initial commit of ebook 44814HEADmain

181 files changed, 12557 insertions, 0 deletions

diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes
new file mode 100644
index 0000000..6833f05
--- /dev/null
+++ b/.gitattributes
@@ -0,0 +1,3 @@
+* text=auto
+*.txt text
+*.md text
diff --git a/44814-0.txt b/44814-0.txt
new file mode 100644
index 0000000..2381408
--- /dev/null
+++ b/44814-0.txt
@@ -0,0 +1,2008 @@
+*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44814 ***
+
+                         ONZE OUDE DORPSKERKEN
+
+             TACHTIG SCHETSEN VAN DORPSKERKEN IN NEDERLAND
+                   DOOR HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG,
+              ARCHITECT, HOOFDLEERAAR AAN DE ACADEMIE VAN
+                  BEELDENDE KUNSTEN  TE 'S-GRAVENHAGE
+
+
+
+                     UITGEGEVEN IN HET JAAR MCMXII
+                   BIJ W. L. & J. BRUSSE TE ROTTERDAM
+
+
+
+
+
+
+
+De groote beteekenis, die de kerkelijke bouwkunst ook in ons land
+heeft gehad, blijkt, behalve uit onze meer monumentale stadskerken,
+zeer duidelijk uit de vele kerkgebouwen, die op het platteland ten
+gebruike voor den eeredienst werden gesticht. Hun aantal is zeer groot,
+want bijna ieder dorp had reeds vóór vele eeuwen, zijn eigen godshuis,
+dat, hoe bescheiden en eenvoudig soms, dikwijls een bouwwerk was van
+niet geringe kunstwaarde. Toch zijn deze kerkgebouwen, voornamelijk
+wegens hun geisoleerde ligging, weinig bekend. In het algemeen wordt
+niet vermoed, welk een schat aan schoonheid op het platteland nog
+te vinden is. Het doel dezer bladen is dan ook, hierop in ruimeren
+kring de aandacht te vestigen. Zij beoogen noch een studie van onze
+kerkelijke bouwkunst, noch een nauwkeurige beschrijving harer meest
+karakterestieke monumenten te geven, doch enkel belangstelling te
+wekken voor deze belangrijke uiting onzer nationale bouwkunst, en
+tevens om te doen zien op welk een voorbeeldige en afwisselende wijze
+het vraagstuk van kerkbouw op het platteland, in vroegere eeuwen is
+opgelost. Van deze kerkgebouwen, tot de geringste toe, gaat dikwijls
+een bijzondere stemming uit, die zich richt tot het gemoed van den
+aanschouwer. Want, wat de kerkgebouwen van onzen tijd meestal missen,
+maar die oude monumenten bijna zonder uitzondering in hooge mate
+bezitten, is "karakter", en een zeer sympathiek karakter, dat zich
+krachtig uit. Die gebouwen hebben iets te zeggen, al is het dan ook
+vaak op een naïve wijze. Steeds spreken zij van een ernstig geloof,
+dat eertijds allen verbond en één deed zijn in denken en streven, een
+geloof, dat met vreugde de groote offers deed brengen, die voor den
+bouw van het godshuis werden vereischt. Bovendien weerspiegelen zich in
+deze gebouwen, uit godsvrucht geboren, de verandering der tijden. Zij
+doen zien, hoe de behoeften en opvattingen eener voortschrijdende
+cultuur zich steeds wijzigden en tevens, met welke technische
+moeilijkheden de bouwmeesters hadden te kampen en met hoeveel vernuft
+en kunstzin deze werden opgelost. En al werd soms het beoogde doel niet
+bereikt, en bleven het bouwwerk fouten aankleven, waarover wij ons
+thans verwonderen, aan de waarde van het monument werd daardoor geen
+afbreuk gedaan; integendeel, die onvolkomenheden verleenen het gebouw
+vaak een eigenaardige bekoring, door het zoeken en tasten, dat er uit
+spreekt. Juist daardoor staan ons die eenvoudige kerkjes zoo na en
+voelen wij ons er zoo echt mede vertrouwd. Wij zien er niet hoog tegen
+op, als tegen een trotsche kathedraal, waar koele waardigheid tusschen
+de opwaarts strevende pijlers hangt, maar voelen warme genegenheid voor
+deze bescheiden godshuizen, die zoo echt zijn van onzen bodem en zoo
+uitstekend passen in hun omgeving. Ja, zij hebben karakter, die oude
+dorpskerken! Hoezeer ook onderling verschillend, alle spreken een taal,
+die een grooten indruk nalaat. Hier is het een forsche bouw, die door
+zijn krachtige lijnen en gesloten massa's schijnt te symboliseeren de
+groote macht der Middeleeuwsche geestelijkheid; dáár een toren, wiens
+sterk sprekende verticale lijnen het oog naar boven trekt, vanwaar
+de geloovige hulp en steun verwacht; ginds een ruim schip, dat door
+zijn hoog dak, zich breed uitbreidend als de beschermende vleugels van
+een kloek, een veilige toevlucht belooft aan allen, die zich er onder
+willen scharen; elders een sobere baksteen kerk, wier zware muren en
+spaarzame versiering getuigen van de groote ernst en soberheid der
+eerste belijders der Christelijke leer. En dan, hoe duidelijk doen
+die oude kerkgebouwen zien, dat zij het middelpunt waren van het doen
+en denken der dorpsbewoners; dat zij waren hun toevlucht, zoowel uit
+geestelijk als materiëel oogpunt, doch tevens ook hun trots. Een trots,
+die zich ook dikwijls uitte in den bouw van een grooten toren, waardoor
+het gebouw grootere waardigheid werd bijgezet. Rondom de kerk bouwden
+zij hun bescheiden en aanvankelijk zeer primitief uitgevoerde huisjes,
+die door hun geringe afmetingen schaal geven aan het kerkgebouw en
+het in monumentaliteit verhoogen. Zoo ontstond ongezocht vaak een
+harmonisch dorpsbeeld van meer dan gewone schoonheid, naar wiens
+ongeschonden behoud zooveel mogelijk dient te worden gestreefd.
+
+
+
+De arme, houten kerkjes, met stroo of riet gedekt, welke in de 7e en
+8e eeuw, toen hier te lande het eerst het Christendom werd gepredikt,
+voor den eeredienst werden opgericht, zijn reeds lang verdwenen. Zij
+waren niet in staat lang weerstand te bieden aan den vernielenden
+invloed van den tijd. Bovendien werd hun ondergang nog verhaast door
+de zich wijzigende levensopvattingen, die geen genoegen meer deed
+nemen met zulke primitieve godshuizen, doch deed streven naar hoogere
+idealen. Toen het kritieke jaar 1000, waarin naar veler meening de
+wereld zou ten ondergaan, ongestoord was voorbijgegaan, ontplooide
+zich in geheel West-Europa een groote bouwbeweging, waaraan ook in
+dit land werd deelgenomen. Allengs ging men er toe over de weinig
+soliede houten kerkjes door kerken van een duurzamer materiaal, van
+steen, te vervangen, terwijl er mettertijd ook vele nieuwe werden
+gesticht. Aanvankelijk werd hiertoe uitsluitend gebruik gemaakt van
+natuursteen, die alleen in Zuid-Limburg en Achter-Overijssel van eigen
+bodem was, doch overigens van elders moest worden aangevoerd. Vooral
+de omstreken van Andernach leverden in de 11e en 12e eeuw groote
+hoeveelheden tufsteen, die grootendeels voor den kerkbouw werd
+benut. In vele plaatsen, aan of nabij de rivieren gelegen, en
+dus gemakkelijk bereikbaar, verrezen toen nieuwe kerkgebouwen van
+dit mooie en duurzame materiaal. In het bijzonder werden veel van
+dergelijke kerken gebouwd in het Oostelijk gedeelte van ons land,
+waar het godsdienstig leven tot hooge ontwikkeling was gekomen en
+waar ook groote welvaart heerschte.
+
+Hoewel de meeste dezer kerken in de 15e eeuw voor meer omvangrijke
+gebouwen moesten plaats maken, zijn er toch nog verschillende
+belangrijke overblijfselen dezer periode in ons land te vinden. Vooral
+van de torens dier eerste steenen kerken bleven er nog verscheidene
+bewaard, zij 't dan ook gewoonlijk in geschonden staat. In 't algemeen
+zijn die eerste steenen dorpskerken zeer sober en stemmig. Zij doen
+eenvoudige, robuste muurmassa's zien, die soms op bescheiden wijze door
+vlakke pilasters met rondbogen en rondboogfriesjes worden verlevendigd,
+doch zonder overdaad van kunstvormen zijn. Zij spreken een krachtige,
+manlijke taal, die het verleden in herinnering brengt, toen de kerk,
+het eenige steenen gebouw in het gansche dorp, niet alleen bestemd was
+om de geloovigen te vereenigen, doch tevens om een veilige toevlucht
+te bieden bij dreigend gevaar.
+
+Een der meest merkwaardige en zuiverst bewaard gebleven gedenkteekenen
+uit deze bouwperiode is het kleine, doch karaktervolle kerkje te
+Lemiers, dat evenals de meeste oude Limburgsche kerken van natuursteen
+is opgetrokken. (Afb. 1). De plattegrond is, kenmerkend voor de oudste
+kerkjes, zeer eenvoudig en bestaat slechts uit een rechthoekig schip,
+waarbij zich een iets smaller, vierkant koor aansluit. De muren zijn
+van weinige, kleine rondboogramen doorbroken; een houten torentje,
+met leien bekleed, en aan ééne zijde steunende op den sluitgevel
+van het schip, rijst uit het leiendak omhoog. Eveneens geheel in
+groefsteen uitgevoerd is de aanmerkelijk grootere kerk te Margraten,
+zoo aardig gelegen op een kleinen heuvel, te midden van typisch
+Limburgsche boerenhuizen. (Afb. 2).
+
+Een meer ontwikkeld type geeft de kerk te Hoensbroek te zien, een
+dorp ten Noord-Oosten van Maastricht. (Afb. 3). Dit kerkgebouw werd
+in 1903 gerestaureerd en verkreeg toen weer den basilikalen vorm, die
+het ook eertijds moet hebben gehad. Vóór het middenschip, dat zich
+alzoo boven de zijbeuken verheft, staat een zware toren, geheel van
+natuursteen, waarvan ook het grootste deel van de kerk is opgetrokken.
+
+Werd in Limburg veel gebruik gemaakt van mergelsteen, in
+Achter-Overijssel werden verschillende kerken in Bentheimersteen
+uitgevoerd, waarvan echter geen volledige voorbeelden meer aanwezig
+zijn. Eenige torens zijn echter nog gespaard gebleven, zooals die
+van de kerk te Denekamp, waarvan ook het oude schip nog grootendeels
+bestaat. (Afb. 55). Van de oude tufsteen kerkjes, die voornamelijk
+in het Oosten en Midden van ons land werden gebouwd, is er geen
+enkel ongeschonden voor ons bewaard gebleven. Slechts een kerkje
+te Nederhorst-den-Berg, is geheel in natuursteen uitgevoerd, die
+vermoedelijk werd betrokken uit de nabijgelegen stad Utrecht, waar,
+evenals te Deventer, in de 11e en 12e eeuw groote hoeveelheden tufsteen
+werden aangevoerd. (Afb. 30). Dit kerkje is echter gerestaureerd,
+schijnt bijna vernieuwd, zoodat het niet meer den waren ouden
+toestand te zien geeft. Ook dagteekent het uit verschillende
+perioden: het schip met toren is Romaansch, het koor Gothisch. Een
+geheel in tufsteen uitgevoerde dorpskerk behoort in deze streken tot
+de uitzondering; meestal zijn het slechts fragmenten, die van den
+oorspronkelijken tufsteenbouw resten. Zoo heeft de kerk te Kerkwijk
+in de Bommelerwaard, waar, door de nabijheid van de Waal, de tufsteen
+gemakkelijk kon worden aangevoerd, een schip, dat in deze bouwstof
+is opgetrokken. (Afb. 41). Toren en koor, uit later tijd, zijn van
+baksteen. De muren van het schip zijn sober versierd met lisenen en
+rondbogen, maar hebben veel geleden door het veranderen van de ramen.
+
+Eenige andere kerken bezitten nog mooie Romaansche torens, zooals de
+statige Gothische kerk te Rheden (Afb. 42) en de kerkjes te Ressen
+(Afb. 43) en Bemmel (Afb. 44) allen van tufsteen en slechts met
+lisenen en rondboogjes versierd.
+
+Werd in streken, waar de natuursteen betrekkelijk gemakkelijk te
+verkrijgen was, bij voorkeur dit materiaal voor den bouw van de kerk
+gebruikt, dààr, waar de aanvoer van deze steensoort bezwaarlijk was,
+of waar de geldmiddelen ontoereikend waren, verschafte men zich een
+andere bouwstof, die minder kostbaar, doch niet minder duurzaam
+was. Van de klei, die onze bodem in groote hoeveelheid oplevert,
+werden steenen gebakken van zulk een goede hoedanigheid, dat zij voor
+den groefsteen niet behoefden onder te doen. Snel veroverde deze echt
+nationale bouwstof terrein, zoodat reeds in den loop der 12e eeuw
+de baksteen den tufsteen zoo goed als geheel had verdrongen en het
+bouwen in baksteen vrijwel regel werd. Dan ontstaan, onder invloed van
+de uit Noord-Frankrijk afkomstige kloosterorde der Cisterciënzers,
+die typische kerken van Friesland, Groningen en Drenthe, geheel in
+baksteen uitgevoerd, 't zij dan al of niet geprofileerd. Deze baksteen
+was van zeer groot formaat, ongeveer 8 bij 15 bij 31 c.m. en werd
+verwerkt met breede voegen van bijna 2 c.m. en in vrij willekeurig
+verband. Deze steen had een zeer groote verscheidenheid van kleur,
+zoodat het muurwerk verschillende tinten te zien geeft, als: grijs,
+geel-oker, oranjerood, vermilloen, paars en blauw, tot zwart toe,
+die te zamen een schitterend geheel vormen van groote levendigheid,
+doch zonder bontheid.
+
+Evenals de oudste natuursteenkerkjes, vertoonen ook deze eerste
+baksteenkerkjes een zeer eenvoudigen plattegrond; met één beuk,
+waarbij zich een klein, 't zij rechthoekig of halfrond koor aansluit,
+stelde men zich tevreden, terwijl ook de opbouw zich door groote
+soberheid kenmerkt. Later werd het plan meer en meer verruimd en
+met een dwarsbeuk vergroot, doch zonder dat het gebouw in wezen veel
+veranderde. Een ruimte-ontwikkeling, die naar buiten toe zeer logisch
+tot uitdrukking komt, bleef steeds een kenmerkende eigenschap van
+deze bouwwerken. Zeer boeiend zijn altijd die oude Groningsche en
+Friesche dorpskerken, zooals zij daar liggen op een hooge wierde,
+temidden van eenvoudige dorpshuisjes.
+
+Een karakteristiek type van een der oudste Groningsche dorpskerkjes
+geeft het kleine kerkje te Oldenzijl in het Noorden dezer
+provincie. (Afb. 63). Het gebouwtje, dat uit de 12e eeuw dagteekent,
+bestaat uit één schip en een halfrond, overwelfd koor. Het uitwendige
+van deze koornis is sierlijk bewerkt met kolonnetjes met rondbogen,
+waartusschen de ramen zijn geplaatst. Zij rusten op een rondboogfriesje
+en worden eveneens door een rondboogfriesje bekroond.
+
+Meerdere voorbeelden van halfronden kooraanleg zijn in de Noordelijke
+provinciën aan te wijzen, doch geen evenaardt de sierlijkheid van dien
+te Oldenzijl, welke een groot meesterschap in de baksteen-techniek
+verraadt.
+
+De pannen bedekking op een halfrond koor leverde echter groote
+moeilijkheden op; om hieraan tegemoet te komen, werd soms de bovenzijde
+van het koor tot een veelhoek uitgebouwd, zoodat ook een veelhoekig
+dakvlak ontstond, dat zonder bezwaar met pannen is te dekken. Het
+koor van de kerk te Weidum en Jorwerd (Afb. 75), beiden in Friesland,
+is op deze wijze gevormd, terwijl het koor van de kerk te Huisinghe
+(Afb. 65) in Groningen, door het aanbrengen van pilasters, meer de
+gedaante van een veelhoek heeft aangenomen.
+
+Ook de gevels dezer baksteenkerken getuigen van grooten kunstzin
+en vaardigheid in het vak. Behalve de alleroudste zijn zij veelal
+sierlijk geleed door pilasters, kolonnetjes, en nissen, waarin
+baksteenvullingen zijn aangebracht, afgewisseld met diep ingesneden
+rond- of spitsboogramen, die, evenals de nissen, vaak met een rondstaaf
+werden omzoomd. Een rijke ontwikkeling verkregen, vooral in en na
+de 13e eeuw, de sluitgevels van het nu rechthoekige koor, waarvan de
+kerken te Leermens (Afb. 66), Zuidbroek (Afb. 70) en Ten Boer (Afb. 71)
+mooie voorbeelden leveren, die in hun groote verscheidenheid bewijzen,
+welk een grooten rijkdom met onzen eenvoudigen baksteen is te bereiken.
+
+Bij kerken uit iets later tijd werden nog zware steunberen aangebracht,
+zooals te Stedum, (Afb. 67 en 68) waardoor de muren nog meer worden
+verlevendigd.
+
+De ingangen dezer kerken, hoewel gewoonlijk eenvoudig van lijnen en
+profileering, zijn zeer karakteristiek. Zij zijn meestal zeer laag,
+wat ten deele is toe te schrijven aan de geleidelijke ophooging
+van het omringende kerkhof, waardoor zelfs ingangen onbruikbaar
+zijn geworden, zooals een van de aardige poortjes van de kerk te
+Finkum in Friesland (Afb. 79); deze ingang zelf, waarboven drie
+dichtgemetselde bovenraampjes, is rond afgesloten, zooals de meeste
+oude kerkingangen. Later, in de 13e eeuw, werd de ontwikkeling iets
+rijker door een geschulpte boogvulling als bekroning, waarvan het
+poortje van de kerk te Weidum nog een voorbeeld geeft (Afb. 80),
+totdat in de 14e eeuw een samenvoeging van korf- en spitsboog ontstaat,
+soms door een rechthoekige omlijsting omsloten, als het 15e eeuwsche
+poortje van de kerk te Middelstum (Afb. 72).
+
+Een toren bezaten die oude baksteenkerken aanvankelijk niet. De
+luiklok werd toen in een houten stoel op het kerkhof nabij de kerk
+opgehangen. Doch spoedig ging men er toe over dit brandbaar getimmerte
+door een solieden, steenen toren te vervangen. Deze werd, evenals
+weleer de klokkestoel, geheel vrij van de kerk gebouwd. Eerst later
+werd de toren met de kerk tot één harmonisch geheel gemaakt, waardoor
+het aanzien van het gebouw zeer werd verhoogd. Vrijstaande torens
+komen in Groningen nog veel voor. Zij zijn gewoonlijk niet hoog,
+doch daarentegen zeer zwaar. De muren zijn meestal geheel vlak met
+galmgaten in het bovengedeelte, en worden met een zadeldak, met pannen
+gedekt, bekroond. De torens, die tegen de kerk zijn aangebouwd, zijn
+aanmerkelijk hooger, en verheffen zich ver boven het kerkdak. Zij zijn
+gewoonlijk ook met meer zorg behandeld en niet zelden geheel of ten
+deele in tufsteen uitgevoerd, wat wel eenigszins vreemd doet in dit
+land van den baksteen. Bijzonder sierlijk is de toren van de kerk te
+Jorwerd in Friesland (Afb. 76). Evenals de vrijstaande torens werden
+ook deze aangebouwde torens met een zadeldak afgedekt, waarvan de nok
+evenwijdig loopt met die van het kerkdak. Toch komen ook nog andere
+torendakvormen voor, waaronder vooral merkwaardig zijn de gemetselde
+torenspitsen, zooals van het kerkje te Surhuizum (Afb. 77).
+
+Ten einde brandgevaar zooveel mogelijk te beperken, doch tevens om de
+kerkruimte een waardiger aanzien te geven, werden deze oude kerkjes
+reeds vroegtijdig overwelfd. Aanvankelijk bepaalde deze overwelving
+zich tot het koor, dat, met zijn altaar, het belangrijkste deel was
+van het gebouw. Hieraan werd een halfronde vorm gegeven, die zich zeer
+gemakkelijk met een half koepelgewelf liet overdekken. Later werd
+ook de kerkruimte zelf overwelfd, eerst met een tongewelf, zooals
+bij de oudste Fransch-Romaansche kerken, daarna met koepelgewelven,
+ongeveer als bij de kerken van de West-Fransch-Romaansche school,
+waartoe het grondplan in vierkante velden werd verdeeld, die door
+gordelbogen werden gescheiden. Hierdoor werden in tegenstelling met het
+tongewelf, de zijmuren aanmerkelijk ontlast. Toch vroeg deze wijze van
+constructie nog zeer zware steunpunten, teneinde den zijdelingschen
+druk voldoende te neutraliseeren. Bij een kerkje te Hantumhuizen
+in Friesland (Afb. 74) heeft men dit vraagstuk zeer vernuftig
+opgelost, door de steunpunten binnen de kerkruimte te brengen,
+waardoor de zijmuren grootendeels werden ontlast. Later werden tegen
+deze koepelgewelven nog versterkingsribben aangebracht, die echter
+slechts schijnribben zijn en in een decoratieve middenroset tezamen
+komen. Toch was hiermede de kiem voor een nieuw gewelfstelsel gelegd;
+die schijnribben werden weldra als werkelijke draagribben behandeld,
+waartusschen dan lichte, bolvormige gewelfjes werden geslagen. Uit
+dit constructie-systeem ontwikkelde zich tenslotte in de 14e eeuw het
+kruisgewelf, waardoor het vraagstuk volkomen was opgelost en iedere
+willekeurige ruimte kon worden overwelfd.
+
+De meeste dier oude Groningsche en Friesche dorpskerken zijn, of
+waren overwelfd, waardoor ook het inwendige van groote bekoring
+is. Bovendien getuigt zulks ten zeerste voor de degelijke opvatting
+dier middeleeuwsche bouwmeesters, die niet het inwendige aan het
+uitwendige opofferden, zooals in onzen tijd maar al te vaak voorkomt,
+maar er naar streefden zoowel in- als uitwendig het gebouw een
+waardig aanzien te geven, waarin zij wonderwel zijn geslaagd. Want,
+hoe klein en eenvoudig deze kerken voor meerendeel ook zijn,
+moeten zij toch gerekend worden onder de monumenten van groote
+kunstwaarde. Zij vertoonen eene bewonderenswaardige stijleenheid,
+die niet in dorheid is ontaard, maar steeds eene groote levendigheid
+behoudt. "Er spreekt uit het meerendeel dier kerken werkelijk een
+meesterschap over de vorm en stof, over de verhoudingen en in de
+geheele behandeling--zoo schrijft onze Rijksbouwmeester Peters,
+grondig kenner van de Groningsche bouwkunst--een meesterschap,
+niet enkel getuigend van langdurige ervaring, maar tevens van het
+vasthouden aan, van het blijven volgen van één type, van één genre,
+tot daarin eindelijk het beste, het schoonste was bereikt, wat met
+de gegeven middelen en materie mogelijk was." [1]
+
+De kerken in het Noorden van ons land hebben door alle eeuwen heen hun
+vorm vrijwel behouden; afgezien van enkele ondergeschikte wijzigingen
+en verminkingen dikwijls, zijn zij niet veel veranderd. Doch de
+kerken in de overige Provinciën hebben meerendeels zeer ingrijpende
+hervormingen ondergaan, vooral in de 15e eeuw, toen ook verschillende
+nieuwe kerken werden gebouwd. De oude, kleine Romaansche kerken
+konden niet meer beantwoorden aan de toenemende eischen door den
+eeredienst gesteld. Allereerst vroeg het koor om verruiming wegens
+de uitbreiding van het kerkelijk ceremoniëel. De verbouwing van
+zoo'n oude kerk begon dan ook gewoonlijk met dit gedeelte, zooals
+bij niet geheel voltooide kerken duidelijk te zien is. Was het koor
+gereed, dan werd het schip onder handen genomen, doch de toren bleef
+niet zelden gespaard en werd enkel verhoogd. Zoodoende kreeg het
+kerkgebouw, evenals vele nieuwe kerken, die in de 15e eeuw werden
+gebouwd, dikwijls een zeer rijke ontwikkeling, zoowel in plan als
+in opbouw. Zij werden in deze periode veelal uitgevoerd in baksteen
+met ruime toepassing van groefsteen, die vaak aan den ouden bouw
+werd ontnomen. Zoo ontstond die schilderachtige, gemengde bouwwijze,
+die in ons land zulke prachtige resultaten heeft geleverd.
+
+Vooral in Noord-Brabant en ten deele ook in Zeeland, vindt men
+dorpskerken, die in omvang menig middeleeuwsche stadskerk overtreffen
+en die dan ook bezwaarlijk onder de bescheiden dorpskerkjes te
+rangschikken zijn. In het bijzonder zijn de torens dier kerken van
+imposante afmetingen en dikwijls rijk geleed met steunberen, fialen en
+nissen, zooals de stoere toren van de kerk te St. Michielsgestel doet
+zien. (Afb. 7). Eenigszins verwant hiermede, doch veel sierlijker van
+silhouet, is de hoog opwaartsstrevende oude toren van de vernieuwde
+kerk te Oud-Gastel. (Afb. 8). Evenals de toren van St. Michielsgestel
+bezit deze overhoeks geplaatste steunberen, die echter door het
+aanbrengen van fialen veel rijker zijn ontwikkeld. In vergelijking
+hiermede zijn de Zeeuwsche kerktorens nog bescheiden, hoewel de
+toren van het kleine kerkje te 's Heer-Arendskerke, die nog tot de
+eenvoudigste typen gerekend kon worden, een zeer aanzienlijke hoogte
+bereikt, die schijnbaar nog wordt vergroot door de sterk sprekende
+verticale lijnen der dubbele hoeksteunberen. (Afb. 17). Niet alle
+Brabantsche kerken bezitten echter zulke hooge torens. De fraaie kerk
+te Halsteren, die tot Gemeentehuis zal worden ingericht, heeft een
+toren van meer normale afmetingen. (Afb. 9 en 10). Het gebouw zelf
+is vrij groot en heeft den vorm van een basiliek met kruisbeuk, een
+kerktype, dat op het platteland zeer weinig voorkomt. Gewoonlijk is
+bij meerschepige dorpskerken het middenschip met de zijbeuken onder
+één groot dak vereenigd.
+
+Naast dergelijke groote kerken als te Halsteren, vindt men in Brabant
+eenige kleine kerkjes uit slechts één ruimte bestaande, die niet van
+kunstwaarde zijn ontbloot. De kapel van St. Anna te Heusdenhout bij
+Ginneken heeft slechts één beuk, waarbij een half achthoekig koor
+aansluit. (Afb. 12). Geestig, doch tevens zeer natuurlijk, is de
+oplossing van het aardige klokketorentje, dat zich zoo logisch uit den
+gevel ontwikkelt. Nog eenvoudiger zijn de kapellen te Nuenen-Tongelre
+(Afb. 13) en te Gageldonk bij Princenhage, (Afb. 14) die onderling
+zeer veel overeenkomst hebben; behoudens, dat de eerste met een
+sierlijk torentje wordt bekroond.
+
+Zeer mooi van werking zijn ook verschillende dorpskerken in het
+midden van ons land, die meerendeels na 1400 werden gebouwd of
+ook wel herbouwd. Vele dezer kerken zijn drieschepig, soms zelfs
+nog met een dwarsbeuk, maar niettemin zeer goed in het karakter
+van een dorpskerk, die niet de pretentie van een kleine kathedraal
+mag aannemen. Het middenschip en de zijbeuken zijn onder één groot
+dak vereenigd, waardoor het kerkgebouw in juiste harmonie staat
+met de omgeving en de eenvoudige boerenhoeven, waarvan doorgaans
+ook het dak hoog en de muren laag zijn. De kerk te Kerkdriel in de
+Bommelerwaard (Afb. 45), zeer schilderachtig gelegen te midden van
+hoog geboomte en dicht struikgewas, alsmede de kerk te Geldermalsen
+(Afb. 50), doet deze bouwwijze kennen. Nog beter in karakter is
+de zeer fraaie kerk te Brakel, die gelukkig bij den dorpsbrand is
+gespaard gebleven. (Afb. 45). Ook hierbij worden midden- en zijbeuken
+door één groot dak overhuifd, dat laag bij den grond begint, waardoor
+het gebouw een indruk maakt van groote veiligheid, een karaktertrek,
+die het met onze oude boerenhuizen gemeen heeft. Ook de toren dezer
+kerk is fraai, fraaier nog dan die van Kerkdriel, die tot een ouderen
+bouw behoort en uit omstreeks 1300 dagteekent.
+
+Bij de kerk te Rheden, van wier tufsteenen toren reeds werd gewaagd,
+heeft men met dit systeem gebroken en het middenschip even boven de
+zijbeuken verhoogd, doch te weinig om het aanbrengen van lichtramen
+mogelijk te maken, zoodat het basiliek-type wel werd benaderd, doch
+niet bereikt. (Afb. 42).
+
+In het algemeen zijn de torens dezer kerken niet bovenmatig groot,
+zooals sommige in Brabant en Zeeland. In de provincie Utrecht treft men
+echter nog eenige hooge torens aan, die veel overeenkomst vertoonen
+met den Domtoren in de stad Utrecht, zooals onder andere de toren
+te Loenen. (Afb. 36). Deze is van een zeer decoratieve werking door
+de sierlijke behandeling der muurvlakken en de rijke afwisseling
+van baksteen met natuursteen. Ook in Havelte vindt men een toren,
+die zich door zijn groote hoogte, maar zeer eenvoudige bewerking,
+onderscheidt. (Afb. 59).
+
+Doch zulke groote torens en kerken behooren in deze streken tot de
+uitzonderingen. Kleine dorpskerkjes daarentegen treft men hier zeer
+veel aan. Een der mooiste voorbeelden van dien aard is het kerkje
+te Persingen, nabij Nijmegen, dat met een paar boerenhuizen op een
+heuvel gebouwd, het eenige bouwwerk van belang is, dat van het door
+watervloeden zoo zeer geteisterde dorp is overgebleven. (Afb. 51 en
+52). Het kerkje, dat niet meer voor den eeredienst wordt gebruikt,
+maar als barak voor besmettelijke ziekten is ingericht, munt uit door
+zijn goede verhoudingen en mooie massawerking. Het is zeer eenvoudig
+in gebakken steen uitgevoerd, maar niettemin een monumentje van
+groote waarde.
