zich in de mantelholte bevinden; de meesten der in 't zoete
+water levende en alle op 't land levende soorten zijn zoogenoemde
+"longslakken", bij welke de binnenwand der mantelholte (fig. 161,
+m') zelf als ademhalingsorgaan fungeert.
+
+Tot de zeeslakken behooren de wulken en de alikruiken; tot de
+landslakken: de huisjesslakken (fig. 163) en de naakte slakken
+(fig. 162). Tot deze laatsten behooren sommige soorten, die  in
+vochtige tijden onze kultuurgewassen beschadigen, vooral de jonge
+planten. De grauwe veldslak is de meest beruchte soort.--
+
+Schelpdieren. Zonder kop. De mantel scheidt twee schelpen af, die aan
+de rugzijde van 't dier met elkaar geleed zijn (fig. 160). De voet is
+kielvormig. De ademhaling geschiedt door kieuwen.--Oester; eetbare
+mossel; de in tropische zeeën levende parelmossel; zoetwatermossel;
+paalworm.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING V. STEKELHUIDIGEN.
+
+
+Straalsgewijs symmetrisch gebouwde dieren; d. i. rondom de as
+liggen de aan elkaar gelijke deelen, die te zamen het lichaam vormen,
+(fig. 18). Dikwijls zijn de dieren dezer hoofdafdeeling vijfstralig. De
+mondopening ligt aan den onderkant des lichaams. De huid bezit
+talrijke mikroskopische kalkafzettingen, of zij vormt stevige
+kalkplaten; zeer dikwijls ook draagt zij stekels (vandaar de naam).--De
+Stekelhuidigen bewegen zich met behulp van in rijen geplaatste voetjes,
+die kunnen worden uitgestulpt en ingetrokken.--Zeesterren, zeeëgels,
+zeekomkommers. Alle Stekelhuidigen leven in de zee; zeeëgels worden
+soms in de landen nabij de kust voor bemesting gebruikt.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING VI. HOLTEDIEREN.
+
+
+Ook de diersoorten van deze hoofdafdeelingen zijn met weinige
+uitzonderingen straalsgewijs symmetrisch van bouw. Zij bestaan
+uit eenen lichaamswand, welke eene lichaamsholte insluit, die bij
+de eenvoudigst gebouwde Holtedieren (zoetwaterpolyp) zakvormig is,
+maar bij de hoogere dieren dezer groep uit verschillende afdeelingen
+is samengesteld, en niet slechts voor de opneming van spijs en voor
+de vertering, maar ook voor de rondvoering der verteerde voedende
+stoffen dient. Bij verscheiden Holtedieren zet zich in den lichaamswand
+eene harde zelfstandigheid af, die ook na den dood blijft bestaan;
+daaruit zijn opgebouwd de roode koralen, die voor de vervaardiging
+van verschillende sieraden dienen, alsmede de polypen, welke de
+"koraaleilanden" vormen.--Met uitzondering alleen van de sponzen,
+bezitten alle Holtedieren zoogenoemde "netelorganen", met behulp van
+welke zij de door hen gevangen dieren dooden, en waardoor zij voor den
+aanval van andere dieren beschut zijn.--Zij planten zich door eieren
+voort, vele echter door vorming van knoppen, die zich later kunnen
+afscheiden en aldus zelfstandige dieren worden. (Zoetwaterpolyp). Bij
+vele soorten komt het echter voor, dat de knoppen gedurende haar
+geheele leven blijven vastzitten; dan vormen zij een' zoogenoemden
+"polypenstok". Er zijn ook vrij in de zee rondzwemmende Holtedieren,
+nl. de kwallen (fig. 164).--Daar bijkans alle Holtedieren in de zee
+leven, en de weinige overigen in 't zoete water, zijn zij geen van
+allen voor den landbouw van beteekenis.
+
+
+
+
+HOOFDAFDEELING VII. PROTOZOËN.
+
+
+Deze hoofdafdeeling omvat meestal mikroskopische, in ieder geval
+zeer kleine, in de zee of in 't zoete water, of althans op vochtige
+plaatsen levende diertjes, die uit eene weeke, taaie, samentrekbare
+zelfstandigheid (het zoogenoemde "protoplasma") bestaan, welke
+al of niet door eenen wand omgeven is, en die soms een schaaltje
+afzondert. Infusoriën, Amoeben en Moneren behooren hiertoe (fig. 165).