+
+Het kerkje te Olst moet, ook wat ligging betreft, eveneens
+tot de fraaiste kleine dorpskerken in ons land gerekend
+worden. (Afb. 58). Weinig kerkjes zijn zoo geheel "af" als dit, en
+zelden zijn de drie hoofdelementen van het middeleeuwsche kerkgebouw:
+koor, schip en toren, zoo karakteristiek en zoo klaar tot uitdrukking
+gebracht als bij dit monumentje. Ieder dezer drie onderdeden vertoonen
+een zelfstandige ontwikkeling, doch vormen te zamen een onberispelijk
+geheel van fraai silhouet.
+
+
+
+De 16e eeuw, waarin zulke groote wijzigingen op maatschappelijk
+en geestelijk gebied tot stand kwamen, schijnt voor den kerkbouw
+niet gunstig te zijn geweest, althans werden er in die eeuw niet
+veel dorpskerken gebouwd. Desondanks verrees in Oosthuizen, een
+dorp tusschen Hoorn en Purmerend, in het begin der 16e eeuw een
+ruime kruiskerk, die door haar levendige afwisseling van baksteen
+met natuursteen, laat-Gothische traceeringen in de groote ramen en
+geestig, opengewerkt torentje op het kruis van het dak, een fraaien
+indruk maakt. (Af b. 33). Helaas is de ligging van het gebouw niet
+zeer gunstig en wordt het totaalbeeld zeer verstoord door een leelijke
+brug over de vaart, die met haar opritten een deel der kerk aan het
+oog onttrekt.
+
+Met de 17e eeuw trad weer een nieuwe bouwperiode in, die zich echter
+in een andere richting dan de tot nu gevolgde ging bewegen. De nieuwe
+leer, die zich baan gebroken had, stelde voortaan andere eischen
+aan het kerkgebouw. Een koor, bij de Katholieke kerk van zooveel
+beteekenis, werd door den Hervormden eeredienst niet verlangd. Deze
+eischt een zooveel mogelijk vierkante en ongedeelde ruimte, opdat
+alle kerkbezoekers vanaf hun zitplaatsen den predikant kunnen zien
+en zijne rede gemakkelijk kunnen volgen. Eenvoud, zelfs zeer strenge
+eenvoud, stond bij den kerkbouw weer op den voorgrond. Deze 17e
+eeuwsche dorpskerken vertoonen dan ook een zeer sobere architectuur,
+en zijn bijna geheel in baksteen uitgevoerd. Doch dat zij even goed
+als de Middeleeuwsche kerken hun bekoring hebben, al is het dan
+ook een bekoring van eenigszins anderen aard, bewijzen de kerken te
+Woubrugge en Oudshoorn (Afb. 28 en 29). Alle versiering is hierbij
+achterwege gebleven en berust hun werking uitsluitend op de goede
+massaverdeeling. De krachtige met hollijnige steunberen versterkte
+muren, en het hooge leien dak met een veelhoekig torentje bekroond,
+verleenen het gebouw een zeer waardig, deftig cachet. De kerk te
+Oudshoorn, van denzelfden bouwmeester als van de verwante kerk te
+'s Graveland, bezit fraaie gebrandschilderde glazen, waardoor
+ook het schilderachtige kerkje te Egmond aan den Hoef bekend
+is. (Afb. 31). Trouwens vele kerken werden in de 17e eeuw met zulke
+glazen versierd. Dit kerkje, eertijds behoorende bij het kasteel
+van Egmond, werd in 1630 gedeeltelijk vernieuwd en voorzien van een
+aardig torentje.
+
+Dergelijke verbouwingen en veranderingen, die soms verband hielden
+met de gewijzigde bestemming van het gebouw, vonden in de 17e en ook
+in de 18e eeuw herhaaldelijk plaats. Hier werd een nieuwe spits op
+den toren gebouwd, dáár een schip met een portaal verrijkt, of elders
+een kerk met een uitbouw vergroot. Doch hoe dan ook, steeds werden
+deze toevoegingen uitgevoerd in de vormen van den tijd waarin zij
+ontstonden en leveren zij het bewijs, dat verschillende stijlvormen
+zeer wel met elkaar kunnen harmoniëeren, ja dikwijls een geheel vormen
+van groote schoonheid.
+
+De 19e eeuw was ook voor de kerkelijke bouwkunst ten plattelande,
+weinig vruchtbaar. Wel is waar werden, zoowel voor den Katholieken
+als voor den Hervormden eeredienst, vele dorpskerken gebouwd,
+die aanvankelijk in Klassieken-, later in neo-Gothischen- en
+Renaissance stijl werden uitgevoerd, maar die zijn meerendeels
+van geringe kunstwaarde en staan, ondanks haar soms zeer pompeuse
+afmetingen, verre ten achter bij de eenvoudigste kerkgebouwtjes der
+vorige eeuwen. Zij missen karakter; zij spreken niet als deze tot
+het gemoed, maar wekken, trots hun vele versieringen en vaak meerdere
+torens, een indruk van geestelijke armoede.
+
+Niet alleen werd alzoo in die jaren weinig voortgebracht, dat op
+"kunst" aanspraak kan maken, erger nog, vele oude kerkgebouwen
+werden van hun schoonheid beroofd, ja zelfs gesloopt. Allerwege
+werden de kerkgebouwen "verbeterd en grootendeels vernieuwd", zooals
+het heet op een gevelsteen, die in 1865 tegen de kerk te Godlinze
+werd aangebracht, toen dat gebouw, behalve zijn toren, onder een
+smakelooze pleisterlaag werd bedekt. Die hartstochtelijke vereering
+voor cementbepleistering heeft ook onder de kerkelijke bouwkunst heel
+wat verwoestingen aangericht, die slechts met zeer veel moeite en
+kosten weer te herstellen zijn. Groote sommen zijn reeds besteed om
+onze kerkgebouwen weer te ontdoen van het smakelooze, in voorgaande
+tijden aangebracht. Evenwel hebben de vele restauraties, die in de
+laatste tientallen jaren werden ondernomen, niet altijd een volkomen
+bevredigend resultaat opgeleverd. Sommige kerkgebouwen hebben door
+een al te ver gaande restauratie, die meer op een herbouw dan op een
+herstelling geleek, hun oude bekoring verloren, ook al hebben zij
+daarmede aan zuiverheid van stijl gewonnen. Doch ook hierin beginnen
+andere opvattingen baan te breken; meer en meer wint de meening veld,
+dat het onjuist is een monument te herbouwen in de vormen van den tijd,
+die het zag ontstaan, omdat het onmogelijk is zich volkomen duidelijk
+in te denken in de opvattingen, de gevoelens en het streven van zulk
+een lang vervlogen periode. Hieruit volgt tevens, dat een kerkgebouw
+in onzen tijd gesticht, ook zijn eigen karakter moet hebben en niet
+zinloos met oude stijlvormen mag worden opgesmukt. Een terugkeer naar
+de bouworde van vorige eeuwen, waaraan thans alle levensvatbaarheid
+ontbreekt, en die in botsing komt met de behoeften van onzen tijd,
+moet worden afgewezen. Er moet naar worden gestreefd onze kerkelijke
+kunst in nieuwe banen te voeren, opdat onze kerkgebouwen een taal
+gaan spreken van onzen tijd en dus voor ons het meest verstaanbaar
+en sympathiek. De groote waarde van onze oude kunst kan bij deze
+evolutie niet worden ontkend of weggecijferd. Integendeel, die oude
+kerkgebouwen kunnen ons veel leeren en er toe bijdragen onze inzichten
+te verruimen, want de wetten, die aan deze monumenten ten grondslag
+liggen, gelden voor een groot deel nog heden. En goed verstaan kunnen
+zij verhoeden, dat kerken worden gesticht, die door hun vormen in
+schrille tegenstelling zijn met het hooge doel, waartoe zij zijn
+bestemd, gebouwen, die het land ontsieren en den bouwmeester tot
+schande zijn. Alzoo steunende op de traditie, en rekening houdende met
+de opvattingen en eischen door een voortdurende voortschrijding der
+cultuur gesteld, moet worden voortgebouwd, zoodat de draad weer wordt
+aangeknoopt, die in de vorige eeuw is afgebroken. Wanneer de lessen,
+die de oude monumenten ons kunnen leeren, juist worden verstaan,
+dan zal het kerkgebouw weer een kunstwerk kunnen worden van groote
+bekoring, dan zal het weer verheffend werken op het gemoed, waarop
+zoowel het streven van de kerk als van de kunst is gericht, kortom,
+dan zal het weer karakter bezitten, waardoor onze oude dorpskerken
+zich zoozeer onderscheiden.
+
+
+
+
+KERK TE LEMIERS. (L.)
+
+Een der oudste dorpskerken in ons land is het kleine kerkje te Lemiers,
+dat midden in het oude gedeelte van het dorp gelegen, door zijn sobere
+uitvoering en eenvoudige lijnen, zoo goed harmoniëert met de omringende
+dorpshuizen. Het bescheiden, doch niettemin belangwekkende gebouwtje,
+bestaat uit slechts één ruimte, waarbij zich een iets smaller en
+lager rechthoekig koor aansluit. De zware muren, opgetrokken van
+mergelsteen in onregelmatig verband, worden door slechts weinige
+en kleine rondboogramen doorbroken. Op het dak, met leien gedekt,
+verheft zich een klein torentje, eveneens met leien bekleed, dat het
+monumentje een aardig silhouet verleent.
+
+
+
+
+KERK TE MARGRATEN. (L.)
+
+De kerk te Margraten, eveneens van natuursteen opgetrokken, ligt op
+een hellend terrein midden in het dorp, en vormt met de aangebouwde
+pastorie, den zwaren ringmuur, de boomen en struiken en het wed op den
+voorgrond, een schilderachtig beeld. Typisch pakt het hooge leien dak
+om den zwaren toren, die daardoor met de kerk tot één geheel wordt. Het
+hooge Gothische koor met hooge spitsboogramen en zware steunberen,
+blijkbaar jonger dan het schip, sluit zich hierbij minder gunstig aan.
+
+
+
+
+KERK TE HOENSBROEK (L.)
+
+Eveneens van ouden datum is de kerk te Hoensbroek, wier zware, massieve
+toren, met hooge spits, allereerst de aandacht trekt. Het gebouw,
+in 1903 gerestaureerd, doet thans een basilikaal kerktype zien. Het
+bestaat uit een middenschip met twee zijbeuken, die niet door één groot
+dak worden overhuifd, zooals bij de meeste drieschepige dorpskerken,
+doch waarvan het middenschip zich boven de zijbeuken verheft, zoodat
+een directe verlichting van deze ruimte mogelijk was. Het schip eindigt
+in een half achthoekig koor van baksteen met natuursteen afgewisseld;
+schip en koor zijn onder één dak.
+
+
+
+
+KERK TE WIJNANTSRADE (L.)
+
+Naast het groote kasteel uit 1554, te Wijnantsrade, en daarmede met
+een houten brug over de slotgracht verbonden, staat een kleine kerk,
+die zich niet zoozeer onderscheidt door haar bouw, als wel door haar
+fraaie, schilderachtige ligging op een klein kerkhof, temidden van
+hoog opgaand hout, aan den oever van het breede, heldere water. Het
+kerkgebouw, in baksteen afgewisseld met natuursteen uitgevoerd,
+bestaat uit een hoog schip, waartegen een slanke toren is gebouwd,
+en een iets lager en smaller koor, dat, evenals het schip, door zware
+steunberen is omgeven.
+
+
+
+
+KERK TE ASSELT (L.).
+
+Zeer merkwaardig, zoowel wat bouw als ligging betreft, is het kerkje
+te Asselt, een gehucht aan den rechter oever van de Maas. Het kerkje
+is gebouwd op een kunstmatig aangelegd terras, midden op een groot
+weiland en door hooge boomen omgeven. Vanaf een zandigen landweg geeft
+een breede steenen trap toegang tot het plateau, waarop, te midden
+van een weelderigen plantengroei, het gebouwtje zich verheft. Het
+kerkgebouwtje vertoont sporen van herhaalde veranderingen. Het schip,
+blijkbaar het oudst, is opgetrokken van zeer onregelmatige stukken
+breuksteen, die ten deele overpleisterd zijn. Het vierkante koor, dat
+aan zetting onderhevig schijnt, is ten deele van breuksteen, ten deele
+van baksteen met natuursteen afgewisseld. Zware, lage steunberen uit
+later tijd schragen dit gedeelte. De toren, waarin zoowel rondboog-
+als spitsboogopeningen zijn aangebracht, is bijna geheel van baksteen.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE SCHIJNDEL (N.-B.).
+
+De kerken in Noord-Brabant, die, voor zoover zij niet vernieuwd zijn,
+meerendeels dagteekenen uit de 15e eeuw, kenmerken zich dikwijls door
+een grooten, zwaren toren. Een eenvoudig voorbeeld van dien aard levert
+de groote, in 1840 herbouwde kerk te Schijndel, wier oude, gespaard
+gebleven toren zoo krachtig het dorpsstraatje afsluit. Ofschoon zeer
+massief, is deze bouw toch niet van eenige sierlijkheid ontbloot door
+de slanke spitsboogvormige galmgaten in den bovenbouw, die bovendien
+door een aardig boogfriesje wordt bekroond, alsmede door het slanke
+traptorentje aan de zuidzijde.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE ST. MICHIELSGESTEL (N.-B.).
+
+Een rijke ontwikkeling vertoont de toren van de onbeduidende kerk
+te St. Michielsgestel, die zich zoo statig boven de daken der lage
+dorpshuisjes verheft. Op de hoeken van dezen forschen bouw zijn zware
+steunberen aangebracht, die, evenals de uitgebouwde halfachtkantige
+traptoren en de muurvelden, met ondiepe nissen, waarin eenvoudige
+traceeringen, zijn versierd. Bovendien wordt door de afwisseling van
+baksteen met natuursteen, zooals in de 15e eeuw veel gebruikelijk was,
+groote levendigheid bijgezet. Eertijds was de toren met een spits
+bekroond; bij een storm in het jaar 1836 stortte deze om en verwoestte
+in haar val het dak der kerk, die nadien werd afgebroken en herbouwd.
+
+
+
+
+KERK TE OUD-GASTEL (N.-B.).
+
+Hetzelfde karakter als de toren van St. Michielsgestel, vertoont de
+toren van de kerk te Oud-Gastel. Ook hier werden overhoeks geplaatste
+steunberen toegepast, is een traptoren uitgebouwd en zijn de muurvelden
+met nissen versierd. Doch de onderdeelen zijn aanmerkelijk fijner,
+wat vooral uitkomt bij de steunberen, die met overhoeks geplaatste
+fialen zijn bekroond. Hierdoor, alsmede door de vele, naast elkaar
+gestelde nissen, spreken de loodlijnen zeer sterk, zoodat deze,
+voor een dorpskerk wel wat àl te hooge toren, een bijzonder slanken
+en rijzigen indruk maakt.
+
+
+
+
+KERK TE HALSTEREN (N.-B.).
+
+In de nabijheid van Bergen op Zoom ligt het dorp Halsteren, wiens
+fraaie, ruime kerk met ondergang werd bedreigd, doch thans als
+Gemeentehuis zal worden ingericht. Ondanks de groote veranderingen,
+die het gebouw in den loop der jaren heeft ondergaan, vertoont het een
+fraai geheel, zooals maar zelden in ons land wordt aangetroffen. De
+toren is hier niet zoo groot als bij vele andere Brabantsche kerken,
+doch heeft afmetingen, die meer in overeenstemming zijn met het
+karakter van een dorpskerk. De stichting dezer kerk valt in de 14e
+eeuw; het koor werd in 1457 voltooid. In de tweede helft der 15e eeuw
+onderging het gebouw aanzienlijke wijzigingen: het schip werd toen
+verhoogd en tengevolge daarvan, ook de toren. In 1747 werd het bedehuis
+gedeeltelijk vernield, doch drie jaren later was het weer hersteld.
+
+
+
+
+KERK TE HALSTEREN (N.-B.).
+
+Door de vele verbouwingen, die de St. Quirinuskerk heeft ondergaan,
+zoodat zij als 't ware met den tijd is meegegroeid, als mede door den
+fraaien toon, dien de materie in de vele eeuwen, die over het gebouw
+heengingen, heeft aangenomen, bezit dit eerwaardige monument een
+zeer schilderachtig karakter. Vooral komt dit uit aan de oostzijde,
+waar bij de ontmoeting van dwarsschip en koor een kleine sacristie
+is uitgebouwd.
+
+
+
+
+KERK TE BERLICUM (N.-B.).
+
+Het meer bescheiden kerkje te Berlicum, aardig gelegen temidden van
+moestuinen in de kom der gemeente, schijnt ook meermalen te zijn
+verbouwd. Zoo doet de toren twee bouwperioden kennen; de onderbouw,
+die met pilasters en rondboogjes is versierd, wijst op de Romaansche
+kunst; de bovenbouw, uit later tijd, is bewerkt met spitsboognissen,
+waarin kleine spitsboogvormige galmgaten. Het schip met de beide
+zijbeuken onder één groot dak, schijnt vernieuwd te zijn en is geheel
+gepleisterd. Het half achthoekige koor, eveneens wit gepleisterd, heeft
+zware steunberen en groote spitsboogvensters met houten ramen. Op het
+dak van het koor verheft zich een modern torentje voor de luiklok,
+dat, ondanks zijn conventioneele vormen, wel aardig doet.
+
+
+
+
+KAPEL TE HEUSDENHOUT (N.-B.).
+
+Naast zeer groote, vindt men in Brabant ook zeer kleine gebouwen
+voor den eeredienst bestemd, die niettemin een zeer aantrekkelijk
+karakter bezitten, zooals de kapel van St. Anna te Heusdenhout,
+die als een kunstwerk moet worden beschouwd. Zeer merkwaardig aan
+dit gebouwtje, dat slechts uit één ruimte bestaat, is de eigenaardig
+ontwikkelde voorgevel, bekroond met een geestig torentje, dat het
+midden houdt tusschen den gewonen, gedeeltelijk vrij staanden toren
+en een daktorentje. Zeer logisch is hiertoe gebruik gemaakt van de
+steunberen, die het midden van den gevel versterken, door hen als
+klokkestoel dienst te laten doen.
+
+
+
+
+KAPEL TE NUENEN-TONGELRE (N.-B.).
+
+Nog kleiner dan de kapel van St. Anna, is het aardige, doch tamelijk
+vervallen kapelletje, gelegen aan den straatweg van Nuenen naar
+Tongelre, dat thans als brandspuithuisje en ijzerbergplaats wordt
+gebruikt. Het eenvoudige gebouwtje is aan de wegzijde half achthoekig
+afgesloten. De sluitgevel aan de andere zijde wordt bekroond door een
+klokketorentje met zeskanten spits, waarop een bijzonder sierlijk
+gesmeede windvaan is geplaatst. Het dak is met leien gedekt, die
+evenwel voor een groot deel zijn verdwenen, waardoor de ondergang
+van het aardige gebouwtje niet weinig dreigt te worden verhaast.
+
+
+
+
+KAPEL TE GAGELDONK (N.-B.).
+
+In het gehucht Gageldonk, nabij Prinsenhage, ligt te midden van
+boerderijen en weilanden, een kleine kapel, die zeer veel overeenkomst
+heeft met die te Nuenen-Tongelre. Ook dit gebouwtje wordt aan de ééne
+zijde half achthoekig en aan de tegenover liggende zijde door een
+topgevel afgesloten. Echter ontbreekt hier het torentje en is het
+dak met riet, in plaats van met leien, gedekt. Hoewel het gebouwtje
+ook niet meer voor den eeredienst wordt gebruikt, maar als bergplaats
+voor landbouwgereedschappen dient, verkeert het nog in een vrij goeden
+toestand, ook inwendig, waar de gebogen, eikenhouten spanten van de
+zichtbare kap nog bewaard zijn gebleven; alleen de binnenbeschieting
+is verdwenen. In den muur zijn een paar nissen, terwijl het gemetselde
+altaar met zandsteenen dekplaat nog aanwezig is.
+
+
+
+
+KERK TE KLOETINGE (Z.).
+
+Evenals in Noord-Brabant, zijn de kerken in het welvarende Zeeland
+dikwijls zeer groot en voorzien van een hoogen toren. De kruiskerk
+te Kloetinge, die in afmetingen nog verre wordt overtroffen door
+de steedsche kerk te Kapelle, wier toren gelijkt op dien van de
+Oude-kerk te Delft, is van tamelijk grooten omvang, doch vertoont
+niettemin het karakter van dorpskerk door haar groote dakvlakken
+en betrekkelijk lage omtrekmuren. De hooge toren is daarmede wel
+eenigszins in strijd. Het gebouw, waarheen drie overgroeide laantjes
+leiden, is goed van massa-werking, maar in onderdeelen door pleister-
+en verfwerk zeer verminkt. Alleen de toren is van deze "verfraaiing"
+gespaard gebleven; hij is uitgevoerd in baksteen, met toepassing van
+natuursteen voor banden en constructiedeelen.
+
+
+
+
+KERK TE WAARDE (Z.).
+
+Van de eertijds vrij groote kerk te Waarde is niet veel overgebleven;
+alleen de Zuidelijke zijbeuk en de zware toren resten nog van den
+ouden bouw, die, in 1589 door brand vernield, slechts tendeele werd
+hersteld. Doch dit gedeelte en voornamelijk de toren is nog van groote
+waarde. De toren, waartegen weleer het schip aansloot, doch nu bijna
+geheel vrij staat, heeft dubbele steunberen op de hoeken. Aan de
+Noordzijde is een halfronde traptoren uitgebouwd, die voert naar de
+klokkenruimte boven het vervallen gewelf.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE 's-HEER-ARENDSKERKE (Z.).
+
+Hetzelfde type als de toren van de kerk te Waarde, vertoont die van
+'s-Heer-Arendskerke. Deze kerk, die een 15e eeuwsch karakter heeft,
+is slechts klein, doch haar toren, die waarschijnlijk tot een ouderen
+bouw heeft behoord, moet de hoogste zijn van Zuid-Beveland. Hij is
+geheel in baksteen uitgevoerd met zeer zware, dubbele steunberen op
+de hoeken, zoodat de loodlijnen sterk spreken. Zij zijn van boven
+paarsgewijze verbonden door kleine trompetgewelfjes, waardoor een voet
+werd verkregen voor hoektorentjes, die evenals te Kapelle, vermoedelijk
+de spits moesten omgeven. Deze bekroning is echter niet tot uitvoering
+gekomen. De toreningang is door een hooge nis krachtig geteekend,
+terwijl de muurvelden door ondiepe nissen worden verlevendigd,
+waardoor een goede tegenstelling ontstaat met de stoere steunberen.
+
+
+
+
+KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).
+
+Ver buiten de kom van het dorp ligt eenzaam, te midden van uitgestrekte
+landerijen, de mooie, oude kerk van Poortugaal, die een fraai
+ontwikkeld kerktype doet zien, een kerktype, dat ondanks zijn vrij
+groote afmetingen, toch het karakter van een dorpskerk bezit. Het
+kerkgebouw bestaat uit een middenschip met zijbeuken, dwarsschip
+en koor. Vóór het middenschip is een toren gebouwd, die door zware
+steunberen wordt geschraagd, en met een slanke, krom getrokken spits
+wordt bekroond. Aan beide zijden wordt de toren geflankeerd door lage
+uitbouwen, waardoor een goede samenhang met het schip is verkregen. Het
+middenschip en de zijbeuken worden door één groot dak overhuifd,
+aan welks voet topgevels met groote vensters zijn aangebracht.
+
+
+
+
+KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).
+
+De kerk te Poortugaal, eertijds een parochiekerk, is thans te groot
+voor deze kleine gemeente, zoodat slechts een deel van de kerkruimte
+wordt gebruikt en het ruime rechthoekige koor buiten dienst en
+afgesloten is. Hierdoor wordt het aanzien van het gebouw niet
+verhoogd. Ook doen de veranderde en geheel of tendeele dichtgemetselde
+vensters zien, dat het monument vele onoordeelkundige wijzigingen
+heeft ondergaan, die evenmin tot verfraaiing van het geheel bijdragen.
+
+
+
+
+KERK TE SPIJKENISSE (Z.-H.).
+
+Niet ver van Poortugaal ligt het dorp Spijkenisse, dat eveneens een
+groote, voormalige parochiekerk bezit, die echter van minder fraaie
+werking is als die in het eerst genoemde dorp. Zeer schilderachtig is
+evenwel de zware, verzakte toren, die met zijn door plompe steunberen
+gestutten onderbouw, nieuweren opbouw en lage spits, een aardig geheel
+vormt, waaraan zelfs eenige sierlijkheid niet kan worden ontzegd
+door de decoratieve behandeling der muren met ondiepe nissen en de
+slanke galmgaten.
+
+
+
+
+KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).
+
+Wordt bij de kerk te Poortugaal de verlichting van het ruim verkregen
+door groote vensters in topgevels, aan den voet van het dak geplaatst,
+ook bij de kerk te Abbenbroek is een dergelijke verlichting toegepast,
+doch werd dit motief tot een grootere en rijkere ontwikkeling
+gebracht. De zijbeuk is hier in vijf dwarstraveeën verdeeld, ieder met
+een topgevel bekroond en onderling door zware steunberen gescheiden; in
+iedere travée was een groot venster met traceeringen, die nu tendeele
+zijn dichtgemetseld, tendeele door houten ramen zijn vervangen. Al
+moge tegen deze opvatting eenige bedenkingen zijn aan te voeren, niet
+kan worden ontkend, dat zoodoende een gevelontwikkeling is verkregen
+van groote decoratieve werking, die het eenvoudige gebouw een groote
+bekoring verleent.
+
+
+
+
+KOORGEVEL VAN DE KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).
+
+Ook zeer merkwaardig aan het kerkje te Abbenbroek is de fraaie topgevel
+van het koor, die een knap stuk metselwerk doet zien. Doch overigens
+is het kerkgebouw zeer gehavend, wat vooral blijkt aan de naar den weg
+gekeerde zuidzijde, waar de muur vierkant is opgetrokken, nadat in 1747
+de sierlijke topgeveltjes door storm waren vernield. Bovendien is de
+toren grootendeels onder een grauwe pleisterlaag bedekt, en werd in den
+laatsten tijd tegen den koorgevel een minder fraaie aanbouw gemaakt.
+
+
+
+
+KERK TE GEERVLIET (Z.-H.).
+
+Geervliet, waarschijnlijk een der oudste en aanzienlijkste
+Heerlijkheden van Holland, eertijds zelfs ommuurd, doch thans
+slechts een klein dorp, bezit een kruiskerk, die door haar grooten
+omvang getuigt van de welvaart, waarin deze plaats zich weleer
+mocht verheugen. Doch nu is die luister verbleekt, en het trotsche
+kerkgebouw in verval geraakt; vensters zijn dichtgemetseld, het
+koor door een schot afgesloten en de toren verminkt. Blijkbaar
+heeft ook de groote brand, die in 1743 Geervliet verwoestte, de
+kerk niet gespaard. Althans de aansluiting van het kerkdak tegen den
+toren duidt op latere veranderingen, en kan oorspronkelijk door den
+bouwmeester moeilijk zoo zijn bedoeld. Voorzoover de toren niet onder
+een pleisterlaag is bedekt, doet hij een rijke architectuur zien, in
+baksteen met bergsteen uitgevoerd. Aardig, gemoedelijk is de kleine
+ingang, waartoe eenige treden, waarlangs een houten leuning, leiden.
+
+
+
+
+KERK TE GIESSEN-OUDEKERK (Z.-H.).
+
+De kerk te Giessen-Oudekerk is weinig belangrijk; in sommige gedeelten,
+zooals het met een plat afgedekt koor, bepaald leelijk. Doch de toren,
+ofschoon tendeele van zijn steunberen ontdaan en met een onvolledige
+bekroning, is een mooi voorbeeld van een eenvoudigen baksteenbouw. Zeer
+juist gevoeld worden de drie verdiepingen, waaruit de toren bestaat,
+naar boven verlaagd en verfijnd. Is de hooge onderbouw vlak en de
+middenbouw even met nissen versierd, het bovengedeelte is verlevendigd
+door dubbele galmgaten, geflankeerd door ondiepe nissen, alsmede
+door een sierlijk boogfriesje als afsluiting en tevens als voet voor
+de balustrade.
+
+
+
+
+KERK TE GIESSEN-NIEUWKERK (Z.-H.).
+
+Van de kerk te Giessen-Nieuwkerk is enkel oud de eenvoudige toren met
+spitsboogvormige, gekoppelde galmgaten en slanke spits, en het half
+achthoekige koor met zware steunberen en rijzige spitsboogvensters,
+die echter grootendeels zijn dichtgemetseld. Het schip is vernieuwd
+en blijkens de aansluiting met den toren, ook verhoogd. Doch
+deze vernieuwing is op een weinig aantrekkelijke wijze uitgevoerd;
+vooral aan de wegzijde vertoont dit gedeelte smakelooze details. Een
+schilderachtig hoekje vindt men echter aan de achterzijde van het
+kerkgebouw, waar tegen het koor een kleine aanbouw is gemaakt, die
+door een grasveld en moestuin wordt omgeven.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE NIEUWERKERK (Z.-H.).
+
+Al zijn de kerktorens in het midden van ons land doorgaans niet zoo
+groot en niet zoo rijk ontwikkeld als die in Noord-Brabant en Zeeland,
+het torentje van de kerk te Nieuwerkerk doet zien, dat een kleine,
+eenvoudige toren toch ook wel een kunstwerk kan zijn en tevens, dat
+men eveneens in die streken over groote vaardigheid en kunstzin had
+te beschikken. Deze toren, goed van verhouding, fraai van lijn en
+fijn van geleding, is geheel van baksteen opgetrokken met bescheiden
+toepassing van natuursteen. Hij bestaat uit een massieven onderbouw
+met drie verdiepingen, waarvan de eerste een dichtgemetseld drie-lichts
+venster te zien geeft, de tweede met nissen, voorzien van traceeringen,
+is versierd en de bovenste, als bekroning, is doorbroken met groote
+gekoppelde galmgaten, waarboven, onder de even overstekende leien
+spits, een fijn boogfriesje is aangebracht.
+
+
+
+
+KERK TE HEENVLIET (Z.-H.).
+
+Dat een kerkgebouw enkel door zijn groote lijnen mooi kan zijn, bewijst
+het simpele kerkje te Heenvliet, evenals Geervliet, een oud stadje, dat
+tot den rang van dorp is gedaald. Het is zeer schilderachtig gelegen
+op het kerkhof, even buiten de kom der gemeente. Hooge boomen omgeven
+grootendeels het gebouwtje, welks voorgevel met klimop is begroeid. Het
+bestaat uit een middenschip afgesloten door een veelhoekig koor,
+waarin sporen van traceeringen zichtbaar zijn en aan de noordzijde
+begrensd door een zijbeuk, die met het schip onder één dakschild is
+gebracht. Uit den sluitgevel rijst eenvoudig en natuurlijk een torentje
+met hooge spits omhoog, aldus karakter gevende aan het gebouw, maar
+tevens aantoonende op welk een weinig kostbare wijze een toren kan
+worden ontwikkeld, als de middelen voor een rijkeren bouw ontbreken.
+
+
+
+
+KERK TE WOUBRUGGE (Z.-H.).
+
+De kerkgebouwen, die na de reformatie voor den Hervormden eeredienst
+werden gesticht, wijken sterk af van de oudere kerkgebouwen. Een
+verdeeling in schip, beuken en koor is verdwenen en heeft plaats
+gemaakt voor één centrale ruimte, zooals bij de kerk te Woubrugge,
+die in 1653 werd voltooid. Dit deftige gebouw, wiens plattegrond
+uit een samenvoeging van veelhoeken is ontstaan, is geheel in
+baksteen uitgevoerd. Op de hooge gevelmuren, waartegen steunberen
+zijn aangebracht, die met een holle lijn in het gevelvlak overgaan,
+rust een hoog leien dak, waaruit zich een twaalfzijdig klokketorentje
+met slanke spits ontwikkelt. Dit torentje is van hout, evenzoo de
+gootlijst, die van consoles is voorzien. Ofschoon de schoonheid van
+dit gebouw van anderen aard is als die van de Middeleeuwsche kerken,
+is het toch een waardevol monument, dat mede door zijn silhouet een
+zeer gunstigen indruk maakt.
+
+
+
+
+KERK TE OUDSHOORN (Z.-H.).
+
+De kerk te Oudshoorn uit 1665, welke, evenals die te 's Gravenland,
+door Stalpaert werd gebouwd, is vierkant van plattegrond met pijlers
+in de hoeken. Het uitwendige is ontwikkeld tot een kruiskerk met
+gelijke armen, waarvan de hoeken door lagere aanbouwen tot een
+kwadraat zijn uitgevuld. In de hoofdas van het gebouw, mooi gelegen
+in een bocht van de Oude Rijn, is een portaal voorgebouwd, dat met
+een fronton is bekroond. Evenals te Woubrugge zijn op de hoeken
+steunberen aangebracht, die hier met een gebogen lijn in pilasters
+overgaan. Op het kruis van het hooge leien dak verheft zich een
+sierlijk klokketorentje, dat het gebouw groote bekoring bijzet. In
+de kerk zijn fraai gebrandschilderde glazen uit 1670, die vòòr korten
+tijd werden hersteld.
+
+
+
+
+KERK TE NEDERHORST-DEN-BERG (N.-H.).
+
+Een kerkgebouw, dat vooral uitmunt door zijn schilderachtige ligging,
+is dat te Nederhorst-den-Berg. Deze kerk is gebouwd op een kleinen
+heuvel aan de buitenzijde van het dorp gelegen en door aardige
+dorpshuisjes omgeven. Bij de splitsing van den straatweg voert een
+breede, gemetselde trap naar het terras, dat met struiken en boomen
+is beplant. Te midden hiervan verheft zich het oude gebouw, geheel
+in natuursteen uitgevoerd, dat echter nog een zeer nieuwen indruk
+maakt en blijkbaar grondig is gerestaureerd. Het doet verschillende
+stijlvormen zien; het schip met rondboogramen, en de toren vertoonen
+Romaansche vormen; het koor, iets hooger dan het schip, behoort tot
+de Gothische stijl. Het is halftienhoekig afgesloten en heeft vrij
+zware steunberen en slanke spitsboogvensters.
+
+
+
+
+KERK TE EGMOND OP DEN HOEF (N.-H.).
+
+Het kerkgebouw te Egmond op den Hoef, dat eertijds behoorde bij het
+kasteel van de Heeren van Egmond, geeft den indruk, dat het in den loop
+der tijden belangrijk werd veranderd. Ter plaatse van een oude kapel,
+die in 1229 door Willem I, Heer van Egmond, was gesticht, werd door
+Jan van Egmond in 1430 een nieuwe kerk gebouwd, die met het kasteel in
+1574 door Spaansche krijgslieden werd verwoest. In 1630 werd het gebouw
+hersteld en van een nieuw dak met klokketorentje voorzien. Door deze
+wijzigingen is niettemin een aardig geheel ontstaan, dat duidelijk doet
+zien, dat een gebouw schoon kan zijn zonder strenge stijleenheid. Het
+kerkje, sterk verweerd en ten deele met klimop begroeid, is zeer
+fraai gelegen op het kerkhof met aangrenzend plantsoen, temidden van
+hooge boomen. Vooral de achterzijde, met een uitbouw, die aan een
+dwarsschip herinnert, en het aardige torentje, is, behalve uit een
+architectonisch, ook uit een picturaal oogpunt zeer aantrekkelijk.
+
+
+
+
+KERK TE BERGEN (N.-H.).
+
+Van het trotsche kerkgebouw te Bergen, wiens hooge toren den zeelieden
+tot baken strekte, zijn slechts brokstukken overgebleven, die, over
+het groote grasveld verspreid en met klimop begroeid, door hun flinke
+details, alsmede door hun prachtig rooden baksteen, afgewisseld met
+natuursteen, doen vermoeden, dat het gebouw zeer groot en fraai moet
+zijn geweest. In 1574 geheel door brand vernield, werd in 1577 enkel
+het koor weer hersteld en toen met een sierlijk torentje voorzien,
+waarna het voor den kerkdienst der Hervormden in gebruik is genomen.
+
+
+
+
+KERK TE OOSTHUIZEN (N.-H.).
+
+De kerk te Oosthuizen uit 1518 heeft den vorm van een kruis met gelijke
+armen, waarvan één tot koor is ontwikkeld, dat thans door een houten
+schot is afgesloten. Op het kruis staat een opengewerkt zeskant
+torentje, dat in 1745 werd hersteld. Het gebouw is opgetrokken van
+warm-rooden baksteen, afgewisseld met geel-kleurigen zandsteen. De
+ramen en blindramen zijn met laat-Gothische traceeringen versierd. De
+kerk, met een tongewelf gedekt, bevat, behalve een barok grafmonument
+van Van Bredehoff uit 1721, een fraai hek met preekstoel en orgel
+uit 1521 en een portaal met rijk snijwerk uit 1648, doch alles met
+een dikke verflaag bedekt.
+
+
+
+
+KERK TE WESTBROEK (U.).
+
+Een dorpskerk van vrij groote afmetingen is de kerk te Westbroek,
+die sinds 1467 een kleine kapel vervangt. Aanvankelijk was het een
+parochiekerk, die behoorde onder het Aartsdiakenschap van de domkerk
+te Utrecht. Het gebouw bestaat uit een middenschip en twee zijbeuken,
+onder één groot dak, en een iets smaller, doch hooger half achthoekig
+afgesloten koor, waaraan een kleine kapel grenst, beide uit later
+tijd dan het schip. De zijbeuken, die langs den toren zijn verlengd,
+hebben slechts kleine vensters; die van het koor zijn groot en rijzig,
+geprofileerd en met blokken natuursteen omzoomd. Het middenschip
+is door een heel, de zijbeuken door een half spitsboogtongewelf
+overdekt. Schip en beuken zijn gescheiden door zware kolommen, waarop
+spitsbogen door zware balken verankerd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KAPEL IN DE KERK TE WESTBROEK (U.).
+
+Aan de zuidzijde van het koor der kerk te Westbroek grenst een kleine
+kapel, slechts 3,5 Meter breed, die een mooi voorbeeld doet zien van
+overwelving, zooals in vele onzer middeleeuwsche kerken, voornamelijk
+voor het koor, werd toegepast. Het schip en de zijbeuken bleven bij
+vele kerkgebouwen in deze streken onoverwelfd, eensdeels wegens gebrek
+aan middelen, anderdeels uit vrees voor zettingen van het gebouw,
+wat op onzen slappen bodem geenszins was uitgesloten. De ribben dezer
+gewelven, gewoonlijk van geprofileerden natuursteen, ontspringen
+zooals ook in deze kapel dikwijls op gebeeldhouwde draagsteenen. De
+velden tusschen deze constructieve ribben worden dan met bolvormige
+baksteen gewelfjes gesloten.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE LOENEN (U.).
+
+Eenige dorpskerken in de provincie Utrecht hebben een hoogen
+toren, die veel verwantschap vertoont met den Domtoren in de stad
+Utrecht. Ook deze torens bestaan volgens middeleeuwschen aard uit
+verschillende, naar boven in breedte afnemende, verdiepingen als
+teerlingen opeengestapeld. Zoo ook de toren te Loenen, die met zijn
+vele slanke nissen, waarin traceeringen, en rijke afwisseling van
+bak- en natuursteen, een zeer decoratieven indruk maakt. Op den
+rechthoekigen onderbouw, waartegen een achtkant traptorentje is
+uitgebouwd, verheft zich een smallere bovenbouw met lichte steunberen
+op de hoeken. In 1714 werd de toren door den bliksem getroffen en de
+spits vernield. Door bijdragen van de ingezetenen werd deze echter
+spoedig hersteld; waarschijnlijk zullen toen ook de Renaissance
+balustraden aangebracht zijn op den omgang en aan den voet van het dak.
+
+
+
+
+KERK TE SOEST (U.).
+
+Zeer veel overeenkomst met den toren van de kerk te Loenen, bezit
+die van de eenschepige kerk te Soest, die vóór eenige jaren werd
+gerestaureerd. Evenwel is deze toren veel strenger van lijn en
+vertoont hij ook niet die levendige afwisseling van baksteen met
+natuursteen. Natuursteen werd enkel gebruikt voor constructieve
+onderdeelen, traceeringen en eenige blokken op de hoeken. Aan beide
+zijden van den drie verdiepingen hoogen toren is een achthoekig
+traptorentje aangebouwd, dat tot de eerste verdieping reikt.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE HOUTEN (U.).
+
+De geheel bepleisterde kerk te Houten bezit een hoogen toren, waarvan
+wel is waar vele details eveneens door bepleistering zijn verminkt,
+doch die niettemin nog een goeden totaal indruk maakt. Bovendien
+is de ligging, aan de bocht van den weg en tusschen hooge boomen en
+eenvoudige dorpshuizen, zeer eigenaardig. Het onderste gedeelte van
+den toren is van tufsteen; de beide bovenste verdiepingen van baksteen
+afgewisseld met banden. De overhoeks geplaatste steunberen eindigen
+in fialen, die de spits omgeven.
+
+
+
+
+KERK TE VREELAND (U.).
+
+Het kerkje te Vreeland, zoo simpel in verhouding tot haar trotsche
+buurvrouw te Loenen, aan de overzijde van de Vecht, draagt de sporen
+van verbouwingen en vergrootingen. Vooral de schilderachtige noordzijde
+duidt sterk daarop. Het vierkante koor, naar den weg gekeerd, schijnt
+het oudst, en is van zeer grooten steen opgetrokken in zeer eenvoudige
+vormen. Iets rijker is het schip bewerkt, dat om den toren heen
+grijpt. De spitsboogramen hierin geplaatst, zijn met profielsteen
+omgeven; bij enkele vindt men nog sporen van traceeringen, die in
+baksteen waren uitgevoerd.
+
+
+
+
+KERK TE BLAUWKAPEL (U.).
+
+In een der forten om de stad Utrecht ligt het kleine dorp
+Blauwkapel, dat uit slechts weinige huizen en een bijzonder klein
+kerkje bestaat. Dit gebouwtje, veilig verscholen achter deze hooge
+verdedigingswerken, geeft, ondanks zijn kleine afmetingen, een
+volledige kruiskerk met koor te zien. Tegen het schip, met een houten
+tongewelf afgedekt, is een torentje gebouwd, wiens kleine spits zich
+nauwelijks boven de wallen verheft. Het ondergedeelte van de muren is
+gepleisterd, overigens zijn zij uitgevoerd in groot formaat baksteen,
+mooi van kleur.
+
+
+
+
+KERK TE KERKWIJK (GELD.).
+
+In de Bommelerwaard vindt men verscheidene aardige, oude dorpskerken,
+waarvan de kerk te Kerkwijk wel de oudste is, althans het schip, dat,
+geheel van tufsteen, misschien reeds in de 11e eeuw werd gebouwd
+en Romaansche vormen vertoont. De muren zijn versierd met lisenen,
+door rondbogen verbonden, doch hebben veel geleden door het inbreken
+van groote ramen ter vervanging van de oorspronkelijk veel kleinere,
+en door het aanbrengen van baksteenen steunbeertjes. Het koor, iets
+smaller en hooger dan het schip, is, evenals de toren, in baksteen
+uitgevoerd en van iets later tijd. De toren uit de 13e eeuw heeft
+vroeg-Gothische vormen, doch is zeer gehavend. Tegen den toren is
+een traptoren aangebouwd, die van onder rond en van boven veelhoekig
+is. Het interieur is thans weinig belangrijk meer, wegens ondergane
+verbouwing, waarbij het koor en schip tot een geheel zijn gebracht en
+de zware houten trekbalken met karbeels, door dunne ijzeren stangen
+zijn vervangen.
+
+
+
+
+KERK TE RHEDEN (GELD.).
+
+Evenals het schip van de kerk te Kerkwijk behoort de tufsteentoren
+van de kerk te Rheden tot de weinige overblijfselen der Romaansche
+kunst in ons land. De majestueuze 12e eeuwsche toren is zeer
+eenvoudig behandeld, doch daardoor juist van groote werking; vlakke
+blindbogen versieren den stoeren romp, die door een eenvoudige
+spits wordt bekroond. Het Gothische kerkgebouw zelf, is niet geheel
+in overeenstemming met den toren, die eertijds bij een lageren bouw
+schijnt te hebben behoord. Het schip der kerk verheft zich even boven
+de zijbeuken, zonder dat echter de basiliekale vorm is bereikt. Het
+koor is voorzien van slanke vensters, met laat-Gothische traceeringen,
+en iets hooger dan het schip.
+
+
+
+
+KERK TE RESSEN (GELD.).
+
+Het kleine kerkje te Ressen heeft eveneens een Romaanschen
+tufsteentoren, waarvan echter het bovengedeelte in baksteen is
+vernieuwd, terwijl ook de minder fraaie achthoekige toren van later
+tijd is. De toren is door boogfriesjes in verdiepingen verdeeld;
+in de bovenste zijn galmgaten, waarin vroeger zuiltjes hebben
+gestaan. Tegen den krachtigen toren staat een klein schip, door
+rondboogramen verlicht, waarbij zich een veelhoekig Gothisch koor met
+zware steunberen aansluit. Schip en koor, alsmede het ondergedeelte
+van den toren, zijn gepleisterd en gewit boven een zwart geteerd plint.
+
+
+
+
+KERK TE BEMMEL (GELD.).
+
+In Bemmel, een dorp nabij Ressen, ligt onder aan den rivierdijk,
+grootendeels achter huizen en boomen verscholen, een geheel gewit
+kerkgebouw, eveneens met een eenvoudigen Romaanschen tufsteentoren
+uit het begin der 13e eeuw. Deze toren vertoont zeer veel overeenkomst
+met dien van het naburige Ressen. Ook hier zijn rondboogjes toegepast;
+alleen het bovengedeelte is iets afwijkend, doordat van iedere zijde
+twee gekoppelde galmgaten zijn aangebracht. Ook zijn hierin de zuiltjes
+nog aanwezig, die te Ressen ontbreken.
+
+
+
+
+KERK TE KERKDRIEL (GELD.).
+
+Hoewel niet zoo oud als de kerk te Kerkwijk, kan de kerk te Kerkdriel,
+eveneens in de Bommelerwaard, mede tot de oudste kerkgebouwen gerekend
+worden, tenminste wat den toren betreft, die uit omstreeks 1300
+dagteekent. De kerk zelf is uit de 15e eeuw. Deze toren, geheel van
+baksteen opgetrokken, is met blindbogen versierd en wordt door een
+hooge spits bekroond. Aan de zuidzijde van den toren is een vierkante
+traptoren uitgebouwd. Het ruime schip is met de zijbeuken onder
+één dak gebracht. De zijbeuken zijn langs den toren doorgetrokken
+en schuin afgesloten. Ze zijn opgetrokken van baksteen met ruime
+toepassing van natuursteen, welk materiaal ook aan de tranceptgevels
+is verwerkt, doch overigens spaarzaam werd aangewend. De ligging
+van het gebouw, te midden van hooge boomen en dichte struiken, is
+ook zeer mooi, doch het buiten dienst gestelde dwarsschip en koor,
+waarin gewelfschilderingen zijn ontdekt, is zeer verwaarloosd.
+
+
+
+
+KERK TE BRAKEL (GELD.).
+
+Een zeer mooi voorbeeld van een drieschepige dorpskerk is de kerk te
+Brakel, een type ongeveer als te Kerkdriel, doch zonder kruisbeuk. Ook
+hier worden middenschip en zijbeuken door één hoog dak overhuifd,
+dat vrij laag bij den grond begint, waardoor het gebouw zoo goed
+harmonieert met de lage dorpshuisjes. De rondboogvensters in de
+zijbeuken, waarvan nog gedeelten van tufsteen zijn, werden later
+ingebroken ter vervanging van oorspronkelijk kleinere ramen. Het koor,
+ter breedte en hoogte van het middenschip, heeft spitsboogvensters en
+is half tienhoekig afgesloten. Ook zeer fraai is de toren, die in drie
+verdiepingen is verdeeld, welke naar boven lager en smaller worden;
+aan de noordzijde is een veelhoekig traptorentje uitgebouwd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE BRAKEL (GELD.).
+
+Doen de nieuwe vensters in de zijbeuken van de kerk te Brakel reeds een
+verbouwing vermoeden, ook het interieur der kerk duidt op een wijziging
+van den oorspronkelijken toestand. Vooral het plafond met de zware
+trekbalken met karbeels, schijnt te zijn veranderd. Niettemin maakt
+deze ruimte, met haar aardige doorkijkjes en van gebrandschilderde
+glazen voorziene koor, waarin de preekstoel is geplaatst, nog een
+gunstigen, vriendelijken indruk.
+
+
+
+
+KERK TE HEDEL. (GELD.)
+
+Het lage kerkgebouw der Hervormde gemeente te Hedel, aan den rand
+van het dorp gelegen, heeft een zelden voorkomend kerkplan, dat
+toch voor den Hervormden eeredienst zeer geschikt lijkt, omdat alle
+kerkbezoekers onbelemmerd den predikant kunnen zien. Het gebouw, dat
+den vorm heeft van een T, schijnt te zijn gebouwd op de grondslagen
+van een groote, 15e eeuwsche kruiskerk, waarvan echter slechts een
+gedeelte werd benut. Op het dak verheft zich boven den zuidelijken
+ingang een slank torentje, dat aanvankelijk op het kruis stond,
+doch in het begin der 19e eeuw werd afgebroken en verplaatst.
+
+
+
+
+KERK TE BRUCHEM. (GELD.)
+
+Een duidelijk bewijs, dat verschillende stijlvormen zich goed kunnen
+samenpassen, en het geen vereischte is, dat toevoegingen moeten worden
+uitgevoerd in de stijl van het gebouw, levert het kerkje te Bruchem,
+eveneens in de Bommelerwaard, waarin verschillende stijlelementen
+zijn vereenigd. Het oorspronkelijk 15e eeuwsche kerkgebouw werd
+in de 17e eeuw verbouwd. In de 18e eeuw werd er een portaal aan
+toegevoegd. Later werd het gebouw geheel gepleisterd en gewit, wat
+wel niet kan worden geprezen, doch wat toch wel aardig doet tegen
+den achtergrond van groen.
+
+
+
+
+KERK TE GELDERMALSEN. (GELD.)
+
+Van de dorpskerken in de Tielerwaard is het kerkgebouw te Geldermalsen
+wel het belangrijkste. Gelegen aan den hoofdweg op een naar de Linge
+afhellend terrein, maakt het gebouw, vooral van de noordzijde, een
+gunstigen indruk door zijn krachtige massawerking. Het hooge pannendak
+van het schip, dat doorgetrokken is over de zijbeuk, waarmede de
+kerk aan deze zijde is vergroot, de zware toren met lage spits,
+en het rijzige koor met kleinen uitbouw, zij vormen samen een mooi
+geheel. In onderdeelen is het gebouw echter teleurstellend. Behalve
+de zuidgevel van het schip en een gedeelte van het koor, dat in mooi
+rooden baksteen prijkt, is alles grauw gepleisterd, gedeeltelijk vlak,
+gedeeltelijk ruw behandeld.
+
+
+
+
+KERK TE PERSINGEN. (GELD.)
+
+Ten Oosten van Nijmegen, links van den straatweg naar Beek, ligt het
+gehucht Persingen, eertijds een welvarend dorp, doch thans slechts
+bestaande uit een paar boerenhuizen en een kleine kerk. Doch dit oude
+kerkje, reeds lang aan den dienst onttrokken, is van groote kunstwaarde
+en moet tot de mooiste dorpskerkjes in ons land worden gerekend. Het
+is geheel in baksteen uitgevoerd, die echter overblijfselen van
+een latere overpleistering doet zien, zelfs de afdekkingen van de
+zware steunberen, die het gebouwtje omgeven, zijn gemetseld. Ook het
+inwendige verraadt de bekwame hand van den metselaar; het is overwelfd
+met Gothische kruisgewelven, die laag bij den grond beginnen.
+
+
+
+
+KERK TE PERSINGEN. (GELD.)
+
+Het fijn gevoel van den bouwmeester dezer bescheiden dorpskerk
+komt vooral tot uiting aan den toren, die wat rijker is behandeld
+dan het schip en het koor. Deze toren, zeer goed van verhouding,
+is met nissen en tandlijstjes versierd. De slanke galmgaten in het
+bovengedeelte zijn echter dicht gemetseld, toen het gebouw zijn
+bestemming had verloren. Ook de vensters van het schip en koor
+zijn grootendeels dichtgemetseld of met houten ramen gedicht. In
+den laatsten tijd heeft het gebouw eenige herstellingen ondergaan,
+die evenwel tot het beslist noodige zijn beperkt, zoodat het karakter
+van het gebouw niet is aangetast en ook geen afbreuk werd gedaan aan
+het schilderachtig cachet.
+
+
+
+
+KERK TE WESTERVOORT. (GELD.)
+
+Als zoovele oude kerken dagteekent het dorpskerkje te Westervoort bij
+Arnhem, uit verschillende perioden. Blijkens het gebruik van tufsteen
+voor het schip, mag dit tot het oudste gedeelte van den bouw gerekend
+worden. Verder is het kerkgebouw in baksteen uitgevoerd, zoo ook de
+zware toren, waaraan vroeg-Gothische vormen zichtbaar zijn. Deze is
+blijkbaar verhoogd, waarschijnlijk in verband met een verbouwing van
+het schip. Aan de zuidzijde van den toren is een halfrond traptorentje
+uitgebouwd, dat tot halverhoogte reikt. Het half achthoekige koor,
+ook bij dezen bouw van jonger datum, had slanke spitsboogvensters,
+die gedeeltelijk zijn dicht gemetseld, gedeeltelijk door houten
+ramen vervangen.
+
+
+
+
+KERK TE BARNEVELD. (GELD.)
+
+De middeleeuwsche kerken zijn dikwijls zoodanig ingebouwd, dat
+zij slechts gedeeltelijk zijn te overzien. Daarop waren zij echter
+berekend, zooals blijkt bij vele Gothische stadskerken, die soms,
+door nauwe straatjes zijn omgeven. Zij zijn dan als 't ware tot één
+geheel gegroeid met de omringende huizen, waarvan zij niet, dan ten
+koste hunner schoonheid zijn te ontdoen, zooals de vrijlegging van
+den Keulschen dom heeft bewezen. Zoo wordt ook de kerk te Barneveld,
+een dorp dat veel van een stadje heeft, vooral aan de zuidzijde
+nauw ingesloten. Dit gebouw, zoo bekend door den stouten daad van
+Jan van Schaffelaar, was oorspronkelijk een kruiskerk, wat sommige
+scheef geplaatste steunberen nog verraden. Door toevoeging van twee
+zijschepen, die even hoog zijn als het middenschip, werd de kerkruimte
+aanmerkelijk vergroot en ontstond een soort halle-kerk, die in ons
+land vrij zeldzaam is.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE DENEKAMP. (O.)
+
+Voor den kerkbouw in Achter-Overijssel werd weleer veel gebruik
+gemaakt van Bentheimersteen, die daar betrekkelijk gemakkelijk te
+verkrijgen was. Zoo ook voor de kerk te Denekamp, die bestaat uit
+een schip met een zwaren toren, van natuursteen opgetrokken, en een
+nieuw gedeelte van baksteen met toepassing van zandsteen aan den ouden
+bouw ontnomen, dat in dezen tijd werd uitgevoerd. De zeer massieve,
+blauw-grijs verweerde toren, met een driehoekig, uitgebouwden traptoren
+aan de zuidzijde, is drie verdiepingen hoog, waarvan de eerste met
+een zware hollijst is afgesloten en de bovenste voorzien is van
+spitsboogvormige galmgaten. In den toren, zoowel als in het schip,
+zijn Gothische kruisgewelven. In verband met de vergrooting van de
+kerk is het oude schip eenigszins gewijzigd en gerestaureerd.
+
+
+
+
+KERK TE WEERSELO. (O.)
+
+Het kleine Protestantsche kerkje te Weerselo munt vooral uit door
+zijn aardige ligging. Met een groote, wit gepleisterde pastorie en
+een omgeving van hooge zware boomen vormt het een zeer schilderachtig
+geheel. Het kerkje, dat weleer tot een Stift behoorde, is hoogst
+eenvoudig en bestaat slechts uit een schip van vier traveeën, met een
+open torentje bekroond. De muren zijn grootendeels van natuursteen
+opgetrokken, wat op een hoogen ouderdom wijst. Het gebouwtje blijkt
+in den loop der tijden veel verandering te hebben ondergaan. Twee
+gevels zijn onder een pleisterlaag bedekt, waarop ten overvloede,
+zeer smakeloos, spitsboogramen zijn geschilderd. In één dezer gevels
+is een eenvoudig Renaissancepoortje met opschrift, waarboven een
+wapenschild. Het best bewaard gebleven is de zuidgevel, waarin
+spitsboogramen van verschillende hoogte, die vermoedelijk kleinere
+ramen vervangen. Aan deze zijde ligt ook een klein kerkhof, door een
+heg omgeven.
+
+
+
+
+KERKTOREN TE LOSSER (O.).
+
+Eveneens in Achter-Overijssel ligt, nabij de Duitsche grens, het dorp
+Losser, dat weleer een oude kerk bezat, waarvan enkel de toren nog
+bestaat. Deze toren wijkt echter, zoowel in samenstelling als in vorm,
+sterk af van de andere oude dorpstorens in deze streken. Hij is geheel
+van baksteen met bescheiden toepassing van natuursteen en vertoont
+een vorm, die in Groningen en Friesland herhaaldelijk voorkomt, maar
+hier tot de uitzonderingen behoort. Behalve in het Noorden worden in
+ons land dergelijke torens met een zadeldakvormige afdekking bijna
+niet aangetroffen.
+
+
+
+
+KERK TE OLST. (O.)
+
+Een dorpskerk van zeer groote architectonische waarde is het
+kleine kerkje te Olst, dat zich door een zeer gunstige massawerking
+onderscheidt. Zelden ziet men een gebouw, waarvan de inwendige ruimte
+zoo duidelijk en logisch naar buiten is vertolkt. Vertrouwelijk rust
+het lage koor tegen den sluitgevel van het hooge schip, waarvoor
+zich een eenvoudig geteekende toren verheft, wiens slanke spits hoog
+in de lucht steekt. Alle overbodige toevoegingen zijn vermeden en
+alle vormen volkomen natuurlijk uit hun bestemming gegroeid. Zeer
+fraai is ook het rustige silhouet, dat een steeds klimmende lijn
+doet zien, die in den toren zijn grootste hoogte bereikt. Jammer,
+dat het inwendige geleden heeft door wijziging van het koor, waarin
+het orgel werd geplaatst. Het schip verkeert echter nog in goeden
+staat; het is overdekt met gewelven, waarvan twee als kruisgewelven
+en een als netgewelf is behandeld. Het ondergedeelte van den toren,
+dat blijkbaar tot een ander gebouw heeft behoord, doet Romaansche
+vormen zien en is in tufsteen uitgevoerd.
+
+
+
+
+KERK TE HAVELTE (DR.).
+
+De hooge toren van de eenschepige kerk te Havelte vertoont een weinig
+voorkomend karakter. Zulke hooge torens komen in dit gedeelte van ons
+land niet veel voor. Ook de vorm wijkt van het gewone type af, hoewel
+de verschillende elementen, waaruit de bouw bestaat, als de zich naar
+boven versmallende verdiepingen, de aangebouwde traptoren en de korte
+spits, dezelfde zijn als bij vele andere oude kerktorens. Deze toren
+dagteekent volgens een inschrift uit het begin der 15e eeuw. Hij
+werd echter bij een storm in 1660 zwaar beschadigd, doch spoedig
+daarop weer hersteld. Bij die gelegenheid werd waarschijnlijk ook
+het traptorentje gemaakt, dat naar de luiklok voert. De kerk zelf
+is ouder en uit het begin der 14e eeuw, doch is in 1598 aanzienlijk
+verbouwd. Het schip is overwelfd en eindigt in een halfachthoekig
+koor van gelijke hoogte en breedte.
+
+
+
+
+KERK TE VLEDDER. (DR.).
+
+Behalve den toren heeft de kerk te Vledder veel overeenkomst met
+die te Havelte, alleen is de eerste wat kleiner en is het koor iets
+smaller dan het schip, doch overigens zijn de beide gebouwen vrijwel
+gelijk. De toren vertoont echter een andere ontwikkeling en heeft
+den Groningschen en Frieschen torenvorm; ook ontbreken hier de slanke
+nissen en openingen en worden de vlakke muren slechts door twee-hoog,
+kleine galmgaten doorbroken. De kerk ligt op een verhoogd grasveld,
+omgeven door denneboomen, midden in het kleine dorp, dat uit slechts
+weinige, onregelmatig verspreide huizen bestaat.
+
+
+
+
+KERK TE ANLOO (DR.).