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+PLAN VAN UITGAVE
+
+van de Geïllustreerde Land- en Tuinbouwbibliotheek, onder redactie
+van F. B. Löhnis, Prof. Dr. J. Ritzema Bos, P. van Hoek en Leonard
+A. Springer.
+
+
+De Geïllustreerde Landbouwbibliotheek, waarvan tot dusver 11 deeltjes
+verschenen, wordt uitgebreid tot eene Land- en Tuinbouwbibliotheek,
+en in verband daarmee is de Heer Leonard A. Springer in de Redactie
+opgenomen.
+
+
+Verschenen:
+
+Beginselen der Dierkunde, door Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam,
+tweede druk.
+
+Zuivelbereiding, door Dr. K. H. M. van der Zande, te Hoorn, tweede
+druk.
+
+Grondverbetering, door J. Z. ten Rodegate Marissen, te Wageningen.
+
+Ziekten en Beschadigingen der Kultuurgewassen, I, door Prof. J. Ritzema
+Bos, te Amsterdam.
+
+Scheikunde, I, door P. van Hoek, te 's-Gravenhage.
+
+Algemeene Plantenteelt, door J. Z. ten Rodengate Marissen, te
+Wageningen.
+
+Ziekten en Begenadigingen der Kultuurgewassen, II, door
+Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam.
+
+Scheikunde, II, door P. van Hoek, te 's-Gravenhage.
+
+Aardrijkskundig-landbouwkundige beschrijving van Nederland, door
+B. H. Schroven, te Wageningen.
+
+Plantenleven, I, door Dr. E. Giltay, te Wageningen.
+
+Algemeene veeteelt, door G. Reinders, te Groningen.
+
+
+Verder zijn in bewerking:
+
+Paardenfokkerij, door A. W. Heidema, te Groningen.
+
+Lichaamsbouw en levensverrichtingen der huisdieren, door
+Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam.
+
+Plantenleven, II, door Dr. E. Giltay, te Wageningen.
+
+Grondbewerking en landbouwwerktuigen, door J. Heidema, te Groningen.
+
+Natuurkunde en meteorologie, door J. van Dam en Dr. A. H. Borgesius,
+te Wageningen.
+
+Bijzondere plantenteelt, door J. Z. ten Rodegate Marissen, te
+Wageningen.
+
+Rundvee, door G. Reinders, te Groningen.
+
+Schapen en varkens, door G. Reinders, te Groningen.
+
+Bedrijfsleer en landbouwboekhouden, door Dr. A. M. Prins, te
+Wageningen.
+
+Bemestingsleer:
+
+    I.   De meststoffen, door P. van Hoek, te 's-Gravenhage.
+    IIa. De bemesting in den landbouw, door P. van Hoek, te
+         's-Gravenhage.
+    IIb. De bemesting in den tuinbouw, door C. H. Claassen, te Boskoop.
+
+Vruchtenteelt, door J. P. M. Camman, te Tiel, en E. Snellen,
+te Maastricht.
+
+Warmoezerij (op kouden grond en in bakken en kassen), door A. Ide,
+te Wageningen.
+
+Bloementeelt (vollegrondskultuur), door J. G. Hazeloop, te Aalsmeer.
+
+Bloementeelt (kaskultuur), door B. A. Plemper van Balen, te Wageningen.
+
+Tuinarchitectuur, door Leonard A. Springer, te Haarlem.
+
+Geschiedenis der tuinarchitectuur, door Leonard A. Springer,
+te Haarlem.
+
+Verpleging der sierboomen en sierheesters, door Leonard A. Springer,
+te Haarlem.
+
+Plantenaardrijkskunde, door Dr. J. Th. Cattie, te Wageningen. Ziekten
+en beschadigingen der tuinbouwgewassen, door Prof. J. Ritzema Bos,
+te Amsterdam.
+
+Onkruiden, door Prof. J. Ritzema Bos, te Amsterdam.
+
+Houtteelt, door H. J. Lovink, te Utrecht.
+
+
+Ieder deeltje is apart verkrijgbaar, prijs per deeltje, gebonden
+f 0,90.
+
+
+
+
+
+
+
+End of Project Gutenberg's Beginselen der dierkunde, by J. Ritzema Bos
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BEGINSELEN DER DIERKUNDE ***
+
+***** This file should be named 31310-8.txt or 31310-8.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/3/1/3/1/31310/
+
+Produced by the Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net/
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations.
+To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/old/31310-8.zip b/old/31310-8.zip
new file mode 100644
index 0000000..bed3c6b
--- /dev/null
+++ b/old/31310-8.zip