+
+Een mooien toren heeft ook de kerk te Anloo, die door zijn aardige
+gevelbekroning en klein spitsje een karakteristiek type van
+zadeldaktorens vertegenwoordigt. Hij is van frisch rooden baksteen
+opgetrokken en op Romaansche wijze eenvoudig versierd met rondbogen
+en kleine galmgaten. De tamelijk lage en overwelfde kerk doet twee
+bouwperioden kennen. Het oudste gedeelte, het schip, is grootendeels
+van tufsteen en vertoont resten van lisenen en blindbogen. De later
+ingebroken ramen zijn met baksteen aangemetseld. Het veelhoekig koor
+is in groot formaat baksteen uitgevoerd. Het kerkgebouw ligt op een
+uitgestrekt grasveld, dat ten deele door een vervallen baksteenmuurtje,
+op veldheien gefundeerd, is omsloten.
+
+
+
+
+KERK TE KREWERD. (GR.).
+
+De Groningsche en Friesche dorpskerken werden bij voorkeur gebouwd
+op een hooge wierde, zoodat zij veilig waren voor overstroomingen,
+waardoor deze lage landen zoo vaak werden geteisterd, toen zij nog
+niet omdijkt waren. Aan den voet dezer wierde strekt zich het dorp
+uit, zoodoende met het kerkgebouw een mooi totaalbeeld vormende. Deze
+dorpen zijn dikwijls zeer afgezonderd gelegen. Zoo ook Krewerd, een
+zeer oud dorpje ten Noorden van Appingedam, wiens kerk uit het laatst
+der 13e eeuw dagteekent. Het kerkgebouw zelf verkeert nog in vrij
+goeden toestand en doet een zeer mooie baksteen architectuur zien,
+doch de toren heeft veel geleden, mede, doordat het pannen zadeldak
+door een lage spits met zink bekleed, is vervangen.
+
+
+
+
+KOOR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).
+
+Uit het laatst der 12e eeuw is het kleine eenschepige dorpskerkje te
+Oldenzijl, dat geheel in groot formaat rooden baksteen is uitgevoerd,
+en wiens zware muren op sommige plaatsen wel 1.- meter dik zijn. Het
+omringende kerkhof is geleidelijk opgehoogd, zoodat ook het plint
+van het halfronde koor aan het gezicht is onttrokken, waardoor
+afbreuk wordt gedaan aan de goede verhoudingen, die bovendien nog
+zijn verstoord door een verhooging van het bovengedeelte. Niettemin
+is deze koornis nog zeer belangwekkend en een fraai voorbeeld van
+decoratieven baksteenbouw. De drie kwart kolonnetjes, waarop rondbogen
+ontspringen, zijn voorzien van kapiteelen en basementen met bladvormen
+versierd, doch, evenals de draagsteentjes onder de kleine rondboogjes,
+grootendeels verweerd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).
+
+Het schip van het Oldenzijlsche kerkje, in vijf traveeën verdeeld,
+was eertijds geheel overwelfd, waarvan echter, behalve enkele aanzetten
+van gordelbogen en ribben, slechts één gewelfveld is overgebleven; de
+ruimte wordt thans grootendeels gedekt door een houten balkzoldering,
+die ultramarijn-blauw is geschilderd. Het koor heeft ook zijn
+koepelvormige overwelving behouden; de muren hiervan zijn met rondbogen
+op gekoppelde zuiltjes geleed. Ondanks het interieur zoo gehavend is,
+maakt het toch nog een gunstigen indruk, waartoe ook wordt bijgedragen
+door de fraaie preekstoel uit 1768 en eenige eikenhouten banken met
+decoratief snijwerk, waarin wapenschilden zijn opgenomen.
+
+
+
+
+KERK TE HUSINGHE. (GR.).
+
+Het kerkje te Husinghe bezit ook een mooien, halfronden kooraanleg. Dit
+gebouwtje, waarbij een zware toren, is overwelfd, waartoe het plan
+in vier velden is verdeeld; eveneens is het koor overwelfd. Dit koor
+is van de buitenzijde versterkt door rechte, weinig voorspringende
+steunberen. Hiertusschen zijn rijzige rondboogvensters, die met een
+kraal zijn omzoomd, geplaatst. Boven elk raam zijn twee cirkelvormige
+nisjes. Een rondboogfriesje, zooals ook onder de ramen voorkomt,
+sluit het gevelveld af. Waarschijnlijk waren hierboven eertijds nog
+uitmetselingen van profielsteen, die de steunberen onderling verbonden,
+doch nu door een houten goot zijn vervangen.
+
+
+
+
+KERK TE LEERMENS. (GR.)
+
+De op een zeer hooge wierde gelegen kruiskerk te Leermens draagt de
+sporen, dat er door meerdere generaties aan gewerkt is, doch bezit
+niettemin zeer fraaie gevelpartijen. Deze zijn zeer decoratief ter
+volle hoogte geleed met slanke kolonnetjes, met rondbogen verbonden,
+waartusschen nissen met vlechtwerk, afgewisseld door vensters, zijn
+aangebracht. Ook de topgevel is op deze wijze bewerkt, zoodat deze
+partij van zeer levendige werking is. De baksteenvlechtingen dezer
+kerkjes vertoonen groote afwisseling en bewijzen, evenals de geheele
+compositie, een groote vaardigheid in de baksteenkunst.
+
+
+
+
+KERK TE STEDUM. (GR.)
+
+Een der grootste en indrukwekkendste kerken in Groningerland is de
+kerk van Stedum, die een volledig ontwikkelde kruiskerk te zien geeft
+met veelhoekig koor en zwaren toren. Behalve het koor, dat uit de
+15e eeuw is, dagteekent het kerkgebouw uit de laatste helft der 13e
+eeuw. Het is gebouwd onder leiding van de Abdij te Adouard, die vele
+uitstekend gevormde bouw- en werkmeesters leverde, en daardoor van
+zulk een grooten invloed was op de ontwikkeling der middeleeuwsche
+kunst in deze gewesten. Ook dit monument levert weer een bewijs van de
+groote bekwaamheid dier bouwmeesters. De gevels zijn rijk behandeld
+met rond- en spitsboognissen en vensters, afgewisseld door zware
+steunberen, die den bouw zoo'n groote kracht bijzetten. De zware
+toren, ter zelfder breedte als het schip, bevat een tweeden toren,
+die als klokkestoel dienst doet.
+
+
+
+
+KERK TE STEDUM. (GR.)
+
+Aan de noordzijde van de kerk te Stedum, in den hoek van dwarsschip
+en koor, is een groote, twee verdiepingen hooge uitbouw, die evenmin
+als het koor tot den ontstaanstijd van de kerk behoort. Deze uitbouw
+heeft zware steunberen, die echter een anderen vorm vertoonen als die
+van het dwarsschip, welke bij de restauratie zijn veranderd. Ook het
+inwendige van de kerk is met zorg behandeld. De muren zijn geleed met
+kolonnetjes met rondbogen; bundelpijlers dragen de spitsboogvormige
+kruisgewelven, waarop 15e eeuws schilderwerk is te zien. Tegen een
+leelijke glaspui, die het koor afsluit, staat te midden van goed
+gevormde banken een mooie preekstoel met rijk snijwerk. In het koor
+bevindt zich de mooie, marmeren tombe van Jonker Adriaan Clant van
+Stedum, door R. Verhulst vervaardigd en in 1672 opgericht.
+
+
+
+
+KERK TE LOPPERSUM (GR.).
+
+Een nog grootere ontwikkeling dan de kerk te Stedum verkreeg het
+15e eeuwsche kerkgebouw te Loppersum, dat een dubbel dwarsschip
+heeft. Bovendien is het gebouw aan de noordzijde nog door uitbouwen
+verruimd, waardoor echter afbreuk wordt gedaan aan het rustig aspect
+van het geheel. Ook behoort het niet meer geheel tot den zuiveren
+baksteenbouw, zooals de meeste kerkgebouwen dezer streken, doch doet
+een matig gebruik van natuursteen zien. Toch is dit gebouw van groote
+waarde en maakt het, vooral aan de zuidzijde, waar zware steunberen uit
+later tijd tegen de dwarsbeuken zijn aangebouwd, een goeden indruk. In
+dezen gevel is een Gothisch poortje, geheel van natuursteen, doch dik
+onder de verf. Uit een gedenksteen in den toren blijkt, dat deze in
+het begin der 17e eeuw is hersteld.
+
+
+
+
+KERK TE ZUIDBROEK (GR.).
+
+De fraaie kruiskerk te Zuidbroek, waarbij op eenigen afstand een
+zware toren staat, is zeer rijzig van aanzien door de vrij sterk
+sprekende verticale lijnen. De toren, geheel gepleisterd, is van
+weinig architectonische waarde, doch het kerkgebouw destemeer. De
+hooge gevels zijn naar 13e eeuwsche trant, met pilasters, kolonnetjes
+en boogjes versierd. De onderbouw bestaat uit een arcatuur van drie
+kwart kolonnetjes op een hoog plint, met spitsboogjes verbonden en
+cirkelvormige nisjes omvattende. In het bovengedeelte zijn zeer
+slanke vensters, waarnaast nissen met afwisselend vlechtwerk,
+aangebracht. Onder het overstekend pannendak zonder goot, is een
+boogfriesje, dat zich ook langs de klimmende lijnen van den topgevel
+voortzet. Het interieur is hoog en statig en ondanks de weinige
+en smalle vensters overvloedig verlicht. De ruimte wordt overdekt
+door koepelgewelven met schijnribben, die in een sierroset tezamen
+komen. Een barok-preekstoel uit 1736 en eenige blank-eikenhouten
+banken uit 1709 dragen tot verfraaiing bij.
+
+
+
+
+KERK TE TEN BOER (GR.).
+
+De koorgevel van de kerk te Ten Boer onderscheidt zich, evenals die
+van de kerk te Zuidbroek, door een rijke ontwikkeling, doch overigens
+verkeert het gebouw, vooral inwendig, in een gehavenden toestand. De
+zijgevels zijn aanmerkelijk gewijzigd, mede door het inbreken van
+groote spitsboogramen, doch bezitten nog mooie gedeelten en goede
+details als rondbogen en enkele verweerde terracotta-kapiteeltjes. De
+koorgevel is echter vrijwel ongeschonden bewaard gebleven; hij vertoont
+ongeveer hetzelfde karakter als die van de kerk te Zuidbroek, echter
+is de onderbouw wat eenvoudiger, doch de bovenbouw des te rijker:
+de dubbele boogjes, ieder rustende op kolonnetjes en het fraaie
+vlechtwerk, verleenen deze partij een groote levendigheid en rijkdom.
+
+
+
+
+POORTJE VAN DE KERK TE MIDDELSTUM (GR.).
+
+In het welvarende dorp Middelstum ligt een groote volledige kruiskerk
+uit het midden der 15e eeuw, waarvan de onderbouw gedeeltelijk
+is uitgevoerd van tufsteen, ongeveer van het zelfde formaat als de
+groote baksteenen, die voor den opbouw werden gebruikt. Een dergelijke
+gelijktijdige toepassing van deze twee materialen komt in deze streken
+meermalen voor, vooral bij torens, waaruit blijkt, dat hier niet de
+elders geldende regel op gaat, dat tufsteenkerken van ouder datum
+zijn dan baksteenkerken. Ook in het mooie laat-Gothische poortje
+zijn tufsteenen verwerkt, die bij wijze van banden den baksteen
+afwisselen. Een gelijkvormig poortje bevindt zich eveneens aan den
+tegenoverliggenden gevel, doch is onder een dikke pleisterlaag bedekt
+en smakeloos bont gekleurd.
+
+
+
+
+LINKS: TOREN VAN DE KERK TE HUIZUM. (FR.)
+RECHTS: TOREN VAN DE KERK TE NOORDLAREN. (GR.)
+
+In hoofdvorm zijn de oude Groningsche en Friesche torens vrijwel
+gelijk; behoudens enkele uitzonderingen worden zij door een zadeldak
+gedekt. Doch in onderdeelen vertoonen zij groote verscheidenheid. Soms
+zijn zij geheel vlak, doch ook niet zelden met nissen, pilasters,
+rondboogjes of rondboogfriesjes geleed. Op het dak verheft zich
+gewoonlijk een windvaan, die bij de kerk te Noordlaren tot een sierlijk
+smeedwerk is ontwikkeld. Bij uitzondering is hier geen haan-, doch
+een paardmotief als windwijzer toegepast. Het torentje van de kerk te
+Huizum is iets fijner van teekening; gelukkig is het gespaard gebleven
+voor de smakelooze bepleistering, waarmede niet in vorige eeuwen,
+doch eerst voor weinige jaren, dit kerkje is bedekt.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE HOUTUMHUIZEN. (FR.)
+
+De oudste vorm van overwelving der Groningsche en Friesche
+dorpskerken was, nà het tongewelf, het koepelgewelf, door zware
+gordelbogen gescheiden. Een mooi voorbeeld hiervan levert het vrij
+goed bewaard gebleven kerkje te Houtumhuizen, in het noorden van
+Friesland. Merkwaardiger wijze zijn de steunpunten der gewelven hier
+binnen de ruimte gebracht, zoodat de muren grootendeels ontlast werden
+van den druk van het gewelf. De zware, spitsboogvormige gordelbogen,
+eertijds in zichtbaren baksteen, doch nu evenals het geheele
+interieur gewit, beginnen laag bij den grond, zoodat de ruimte min
+of meer gedrukt voorkomt, wat echter aan den gunstigen totaal indruk
+geen afbreuk doet. Tusschen deze gordelbogen zijn de koepelgewelven
+geslagen. Het koor is van zijn oorspronkelijke overwelving beroofd
+en is thans met een houten zoldering afgedekt.
+
+
+
+
+LINKS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE WEIDUM. (FR.)
+RECHTS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)
+
+Om de groote moeilijkheden te ontgaan, die aan een pannenbedekking op
+een rond koor verbonden zijn, werd het bovengedeelte van de koornis
+dikwijls den vorm van een veelhoek gegeven, zoodat een pyrimidaal dak
+ontstond, 't welk zonder bezwaar met pannen kan worden gedekt. Door
+deze samenvoeging van cirkel en veelhoek, ontstonden overkragingen,
+die bij het koor van de kerken te Weidum en Jorwerd aardig zijn
+opgelost. Bij het eerste door een geleidelijke overkraging, bij het
+tweede door een zandsteenen dekplaat, waaronder een gebeeldhouwd
+draagsteentje.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)
+
+Een der fraaiste torens in de Noordelijke provincie is die van de
+kerk te Jorwerd, welke zich hoog verheft boven de boomen, die het oude
+gebouw omgeven, zoodoende reeds van verre het dorp aanduidende. Deze
+toren, eenvoudig van hoofdlijnen en met den gewonen zadeldakvorm
+afgedekt, is tendeele uitgevoerd van tufsteen, tendeele van gelen
+en rooden baksteen. Hij is rijk bewerkt met boogfriesjes en nissen,
+die gevuld zijn met vlechtingen van frisch rooden en gelen steen. In
+de gekoppelde rondboog galmgaten staan krachtige zuiltjes van rooden
+zandsteen. Een klein, typisch poortje geeft toegang tot de torenruimte.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE SURHUIZUM (FR.).
+
+Niet alle Groningsche en Friesche torens zijn met een zadeldak gedekt;
+er zijn er ook, die door een spits worden bekroond die soms geheel
+in baksteen is uitgevoerd, zooals die van den vrijstaanden toren
+te Surhuizum. Het kerkgebouw zelf, slechts door een gang met den
+toren verbonden, werd volgens een opschrift in 1617 herbouwd en is
+van minder beteekenis. De toren is echter een waardevol monument,
+mede, omdat dergelijke torens in ons land vrij zeldzaam zijn. Hij
+maakt een zeer krachtigen, stabielen indruk door de zware dubbele
+steunberen op de hoeken, die naar boven sterk in voorsprong afnemen
+en zich daarom zoo goed bij de lijnen van de spits aansluiten. Deze
+spits, achthoekig in doorsnede, ontwikkelt zich uit vier topgevels,
+waarvan nog twee met nissen zijn versierd. Zij werd in 1877 vernieuwd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE AUGUSTINUSGA (FR.).
+
+Even ten noorden van Surhuizum ligt het dorp Augustinusga, dat een
+kerkgebouw bezit met een zeer fraai overwelfd interieur, zeer goed van
+verhouding en mooi van lijnen. Het kerkplan bestaat uit vijf velden,
+die door kruisgewelven worden overdekt. De gordelbogen en ribben dezer
+gewelven zijn spitsboogvormig en eenvoudig geprofileerd. Zij rusten op
+laag geplaatste eenvoudige kraagsteenen en zijn in eertijds zichtbaren
+baksteen uitgevoerd. In deze kerkruimte staat een rijk versierde
+preekstoel, mooie banken en hangen drie zeer fraaie koperen kronen van
+het gewelf af. Bovendien zijn op de banken kleine koperen kandelaars
+geplaatst, die echter evenmin als de kronen worden gebruikt, omdat de
+kaarsverlichting voor petroleumverlichting heeft moeten plaats maken.
+
+
+
+
+POORTJES VAN DE KERK TE FINKUM (FR.).
+
+Terzijde van den grooten rijweg, die van Leeuwarden noordwaarts
+voert naar de plaatsen aan de zeekust, ligt zeer eenzaam het kleine
+dorpje Finkum, wiens vervallen kerkgebouwtje twee mooie poortjes
+bezit. Een dezer is dichtgemetseld en heeft daardoor, alsmede door de
+ophooging van het omringende kerkhof, wel iets in aanzien verloren. De
+segmentvormige ingang en de drie bovenlichtjes, zijn met een schuinen
+kant bewerkt en worden omgeven door een rechthoekige omlijsting met
+een groot holprofiel. Het spitsboogvormig omzoomde poortje aan den
+tegenoverleggenden noordgevel, dat nog dienst doet, is iets rijker
+behandeld. De deuropening wordt door een dubbel hol omgeven, terwijl
+het bovennisje een nog fijnere geleding heeft. Door deze profileering,
+uit de hand gemaakt, en daardoor van levendige werking, heeft dit
+poortje groote fijnheid verkregen.
+
+
+
+
+GEVELFRAGMENT VAN DE KERK TE WEIDUM (FR.).
+
+Fraaier en sierlijker nog dan de poortjes van de kerk te Finkum, is
+dat van de kerk te Weidum. Hoewel eenigszins willekeurig tusschen de
+Romaansche rondboognissen geplaatst, is dat Gothische poortje toch een
+waardevol architectonisch onderdeel. Zeer sierlijk wordt de deuringang
+met hol- en kraalprofielen omgeven, waarvan de buitenste tot een
+spitsboog zijn verhoogd, een bovenveld omvattende, dat met een klein
+nisje en klaverbladvormige vulling, van decoratieve werking is. Ook
+dit gevelfragment, uit Romaansche en Gothische motieven opgebouwd,
+doet zien, welk een groote technische en artistieke vaardigheid
+in den baksteenbouw de middeleeuwsche bouwmeesters dezer gewesten
+hebben bereikt.
+
+
+
+
+
+
+
+INHOUDSOPGAVE VAN DE AFBEELDINGEN
+
+ALPHABETISCH GERANGSCHIKT VOLGENS DE PLAATSNAMEN
+
+
+Kerk                                te Abbenbroek            bladz. 43
+Koorgevel van de kerk               te Abbenbroek                   45
+Kerk                                te Anloo                       123
+Kerk                                te Asselt                       11
+Interieur van de kerk               te Augustinusga                157
+Kerk                                te Barneveld                   109
+Kerk                                te Bemmel                       89
+Kerk                                te Bergen                       65
+Kerk                                te Berlicum                     23
+Kerk                                te Blauwkapel                   81
+Kerk                                te Brakel                       93
+Interieur van de kerk               te Brakel                       95
+Kerk                                te Bruchem                      99
+Toren van de kerk                   te Denekamp                    111
+Kerk                                te Egmond op den Hoef           63
+Poortjes van de kerk                te Finkum                      159
+Kapel                               te Gageldonk                    29
+Kerk                                te Geervliet                    47
+Kerk                                te Geldermalsen                101
+Kerk                                te Giessen-Nieuwkerk            51
+Kerk                                te Giessen-Oudekerk             49
+Kerk                                te Halsteren                    19
+Kerk                                te Halsteren                    21
+Kerk                                te Havelte                     119
+Kerk                                te Hedel                        97
+Kerk                                te Heenvliet                    55
+Toren van de kerk                   te 's Heer-Arendskerke          35
+Kapel                               te Heusdenhout                  25
+Kerk                                te Hoensbroek                    7
+Toren van de kerk                   te Houten                       77
+Interieur van de kerk               te Houtumhuizen                149
+Toren van de kerk                   te Huizum                      147
+Kerk                                te Husinghe                    131
+Toren van de kerk                   te Jorwerd                     153
+Detail van het koor van de kerk     te Jorwerd                     151
+Kerk                                te Kerkdriel                    91
+Kerk                                te Kerkwijk                     83
+Kerk                                te Kloetinge                    31
+Kerk                                te Krewerd                     125
+Kerk                                te Leermens                    133
+Kerk                                te Lemiers                       3
+Toren van de kerk                   te Loenen                       73
+Kerk                                te Loppersum                   139
+Kerktoren                           te Losser                      115
+Kerk                                te Margraten                     5
+Toren van de kerk                   te St. Michielsgestel           15
+Poortje van de kerk                 te Middelstum                  145
+Kerk                                te Nederhorst-den-Berg          61
+Toren van de kerk                   te Nieuwerkerk                  53
+Toren van de kerk                   te Noordlaren                  147
+Kapel                               te Nuenen-Tongelre              27
+Koor van de kerk                    te Oldenzijl                   127
+Interieur van de kerk               te Oldenzijl                   129
+Kerk                                te Olst                        117
+Kerk                                te Oosthuizen                   67
+Kerk                                te Oud-Gastel                   17
+Kerk                                te Oudshoorn                    59
+Kerk                                te Persingen                   103
+Kerk                                te Persingen                   105
+Kerk                                te Poortugaal                   37
+Kerk                                te Poortugaal                   39
+Kerk                                te Ressen                       87
+Kerk                                te Rheden                       85
+Toren van de kerk                   te Schijndel                    13
+Kerk                                te Soest                        75
+Kerk                                te Spijkenisse                  41
+Kerk                                te Stedum                      135
+Kerk                                te Stedum                      137
+Toren van de kerk                   te Surhuizum                   155
+Kerk                                te Ten Boer                    143
+Kerk                                te Vledder                     121
+Kerk                                te Vreeland                     79
+Kerk                                te Waarde                       33
+Kerk                                te Weerselo                    113
+Detail van het koor van de kerk     te Weidum                      151
+Gevelfragment van de kerk           te Weidum                      161
+Kerk                                te Westbroek                    69
+Interieur van de kapel in de kerk   te Westbroek                    71
+Kerk                                te Westervoort                 107
+Kerk                                te Woubrugge                    57
+Kerk                                te Wijnantsrade                  9
+Kerk                                te Zuidbroek                   141
+
+
+
+
+
+
+
+AANTEEKENING
+
+
+[1] Oud Groningerland door C. H. Peters.
+
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Onze oude dorpskerken, by 
+Herm. Van der Kloot Meijburg
+
+*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44814 ***
diff --git a/44814-h/44814-h.htm b/44814-h/44814-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..787546b
--- /dev/null
+++ b/44814-h/44814-h.htm
@@ -0,0 +1,3862 @@
+<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN"
+"http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd">
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2014-02-01T17:10:02Z. -->
+<html lang="nl-1900">
+<head>
+<meta name="generator" content=
+"HTML Tidy for Windows (vers 25 March 2009), see www.w3.org">
+<title>Onze oude dorpskerken</title>
+<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8">
+<meta name="generator" content=
+"tei2html.xsl, see http://code.google.com/p/tei2html/">
+<meta name="author" content="Herm. van der Kloot Meijburg">
+<link rel="coverpage" href="images/frontcover.jpg">
+<link rel="schema.DC" href=
+"http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/">
+<meta name="DC.Creator" content="Herm. van der Kloot Meijburg">
+<meta name="DC.Title" content="Onze oude dorpskerken">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900">
+<meta name="DC.Format" content="text/html">
+<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg">
+<meta name="DC:Subject" content="#####">
+<style type="text/css">
+body
+{
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+font-size: 100%;
+line-height: 1.2em;
+margin: 1.58em 16%;
+text-align: left;
+}
+/* Titlepage */
+.titlePage
+{
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0% 7em 0%;
+padding: 5em 10% 6em 10%;
+text-align: center;
+}
+.titlePage .docTitle
+{
+line-height: 3.5em;
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .docTitle .mainTitle
+{
+font-size: 1.8em;
+}
+.titlePage .docTitle .subTitle, .titlePage .docTitle .seriesTitle, .titlePage .docTitle .volumeTitle
+{
+font-size: 1.44em;
+}
+.titlePage .byline
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-size:1.2em;
+line-height:1.72em;
+}
+.titlePage .byline .docAuthor
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .figure
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.titlePage .docImprint
+{
+margin: 4em 0% 0em 0%;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.72em;
+}
+.titlePage .docImprint .docDate
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+/* End Titlepage */
+.transcribernote
+{
+background-color:#DDE;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+font-family:sans-serif;
+font-size:80%;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.advertisment
+{
+background-color:#FFFEE0;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.correctiontable
+{
+width: 75%;
+}
+.width20
+{
+width: 20%;
+}
+.width40
+{
+width: 40%;
+}
+.indextoc
+{
+text-align: center;
+}
+.div0
+{
+padding-top: 5.6em;
+}
+.div1
+{
+padding-top: 4.8em;
+}
+.index
+{
+font-size: 80%;
+}
+.div2
+{
+padding-top: 3.6em;
+}
+.div3, .div4, .div5
+{
+padding-top: 2.4em;
+}
+.footnotes .body,
+.footnotes .div1
+{
+padding: 0;
+}
+.apparatusnote
+{
+text-decoration: none;
+}
+table.alignedtext, table.alignedverse
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.alignedtext td
+{
+vertical-align: top;
+width: 50%;
+}
+table.alignedverse
+{
+vertical-align: top;
+}
+table.alignedtext td.first, table.alignedverse td.first
+{
+border-width: 0 0.2px 0 0;
+border-color: gray;
+border-style: solid;
+padding-right: 10px;
+}
+table.alignedtext td.second, table.alignedverse td.second
+{
+padding-left: 10px;
+}
+table.alignedverse td.first, table.alignedverse td.second
+{
+width: 45%;
+}
+table.alignedverse td.linenumbers
+{
+width: 10%;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .h1, .h2, .h3, .h4
+{
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+h3, .h3
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+}
+h3.label
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h4, .h4
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+}
+.alignleft
+{
+text-align:left;
+}
+.alignright
+{
+text-align:right;
+}
+.alignblock
+{
+text-align:justify;
+}
+p.tb, hr.tb
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+text-align: center;
+}
+p.argument, p.note, p.tocArgument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+text-indent:0;
+}
+p.argument, p.tocArgument
+{
+margin:1.58em 10%;
+}
+p.tocPart
+{
+margin:1.58em 0%;
+font-variant: small-caps;
+}
+p.tocChapter
+{
+margin:1.58em 0%;
+}
+p.tocSection
+{
+margin:0.7em 5%;
+}
+.opener, .address
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+}
+.addrline
+{
+margin-top: 0;
+margin-bottom: 0;
+}
+.dateline
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+text-align: right;
+}
+.salute
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.signed
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.epigraph
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+.epigraph span.bibl
+{
+display: block;
+text-align: right;
+}
+.trailer
+{
+clear: both;
+padding-top: 2.4em;
+padding-bottom: 1.6em;
+}
+.figure
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.floatLeft
+{
+float:left;
+margin:10px 10px 10px 0;
+}
+.floatRight
+{
+float:right;
+margin:10px 0 10px 10px;
+}
+p.figureHead
+{
+font-size:100%;
+text-align:center;
+}
+.figAnnotation
+{
+font-size:80%;
+position:relative;
+margin: 0 auto; /* center this */
+}
+.figTopLeft, .figBottomLeft
+{
+float: left;
+}
+.figTop, .figBottom
+{
+}
+.figTopRight, .figBottomRight
+{
+float: right;
+}
+.hangq
+{
+text-indent: -0.32em;
+}
+.hangqq
+{
+text-indent: -0.40em;
+}
+.hangqqq
+{
+text-indent: -0.71em;
+}
+.figure p
+{
+font-size:80%;
+margin-top:0;
+text-align:center;
+}
+img
+{
+border-width:0;
+}
+p.smallprint,li.smallprint
+{
+color:#666666;
+font-size:80%;
+}
+span.parnum
+{
+font-weight: bold;
+}
+.marginnote
+{
+font-size:0.8em;
+height:0;
+left:1%;
+line-height:1.2em;
+position:absolute;
+text-indent:0;
+width:14%;
+}
+.pagenum
+{
+display:inline;
+font-size:70%;
+font-style:normal;
+margin:0;
+padding:0;
+position:absolute;
+right:1%;
+text-align:right;
+}
+a.noteref, a.pseudonoteref
+{
+font-size: 80%;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+.displayfootnote
+{
+display: none;
+}
+div.footnotes
+{
+font-size: 80%;
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+hr.fnsep
+{
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+p.footnote
+{
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+p.footnote .label
+{
+float:left;
+width:2em;
+height:12pt;
+display:block;
+}
+/* Tables */
+tr, td, th
+{
+vertical-align: top;
+}
+td.bottom
+{
+vertical-align: bottom;
+}
+td.label, tr.label td
+{
+font-weight: bold;
+}
+td.unit, tr.unit td
+{
+font-style: italic;
+}
+span.sum
+{
+padding-top: 2px; border-top: solid black 1px;
+}
+/* Table border styles */
+/* Table with borders on the outside and between the table head and data. */
+table.borderOutside
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.borderOutside td
+{
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+}
+table.borderOutside .cellHeadTop, table.borderOutside .cellTop
+{
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellHeadBottom
+{
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellBottom
+{
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellLeft, table.borderOutside .cellHeadLeft
+{
+border-left: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellRight, table.borderOutside .cellHeadRight
+{
+border-right: 2px solid black;
+}
+/* Table with borders on the vertical inside edges. */
+table.verticalBorderInside
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.verticalBorderInside td
+{
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+border-left: 1px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellHeadTop, table.verticalBorderInside .cellTop
+{
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellHeadBottom
+{
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellBottom
+{
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellLeft, table.verticalBorderInside .cellHeadLeft
+{
+border-left: 0px solid black;
+}
+/* Table with borders on all edges, outer edges somewhat fatter. */
+table.borderAll
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.borderAll td
+{
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+border: 1px solid black;
+}
+table.borderAll .cellHeadTop, table.borderAll .cellTop
+{
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellHeadBottom
+{
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.borderAll .cellBottom
+{
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellLeft, table.borderAll .cellHeadLeft
+{
+border-left: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellRight, table.borderAll .cellHeadRight
+{
+border-right: 2px solid black;
+}
+/* Special purpose tables: */
+table.intralinear
+{
+display: inline;
+border-collapse: collapse;
+}
+table.intralinear td
+{
+font-size: small;
+text-align: center;
+}
+table.ditto
+{
+display: inline;
+border-collapse: collapse;
+vertical-align: bottom;
+}
+table.ditto tr.s
+{
+height: 0;
+color: white;
+line-height: 0;
+}
+table.ditto tr.s td
+{
+padding: 0px;
+}
+table.ditto tr.d td
+{
+text-align: center;
+line-height: 10pt;
+}
+/* Poetry */
+.lgouter
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+display:table; /* used to make the block shrink to the actual size */
+}
+.lg
+{
+text-align: left;
+}
+.lg h4, .lgouter h4
+{
+font-weight: normal;
+}
+.lg .linenum, .sp .linenum, .lgouter .linenum
+{
+color:#777;
+font-size:90%;
+left: 16%;
+margin:0;
+position:absolute;
+text-align:center;
+text-indent:0;
+top:auto;
+width:1.75em;
+}
+p.line
+{
+margin: 0 0% 0 0%;
+}
+span.hemistich /* invisible text to achieve visual effect of hemistich indentation. */
+{
+color: white;
+}
+.versenum
+{
+font-weight:bold;
+}
+/* Drama */
+.speaker
+{
+font-weight: bold;
+margin-bottom: 0.4em;
+}
+.sp .line
+{
+margin: 0 10%;
+text-align: left;
+}
+/* End Drama */
+/* right aligned page number in table of contents */
+span.tocPageNum, span.flushright
+{
+position: absolute;
+right: 16%;
+top: auto;
+}
+table.tocList
+{
+width: 100%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+border-width: 0;
+border-collapse: collapse;
+}
+td.tocPageNum, td.tocDivNum
+{
+text-align: right;
+width: 10%;
+border-width: 0;
+}
+td.tocDivNum
+{
+padding-left: 0;
+padding-right: 0.5em;
+}
+td.tocPageNum
+{
+padding-left: 0.5em;
+padding-right: 0;
+}
+td.tocDivTitle
+{
+width: auto;
+}
+span.corr, span.gap
+{
+border-bottom:1px dotted red;
+}
+span.abbr
+{
+border-bottom:1px dotted gray;
+}
+span.measure
+{
+border-bottom:1px dotted green;
+}
+/* Font Styles and Colors */
+.ex
+{
+letter-spacing: 0.2em;
+}
+.sc
+{
+font-variant: small-caps;
+}
+.uc
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+.tt
+{
+font-family: monospace;
+}
+.underline
+{
+text-decoration: underline;
+}
+/* overline is actually a bit too high; overtilde is approximated with overline */
+.overline, .overtilde
+{
+text-decoration: overline;
+}
+.rm
+{
+font-style: normal;
+}
+.red
+{
+color: red;
+}
+/* End Font Styles and Colors */
+hr
+{
+clear:both;
+height:1px;
+margin-left:auto;
+margin-right:auto;
+margin-top:1em;
+text-align:center;
+width:45%;
+}
+.aligncenter, div.figure
+{
+text-align:center;
+}
+h1, h2
+{
+font-size:1.44em;
+line-height:1.5em;
+}
+h1.label, h2.label
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h5, h6
+{
+font-size:1em;
+font-style:italic;
+line-height:1em;
+}
+p
+{
+text-indent:0;
+}
+p.firstlinecaps:first-line
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+float: left;
+clear: left;
+margin: 0em 0.05em 0 0;
+padding: 0px;
+line-height: 0.8em;
+font-size: 420%;
+vertical-align:super;
+}
+.lg
+{
+padding: .5em 0% .5em 0%;
+}
+p.quote,div.blockquote, div.argument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+margin:1.58em 5%;
+}
+.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden
+{
+text-decoration:none;
+}
+ul { list-style-type: none; }
+.castlist, .castitem { list-style-type: none; }
+/* External Links */
+.pglink, .catlink, .exlink, .wplink, .biblink, .seclink
+{
+background-repeat: no-repeat;
+background-position: right center;
+}
+.pglink
+{
+background-image: url(images/book.png);
+padding-right: 18px;
+}
+.catlink
+{
+background-image: url(images/card.png);
+padding-right: 17px;
+}
+.exlink, .wplink, .biblink, .seclink
+{
+background-image: url(images/external.png);
+padding-right: 13px;
+}
+.pglink:hover
+{
+background-color: #DCFFDC;
+}
+.catlink:hover
+{
+background-color: #FFFFDC;
+}
+.exlink:hover, .wplink:hover, .biblink:hover
+{
+background-color: #FFDCDC;
+}
+body
+{
+background: #FFFFFF;
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+}
+body, a.hidden
+{
+color: black;
+}
+h1, .h1
+{
+padding-bottom: 5em;
+}
+h1, h2, .h1, .h2
+{
+text-align: center;
+font-variant: small-caps;
+font-weight: normal;
+}
+p.byline
+{
+text-align: center;
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+.figureHead, .noteref, .pseudonoteref, .marginnote, p.legend, .versenum
+{
+color: #660000;
+}
+.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a
+{
+color: #AAAAAA;
+}
+a.hidden:hover, a.noteref:hover
+{
+color: red;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6
+{
+font-weight: normal;
+}
+table
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.tablecaption
+{
+text-align: center;
+}
+.pagenum, .linenum
+{
+speak: none;
+}
+</style>
+
+<style type="text/css">
+.xd21e1275
+{
+text-align:right;
+}
+.xd21e99width
+{
+width:553px;
+}
+.xd21e107
+{
+text-align:center;
+}
+.xd21e122width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e455width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e463width
+{
+width:594px;
+}
+.xd21e471width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e480width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e488width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e496width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e508width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e524width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e537width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e552width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e560width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e568width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e577width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e585width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e595width
+{
+width:605px;
+}
+.xd21e609width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e621width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e632width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e641width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e649width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e657width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e666width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e674width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e682width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e694width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e702width
+{
+width:605px;
+}
+.xd21e713width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e722width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e730width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e738width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e747width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e757width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e765width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e774width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e784width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e794width
+{
+width:595px;
+}
+.xd21e805width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e817width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e825width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e834width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e842width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e861width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e875width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e885width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e898width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e914width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e924width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e936width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e951width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e968width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e976width
+{
+width:593px;
+}
+.xd21e985width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e993width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e1001width
+{
+width:595px;
+}
+.xd21e1010width
+{
+width:593px;
+}
+.xd21e1018width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e1026width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e1035width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e1043width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1059width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1068width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e1076width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e1087width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1099width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e1107width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1115width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1124width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1138width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1149width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e1164width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1175width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e1183width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e1195width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1205width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1213width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1224width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1234width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e1242width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e1251width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1259width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e2032width
+{
+width:529px;
+}
+</style>
+</head>
+<body>
+<div>*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44814 ***</div>
+
+<div class="front">
+<div class="div1 cover"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e99width"><img src="images/frontcover.jpg" alt=
+"Oorspronkelijke voorkant." width="553" height="720"></div>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 frenchtitle"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first xd21e107">HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG</p>
+<p class="xd21e107">ONZE OUDE DORPSKERKEN</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 ads"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first xd21e107">VAN HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG VERSCHEEN
+MEDE</p>
+<p class="xd21e107">ONZE OUDE BOERENHUIZEN</p>
+<p class="xd21e107">TACHTIG TEEKENINGEN MET VERKLARENDEN TEKST</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 titlepage"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e122width"><img src="images/titlepage.png" alt=
+"Oorspronkelijke titelpagina." width="596" height="720"></div>
+</div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">ONZE OUDE DORPSKERKEN</div>
+<div class="subTitle">TACHTIG SCHETSEN VAN DORPSKERKEN IN NEDERLAND
+DOOR HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG, ARCHITECT, HOOFDLEERAAR AAN DE
+ACADEMIE VAN BEELDENDE KUNSTEN TE &rsquo;S-GRAVENHAGE</div>
+</div>
+<div class="docImprint">UITGEGEVEN IN HET JAAR MCMXII BIJ W. L. &amp;
+J. BRUSSE TE ROTTERDAM</div>
+</div>
+<div class="div1 imprint"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first">GEZET UIT DE HOLLANDSCHE MEDIAEVAL DER LETTERGIETERIJ
+&bdquo;AMSTERDAM&rdquo; ONTWORPEN DOOR S. H. DE ROOS. <span class=
+"pagenum">[<a id="xd21e138" href="#xd21e138" name=
+"xd21e138">V</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 introduction"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first">De groote beteekenis, die de kerkelijke bouwkunst ook
+in ons land heeft gehad, blijkt, behalve uit onze meer monumentale
+stadskerken, zeer duidelijk uit de vele kerkgebouwen, die op het
+platteland ten gebruike voor den eeredienst werden gesticht. Hun aantal
+is zeer groot, want bijna ieder dorp had reeds v&oacute;&oacute;r vele
+eeuwen, zijn eigen godshuis, dat, hoe bescheiden en eenvoudig soms,
+dikwijls een bouwwerk was van niet geringe kunstwaarde. Toch zijn deze
+kerkgebouwen, voornamelijk wegens hun geisoleerde ligging, weinig
+bekend. In het algemeen wordt niet vermoed, welk een schat aan
+schoonheid op het platteland nog te vinden is. Het doel dezer bladen is
+dan ook, hierop in ruimeren kring de aandacht te vestigen. Zij beoogen
+noch een studie van onze kerkelijke bouwkunst, noch een nauwkeurige
+beschrijving harer meest karakterestieke monumenten te geven, doch
+enkel belangstelling te wekken voor deze belangrijke uiting onzer
+nationale bouwkunst, en tevens om te doen zien op welk een voorbeeldige
+en afwisselende wijze het vraagstuk van kerkbouw op het platteland, in
+vroegere eeuwen is opgelost. Van deze kerkgebouwen, tot de geringste
+toe, gaat dikwijls een bijzondere stemming uit, die zich richt tot het
+gemoed van den aanschouwer. Want, wat de kerkgebouwen van onzen tijd
+meestal missen, maar die oude monumenten bijna zonder uitzondering in
+hooge mate bezitten, is &bdquo;karakter&rdquo;, en een zeer sympathiek
+karakter, dat zich krachtig uit. Die gebouwen hebben iets te zeggen, al
+is het dan ook vaak op een na&iuml;ve wijze. Steeds spreken zij van een
+ernstig geloof, dat eertijds allen verbond en &eacute;&eacute;n deed
+zijn in denken en streven, een geloof, dat met vreugde de groote offers
+deed brengen, die voor den bouw van het godshuis werden vereischt.
+Bovendien weerspiegelen zich in deze gebouwen, uit godsvrucht geboren,
+de verandering der tijden. Zij doen zien, hoe de behoeften en
+opvattingen eener voortschrijdende cultuur zich steeds wijzigden en
+tevens, met welke technische moeilijkheden de bouwmeesters hadden te
+kampen en met hoeveel vernuft en kunstzin deze werden opgelost. En al
+werd soms het beoogde doel niet bereikt, en bleven het bouwwerk fouten
+aankleven, waarover wij ons thans verwonderen, aan de waarde van het
+monument werd daardoor geen afbreuk gedaan; integendeel, die
+onvolkomenheden verleenen het gebouw vaak een eigenaardige bekoring,
+door het zoeken en tasten, dat er uit spreekt. Juist daardoor staan ons
+die eenvoudige kerkjes zoo na en voelen wij ons er zoo echt mede
+vertrouwd. Wij zien er niet hoog tegen op, als tegen een trotsche
+kathedraal, waar koele waardigheid tusschen de opwaarts strevende
+pijlers hangt, maar voelen warme genegenheid voor deze bescheiden
+godshuizen, die zoo echt zijn van onzen bodem en zoo uitstekend passen
+in hun omgeving. Ja, zij hebben karakter, die oude dorpskerken! Hoezeer
+ook onderling verschillend, alle spreken een taal, die een grooten
+indruk nalaat. Hier is het een forsche bouw, die door zijn krachtige
+lijnen en gesloten massa&rsquo;s schijnt te symboliseeren de groote
+macht der Middeleeuwsche geestelijkheid; d&aacute;&aacute;r een toren,
+wiens sterk sprekende verticale lijnen het oog naar boven trekt,
+vanwaar de geloovige hulp en steun verwacht; ginds een ruim schip, dat
+door zijn hoog dak, zich breed uitbreidend als de beschermende vleugels
+van een kloek, een veilige toevlucht belooft aan allen, die
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e142" href="#xd21e142" name=
+"xd21e142">VI</a>]</span>zich er onder willen scharen; elders een
+sobere baksteen kerk, wier zware muren en spaarzame versiering getuigen
+van de groote ernst en soberheid der eerste belijders der Christelijke
+leer. En dan, hoe duidelijk doen die oude kerkgebouwen zien, dat zij
+het middelpunt waren van het doen en denken der dorpsbewoners; dat zij
+waren hun toevlucht, zoowel uit geestelijk als materi&euml;el oogpunt,
+doch tevens ook hun trots. Een trots, die zich ook dikwijls uitte in
+den bouw van een grooten toren, waardoor het gebouw grootere
+waardigheid werd bijgezet. Rondom de kerk bouwden zij hun bescheiden en
+aanvankelijk zeer primitief uitgevoerde huisjes, die door hun geringe
+afmetingen schaal geven aan het kerkgebouw en het in monumentaliteit
+verhoogen. Zoo ontstond ongezocht vaak een harmonisch dorpsbeeld van
+meer dan gewone schoonheid, naar wiens ongeschonden behoud zooveel
+mogelijk dient te worden gestreefd.</p>
+<hr class="tb">
+<p>De arme, houten kerkjes, met stroo of riet gedekt, welke in de
+7<sup>e</sup> en 8<sup>e</sup> eeuw, toen hier te lande het eerst het
+Christendom werd gepredikt, voor den eeredienst werden opgericht, zijn
+reeds lang verdwenen. Zij waren niet in staat lang weerstand te bieden
+aan den vernielenden invloed van den tijd. Bovendien werd hun ondergang
+nog verhaast door de zich wijzigende levensopvattingen, die geen
+genoegen meer deed nemen met zulke primitieve godshuizen, doch deed
+streven naar hoogere idealen. Toen het kritieke jaar 1000, waarin naar
+veler meening de wereld zou ten ondergaan, ongestoord was
+voorbijgegaan, ontplooide zich in geheel West-Europa een groote
+bouwbeweging, waaraan ook in dit land werd deelgenomen. Allengs ging
+men er toe over de weinig soliede houten kerkjes door kerken van een
+duurzamer materiaal, van steen, te vervangen, terwijl er mettertijd ook
+vele nieuwe werden gesticht. Aanvankelijk werd hiertoe uitsluitend
+gebruik gemaakt van natuursteen, die alleen in Zuid-Limburg en
+Achter-Overijssel van eigen bodem was, doch overigens van elders moest
+worden aangevoerd. Vooral de omstreken van Andernach leverden in de
+11<sup>e</sup> en 12<sup>e</sup> eeuw groote hoeveelheden tufsteen, die
+grootendeels voor den kerkbouw werd benut. In vele plaatsen, aan of
+nabij de rivieren gelegen, en dus gemakkelijk bereikbaar, verrezen toen
+nieuwe kerkgebouwen van dit mooie en duurzame materiaal. In het
+bijzonder werden veel van dergelijke kerken gebouwd in het Oostelijk
+gedeelte van ons land, waar het godsdienstig leven tot hooge
+ontwikkeling was gekomen en waar ook groote welvaart heerschte.</p>
+<p>Hoewel de meeste dezer kerken in de 15<sup>e</sup> eeuw voor meer
+omvangrijke gebouwen moesten plaats maken, zijn er toch nog
+verschillende belangrijke overblijfselen dezer periode in ons land te
+vinden. Vooral van de torens dier eerste steenen kerken bleven er nog
+verscheidene bewaard, zij &rsquo;t dan ook gewoonlijk in geschonden
+staat. In &rsquo;t algemeen zijn die eerste steenen dorpskerken zeer
+sober en stemmig. Zij doen eenvoudige, robuste muurmassa&rsquo;s zien,
+die soms op bescheiden wijze door vlakke pilasters met rondbogen en
+rondboogfriesjes worden verlevendigd, doch zonder overdaad van
+kunstvormen zijn. Zij spreken een krachtige, manlijke taal, die het
+verleden in herinnering brengt, <span class="pagenum">[<a id="xd21e165"
+href="#xd21e165" name="xd21e165">VII</a>]</span>toen de kerk, het
+eenige steenen gebouw in het gansche dorp, niet alleen bestemd was om
+de geloovigen te vereenigen, doch tevens om een veilige toevlucht te
+bieden bij dreigend gevaar.</p>
+<p>Een der meest merkwaardige en zuiverst bewaard gebleven
+gedenkteekenen uit deze bouwperiode is het kleine, doch karaktervolle
+kerkje te Lemiers, dat evenals de meeste oude Limburgsche kerken van
+natuursteen is opgetrokken. (<a href="#fig01">Afb. 1</a>). De
+<span class="corr" id="xd21e172" title=
+"Bron: platte grond">plattegrond</span> is, kenmerkend voor de oudste
+kerkjes, zeer eenvoudig en bestaat slechts uit een rechthoekig schip,
+waarbij zich een iets smaller, vierkant koor aansluit. De muren zijn
+van weinige, kleine rondboogramen doorbroken; een houten torentje, met
+leien bekleed, en aan &eacute;&eacute;ne zijde steunende op den
+sluitgevel van het schip, rijst uit het leiendak omhoog. Eveneens
+geheel in groefsteen uitgevoerd is de aanmerkelijk grootere kerk te
+Margraten, zoo aardig gelegen op een kleinen heuvel, te midden van
+typisch Limburgsche boerenhuizen. (<a href="#fig02">Afb. 2</a>).</p>
+<p>Een meer ontwikkeld type geeft de kerk te Hoensbroek te zien, een
+dorp ten Noord-Oosten van Maastricht. (<a href="#fig03">Afb. 3</a>).
+Dit kerkgebouw werd in 1903 gerestaureerd en verkreeg toen weer den
+basilikalen vorm, die het ook eertijds moet hebben gehad.
+V&oacute;&oacute;r het middenschip, dat zich alzoo boven de zijbeuken
+verheft, staat een zware toren, geheel van natuursteen, waarvan ook het
+grootste deel van de kerk is opgetrokken.</p>
+<p>Werd in Limburg veel gebruik gemaakt van mergelsteen, in
+Achter-Overijssel werden verschillende kerken in Bentheimersteen
+uitgevoerd, waarvan echter geen volledige voorbeelden meer aanwezig
+zijn. Eenige torens zijn echter nog gespaard gebleven, zooals die van
+de kerk te Denekamp, waarvan ook het oude schip nog grootendeels
+bestaat. (<a href="#fig55">Afb. 55</a>). Van de oude tufsteen kerkjes,
+die voornamelijk in het Oosten en Midden van ons land werden gebouwd,
+is er geen enkel ongeschonden voor ons bewaard gebleven. Slechts een
+kerkje te Nederhorst-den-Berg, is geheel in natuursteen uitgevoerd, die
+vermoedelijk werd betrokken uit de nabijgelegen stad Utrecht, waar,
+evenals te Deventer, in de 11<sup>e</sup> en 12<sup>e</sup> eeuw groote
+hoeveelheden tufsteen werden aangevoerd. (<a href="#fig30">Afb.
+30</a>). Dit kerkje is echter gerestaureerd, schijnt bijna vernieuwd,
+zoodat het niet meer den waren ouden toestand te zien geeft. Ook
+dagteekent het uit verschillende perioden: het schip met toren is
+Romaansch, het koor Gothisch. Een geheel in tufsteen uitgevoerde
+dorpskerk behoort in deze streken tot de uitzondering; meestal zijn het
+slechts fragmenten, die van den oorspronkelijken tufsteenbouw resten.
+Zoo heeft de kerk te Kerkwijk in de Bommelerwaard, waar, door de
+nabijheid van de Waal, de tufsteen gemakkelijk kon worden aangevoerd,
+een schip, dat in deze bouwstof is opgetrokken. (<a href="#fig41">Afb.
+41</a>). Toren en koor, uit later tijd, zijn van baksteen. De muren van
+het schip zijn sober versierd met lisenen en rondbogen, maar hebben
+veel geleden door het veranderen van de ramen.</p>
+<p>Eenige andere kerken bezitten nog mooie Romaansche torens, zooals de
+statige Gothische kerk te Rheden (<a href="#fig42">Afb. 42</a>) en de
+kerkjes te Ressen (<a href="#fig43">Afb. 43</a>) en Bemmel (<a href=
+"#fig44">Afb. 44</a>) allen van tufsteen en slechts met lisenen en
+rondboogjes versierd. <span class="pagenum">[<a id="xd21e211" href=
+"#xd21e211" name="xd21e211">VIII</a>]</span></p>
+<p>Werd in streken, waar de natuursteen betrekkelijk gemakkelijk te
+verkrijgen was, bij voorkeur dit materiaal voor den bouw van de kerk
+gebruikt, d&agrave;&agrave;r, waar de aanvoer van deze steensoort
+bezwaarlijk was, of waar de geldmiddelen ontoereikend waren, verschafte
+men zich een andere bouwstof, die minder kostbaar, doch niet minder
+duurzaam was. Van de klei, die onze bodem in groote hoeveelheid
+oplevert, werden steenen gebakken van zulk een goede hoedanigheid, dat
+zij voor den groefsteen niet behoefden onder te doen. Snel veroverde
+deze echt nationale bouwstof terrein, zoodat reeds in den loop der
+12<sup>e</sup> eeuw de baksteen den tufsteen zoo goed als geheel had
+verdrongen en het bouwen in baksteen vrijwel regel werd. Dan ontstaan,
+onder invloed van de uit Noord-Frankrijk afkomstige kloosterorde der
+<span class="corr" id="xd21e217" title=
+"Bron: Cisterciensers">Cisterci&euml;nzers</span>, die typische kerken
+van Friesland, Groningen en Drenthe, geheel in baksteen uitgevoerd,
+&rsquo;t zij dan al of niet geprofileerd. Deze baksteen was van zeer
+groot formaat, ongeveer 8 bij 15 bij 31 c.m. en werd verwerkt met
+breede voegen van bijna 2 c.m. en in vrij willekeurig verband. Deze
+steen had een zeer groote verscheidenheid van kleur, zoodat het
+muurwerk verschillende tinten te zien geeft, als: grijs, geel-oker,
+oranjerood, vermilloen, paars en blauw, tot zwart toe, die te zamen een
+schitterend geheel vormen van groote levendigheid, doch zonder
+bontheid.</p>
+<p>Evenals de oudste natuursteenkerkjes, vertoonen ook deze eerste
+baksteenkerkjes een zeer eenvoudigen plattegrond; met &eacute;&eacute;n
+beuk, waarbij zich een klein, &rsquo;t zij rechthoekig of halfrond koor
+aansluit, stelde men zich tevreden, terwijl ook de opbouw zich door
+groote soberheid kenmerkt. Later werd het plan meer en meer verruimd en
+met een dwarsbeuk vergroot, doch zonder dat het gebouw in wezen veel
+veranderde. Een ruimte-ontwikkeling, die naar buiten toe zeer logisch
+tot uitdrukking komt, bleef steeds een kenmerkende eigenschap van deze
+bouwwerken. Zeer boeiend zijn altijd die oude Groningsche en Friesche
+dorpskerken, zooals zij daar liggen op een hooge wierde, temidden van
+eenvoudige dorpshuisjes.</p>
+<p>Een karakteristiek type van een der oudste Groningsche dorpskerkjes
+geeft het kleine kerkje te Oldenzijl in het Noorden dezer provincie.
+(<a href="#fig63">Afb. 63</a>). Het gebouwtje, dat uit de
+12<sup>e</sup> eeuw dagteekent, bestaat uit &eacute;&eacute;n schip en
+een halfrond, overwelfd koor. Het uitwendige van deze koornis is
+sierlijk bewerkt met kolonnetjes met rondbogen, waartusschen de ramen
+zijn geplaatst. Zij rusten op een rondboogfriesje en worden eveneens
+door een rondboogfriesje bekroond.</p>
+<p>Meerdere voorbeelden van halfronden kooraanleg zijn in de
+Noordelijke provinci&euml;n aan te wijzen, doch geen evenaardt de
+sierlijkheid van dien te Oldenzijl, welke een groot meesterschap in de
+baksteen-techniek verraadt.</p>
+<p>De pannen bedekking op een halfrond koor leverde echter groote
+moeilijkheden op; om hieraan tegemoet te komen, werd soms de bovenzijde
+van het koor tot een veelhoek uitgebouwd, zoodat ook een veelhoekig
+dakvlak ontstond, dat zonder bezwaar met pannen is te dekken. Het koor
+van de kerk te Weidum en Jorwerd (<a href="#fig75">Afb. 75</a>), beiden
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e238" href="#xd21e238" name=
+"xd21e238">IX</a>]</span>in Friesland, is op deze wijze gevormd,
+terwijl het koor van de kerk te Huisinghe (<a href="#fig65">Afb.
+65</a>) in Groningen, door het aanbrengen van pilasters, meer de
+gedaante van een veelhoek heeft aangenomen.</p>
+<p>Ook de gevels dezer baksteenkerken getuigen van grooten kunstzin en
+vaardigheid in het vak. Behalve de alleroudste zijn zij veelal sierlijk
+geleed door pilasters, kolonnetjes, en nissen, waarin baksteenvullingen
+zijn aangebracht, afgewisseld met diep ingesneden rond- of
+spitsboogramen, die, evenals de nissen, vaak met een rondstaaf werden
+omzoomd. Een rijke ontwikkeling verkregen, vooral in en na de
+13<sup>e</sup> eeuw, de sluitgevels van het nu rechthoekige koor,
+waarvan de kerken te Leermens (<a href="#fig66">Afb. 66</a>), Zuidbroek
+(<a href="#fig70">Afb. 70</a>) en Ten Boer (<a href="#fig71">Afb.
+71</a>) mooie voorbeelden leveren, die in hun groote verscheidenheid
+bewijzen, welk een grooten rijkdom met onzen eenvoudigen baksteen is te
+bereiken.</p>
+<p>Bij kerken uit iets later tijd werden nog zware steunberen
+aangebracht, zooals te Stedum, (<a href="#fig67">Afb. 67</a> en
+<a href="#fig68">68</a>) waardoor de muren nog meer worden
+verlevendigd.</p>
+<p>De ingangen dezer kerken, hoewel gewoonlijk eenvoudig van lijnen en
+profileering, zijn zeer karakteristiek. Zij zijn meestal zeer laag, wat
+ten deele is toe te schrijven aan de geleidelijke ophooging van het
+omringende kerkhof, waardoor zelfs ingangen onbruikbaar zijn geworden,
+zooals een van de aardige poortjes van de kerk te Finkum in Friesland
+(<a href="#fig79">Afb. 79</a>); deze ingang zelf, waarboven drie
+<span class="corr" id="xd21e270" title=
+"Bron: dicht gemetselde">dichtgemetselde</span> bovenraampjes, is rond
+afgesloten, zooals de meeste oude kerkingangen. Later, in de
+13<sup>e</sup> eeuw, werd de ontwikkeling iets rijker door een
+geschulpte boogvulling als bekroning, waarvan het poortje van de kerk
+te Weidum nog een voorbeeld geeft (<a href="#fig80">Afb. 80</a>),
+totdat in de 14<sup>e</sup> eeuw een samenvoeging van korf- en
+spitsboog ontstaat, soms door een rechthoekige omlijsting omsloten, als
+het 15<sup>e</sup> eeuwsche poortje van de kerk te Middelstum (<a href=
+"#fig72">Afb. 72</a>).</p>
+<p>Een toren bezaten die oude baksteenkerken aanvankelijk niet. De
+luiklok werd toen in een houten stoel op het kerkhof nabij de kerk
+opgehangen. Doch spoedig ging men er toe over dit brandbaar getimmerte
+door een solieden, steenen toren te vervangen. Deze werd, evenals
+weleer de klokkestoel, geheel vrij van de kerk gebouwd. Eerst later
+werd de toren met de kerk tot &eacute;&eacute;n harmonisch geheel
+gemaakt, waardoor het aanzien van het gebouw zeer werd verhoogd.
+Vrijstaande torens komen in Groningen nog veel voor. Zij zijn
+gewoonlijk niet hoog, doch daarentegen zeer zwaar. De muren zijn
+meestal geheel vlak met galmgaten in het bovengedeelte, en worden met
+een zadeldak, met pannen gedekt, bekroond. De torens, die tegen de kerk
+zijn aangebouwd, zijn aanmerkelijk hooger, en verheffen zich ver boven
+het kerkdak. Zij zijn gewoonlijk ook met meer zorg behandeld en niet
+zelden geheel of ten deele in tufsteen uitgevoerd, wat wel eenigszins
+vreemd doet in dit land van den baksteen. Bijzonder sierlijk is de
+toren van de kerk te Jorwerd in Friesland (<a href="#fig76">Afb.
+76</a>). Evenals de vrijstaande torens werden ook deze aangebouwde
+torens met een zadeldak afgedekt, waarvan de nok evenwijdig loopt met
+die van het kerkdak. Toch komen ook nog andere torendakvormen voor,
+waaronder vooral merkwaardig zijn de gemetselde torenspitsen, zooals
+van het kerkje te Surhuizum (<a href="#fig77">Afb. 77</a>).
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e297" href="#xd21e297" name=
+"xd21e297">X</a>]</span></p>
+<p>Ten einde brandgevaar zooveel mogelijk te beperken, doch tevens om
+de kerkruimte een waardiger aanzien te geven, werden deze oude kerkjes
+reeds vroegtijdig overwelfd. Aanvankelijk bepaalde deze overwelving
+zich tot het koor, dat, met zijn altaar, het belangrijkste deel was van
+het gebouw. Hieraan werd een halfronde vorm gegeven, die zich zeer
+gemakkelijk met een half koepelgewelf liet overdekken. Later werd ook
+de kerkruimte zelf overwelfd, eerst met een tongewelf, zooals bij de
+oudste Fransch-Romaansche kerken, daarna met <span class="corr" id=
+"xd21e300" title="Bron: koepel gewelven">koepelgewelven</span>,
+ongeveer als bij de kerken van de West-Fransch-Romaansche school,
+waartoe het grondplan in vierkante velden werd verdeeld, die door
+gordelbogen werden gescheiden. Hierdoor werden in tegenstelling met het
+tongewelf, de zijmuren aanmerkelijk ontlast. Toch vroeg deze wijze van
+constructie nog zeer zware steunpunten, teneinde den zijdelingschen
+druk voldoende te neutraliseeren. Bij een kerkje te Hantumhuizen in
+Friesland (<a href="#fig74">Afb. 74</a>) heeft men dit vraagstuk zeer
+vernuftig opgelost, door de steunpunten binnen de kerkruimte te
+brengen, waardoor de zijmuren grootendeels werden ontlast. Later werden
+tegen deze koepelgewelven nog versterkingsribben aangebracht, die
+echter slechts schijnribben zijn en in een decoratieve middenroset
+tezamen komen. Toch was hiermede de kiem voor een nieuw gewelfstelsel
+gelegd; die schijnribben werden weldra als werkelijke draagribben
+behandeld, waartusschen dan lichte, bolvormige gewelfjes werden
+geslagen. Uit dit constructie-systeem ontwikkelde zich tenslotte in de
+14<sup>e</sup> eeuw het kruisgewelf, waardoor het vraagstuk volkomen
+was opgelost en iedere willekeurige ruimte kon worden overwelfd.</p>
+<p>De meeste dier oude Groningsche en Friesche dorpskerken zijn, of
+waren overwelfd, waardoor ook het inwendige van groote bekoring is.
+Bovendien getuigt zulks ten zeerste voor de degelijke opvatting dier
+middeleeuwsche bouwmeesters, die niet het inwendige aan het uitwendige
+opofferden, zooals in onzen tijd maar al te vaak voorkomt, maar er naar
+streefden zoowel in- als uitwendig het gebouw een waardig aanzien te
+geven, waarin zij wonderwel zijn geslaagd. Want, hoe klein en eenvoudig
+deze kerken voor meerendeel ook zijn, moeten zij toch gerekend worden
+onder de monumenten van groote kunstwaarde. Zij vertoonen eene
+bewonderenswaardige stijleenheid, die niet in dorheid is ontaard, maar
+steeds eene groote levendigheid behoudt. &bdquo;Er spreekt uit het
+meerendeel dier kerken werkelijk een meesterschap over de vorm en stof,
+over de verhoudingen en in de geheele behandeling&mdash;zoo schrijft
+onze Rijksbouwmeester Peters, grondig kenner van de Groningsche
+bouwkunst&mdash;een meesterschap, niet enkel getuigend van langdurige
+ervaring, maar tevens van het vasthouden aan, van het blijven volgen
+van &eacute;&eacute;n type, van &eacute;&eacute;n genre, tot
+<span class="ex">daarin</span> eindelijk het beste, het schoonste was
+bereikt, wat met de gegeven middelen en materie mogelijk
+was.<span class="corr" id="xd21e314" title=
+"Niet in bron">&rdquo;</span><a class="noteref" id="xd21e316src" href=
+"#xd21e316" name="xd21e316src">1</a></p>
+<p>De kerken in het Noorden van ons land hebben door alle eeuwen heen
+hun vorm vrijwel behouden; afgezien van enkele ondergeschikte
+wijzigingen en verminkingen dikwijls, zijn zij niet veel veranderd.
+Doch de kerken in de overige Provinci&euml;n hebben meerendeels
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e321" href="#xd21e321" name=
+"xd21e321">XI</a>]</span>zeer ingrijpende hervormingen ondergaan,
+vooral in de 15<sup>e</sup> eeuw, toen ook verschillende nieuwe kerken
+werden gebouwd. De oude, kleine Romaansche kerken konden niet meer
+beantwoorden aan de toenemende eischen door den eeredienst gesteld.
+Allereerst vroeg het koor om verruiming wegens de uitbreiding van het
+kerkelijk ceremoni&euml;el. De verbouwing van zoo&rsquo;n oude kerk
+begon dan ook gewoonlijk met dit gedeelte, zooals bij niet geheel
+voltooide kerken duidelijk te zien is. Was het koor gereed, dan werd
+het schip onder handen genomen, doch de toren bleef niet zelden
+gespaard en werd enkel verhoogd. Zoodoende kreeg het kerkgebouw,
+evenals vele nieuwe kerken, die in de 15<sup>e</sup> eeuw werden
+gebouwd, dikwijls een zeer rijke ontwikkeling, zoowel in plan als in
+opbouw. Zij werden in deze periode veelal uitgevoerd in baksteen met
+ruime toepassing van groefsteen, die vaak aan den ouden bouw werd
+ontnomen. Zoo ontstond die schilderachtige, gemengde bouwwijze, die in
+ons land zulke prachtige resultaten heeft geleverd.</p>
+<p>Vooral in Noord-Brabant en ten deele ook in Zeeland, vindt men
+dorpskerken, die in omvang menig middeleeuwsche stadskerk overtreffen
+en die dan ook bezwaarlijk onder de bescheiden dorpskerkjes te
+rangschikken zijn. In het bijzonder zijn de torens dier kerken van
+imposante afmetingen en dikwijls rijk geleed met steunberen, fialen en
+nissen, zooals de stoere toren van de kerk te St. Michielsgestel doet
+zien. (<a href="#fig07">Afb. 7</a>). Eenigszins verwant hiermede, doch
+veel sierlijker van silhouet, is de hoog opwaartsstrevende oude toren
+van de vernieuwde kerk te Oud-Gastel. (<a href="#fig08">Afb. 8</a>).
+Evenals de toren van St. Michielsgestel bezit deze overhoeks geplaatste
+steunberen, die echter door het aanbrengen van fialen veel rijker zijn
+ontwikkeld. In vergelijking hiermede zijn de Zeeuwsche kerktorens nog
+bescheiden, hoewel de toren van het kleine kerkje te &rsquo;s
+Heer-Arendskerke, die nog tot de eenvoudigste typen gerekend kon
+worden, een zeer aanzienlijke hoogte bereikt, die schijnbaar nog wordt
+vergroot door de sterk sprekende verticale lijnen der dubbele
+hoeksteunberen. (<a href="#fig17">Afb. 17</a>). Niet alle Brabantsche
+kerken bezitten echter zulke hooge torens. De fraaie kerk te Halsteren,
+die tot Gemeentehuis zal worden ingericht, heeft een toren van meer
+normale afmetingen. (<a href="#fig09">Afb. 9</a> en <a href=
+"#fig10">10</a>). Het gebouw zelf is vrij groot en heeft den vorm van
+een basiliek met kruisbeuk, een kerktype, dat op het platteland zeer
+weinig voorkomt. Gewoonlijk is bij meerschepige dorpskerken het
+middenschip met de zijbeuken onder &eacute;&eacute;n groot dak
+vereenigd.</p>
+<p>Naast dergelijke groote kerken als te Halsteren, vindt men in
+Brabant eenige kleine kerkjes uit slechts &eacute;&eacute;n ruimte
+bestaande, die niet van kunstwaarde zijn ontbloot. De kapel van St.
+Anna te Heusdenhout bij Ginneken heeft slechts &eacute;&eacute;n beuk,
+waarbij een half achthoekig koor aansluit. (<a href="#fig12">Afb.
+12</a>). Geestig, doch tevens zeer natuurlijk, is de oplossing van het
+aardige klokketorentje, dat zich zoo logisch uit den gevel ontwikkelt.
+Nog eenvoudiger zijn de kapellen te Nuenen-Tongelre (<a href=
+"#fig13">Afb. 13</a>) en te Gageldonk bij Princenhage, (<a href=
+"#fig14">Afb. 14</a>) die onderling zeer veel overeenkomst hebben;
+behoudens, dat de eerste met een sierlijk torentje wordt bekroond.
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e357" href="#xd21e357" name=
+"xd21e357">XII</a>]</span></p>
+<p>Zeer mooi van werking zijn ook verschillende dorpskerken in het
+midden van ons land, die meerendeels na 1400 werden gebouwd of ook wel
+herbouwd. Vele dezer kerken zijn drieschepig, soms zelfs nog met een
+dwarsbeuk, maar niettemin zeer goed in het karakter van een dorpskerk,
+die niet de pretentie van een kleine kathedraal mag aannemen. Het
+middenschip en de zijbeuken zijn onder &eacute;&eacute;n groot dak
+vereenigd, waardoor het kerkgebouw in juiste harmonie staat met de
+omgeving en de eenvoudige boerenhoeven, waarvan doorgaans ook het dak
+hoog en de muren laag zijn. De kerk te Kerkdriel in de Bommelerwaard
+(<a href="#fig45">Afb. 45</a>), zeer schilderachtig gelegen te midden
+van hoog geboomte en dicht struikgewas, alsmede de kerk te Geldermalsen
+(<a href="#fig50">Afb. 50</a>), doet deze bouwwijze kennen. Nog beter
+in karakter is de zeer fraaie kerk te Brakel, die gelukkig bij den
+dorpsbrand is gespaard gebleven. (<a href="#fig45">Afb. 45</a>). Ook
+hierbij worden midden- en zijbeuken door &eacute;&eacute;n groot dak
+overhuifd, dat laag bij den grond begint, waardoor het gebouw een
+indruk maakt van groote veiligheid, een karaktertrek, die het met onze
+oude boerenhuizen gemeen heeft. Ook de toren dezer kerk is fraai,
+fraaier nog dan die van Kerkdriel, die tot een ouderen bouw behoort en
+uit omstreeks 1300 dagteekent.</p>
+<p>Bij de kerk te Rheden, van wier tufsteenen toren reeds werd gewaagd,
+heeft men met dit systeem gebroken en het middenschip even boven de
+zijbeuken verhoogd, doch te weinig om het aanbrengen van lichtramen
+mogelijk te maken, zoodat het basiliek-type wel werd benaderd, doch
+niet bereikt. (<a href="#fig42">Afb. 42</a>).</p>
+<p>In het algemeen zijn de torens dezer kerken niet bovenmatig groot,
+zooals sommige in Brabant en Zeeland. In de provincie Utrecht treft men
+echter nog eenige hooge torens aan, die veel overeenkomst vertoonen met
+den Domtoren in de stad Utrecht, zooals onder andere de toren te
+Loenen. (<a href="#fig36">Afb. 36</a>). Deze is van een zeer
+decoratieve werking door de sierlijke behandeling der muurvlakken en de
+rijke afwisseling van baksteen met natuursteen. Ook in Havelte vindt
+men een toren, die zich door zijn groote hoogte, maar zeer eenvoudige
+bewerking, onderscheidt. (<a href="#fig59">Afb. 59</a>).</p>
+<p>Doch zulke groote torens en kerken behooren in deze streken tot de
+uitzonderingen. Kleine dorpskerkjes daarentegen treft men hier zeer
+veel aan. Een der mooiste voorbeelden van dien aard is het kerkje te
+Persingen, nabij Nijmegen, dat met een paar boerenhuizen op een heuvel
+gebouwd, het <span class="corr" id="xd21e385" title=
+"Bron: eenigste">eenige</span> bouwwerk van belang is, dat van het door
+watervloeden zoo zeer geteisterde dorp is overgebleven. (<a href=
+"#fig51">Afb. 51</a> en <a href="#fig52">52</a>). Het kerkje, dat niet
+meer voor den eeredienst wordt gebruikt, maar als barak voor
+besmettelijke ziekten is ingericht, munt uit door zijn goede
+verhoudingen en mooie massawerking. Het is zeer eenvoudig in gebakken
+steen uitgevoerd, maar niettemin een monumentje van groote waarde.</p>
+<p>Het kerkje te Olst moet, ook wat ligging betreft, eveneens tot de
+fraaiste kleine dorpskerken in ons land gerekend worden. (<a href=
+"#fig58">Afb. 58</a>). Weinig kerkjes zijn zoo geheel &bdquo;af&rdquo;
+als dit, en zelden zijn de drie hoofdelementen van het middeleeuwsche
+kerkgebouw: koor, schip en toren, zoo karakteristiek en zoo klaar tot
+uitdrukking gebracht als bij <span class="pagenum">[<a id="xd21e399"
+href="#xd21e399" name="xd21e399">XIII</a>]</span>dit monumentje. Ieder
+dezer drie onderdeden vertoonen een zelfstandige ontwikkeling, doch
+vormen te zamen een onberispelijk geheel van fraai silhouet.</p>
+<hr class="tb">
+<p>De 16<sup>e</sup> eeuw, waarin zulke groote wijzigingen op
+maatschappelijk en geestelijk gebied tot stand kwamen, schijnt voor den
+kerkbouw niet gunstig te zijn geweest, althans werden er in die eeuw
+niet veel dorpskerken gebouwd. Desondanks verrees in Oosthuizen, een
+dorp tusschen Hoorn en Purmerend, in het begin der 16<sup>e</sup> eeuw
+een ruime kruiskerk, die door haar levendige afwisseling van baksteen
+met natuursteen, laat-Gothische traceeringen in de groote ramen en
+geestig, opengewerkt torentje op het kruis van het dak, een fraaien
+indruk maakt. (Af b. 33). Helaas is de ligging van het gebouw niet zeer
+gunstig en wordt het totaalbeeld zeer verstoord door een leelijke brug
+over de vaart, die met haar opritten een deel der kerk aan het oog
+onttrekt.</p>
+<p>Met de 17<sup>e</sup> eeuw trad weer een nieuwe bouwperiode in, die
+zich echter in een andere richting dan de tot nu gevolgde ging bewegen.
+De nieuwe leer, die zich baan gebroken had, stelde voortaan andere
+eischen aan het kerkgebouw. Een koor, bij de Katholieke kerk van
+zooveel beteekenis, werd door den Hervormden eeredienst niet verlangd.
+Deze eischt een zooveel mogelijk vierkante en ongedeelde ruimte, opdat
+alle kerkbezoekers vanaf hun zitplaatsen den predikant kunnen zien en
+zijne rede gemakkelijk kunnen volgen. Eenvoud, zelfs zeer strenge
+eenvoud, stond bij den kerkbouw weer op den voorgrond. Deze
+17<sup>e</sup> eeuwsche dorpskerken vertoonen dan ook een zeer sobere
+architectuur, en zijn bijna geheel in baksteen uitgevoerd. Doch dat zij
+even goed als de Middeleeuwsche kerken hun bekoring hebben, al is het
+dan ook een bekoring van eenigszins anderen aard, bewijzen de kerken te
+Woubrugge en Oudshoorn (<a href="#fig28">Afb. 28</a> en <a href=
+"#fig29">29</a>). Alle versiering is hierbij achterwege gebleven en
+berust hun werking uitsluitend op de goede massaverdeeling. De
+krachtige met hollijnige steunberen versterkte muren, en het hooge
+leien dak met een veelhoekig torentje bekroond, verleenen het gebouw
+een zeer waardig, deftig cachet. De kerk te Oudshoorn, van denzelfden
+bouwmeester als van de verwante kerk te &rsquo;s Graveland, bezit
+fraaie gebrandschilderde glazen, waardoor ook het schilderachtige
+kerkje te Egmond aan den Hoef bekend is. (<a href="#fig31">Afb.
+31</a>). Trouwens vele kerken werden in de 17<sup>e</sup> eeuw met
+zulke glazen versierd. Dit kerkje, eertijds behoorende bij het kasteel
+van Egmond, werd in 1630 gedeeltelijk vernieuwd en voorzien van een
+aardig torentje.</p>
+<p>Dergelijke verbouwingen en veranderingen, die soms verband hielden
+met de gewijzigde bestemming van het gebouw, vonden in de
+17<sup>e</sup> en ook in de 18<sup>e</sup> eeuw herhaaldelijk plaats.
+Hier werd een nieuwe spits op den toren gebouwd, d&aacute;&aacute;r een
+schip met een portaal verrijkt, of elders een kerk met een uitbouw
+vergroot. Doch hoe dan ook, steeds werden deze toevoegingen uitgevoerd
+in de vormen van den tijd waarin zij ontstonden en leveren zij het
+bewijs, dat verschillende stijlvormen zeer wel met elkaar kunnen
+harmoni&euml;eren, ja dikwijls een geheel vormen van groote schoonheid.
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e440" href="#xd21e440" name=
+"xd21e440">XIV</a>]</span></p>
+<p>De 19<sup>e</sup> eeuw was ook voor de kerkelijke bouwkunst ten
+plattelande, weinig vruchtbaar. Wel is waar werden, zoowel voor den
+Katholieken als voor den Hervormden eeredienst, vele dorpskerken
+gebouwd, die aanvankelijk in Klassieken-, later in neo-Gothischen- en
+Renaissance stijl werden uitgevoerd, maar die zijn meerendeels van
+geringe kunstwaarde en staan, ondanks haar soms zeer pompeuse
+afmetingen, verre ten achter bij de eenvoudigste kerkgebouwtjes der
+vorige eeuwen. Zij missen karakter; zij spreken niet als deze tot het
+gemoed, maar wekken, trots hun vele versieringen en vaak meerdere
+torens, een indruk van geestelijke armoede.</p>
+<p>Niet alleen werd alzoo in die jaren weinig voortgebracht, dat op
+&bdquo;kunst&rdquo; aanspraak kan maken, erger nog, vele oude
+kerkgebouwen werden van hun schoonheid beroofd, ja zelfs gesloopt.
+Allerwege werden de kerkgebouwen &bdquo;verbeterd en grootendeels
+vernieuwd&rdquo;, zooals het heet op een gevelsteen, die in 1865 tegen
+de kerk te Godlinze werd aangebracht, toen dat gebouw, behalve zijn
+toren, onder een smakelooze pleisterlaag werd bedekt. Die
+hartstochtelijke vereering voor cementbepleistering heeft ook onder de
+kerkelijke bouwkunst heel wat verwoestingen aangericht, die slechts met
+zeer veel moeite en kosten weer te herstellen zijn. Groote sommen zijn
+reeds besteed om onze kerkgebouwen weer te ontdoen van het smakelooze,
+in voorgaande tijden aangebracht. Evenwel hebben de vele restauraties,
+die in de laatste tientallen jaren werden ondernomen, niet altijd een
+volkomen bevredigend resultaat opgeleverd. Sommige kerkgebouwen hebben
+door een al te ver gaande restauratie, die meer op een herbouw dan op
+een herstelling geleek, hun oude bekoring verloren, ook al hebben zij
+daarmede aan zuiverheid van stijl gewonnen. Doch ook hierin beginnen
+andere opvattingen baan te breken; meer en meer wint de meening veld,
+dat het onjuist is een monument te herbouwen in de vormen van den tijd,
+die het zag ontstaan, omdat het onmogelijk is zich volkomen duidelijk
+in te denken in de opvattingen, de gevoelens en het streven van zulk
+een lang vervlogen periode. Hieruit volgt tevens, dat een kerkgebouw in
+onzen tijd gesticht, ook zijn eigen karakter moet hebben en niet
+zinloos met oude stijlvormen mag worden opgesmukt. Een terugkeer naar
+de bouworde van vorige eeuwen, waaraan thans alle levensvatbaarheid
+ontbreekt, en die in botsing komt met de behoeften van onzen tijd, moet
+worden afgewezen. Er moet naar worden gestreefd onze kerkelijke kunst
+in nieuwe banen te voeren, opdat onze kerkgebouwen een taal gaan
+spreken van onzen tijd en dus voor ons het meest verstaanbaar en
+sympathiek. De groote waarde van onze oude kunst kan bij deze evolutie
+niet worden ontkend of weggecijferd. Integendeel, die oude kerkgebouwen
+kunnen ons veel leeren en er toe bijdragen onze inzichten te verruimen,
+want de wetten, die aan deze monumenten ten grondslag liggen, gelden
+voor een groot deel nog heden. En goed verstaan kunnen zij verhoeden,
+dat kerken worden gesticht, die door hun vormen in schrille
+tegenstelling zijn met het hooge doel, waartoe zij zijn bestemd,
+gebouwen, die het land ontsieren en den bouwmeester tot schande zijn.
+Alzoo steunende op de traditie, en rekening houdende met de opvattingen
+en eischen door een voortdurende voortschrijding <span class=
+"pagenum">[<a id="xd21e448" href="#xd21e448" name=
+"xd21e448">XV</a>]</span>der cultuur gesteld, moet worden voortgebouwd,
+zoodat de draad weer wordt aangeknoopt, die in de vorige eeuw is
+afgebroken. Wanneer de lessen, die de oude monumenten ons kunnen
+leeren, juist worden verstaan, dan zal het kerkgebouw weer een
+kunstwerk kunnen worden van groote bekoring, dan zal het weer
+verheffend werken op het gemoed, waarop zoowel het streven van de kerk
+als van de kunst is gericht, kortom, dan zal het weer karakter
+bezitten, waardoor onze oude dorpskerken zich zoozeer onderscheiden.
+<span class="pagenum">[<a id="pb2" href="#pb2" name=
+"pb2">2</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id=
+"xd21e316" href="#xd21e316src" name="xd21e316">1</a></span> Oud
+Groningerland door C. H. Peters.</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="body">
+<div class="div1 plates"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e455width" id="fig01"><img src=
+"images/fig01.jpg" alt="KERK TE LEMIERS. (L.)" width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE LEMIERS. (L.)</p>
+<p class="first">Een der oudste dorpskerken in ons land is het kleine
+kerkje te Lemiers, dat midden in het oude gedeelte van het dorp
+gelegen, door zijn sobere uitvoering en eenvoudige lijnen, zoo goed
+harmoni&euml;ert met de omringende dorpshuizen. Het bescheiden, doch
+niettemin belangwekkende gebouwtje, bestaat uit slechts
+&eacute;&eacute;n ruimte, waarbij zich een iets smaller en lager
+rechthoekig koor aansluit. De zware muren, opgetrokken van mergelsteen
+in onregelmatig verband, worden door slechts weinige en kleine
+rondboogramen doorbroken. Op het dak, met leien gedekt, verheft zich
+een klein torentje, eveneens met leien bekleed, dat het monumentje een
+aardig silhouet verleent.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb4" href="#pb4" name=
+"pb4">4</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e463width" id="fig02"><img src=
+"images/fig02.jpg" alt="KERK TE MARGRATEN. (L.)" width="594" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE MARGRATEN. (L.)</p>
+<p class="first">De kerk te Margraten, eveneens van natuursteen
+opgetrokken, ligt op een hellend terrein midden in het dorp, en vormt
+met de aangebouwde pastorie, den zwaren ringmuur, de boomen en struiken
+en het wed op den voorgrond, een schilderachtig beeld. Typisch pakt het
+hooge leien dak om den zwaren toren, die daardoor met de kerk tot
+&eacute;&eacute;n geheel wordt. Het hooge Gothische koor met hooge
+spitsboogramen en zware steunberen, blijkbaar jonger dan het schip,
+sluit zich hierbij minder gunstig aan.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb6" href="#pb6" name=
+"pb6">6</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e471width" id="fig03"><img src=
+"images/fig03.jpg" alt="KERK TE HOENSBROEK (L.)" width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HOENSBROEK (L.)</p>
+<p class="first">Eveneens van ouden datum is de kerk te Hoensbroek,
+wier zware, massieve toren, met hooge spits, allereerst de aandacht
+trekt. Het gebouw, in 1903 gerestaureerd, doet thans een basilikaal
+kerktype zien. Het bestaat uit een middenschip met twee zijbeuken, die
+niet door &eacute;&eacute;n groot dak worden overhuifd, zooals bij de
+meeste drieschepige dorpskerken, doch waarvan het middenschip zich
+boven de zijbeuken verheft, zoodat een directe verlichting van deze
+ruimte mogelijk was. Het schip eindigt in een half achthoekig koor van
+baksteen met natuursteen afgewisseld; schip en koor zijn onder
+&eacute;&eacute;n dak.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb8" href="#pb8" name=
+"pb8">8</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e480width" id="fig04"><img src=
+"images/fig04.jpg" alt="KERK TE WIJNANTSRADE (L.)" width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WIJNANTSRADE (L.)</p>
+<p class="first">Naast het groote kasteel uit 1554, te Wijnantsrade, en
+daarmede met een houten brug over de slotgracht verbonden, staat een
+kleine kerk, die zich niet zoozeer onderscheidt door haar bouw, als wel
+door haar fraaie, schilderachtige ligging op een klein kerkhof,
+temidden van hoog opgaand hout, aan den oever van het breede, heldere
+water. Het kerkgebouw, in baksteen afgewisseld met natuursteen
+uitgevoerd, bestaat uit een hoog schip, waartegen een slanke toren is
+gebouwd, en een iets lager en smaller koor, dat, evenals het schip,
+door zware steunberen is omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb10" href="#pb10" name=
+"pb10">10</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e488width" id="fig05"><img src=
+"images/fig05.jpg" alt="KERK TE ASSELT (L.)." width="720" height="599">
+<p class="figureHead">KERK TE ASSELT (L.).</p>
+<p class="first">Zeer merkwaardig, zoowel wat bouw als ligging betreft,
+is het kerkje te Asselt, een gehucht aan den rechter oever van de Maas.
+Het kerkje is gebouwd op een kunstmatig aangelegd terras, midden op een
+groot weiland en door hooge boomen omgeven. Vanaf een zandigen landweg
+geeft een breede steenen trap toegang tot het plateau, waarop, te
+midden van een weelderigen plantengroei, het gebouwtje zich verheft.
+Het kerkgebouwtje vertoont sporen van herhaalde veranderingen. Het
+schip, blijkbaar het oudst, is opgetrokken van zeer onregelmatige
+stukken breuksteen, die ten deele overpleisterd zijn. Het vierkante
+koor, dat aan zetting onderhevig schijnt, is ten deele van breuksteen,
+ten deele van baksteen met natuursteen afgewisseld. Zware, lage
+steunberen uit later tijd schragen dit gedeelte. De toren, waarin
+zoowel rondboog- als spitsboogopeningen zijn aangebracht, is bijna
+geheel van baksteen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb12" href="#pb12" name=
+"pb12">12</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e496width" id="fig06"><img src=
+"images/fig06.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE SCHIJNDEL (N.-B.)." width=
+"600" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE SCHIJNDEL (N.-B.).</p>
+<p class="first">De kerken in Noord-Brabant, die, voor zoover zij niet
+vernieuwd zijn, meerendeels dagteekenen uit de 15<sup>e</sup> eeuw,
+kenmerken zich dikwijls door een grooten, zwaren toren. Een eenvoudig
+voorbeeld van dien aard levert de groote, in 1840 herbouwde kerk te
+Schijndel, wier oude, gespaard gebleven toren zoo krachtig het
+dorpsstraatje afsluit. Ofschoon zeer massief, is deze bouw toch niet
+van eenige sierlijkheid ontbloot door de slanke spitsboogvormige
+galmgaten in den bovenbouw, die bovendien door een aardig boogfriesje
+wordt bekroond, alsmede door het slanke traptorentje aan de
+zuidzijde.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb14" href="#pb14" name=
+"pb14">14</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e508width" id="fig07"><img src=
+"images/fig07.jpg" alt=
+"TOREN VAN DE KERK TE ST. MICHIELSGESTEL (N.-B.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE ST. MICHIELSGESTEL
+(N.<span class="corr" id="xd21e511" title=
+"Niet in bron">-</span>B.)<span class="corr" id="xd21e514" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Een rijke ontwikkeling vertoont de toren van de
+onbeduidende kerk te St. Michielsgestel, die zich zoo statig boven de
+daken der lage dorpshuisjes verheft. Op de hoeken van dezen forschen
+bouw zijn zware steunberen aangebracht, die, evenals de uitgebouwde
+halfachtkantige traptoren en de muurvelden, met ondiepe nissen, waarin
+eenvoudige traceeringen, zijn versierd. Bovendien wordt door de
+afwisseling van baksteen met natuursteen, zooals in de 15<sup>e</sup>
+eeuw veel gebruikelijk was, groote levendigheid bijgezet. Eertijds was
+de toren met een spits bekroond; bij een storm in het jaar 1836 stortte
+deze om en verwoestte in haar val het dak der kerk, die nadien werd
+afgebroken en herbouwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb16" href="#pb16" name=
+"pb16">16</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e524width" id="fig08"><img src=
+"images/fig08.jpg" alt="KERK TE OUD-GASTEL (N.-B.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE OUD-GASTEL (N.<span class="corr" id=
+"xd21e527" title="Niet in bron">-</span>B.)<span class="corr" id=
+"xd21e530" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Hetzelfde karakter als de toren van St.
+Michielsgestel, vertoont de toren van de kerk te Oud-Gastel. Ook hier
+werden overhoeks geplaatste steunberen toegepast, is een traptoren
+uitgebouwd en zijn de muurvelden met nissen versierd. Doch de
+onderdeelen zijn aanmerkelijk fijner, wat vooral uitkomt bij de
+steunberen, die met overhoeks geplaatste fialen zijn bekroond.
+Hierdoor, alsmede door de vele, naast elkaar gestelde nissen, spreken
+de loodlijnen zeer sterk, zoodat deze, voor een dorpskerk wel wat
+&agrave;l te hooge toren, een bijzonder slanken en rijzigen indruk
+maakt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb18" href="#pb18" name=
+"pb18">18</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e537width" id="fig09"><img src=
+"images/fig09.jpg" alt="KERK TE HALSTEREN (N.-B.)." width="720" height=
+"596">
+<p class="figureHead">KERK TE HALSTEREN (N.-B.).</p>
+<p class="first">In de nabijheid van Bergen op Zoom ligt het dorp
+Halsteren, wiens fraaie, ruime kerk met ondergang werd bedreigd, doch
+thans als Gemeentehuis zal worden ingericht. Ondanks de groote
+veranderingen, die het gebouw in den loop der jaren heeft ondergaan,
+vertoont het een fraai geheel, zooals maar zelden in ons land wordt
+aangetroffen. De toren is hier niet zoo groot als bij vele andere
+Brabantsche kerken, doch heeft afmetingen, die meer in overeenstemming
+zijn met het karakter van een dorpskerk. De stichting dezer kerk valt
+in de 14<sup>e</sup> eeuw; het koor werd in 1457 voltooid. In de tweede
+helft der 15<sup>e</sup> eeuw onderging het gebouw aanzienlijke
+wijzigingen: het schip werd toen verhoogd en tengevolge daarvan, ook de
+toren. In 1747 werd het bedehuis gedeeltelijk vernield, doch drie jaren
+later was het weer hersteld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb20" href="#pb20" name=
+"pb20">20</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e552width" id="fig10"><img src=
+"images/fig10.jpg" alt="KERK TE HALSTEREN (N.-B.)." width="596" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HALSTEREN (N.-B.).</p>
+<p class="first">Door de vele verbouwingen, die de St. Quirinuskerk
+heeft ondergaan, zoodat zij als &rsquo;t ware met den tijd is
+meegegroeid, als mede door den fraaien toon, dien de materie in de vele
+eeuwen, die over het gebouw heengingen, heeft aangenomen, bezit dit
+eerwaardige monument een zeer schilderachtig karakter. Vooral komt dit
+uit aan de oostzijde, waar bij de ontmoeting van dwarsschip en koor een
+kleine sacristie is uitgebouwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb22" href="#pb22" name=
+"pb22">22</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e560width" id="fig11"><img src=
+"images/fig11.jpg" alt="KERK TE BERLICUM (N.-B.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BERLICUM (N.-B.).</p>
+<p class="first">Het meer bescheiden kerkje te Berlicum, aardig gelegen
+temidden van moestuinen in de kom der gemeente, schijnt ook meermalen
+te zijn verbouwd. Zoo doet de toren twee bouwperioden kennen; de
+onderbouw, die met pilasters en rondboogjes is versierd, wijst op de
+Romaansche kunst; de bovenbouw, uit later tijd, is bewerkt met
+spitsboognissen, waarin kleine spitsboogvormige galmgaten. Het schip
+met de beide zijbeuken onder &eacute;&eacute;n groot dak, schijnt
+vernieuwd te zijn en is geheel gepleisterd. Het half achthoekige koor,
+eveneens wit gepleisterd, heeft zware steunberen en groote
+spitsboogvensters met houten ramen. Op het dak van het koor verheft
+zich een modern torentje voor de luiklok, dat, ondanks zijn
+conventioneele vormen, wel aardig doet.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb24" href="#pb24" name=
+"pb24">24</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e568width" id="fig12"><img src=
+"images/fig12.jpg" alt="KAPEL TE HEUSDENHOUT (N.-B.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KAPEL TE HEUSDENHOUT (N.-B.).</p>
+<p class="first">Naast zeer groote, vindt men in Brabant ook zeer
+kleine gebouwen voor den eeredienst bestemd, die niettemin een zeer
+aantrekkelijk karakter bezitten, zooals de kapel van St. Anna te
+Heusdenhout, die als een kunstwerk moet worden beschouwd. Zeer
+merkwaardig aan dit gebouwtje, dat slechts uit &eacute;&eacute;n ruimte
+bestaat, is de eigenaardig ontwikkelde voorgevel, bekroond met een
+geestig torentje, dat het midden houdt tusschen den gewonen,
+gedeeltelijk vrij staanden toren en een daktorentje. Zeer logisch is
+hiertoe gebruik gemaakt van de steunberen, die het midden van den gevel
+versterken, door hen als klokkestoel dienst te laten doen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb26" href="#pb26" name=
+"pb26">26</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e577width" id="fig13"><img src=
+"images/fig13.jpg" alt="KAPEL TE NUENEN-TONGELRE (N.-B.)." width="599"
+height="720">
+<p class="figureHead">KAPEL TE NUENEN-TONGELRE (N.-B.).</p>
+<p class="first">Nog kleiner dan de kapel van St. Anna, is het aardige,
+doch tamelijk vervallen kapelletje, gelegen aan den straatweg van
+Nuenen naar Tongelre, dat thans als brandspuithuisje en ijzerbergplaats
+wordt gebruikt. Het eenvoudige gebouwtje is aan de wegzijde half
+achthoekig afgesloten. De sluitgevel aan de andere zijde wordt bekroond
+door een klokketorentje met zeskanten spits, waarop een bijzonder
+sierlijk gesmeede windvaan is geplaatst. Het dak is met leien gedekt,
+die evenwel voor een groot deel zijn verdwenen, waardoor de ondergang
+van het aardige gebouwtje niet weinig dreigt te worden verhaast.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb28" href="#pb28" name=
+"pb28">28</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e585width" id="fig14"><img src=
+"images/fig14.jpg" alt="KAPEL TE GAGELDONK (N.-B.)." width="603"
+height="720">
+<p class="figureHead">KAPEL TE GAGELDONK (N.-B.)<span class="corr" id=
+"xd21e588" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">In het gehucht Gageldonk, nabij Prinsenhage, ligt te
+midden van boerderijen en weilanden, een kleine kapel, die zeer veel
+overeenkomst heeft met die te Nuenen-Tongelre. Ook dit gebouwtje wordt
+aan de &eacute;&eacute;ne zijde half achthoekig en aan de tegenover
+liggende zijde door een topgevel afgesloten. Echter ontbreekt hier het
+torentje en is het dak met riet, in plaats van met leien, gedekt.
+Hoewel het gebouwtje ook niet meer voor den eeredienst wordt gebruikt,
+maar als bergplaats voor landbouwgereedschappen dient, verkeert het nog
+in een vrij goeden toestand, ook inwendig, waar de gebogen, eikenhouten
+spanten van de zichtbare kap nog bewaard zijn gebleven; alleen de
+binnenbeschieting is verdwenen. In den muur zijn een paar nissen,
+terwijl het gemetselde altaar met zandsteenen dekplaat nog aanwezig
+is.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb30" href="#pb30" name=
+"pb30">30</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e595width" id="fig15"><img src=
+"images/fig15.jpg" alt="KERK TE KLOETINGE (Z.)." width="605" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KLOETINGE (Z.)<span class="corr" id=
+"xd21e598" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Evenals in Noord-Brabant, zijn de kerken in het
+welvarende Zeeland dikwijls zeer groot en voorzien van een hoogen
+toren. De kruiskerk te Kloetinge, die in afmetingen nog verre wordt
+overtroffen door de steedsche kerk te Kapelle, wier toren gelijkt op
+dien van de Oude-kerk te Delft, is van tamelijk grooten omvang, doch
+vertoont niettemin het karakter van dorpskerk door haar groote
+dakvlakken en betrekkelijk lage omtrekmuren. De hooge toren is daarmede
+wel eenigszins in strijd. Het gebouw, waarheen drie overgroeide
+laantjes leiden, is goed van massa-werking, maar in onderdeelen door
+pleister- en verfwerk zeer verminkt. Alleen de toren is van deze
+&bdquo;verfraaiing&rdquo; gespaard gebleven; hij is uitgevoerd in
+baksteen, met toepassing van natuursteen voor banden en <span class=
+"corr" id="xd21e602" title=
+"Bron: constructie deelen">constructiedeelen</span>.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb32" href="#pb32" name=
+"pb32">32</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e609width" id="fig16"><img src=
+"images/fig16.jpg" alt="KERK TE WAARDE (Z.)." width="602" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE WAARDE<a id="xd21e612" name=
+"xd21e612"></a> (Z.)<span class="corr" id="xd21e614" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Van de eertijds vrij groote kerk te Waarde is niet
+veel overgebleven; alleen de Zuidelijke zijbeuk en de zware toren
+resten nog van den ouden bouw, die, in 1589 door brand vernield,
+slechts tendeele werd hersteld. Doch dit gedeelte en voornamelijk de
+toren is nog van groote waarde. De toren, waartegen weleer het schip
+aansloot, doch nu bijna geheel vrij staat, heeft dubbele steunberen op
+de hoeken. Aan de Noordzijde is een halfronde traptoren uitgebouwd, die
+voert naar de klokkenruimte boven het vervallen gewelf.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb34" href="#pb34" name=
+"pb34">34</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e621width" id="fig17"><img src=
+"images/fig17.jpg" alt=
+"TOREN VAN DE KERK TE &rsquo;s-HEER-ARENDSKERKE (Z.)." width="599"
+height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE &rsquo;s-HEER-ARENDSKERKE
+(Z.).</p>
+<p class="first">Hetzelfde type als de toren van de kerk te Waarde,
+vertoont die van &rsquo;s-Heer-Arendskerke. Deze kerk, die een
+15<sup>e</sup> eeuwsch karakter heeft, is slechts klein, doch haar
+toren, die waarschijnlijk tot een ouderen bouw heeft behoord, moet de
+hoogste zijn van Zuid-Beveland. Hij is geheel in baksteen uitgevoerd
+met zeer zware, dubbele steunberen op de hoeken, zoodat de loodlijnen
+sterk spreken. Zij zijn van boven paarsgewijze verbonden door kleine
+trompetgewelfjes, waardoor een voet werd verkregen voor hoektorentjes,
+die evenals te Kapelle, vermoedelijk de spits moesten omgeven. Deze
+bekroning is echter niet tot uitvoering gekomen. De toreningang is door
+een hooge nis krachtig geteekend, terwijl de muurvelden door ondiepe
+nissen worden verlevendigd, waardoor een goede tegenstelling ontstaat
+met de stoere steunberen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb36" href="#pb36" name=
+"pb36">36</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e632width" id="fig18"><img src=
+"images/fig18.jpg" alt="KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Ver buiten de kom van het dorp ligt eenzaam, te midden
+van uitgestrekte landerijen, de mooie, oude kerk van Poortugaal, die
+een fraai ontwikkeld kerktype doet zien, een kerktype, dat ondanks zijn
+vrij groote afmetingen, toch het karakter van een dorpskerk bezit. Het
+kerkgebouw bestaat uit een middenschip met zijbeuken, dwarsschip en
+koor. V&oacute;&oacute;r het middenschip is een toren gebouwd, die door
+zware steunberen wordt geschraagd, en met een slanke, krom getrokken
+spits wordt bekroond. Aan beide zijden wordt de toren geflankeerd door
+lage uitbouwen, waardoor een goede samenhang met het schip is
+verkregen. Het middenschip en de zijbeuken worden door
+&eacute;&eacute;n groot dak overhuifd, aan welks voet topgevels met
+groote vensters zijn aangebracht.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb38" href="#pb38" name=
+"pb38">38</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e641width" id="fig19"><img src=
+"images/fig19.jpg" alt="KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.)." width="720"
+height="599">
+<p class="figureHead">KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Poortugaal, eertijds een parochiekerk, is
+thans te groot voor deze kleine gemeente, zoodat slechts een deel van
+de kerkruimte wordt gebruikt en het ruime rechthoekige koor buiten
+dienst en afgesloten is. Hierdoor wordt het aanzien van het gebouw niet
+verhoogd. Ook doen de veranderde en geheel of tendeele dichtgemetselde
+vensters zien, dat het monument vele onoordeelkundige wijzigingen heeft
+ondergaan, die evenmin tot verfraaiing van het geheel bijdragen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb40" href="#pb40" name=
+"pb40">40</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e649width" id="fig20"><img src=
+"images/fig20.jpg" alt="KERK TE SPIJKENISSE (Z.-H.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE SPIJKENISSE (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Niet ver van Poortugaal ligt het dorp Spijkenisse, dat
+eveneens een groote, voormalige parochiekerk bezit, die echter van
+minder fraaie werking is als die in het eerst genoemde dorp. Zeer
+schilderachtig is evenwel de zware, verzakte toren, die met zijn door
+plompe steunberen gestutten onderbouw, nieuweren opbouw en lage spits,
+een aardig geheel vormt, waaraan zelfs eenige sierlijkheid niet kan
+worden ontzegd door de decoratieve behandeling der muren met ondiepe
+nissen en de slanke galmgaten.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb42" href="#pb42" name=
+"pb42">42</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e657width" id="fig21"><img src=
+"images/fig21.jpg" alt="KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.)." width="601"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Wordt bij de kerk te Poortugaal de verlichting van het
+ruim verkregen door groote vensters in topgevels, aan den voet van het
+dak geplaatst, ook bij de kerk te Abbenbroek is een dergelijke
+verlichting toegepast, doch werd dit motief tot een grootere en rijkere
+ontwikkeling gebracht. De zijbeuk is hier in vijf dwarstravee&euml;n
+verdeeld, ieder met een topgevel bekroond en onderling door zware
+steunberen gescheiden; in iedere trav&eacute;e was een groot venster
+met traceeringen, die nu tendeele zijn dichtgemetseld, tendeele door
+houten ramen zijn vervangen. Al moge tegen deze opvatting eenige
+bedenkingen zijn aan te voeren, niet kan worden ontkend, dat zoodoende
+een gevelontwikkeling is verkregen van groote decoratieve werking, die
+het eenvoudige gebouw een groote bekoring verleent.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb44" href="#pb44" name=
+"pb44">44</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e666width" id="fig22"><img src=
+"images/fig22.jpg" alt="KOORGEVEL VAN DE KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.)."
+width="599" height="720">
+<p class="figureHead">KOORGEVEL VAN DE KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Ook zeer merkwaardig aan het kerkje te Abbenbroek is
+de fraaie topgevel van het koor, die een knap stuk metselwerk doet
+zien. Doch overigens is het kerkgebouw zeer gehavend, wat vooral blijkt
+aan de naar den weg gekeerde zuidzijde, waar de muur vierkant is
+opgetrokken, nadat in 1747 de sierlijke topgeveltjes door storm waren
+vernield. Bovendien is de toren grootendeels onder een grauwe
+pleisterlaag bedekt, en werd in den laatsten tijd tegen den koorgevel
+een minder fraaie aanbouw gemaakt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb46" href="#pb46" name=
+"pb46">46</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e674width" id="fig23"><img src=
+"images/fig23.jpg" alt="KERK TE GEERVLIET (Z.-H.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE GEERVLIET (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Geervliet, waarschijnlijk een der oudste en
+aanzienlijkste Heerlijkheden van Holland, eertijds zelfs ommuurd, doch
+thans slechts een klein dorp, bezit een kruiskerk, die door haar
+grooten omvang getuigt van de welvaart, waarin deze plaats zich weleer
+mocht verheugen. Doch nu is die luister verbleekt, en het trotsche
+kerkgebouw in verval geraakt; vensters zijn dichtgemetseld, het koor
+door een schot afgesloten en de toren verminkt. Blijkbaar heeft ook de
+groote brand, die in 1743 Geervliet verwoestte, de kerk niet gespaard.
+Althans de aansluiting van het kerkdak tegen den toren duidt op latere
+veranderingen, en kan oorspronkelijk door den bouwmeester moeilijk zoo
+zijn bedoeld. Voorzoover de toren niet onder een pleisterlaag is
+bedekt, doet hij een rijke architectuur zien, in baksteen met bergsteen
+uitgevoerd. Aardig, gemoedelijk is de kleine ingang, waartoe eenige
+treden, waarlangs een houten leuning, leiden.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb48" href="#pb48" name=
+"pb48">48</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e682width" id="fig24"><img src=
+"images/fig24.jpg" alt="KERK TE GIESSEN-OUDEKERK (Z.-H.)." width="601"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE GIESSEN-OUDEKERK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Giessen-Oudekerk is weinig belangrijk; in
+sommige gedeelten, zooals het met een plat afgedekt koor, bepaald
+leelijk. Doch de toren, ofschoon tendeele van zijn steunberen ontdaan
+en met een onvolledige bekroning, is een mooi voorbeeld van een
+eenvoudigen baksteenbouw. Zeer juist gevoeld worden de drie
+verdiepingen, waaruit de toren bestaat, naar boven verlaagd en
+verfijnd. Is de hooge onderbouw vlak en de middenbouw even met nissen
+versierd, het bovengedeelte is verlevendigd door <span class="corr" id=
+"xd21e687" title="Bron: dubbel">dubbele</span> galmgaten, geflankeerd
+door ondiepe nissen, alsmede door een sierlijk boogfriesje als
+afsluiting en tevens als voet voor de balustrade.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb50" href="#pb50" name=
+"pb50">50</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e694width" id="fig25"><img src=
+"images/fig25.jpg" alt="KERK TE GIESSEN-NIEUWKERK (Z.-H.)." width="597"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE GIESSEN-NIEUWKERK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Van de kerk te Giessen-Nieuwkerk is enkel oud de
+eenvoudige toren met spitsboogvormige, gekoppelde galmgaten en slanke
+spits, en het half achthoekige koor met zware steunberen en rijzige
+spitsboogvensters, die echter grootendeels zijn dichtgemetseld. Het
+schip is vernieuwd en blijkens de aansluiting met den toren, ook
+verhoogd. Doch deze vernieuwing is op een weinig aantrekkelijke wijze
+uitgevoerd; vooral aan de wegzijde vertoont dit gedeelte smakelooze
+details. Een schilderachtig hoekje vindt men echter aan de achterzijde
+van het kerkgebouw, waar tegen het koor een kleine aanbouw is gemaakt,
+die door een grasveld en moestuin wordt omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb52" href="#pb52" name=
+"pb52">52</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e702width" id="fig26"><img src=
+"images/fig26.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE NIEUWERKERK (Z.-H.)."
+width="605" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE NIEUWERKERK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Al zijn de kerktorens in het midden van ons land
+doorgaans niet zoo groot en niet zoo rijk ontwikkeld als die in
+Noord-Brabant en Zeeland, het torentje van de kerk te Nieuwerkerk doet
+zien, dat een kleine, eenvoudige toren toch ook wel een kunstwerk kan
+zijn en tevens, dat men eveneens in die streken over groote vaardigheid
+en kunstzin had te beschikken. Deze toren, goed van verhouding, fraai
+van lijn en fijn van geleding, is geheel van baksteen opgetrokken met
+bescheiden toepassing van natuursteen. Hij bestaat uit een massieven
+onderbouw met drie verdiepingen, waarvan de eerste een dichtgemetseld
+drie-lichts venster te zien geeft, de tweede met nissen, voorzien van
+traceeringen, is versierd en de bovenste, als bekroning, is doorbroken
+met groote gekoppelde galmgaten, waarboven, onder de even overstekende
+leien spits, een fijn <span class="corr" id="xd21e707" title=
+"Bron: boog friesje">boogfriesje</span> is aangebracht.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb54" href="#pb54" name=
+"pb54">54</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e713width" id="fig27"><img src=
+"images/fig27.jpg" alt="KERK TE HEENVLIET (Z.-H.)." width="602" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HEENVLIET (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Dat een kerkgebouw enkel door zijn groote lijnen mooi
+kan zijn, bewijst het simpele kerkje te Heenvliet, evenals Geervliet,
+een oud stadje, dat tot den rang van dorp is gedaald. Het is zeer
+schilderachtig gelegen op het kerkhof, even buiten de kom der gemeente.
+Hooge boomen omgeven grootendeels het gebouwtje, welks voorgevel met
+klimop is begroeid. Het bestaat uit een middenschip afgesloten door een
+veelhoekig koor, waarin sporen van traceeringen zichtbaar zijn en aan
+de noordzijde begrensd door een zijbeuk, die met het schip onder
+&eacute;&eacute;n dakschild is gebracht. Uit den sluitgevel rijst
+eenvoudig en natuurlijk een torentje met hooge spits omhoog, aldus
+karakter gevende aan het gebouw, maar tevens aantoonende op welk een
+weinig kostbare wijze een toren kan worden ontwikkeld, als de middelen
+voor een rijkeren bouw ontbreken.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb56" href="#pb56" name=
+"pb56">56</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e722width" id="fig28"><img src=
+"images/fig28.jpg" alt="KERK TE WOUBRUGGE (Z.-H.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WOUBRUGGE (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerkgebouwen, die na de reformatie voor den
+Hervormden eeredienst werden gesticht, wijken sterk af van de oudere
+kerkgebouwen. Een verdeeling in schip, beuken en koor is verdwenen en
+heeft plaats gemaakt voor &eacute;&eacute;n centrale ruimte, zooals bij
+de kerk te Woubrugge, die in 1653 werd voltooid. Dit deftige gebouw,
+wiens plattegrond uit een samenvoeging van veelhoeken is ontstaan, is
+geheel in baksteen uitgevoerd. Op de hooge gevelmuren, waartegen
+steunberen zijn aangebracht, die met een holle lijn in het gevelvlak
+overgaan, rust een hoog leien dak, waaruit zich een twaalfzijdig
+klokketorentje met slanke spits ontwikkelt. Dit torentje is van hout,
+evenzoo de gootlijst, die van consoles is voorzien. Ofschoon de
+schoonheid van dit gebouw van anderen aard is als die van de
+Middeleeuwsche kerken, is het toch een waardevol monument, dat mede
+door zijn silhouet een zeer gunstigen indruk maakt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb58" href="#pb58" name=
+"pb58">58</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e730width" id="fig29"><img src=
+"images/fig29.jpg" alt="KERK TE OUDSHOORN (Z.-H.)." width="597" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE OUDSHOORN (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Oudshoorn uit 1665, welke, evenals die te
+&rsquo;s Gravenland, door Stalpaert werd gebouwd, is vierkant van
+plattegrond met pijlers in de hoeken. Het uitwendige is ontwikkeld tot
+een kruiskerk met gelijke armen, waarvan de hoeken door lagere
+aanbouwen tot een kwadraat zijn uitgevuld. In de hoofdas van het
+gebouw, mooi gelegen in een bocht van de Oude Rijn, is een portaal
+voorgebouwd, dat met een fronton is bekroond. Evenals te Woubrugge zijn
+op de hoeken steunberen aangebracht, die hier met een gebogen lijn in
+pilasters overgaan. Op het kruis van het hooge leien dak verheft zich
+een sierlijk klokketorentje, dat het gebouw groote bekoring bijzet. In
+de kerk zijn fraai gebrandschilderde glazen uit 1670, die
+v&ograve;&ograve;r korten tijd werden hersteld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb60" href="#pb60" name=
+"pb60">60</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e738width" id="fig30"><img src=
+"images/fig30.jpg" alt="KERK TE NEDERHORST-DEN-BERG (N.-H.)." width=
+"597" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE NEDERHORST-DEN-BERG (N.-H.).</p>
+<p class="first">Een kerkgebouw, dat vooral uitmunt door zijn
+schilderachtige ligging, is dat te Nederhorst-den-Berg. Deze kerk is
+gebouwd op een kleinen heuvel aan de buitenzijde van het dorp gelegen
+en door aardige dorpshuisjes omgeven. Bij de splitsing van den
+straatweg voert een breede, gemetselde trap naar het terras, dat met
+struiken en boomen is beplant. Te midden hiervan verheft zich het oude
+gebouw, geheel in natuursteen uitgevoerd, dat echter nog een zeer
+nieuwen indruk maakt en blijkbaar grondig is gerestaureerd. Het doet
+verschillende stijlvormen zien; het schip met rondboogramen, en de
+toren vertoonen Romaansche vormen; het koor, iets hooger dan het schip,
+behoort tot de Gothische stijl. Het is halftienhoekig afgesloten en
+heeft vrij zware steunberen en slanke spitsboogvensters.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb62" href="#pb62" name=
+"pb62">62</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e747width" id="fig31"><img src=
+"images/fig31.jpg" alt="KERK TE EGMOND OP DEN HOEF (N.-H.)." width=
+"600" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE EGMOND OP DEN HOEF (N.-H.)<span class=
+"corr" id="xd21e750" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Het kerkgebouw te Egmond op den Hoef, dat eertijds
+behoorde bij het kasteel van de Heeren van Egmond, geeft den indruk,
+dat het in den loop der tijden belangrijk werd veranderd. Ter plaatse
+van een oude kapel, die in 1229 door Willem I, Heer van Egmond, was
+gesticht, werd door Jan van Egmond in 1430 een nieuwe kerk gebouwd, die
+met het kasteel in 1574 door Spaansche krijgslieden werd verwoest. In
+1630 werd het gebouw hersteld en van een nieuw dak met klokketorentje
+voorzien. Door deze wijzigingen is niettemin een aardig geheel
+ontstaan, dat duidelijk doet zien, dat een gebouw schoon kan zijn
+zonder strenge stijleenheid. Het kerkje, sterk verweerd en ten deele
+met klimop begroeid, is zeer fraai gelegen op het kerkhof met
+aangrenzend plantsoen, temidden van hooge boomen. Vooral de
+achterzijde, met een uitbouw, die aan een dwarsschip herinnert, en het
+aardige torentje, is, behalve uit een architectonisch, ook uit een
+picturaal oogpunt zeer aantrekkelijk.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb64" href="#pb64" name=
+"pb64">64</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e757width" id="fig32"><img src=
+"images/fig32.jpg" alt="KERK TE BERGEN (N.-H.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BERGEN (N.-H.).</p>
+<p class="first">Van het trotsche kerkgebouw te Bergen, wiens hooge
+toren den zeelieden tot baken strekte, zijn slechts brokstukken
+overgebleven, die, over het groote grasveld verspreid en met klimop
+begroeid, door hun flinke details, alsmede door hun prachtig rooden
+baksteen, afgewisseld met natuursteen, doen vermoeden, dat het gebouw
+zeer groot en fraai moet zijn geweest. In 1574 geheel door brand
+vernield, werd in 1577 enkel het koor weer hersteld en toen met een
+sierlijk torentje voorzien, waarna het voor den kerkdienst der
+Hervormden in gebruik is genomen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb66" href="#pb66" name=
+"pb66">66</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e765width" id="fig33"><img src=
+"images/fig33.jpg" alt="KERK TE OOSTHUIZEN (N.-H.)." width="720"
+height="604">
+<p class="figureHead">KERK TE OOSTHUIZEN (N.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Oosthuizen uit 1518 heeft den vorm van een
+kruis met gelijke armen, waarvan &eacute;&eacute;n tot koor is
+ontwikkeld, dat thans door een houten schot is afgesloten. Op het kruis
+staat een opengewerkt zeskant torentje, dat in 1745 werd hersteld. Het
+gebouw is opgetrokken van warm-rooden baksteen, afgewisseld met
+geel-kleurigen zandsteen. De ramen en blindramen zijn met
+laat-Gothische traceeringen versierd. De kerk, met een tongewelf
+gedekt, bevat, behalve een barok grafmonument van Van Bredehoff uit
+1721, een fraai hek met preekstoel en orgel uit 1521 en een portaal met
+rijk snijwerk uit 1648, doch alles met een dikke verflaag bedekt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb68" href="#pb68" name=
+"pb68">68</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e774width" id="fig34"><img src=
+"images/fig34.jpg" alt="KERK TE WESTBROEK (U.)." width="603" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WESTBROEK (U.)<span class="corr" id=
+"xd21e777" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Een dorpskerk van vrij groote afmetingen is de kerk te
+Westbroek, die sinds 1467 een kleine kapel vervangt. Aanvankelijk was
+het een parochiekerk, die behoorde onder het Aartsdiakenschap van de
+domkerk te Utrecht. Het gebouw bestaat uit een middenschip en twee
+zijbeuken, onder &eacute;&eacute;n groot dak, en een iets smaller, doch
+hooger half achthoekig afgesloten koor, waaraan een kleine kapel
+grenst, beide uit later tijd dan het schip. De zijbeuken, die langs den
+toren zijn verlengd, hebben slechts kleine vensters; die van het koor
+zijn groot en rijzig, geprofileerd en met blokken natuursteen omzoomd.
+Het middenschip is door een heel, de zijbeuken door een half
+spitsboogtongewelf overdekt. Schip en beuken zijn gescheiden door zware
+kolommen, waarop spitsbogen door zware balken verankerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb70" href="#pb70" name=
+"pb70">70</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e784width" id="fig35"><img src=
+"images/fig35.jpg" alt=
+"INTERIEUR VAN DE KAPEL IN DE KERK TE WESTBROEK (U.)." width="603"
+height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KAPEL IN DE KERK TE WESTBROEK
+(U.)<span class="corr" id="xd21e787" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Aan de zuidzijde van het koor der kerk te Westbroek
+grenst een kleine kapel, slechts 3,5 Meter breed, die een mooi
+voorbeeld doet zien van overwelving, zooals in vele onzer
+middeleeuwsche kerken, voornamelijk voor het koor, werd toegepast. Het
+schip en de zijbeuken bleven bij vele kerkgebouwen in deze streken
+onoverwelfd, eensdeels wegens gebrek aan middelen, anderdeels uit vrees
+voor zettingen van het gebouw, wat op onzen slappen bodem geenszins was
+uitgesloten. De ribben dezer gewelven, gewoonlijk van geprofileerden
+natuursteen, ontspringen zooals ook in deze kapel dikwijls op
+gebeeldhouwde draagsteenen. De velden tusschen deze constructieve
+ribben worden dan met bolvormige baksteen gewelfjes gesloten.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb72" href="#pb72" name=
+"pb72">72</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e794width" id="fig36"><img src=
+"images/fig36.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE LOENEN (U.)." width="595"
+height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE LOENEN (U.)<span class=
+"corr" id="xd21e797" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Eenige dorpskerken in de provincie Utrecht hebben een
+hoogen toren, die veel verwantschap vertoont met den Domtoren in de
+stad Utrecht. Ook deze torens bestaan volgens middeleeuwschen aard uit
+verschillende, naar boven in breedte afnemende, verdiepingen als
+teerlingen opeengestapeld. Zoo ook de toren te Loenen, die met zijn
+vele slanke nissen, waarin traceeringen, en rijke afwisseling van bak-
+en natuursteen, een zeer decoratieven indruk maakt. Op den
+rechthoekigen onderbouw, waartegen een achtkant traptorentje is
+uitgebouwd, verheft zich een smallere bovenbouw met lichte steunberen
+op de hoeken. In 1714 werd de toren door den bliksem getroffen en de
+spits vernield. Door bijdragen van de ingezetenen werd deze echter
+spoedig hersteld; waarschijnlijk zullen toen ook de Renaissance
+balustraden aangebracht zijn op den omgang en aan den voet van het
+dak.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb74" href="#pb74" name=
+"pb74">74</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e805width" id="fig37"><img src=
+"images/fig37.jpg" alt="KERK TE SOEST (U.)." width="597" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE SOEST<a id="xd21e808" name=
+"xd21e808"></a> (U.)<span class="corr" id="xd21e810" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Zeer veel overeenkomst met den toren van de kerk te
+Loenen, bezit die van de eenschepige kerk te Soest, die
+v&oacute;&oacute;r eenige jaren werd gerestaureerd. Evenwel is deze
+toren veel strenger van lijn en vertoont hij ook niet die levendige
+afwisseling van baksteen met natuursteen. Natuursteen werd enkel
+gebruikt voor constructieve onderdeelen, traceeringen en eenige blokken
+op de hoeken. Aan beide zijden van den drie verdiepingen hoogen toren
+is een achthoekig traptorentje aangebouwd, dat tot de eerste verdieping
+reikt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb76" href="#pb76" name=
+"pb76">76</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e817width" id="fig38"><img src=
+"images/fig38.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE HOUTEN (U.)." width="599"
+height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE HOUTEN (U.).</p>
+<p class="first">De geheel bepleisterde kerk te Houten bezit een hoogen
+toren, waarvan wel is waar vele details eveneens door bepleistering
+zijn verminkt, doch die niettemin nog een goeden totaal indruk maakt.
+Bovendien is de ligging, aan de bocht van den weg en tusschen hooge
+boomen en eenvoudige dorpshuizen, zeer eigenaardig. Het onderste
+gedeelte van den toren is van tufsteen; de beide bovenste verdiepingen
+van baksteen afgewisseld met banden. De overhoeks geplaatste steunberen
+eindigen in fialen, die de spits omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb78" href="#pb78" name=
+"pb78">78</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e825width" id="fig39"><img src=
+"images/fig39.jpg" alt="KERK TE VREELAND (U.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE VREELAND (U.).</p>
+<p class="first">Het kerkje te Vreeland, zoo simpel in verhouding tot
+haar trotsche buurvrouw te Loenen, aan de overzijde van de Vecht,
+draagt de sporen van verbouwingen en vergrootingen. Vooral de
+schilderachtige noordzijde duidt sterk daarop. Het vierkante koor, naar
+den weg gekeerd, schijnt het oudst, en is van zeer grooten steen
+opgetrokken in zeer eenvoudige vormen. Iets rijker is het schip
+bewerkt, dat om den toren heen grijpt. De spitsboogramen hierin
+geplaatst, zijn met profielsteen omgeven; bij enkele vindt men nog
+sporen van traceeringen, die in baksteen waren uitgevoerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb80" href="#pb80" name=
+"pb80">80</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e834width" id="fig40"><img src=
+"images/fig40.jpg" alt="KERK TE BLAUWKAPEL (U.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BLAUWKAPEL (U.).</p>
+<p class="first">In een der forten om de stad Utrecht ligt het kleine
+dorp Blauwkapel, dat uit slechts weinige huizen en een bijzonder klein
+kerkje bestaat. Dit gebouwtje, veilig verscholen achter deze hooge
+verdedigingswerken, geeft, ondanks zijn kleine afmetingen, een
+volledige kruiskerk met koor te zien. Tegen het schip, met een houten
+tongewelf afgedekt, is een torentje gebouwd, wiens kleine spits zich
+nauwelijks boven de wallen verheft. Het ondergedeelte van de muren is
+gepleisterd, overigens zijn zij uitgevoerd in groot formaat baksteen,
+mooi van kleur.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb82" href="#pb82" name=
+"pb82">82</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e842width" id="fig41"><img src=
+"images/fig41.jpg" alt="KERK TE KERKWIJK (GELD.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KERKWIJK<a id="xd21e845" name=
+"xd21e845"></a> (GELD.).</p>
+<p class="first">In de Bommelerwaard vindt men verscheidene aardige,
+oude dorpskerken, waarvan de kerk te Kerkwijk wel de oudste is, althans
+het schip, dat, geheel van tufsteen, misschien reeds in de
+11<sup>e</sup> eeuw werd gebouwd en Romaansche vormen vertoont. De
+muren zijn versierd met lisenen, door rondbogen verbonden, doch hebben
+veel geleden door het inbreken van groote ramen ter vervanging van de
+oorspronkelijk veel kleinere, en door het aanbrengen van baksteenen
+steunbeertjes. Het koor, iets smaller en hooger dan het schip, is,
+evenals de toren, in baksteen uitgevoerd en van iets later tijd. De
+toren uit de 13<sup>e</sup> eeuw heeft vroeg-Gothische vormen, doch is
+zeer gehavend. Tegen den toren is een traptoren aangebouwd, die van
+onder rond en van boven veelhoekig is<span class="corr" id="xd21e855"
+title="Bron: ,">.</span> Het interieur is thans weinig belangrijk meer,
+wegens ondergane verbouwing, waarbij het koor en schip tot een geheel
+zijn gebracht en de zware houten trekbalken met karbeels, door dunne
+ijzeren stangen zijn vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb84" href="#pb84" name=
+"pb84">84</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e861width" id="fig42"><img src=
+"images/fig42.jpg" alt="KERK TE RHEDEN (GELD.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE RHEDEN (GELD.)<span class="corr" id=
+"xd21e864" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Evenals het schip van de kerk te Kerkwijk behoort de
+tufsteentoren van de kerk te Rheden tot de weinige overblijfselen der
+Romaansche kunst in ons land. De majestueuze 12<sup>e</sup> eeuwsche
+toren is zeer eenvoudig behandeld, doch daardoor juist van groote
+werking; vlakke blindbogen versieren den stoeren romp, die door een
+eenvoudige spits wordt bekroond. Het Gothische kerkgebouw zelf, is niet
+geheel in overeenstemming met den toren, die eertijds bij een lageren
+bouw schijnt te hebben behoord. Het schip der kerk verheft zich even
+boven de zijbeuken, zonder dat echter de basiliekale vorm is bereikt.
+Het koor is voorzien van slanke vensters, met laat-Gothische
+traceeringen, en iets hooger dan het schip.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb86" href="#pb86" name=
+"pb86">86</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e875width" id="fig43"><img src=
+"images/fig43.jpg" alt="KERK TE RESSEN (GELD.)." width="602" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE RESSEN (GELD.)<span class="corr" id=
+"xd21e878" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Het kleine kerkje te Ressen heeft eveneens een
+Romaanschen tufsteentoren, waarvan echter het bovengedeelte in baksteen
+is vernieuwd, terwijl ook de minder fraaie achthoekige toren van later
+tijd is. De toren is door boogfriesjes in verdiepingen verdeeld; in de
+bovenste zijn galmgaten, waarin vroeger zuiltjes hebben gestaan. Tegen
+den krachtigen toren staat een klein schip, door rondboogramen
+verlicht, waarbij zich een veelhoekig Gothisch koor met zware
+steunberen aansluit. Schip en koor, alsmede het ondergedeelte van den
+toren, zijn gepleisterd en gewit boven een zwart geteerd plint.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb88" href="#pb88" name=
+"pb88">88</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e885width" id="fig44"><img src=
+"images/fig44.jpg" alt="KERK TE BEMMEL (GELD.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BEMMEL (GELD.)<span class="corr" id=
+"xd21e888" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">In Bemmel, een dorp nabij Ressen, ligt onder aan den
+rivierdijk, grootendeels achter huizen en boomen verscholen, een geheel
+gewit kerkgebouw, eveneens met een eenvoudigen Romaanschen
+tufsteentoren uit het begin der 13<sup>e</sup> eeuw. Deze toren
+vertoont zeer veel overeenkomst met dien van het naburige Ressen. Ook
+hier zijn rondboogjes toegepast; alleen het bovengedeelte is iets
+afwijkend, doordat van iedere zijde twee gekoppelde galmgaten zijn
+aangebracht. Ook zijn hierin de zuiltjes nog aanwezig, die te Ressen
+ontbreken.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb90" href="#pb90" name=
+"pb90">90</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e898width" id="fig45"><img src=
+"images/fig45.jpg" alt="KERK TE KERKDRIEL (GELD.)." width="596" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KERKDRIEL<a id="xd21e901" name=
+"xd21e901"></a> (GELD.)<span class="corr" id="xd21e903" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Hoewel niet zoo oud als de kerk te Kerkwijk, kan de
+kerk te Kerkdriel, eveneens in de Bommelerwaard, mede tot de oudste
+kerkgebouwen gerekend worden, tenminste wat den toren betreft, die uit
+omstreeks 1300 dagteekent. De kerk zelf is uit de 15<sup>e</sup> eeuw.
+Deze toren, geheel van baksteen opgetrokken, is met blindbogen versierd
+en wordt door een hooge spits bekroond. Aan de zuidzijde van den toren
+is een vierkante traptoren uitgebouwd. Het ruime schip is met de
+zijbeuken onder &eacute;&eacute;n dak gebracht. De zijbeuken zijn langs
+den toren doorgetrokken en schuin afgesloten. Ze zijn opgetrokken van
+baksteen met ruime toepassing van natuursteen, welk materiaal ook aan
+de tranceptgevels is verwerkt, doch overigens spaarzaam werd aangewend.
+De ligging van het gebouw, te midden van hooge boomen en dichte
+struiken, is ook zeer mooi, doch het buiten dienst gestelde dwarsschip
+en koor, waarin gewelfschilderingen zijn ontdekt, is zeer
+verwaarloosd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb92" href="#pb92" name=
+"pb92">92</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e914width" id="fig46"><img src=
+"images/fig46.jpg" alt="KERK TE BRAKEL (GELD.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BRAKEL<a id="xd21e917" name=
+"xd21e917"></a> (GELD.).</p>
+<p class="first">Een zeer mooi voorbeeld van een drieschepige dorpskerk
+is de kerk te Brakel, een type ongeveer als te Kerkdriel, doch zonder
+kruisbeuk. Ook hier worden middenschip en zijbeuken door
+&eacute;&eacute;n hoog dak overhuifd, dat vrij laag bij den grond
+begint, waardoor het gebouw zoo goed harmonieert met de lage
+dorpshuisjes. De rondboogvensters in de zijbeuken, waarvan nog
+gedeelten van tufsteen zijn, werden later ingebroken ter vervanging van
+oorspronkelijk kleinere ramen. Het koor, ter breedte en hoogte van het
+middenschip, heeft spitsboogvensters en is half tienhoekig afgesloten.
+Ook zeer fraai is de toren, die in drie verdiepingen is verdeeld, welke
+naar boven lager en smaller worden; aan de noordzijde is een veelhoekig
+traptorentje uitgebouwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb94" href="#pb94" name=
+"pb94">94</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e924width" id="fig47"><img src=
+"images/fig47.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE BRAKEL (GELD.)."
+width="599" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE BRAKEL<a id="xd21e927"
+name="xd21e927"></a> (GELD.)<span class="corr" id="xd21e929" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Doen de nieuwe vensters in de zijbeuken van de kerk te
+Brakel reeds een verbouwing vermoeden, ook het interieur der kerk duidt
+op een wijziging van den oorspronkelijken toestand. Vooral het plafond
+met de zware trekbalken met karbeels, schijnt te zijn veranderd.
+Niettemin maakt deze ruimte, met haar aardige doorkijkjes en van
+gebrandschilderde glazen voorziene koor, waarin de preekstoel is
+geplaatst, nog een gunstigen, vriendelijken indruk.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb96" href="#pb96" name=
+"pb96">96</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e936width" id="fig48"><img src=
+"images/fig48.jpg" alt="KERK TE HEDEL. (GELD.)" width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HEDEL. (GELD.)</p>
+<p class="first">Het lage kerkgebouw der Hervormde gemeente te Hedel,
+aan den rand van het dorp gelegen, heeft een zelden voorkomend
+kerkplan, dat toch voor den Hervormden eeredienst zeer geschikt lijkt,
+omdat alle kerkbezoekers onbelemmerd den predikant kunnen zien. Het
+gebouw, dat den vorm heeft van een T, schijnt te zijn gebouwd op de
+grondslagen van een groote, 15<sup>e</sup> eeuwsche kruiskerk, waarvan
+echter slechts een gedeelte werd benut. Op het dak verheft zich boven
+den zuidelijken ingang een slank torentje, dat aanvankelijk op het
+kruis stond, doch in het begin der 19<sup>e</sup> eeuw werd afgebroken
+en verplaatst.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb98" href="#pb98" name=
+"pb98">98</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e951width" id="fig49"><img src=
+"images/fig49.jpg" alt="KERK TE BRUCHEM. (GELD.)" width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BRUCHEM. (GELD.)</p>
+<p class="first">Een duidelijk bewijs, dat verschillende stijlvormen
+zich goed kunnen samenpassen, en het geen vereischte is, dat
+toevoegingen moeten worden uitgevoerd in de stijl van het gebouw,
+levert het kerkje te Bruchem, eveneens in de Bommelerwaard, waarin
+verschillende stijlelementen zijn vereenigd. Het oorspronkelijk
+15<sup>e</sup> eeuwsche kerkgebouw werd in de 17<sup>e</sup> eeuw
+verbouwd. In de 18<sup>e</sup> eeuw werd er een portaal aan toegevoegd.
+Later werd het gebouw geheel gepleisterd en gewit, wat wel niet kan
+worden geprezen, doch wat toch wel aardig doet tegen den achtergrond
+van groen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb100" href="#pb100" name=
+"pb100">100</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e968width" id="fig50"><img src=
+"images/fig50.jpg" alt="KERK TE GELDERMALSEN. (GELD.)" width="720"
+height="604">
+<p class="figureHead">KERK TE GELDERMALSEN. (GELD.)</p>
+<p class="first">Van de dorpskerken in de Tielerwaard is het kerkgebouw
+te Geldermalsen wel het belangrijkste. Gelegen aan den hoofdweg op een
+naar de Linge afhellend terrein, maakt het gebouw, vooral van de
+noordzijde, een gunstigen indruk door zijn krachtige massawerking. Het
+hooge pannendak van het schip, dat doorgetrokken is over de zijbeuk,
+waarmede de kerk aan deze zijde is vergroot, de zware toren met lage
+spits, en het rijzige koor met kleinen uitbouw, zij vormen samen een
+mooi geheel. In onderdeelen is het gebouw echter teleurstellend.
+Behalve de zuidgevel van het schip en een gedeelte van het koor, dat in
+mooi rooden baksteen prijkt, is alles grauw gepleisterd, gedeeltelijk
+vlak, gedeeltelijk ruw behandeld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb102" href="#pb102" name=
+"pb102">102</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e976width" id="fig51"><img src=
+"images/fig51.jpg" alt="KERK TE PERSINGEN. (GELD.)" width="593" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE PERSINGEN. (GELD.)</p>
+<p class="first">Ten Oosten van Nijmegen, links van den straatweg naar
+Beek, ligt het gehucht Persingen, eertijds een welvarend dorp, doch
+thans slechts bestaande uit een paar boerenhuizen en een kleine kerk.
+Doch dit oude kerkje, reeds lang aan den dienst onttrokken, is van
+groote kunstwaarde en moet tot de mooiste dorpskerkjes in ons land
+worden gerekend. Het is geheel in baksteen uitgevoerd, die echter
+overblijfselen van een latere overpleistering doet zien, zelfs de
+afdekkingen van de zware steunberen, die het gebouwtje omgeven, zijn
+gemetseld. Ook het inwendige verraadt de bekwame hand van den
+metselaar; het is overwelfd met Gothische kruisgewelven, die laag bij
+den grond beginnen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb104" href="#pb104" name=
+"pb104">104</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e985width" id="fig52"><img src=
+"images/fig52.jpg" alt="KERK TE PERSINGEN. (GELD.)" width="597" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE PERSINGEN. (GELD.)</p>
+<p class="first">Het fijn gevoel van den bouwmeester dezer bescheiden
+dorpskerk komt vooral tot uiting aan den toren, die wat rijker is
+behandeld dan het schip en het koor. Deze toren, zeer goed van
+verhouding, is met nissen en tandlijstjes versierd. De slanke galmgaten
+in het bovengedeelte zijn echter dicht gemetseld, toen het gebouw zijn
+bestemming had verloren. Ook de vensters van het schip en koor zijn
+grootendeels dichtgemetseld of met houten ramen gedicht. In den
+laatsten tijd heeft het gebouw eenige herstellingen ondergaan, die
+evenwel tot het beslist noodige zijn beperkt, zoodat het karakter van
+het gebouw niet is aangetast en ook geen afbreuk werd gedaan aan het
+schilderachtig cachet.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb106" href="#pb106" name=
+"pb106">106</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e993width" id="fig53"><img src=
+"images/fig53.jpg" alt="KERK TE WESTERVOORT. (GELD.)" width="596"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE WESTERVOORT. (GELD.)</p>
+<p class="first">Als zoovele oude kerken dagteekent het dorpskerkje te
+Westervoort bij Arnhem, uit verschillende perioden. Blijkens het
+gebruik van tufsteen voor het schip, mag dit tot het oudste gedeelte
+van den bouw gerekend worden. Verder is het kerkgebouw in baksteen
+uitgevoerd, zoo ook de zware toren, waaraan vroeg-Gothische vormen
+zichtbaar zijn. Deze is blijkbaar verhoogd, waarschijnlijk in verband
+met een verbouwing van het schip. Aan de zuidzijde van den toren is een
+halfrond traptorentje uitgebouwd, dat tot halverhoogte reikt. Het half
+achthoekige koor, ook bij dezen bouw van jonger datum, had slanke
+spitsboogvensters, die gedeeltelijk zijn dicht gemetseld, gedeeltelijk
+door houten ramen vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb108" href="#pb108" name=
+"pb108">108</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1001width" id="fig54"><img src=
+"images/fig54.jpg" alt="KERK TE BARNEVELD. (GELD.)" width="595" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BARNEVELD. (GELD.)</p>
+<p class="first">De middeleeuwsche kerken zijn dikwijls zoodanig
+ingebouwd, dat zij slechts gedeeltelijk zijn te overzien. Daarop waren
+zij echter berekend, zooals blijkt bij vele Gothische stadskerken, die
+soms, door nauwe straatjes zijn omgeven. Zij zijn dan als &rsquo;t ware
+tot &eacute;&eacute;n geheel gegroeid met de omringende huizen, waarvan
+zij niet, dan ten koste hunner schoonheid zijn te ontdoen, zooals de
+vrijlegging van den Keulschen dom heeft bewezen. Zoo wordt ook de kerk
+te Barneveld, een dorp dat veel van een stadje heeft, vooral aan de
+zuidzijde nauw ingesloten. Dit gebouw, zoo bekend door den stouten daad
+van Jan van Schaffelaar, was oorspronkelijk een kruiskerk, wat sommige
+scheef geplaatste steunberen nog verraden. Door toevoeging van twee
+zijschepen, die even hoog zijn als het middenschip, werd de kerkruimte
+aanmerkelijk vergroot en ontstond een soort halle-kerk, die in ons land
+vrij zeldzaam is.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb110" href="#pb110" name=
+"pb110">110</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1010width" id="fig55"><img src=
+"images/fig55.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE DENEKAMP. (O.)" width=
+"593" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE DENEKAMP. (O.)</p>
+<p class="first">Voor den kerkbouw in Achter-Overijssel werd weleer
+veel gebruik gemaakt van Bentheimersteen, die daar betrekkelijk
+gemakkelijk te verkrijgen was. Zoo ook voor de kerk te Denekamp, die
+bestaat uit een schip met een zwaren toren, van natuursteen
+opgetrokken, en een nieuw gedeelte van baksteen met toepassing van
+zandsteen aan den ouden bouw ontnomen, dat in dezen tijd werd
+uitgevoerd. De zeer massieve, blauw-grijs verweerde toren, met een
+driehoekig, uitgebouwden traptoren aan de zuidzijde, is drie
+verdiepingen hoog, waarvan de eerste met een zware hollijst is
+afgesloten en de bovenste voorzien is van spitsboogvormige galmgaten.
+In den toren, zoowel als in het schip, zijn Gothische kruisgewelven. In
+verband met de vergrooting van de kerk is het oude schip eenigszins
+gewijzigd en gerestaureerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb112" href="#pb112" name=
+"pb112">112</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1018width" id="fig56"><img src=
+"images/fig56.jpg" alt="KERK TE WEERSELO. (O.)" width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WEERSELO. (O.)</p>
+<p class="first">Het kleine Protestantsche kerkje te Weerselo munt
+vooral uit door zijn aardige ligging. Met een groote, wit gepleisterde
+pastorie en een omgeving van hooge zware boomen vormt het een zeer
+schilderachtig geheel. Het kerkje, dat weleer tot een Stift behoorde,
+is hoogst eenvoudig en bestaat slechts uit een schip van vier
+travee&euml;n, met een open torentje bekroond. De muren zijn
+grootendeels van natuursteen opgetrokken, wat op een hoogen ouderdom
+wijst. Het gebouwtje blijkt in den loop der tijden veel verandering te
+hebben ondergaan. Twee gevels zijn onder een pleisterlaag bedekt,
+waarop ten overvloede, zeer smakeloos, spitsboogramen zijn geschilderd.
+In &eacute;&eacute;n dezer gevels is een eenvoudig Renaissancepoortje
+met opschrift, waarboven een wapenschild. Het best bewaard gebleven is
+de zuidgevel, waarin spitsboogramen van verschillende hoogte, die
+vermoedelijk kleinere ramen vervangen. Aan deze zijde ligt ook een
+klein kerkhof, door een heg omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb114" href="#pb114" name=
+"pb114">114</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1026width" id="fig57"><img src=
+"images/fig57.jpg" alt="KERKTOREN TE LOSSER (O.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERKTOREN TE LOSSER (O.).</p>
+<p class="first">Eveneens in Achter-Overijssel ligt, nabij de Duitsche
+grens, het dorp Losser, dat weleer een oude kerk bezat, waarvan enkel
+de toren nog bestaat. Deze toren wijkt echter, zoowel in samenstelling
+als in vorm, sterk af van de andere oude dorpstorens in deze streken.
+Hij is geheel van baksteen met bescheiden toepassing van natuursteen en
+vertoont een vorm, die in Groningen en Friesland herhaaldelijk
+voorkomt, maar hier tot de uitzonderingen behoort. Behalve in het
+Noorden worden in ons land dergelijke torens met een zadeldakvormige
+afdekking bijna niet aangetroffen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb116" href="#pb116" name=
+"pb116">116</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1035width" id="fig58"><img src=
+"images/fig58.jpg" alt="KERK TE OLST. (O.)" width="596" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE OLST. (O.)</p>
+<p class="first">Een dorpskerk van zeer groote architectonische waarde
+is het kleine kerkje te Olst, dat zich door een zeer gunstige
+massawerking onderscheidt. Zelden ziet men een gebouw, waarvan de
+inwendige ruimte zoo duidelijk en logisch naar buiten is vertolkt.
+Vertrouwelijk rust het lage koor tegen den sluitgevel van het hooge
+schip, waarvoor zich een eenvoudig geteekende toren verheft, wiens
+slanke spits hoog in de lucht steekt. Alle overbodige toevoegingen zijn
+vermeden en alle vormen volkomen natuurlijk uit hun bestemming
+gegroeid. Zeer fraai is ook het rustige silhouet, dat een steeds
+klimmende lijn doet zien, die in den toren zijn grootste hoogte
+bereikt. Jammer, dat het inwendige geleden heeft door wijziging van het
+koor, waarin het orgel werd geplaatst. Het schip verkeert echter nog in
+goeden staat; het is overdekt met gewelven, waarvan twee als
+kruisgewelven en een als netgewelf is behandeld. Het ondergedeelte van
+den toren, dat blijkbaar tot een ander gebouw heeft behoord, doet
+Romaansche vormen zien en is in tufsteen uitgevoerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb118" href="#pb118" name=
+"pb118">118</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1043width" id="fig59"><img src=
+"images/fig59.jpg" alt="KERK TE HAVELTE (DR.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HAVELTE (DR.)<span class="corr" id=
+"xd21e1046" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">De hooge toren van de eenschepige kerk te Havelte
+vertoont een weinig voorkomend karakter. Zulke hooge torens komen in
+dit gedeelte van ons land niet veel voor. Ook de vorm wijkt van het
+gewone type af, hoewel de verschillende elementen, waaruit de bouw
+bestaat, als de zich naar boven versmallende verdiepingen, de
+aangebouwde traptoren en de korte spits, dezelfde zijn als bij vele
+andere oude kerktorens. Deze toren dagteekent volgens een inschrift uit
+het begin der 15<sup>e</sup> eeuw. Hij werd echter bij een storm in
+1660 zwaar beschadigd, doch spoedig daarop weer hersteld. Bij die
+gelegenheid werd waarschijnlijk ook het traptorentje gemaakt, dat naar
+de luiklok voert. De kerk zelf is ouder en uit het begin der
+14<sup>e</sup> eeuw, doch is in 1598 aanzienlijk verbouwd. Het schip is
+overwelfd en eindigt in een halfachthoekig koor van gelijke hoogte en
+breedte.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb120" href="#pb120" name=
+"pb120">120</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1059width" id="fig60"><img src=
+"images/fig60.jpg" alt="KERK TE VLEDDER. (DR.)." width="720" height=
+"600">
+<p class="figureHead">KERK TE VLEDDER. (DR.).</p>
+<p class="first">Behalve den toren heeft de kerk te Vledder veel
+overeenkomst met die te Havelte, alleen is de eerste wat kleiner en is
+het koor iets smaller dan het schip, doch overigens zijn de beide
+gebouwen vrijwel gelijk. De toren vertoont echter een andere
+ontwikkeling en heeft den Groningschen en Frieschen torenvorm; ook
+ontbreken hier de slanke nissen en openingen en worden de vlakke muren
+slechts door twee-hoog, kleine galmgaten doorbroken. De kerk ligt op
+een verhoogd grasveld, omgeven door denneboomen, midden in het kleine
+dorp, dat uit slechts weinige, onregelmatig verspreide huizen
+bestaat.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb122" href="#pb122" name=
+"pb122">122</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1068width" id="fig61"><img src=
+"images/fig61.jpg" alt="KERK TE ANLOO (DR.)." width="596" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE ANLOO (DR.).</p>
+<p class="first">Een mooien toren heeft ook de kerk te Anloo, die door
+zijn aardige gevelbekroning en klein spitsje een karakteristiek type
+van zadeldaktorens vertegenwoordigt. Hij is van frisch rooden baksteen
+opgetrokken en op Romaansche wijze eenvoudig versierd met rondbogen en
+kleine galmgaten. De tamelijk lage en overwelfde kerk doet twee
+bouwperioden kennen. Het oudste gedeelte, het schip, is grootendeels
+van tufsteen en vertoont resten van lisenen en blindbogen. De later
+ingebroken ramen zijn met baksteen aangemetseld. Het veelhoekig koor is
+in groot formaat baksteen uitgevoerd. Het kerkgebouw ligt op een
+uitgestrekt grasveld, dat ten deele door een vervallen baksteenmuurtje,
+op veldheien gefundeerd, is omsloten.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb124" href="#pb124" name=
+"pb124">124</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1076width" id="fig62"><img src=
+"images/fig62.jpg" alt="KERK TE KREWERD. (GR.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KREWERD. (GR.).</p>
+<p class="first">De Groningsche en Friesche dorpskerken werden bij
+voorkeur gebouwd op een hooge wierde, zoodat zij veilig waren voor
+overstroomingen, waardoor deze lage landen zoo vaak werden geteisterd,
+toen zij nog niet omdijkt waren. Aan den voet dezer wierde strekt zich
+het dorp uit, zoodoende met het kerkgebouw een mooi totaalbeeld
+vormende. Deze dorpen zijn dikwijls zeer afgezonderd gelegen. Zoo ook
+Krewerd, een zeer oud dorpje ten Noorden van Appingedam, wiens kerk uit
+het laatst der 13<sup>e</sup> eeuw dagteekent. Het kerkgebouw zelf
+verkeert nog in vrij goeden toestand en doet een zeer mooie baksteen
+architectuur zien, doch de toren heeft veel geleden, mede, doordat het
+pannen zadeldak door een lage spits met zink bekleed, is vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb126" href="#pb126" name=
+"pb126">126</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1087width" id="fig63"><img src=
+"images/fig63.jpg" alt="KOOR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.)." width=
+"601" height="720">
+<p class="figureHead">KOOR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).</p>
+<p class="first">Uit het laatst der 12<sup>e</sup> eeuw is het kleine
+eenschepige dorpskerkje te Oldenzijl, dat geheel in groot formaat
+rooden baksteen is uitgevoerd, en wiens zware muren op sommige plaatsen
+wel 1.&ndash; meter dik zijn. Het omringende kerkhof is geleidelijk
+opgehoogd, zoodat ook het plint van het halfronde koor aan het gezicht
+is onttrokken, waardoor afbreuk wordt gedaan aan de goede verhoudingen,
+die bovendien nog zijn verstoord door een verhooging van het
+bovengedeelte. Niettemin is deze koornis nog zeer belangwekkend en een
+fraai voorbeeld van decoratieven baksteenbouw. De drie kwart
+kolonnetjes, waarop rondbogen ontspringen, zijn voorzien van kapiteelen
+en basementen met bladvormen versierd, doch, evenals de draagsteentjes
+onder de kleine rondboogjes, grootendeels verweerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb128" href="#pb128" name=
+"pb128">128</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1099width" id="fig64"><img src=
+"images/fig64.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.)."
+width="602" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).</p>
+<p class="first">Het schip van het Oldenzijlsche kerkje, in vijf
+travee&euml;n verdeeld, was eertijds geheel overwelfd, waarvan echter,
+behalve enkele aanzetten van gordelbogen en ribben, slechts
+&eacute;&eacute;n gewelfveld is overgebleven; de ruimte wordt thans
+grootendeels gedekt door een houten balkzoldering, die
+ultramarijn-blauw is geschilderd. Het koor heeft ook zijn koepelvormige
+overwelving behouden; de muren hiervan zijn met rondbogen op gekoppelde
+zuiltjes geleed. Ondanks het interieur zoo gehavend is, maakt het toch
+nog een gunstigen indruk, waartoe ook wordt bijgedragen door de fraaie
+preekstoel uit 1768 en eenige eikenhouten banken met decoratief
+snijwerk, waarin wapenschilden zijn opgenomen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb130" href="#pb130" name=
+"pb130">130</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1107width" id="fig65"><img src=
+"images/fig65.jpg" alt="KERK TE HUSINGHE. (GR.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HUSINGHE. (GR.).</p>
+<p class="first">Het kerkje te Husinghe bezit ook een mooien,
+halfronden kooraanleg. Dit gebouwtje, waarbij een zware toren, is
+overwelfd, waartoe het plan in vier velden is verdeeld; eveneens is het
+koor overwelfd. Dit koor is van de buitenzijde versterkt door rechte,
+weinig voorspringende steunberen. Hiertusschen zijn rijzige
+rondboogvensters, die met een kraal zijn omzoomd, geplaatst. Boven elk
+raam zijn twee cirkelvormige nisjes. Een rondboogfriesje, zooals ook
+onder de ramen voorkomt, sluit het gevelveld af. Waarschijnlijk waren
+hierboven eertijds nog uitmetselingen van profielsteen, die de
+steunberen onderling verbonden, doch nu door een houten goot zijn
+vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb132" href="#pb132" name=
+"pb132">132</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1115width" id="fig66"><img src=
+"images/fig66.jpg" alt="KERK TE LEERMENS. (GR.)" width="720" height=
+"599">
+<p class="figureHead">KERK TE LEERMENS. (GR.)</p>
+<p class="first">De op een zeer hooge wierde gelegen kruiskerk te
+Leermens draagt de sporen, dat er door meerdere generaties aan gewerkt
+is, doch bezit niettemin zeer fraaie gevelpartijen. Deze zijn zeer
+decoratief ter volle hoogte geleed met slanke kolonnetjes, met
+rondbogen verbonden, waartusschen nissen met vlechtwerk, afgewisseld
+door vensters, zijn aangebracht. Ook de topgevel is op deze wijze
+bewerkt, zoodat deze partij van zeer levendige werking is. De
+baksteenvlechtingen dezer kerkjes vertoonen groote afwisseling en
+bewijzen, evenals de geheele compositie, een groote vaardigheid in de
+baksteenkunst.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb134" href="#pb134" name=
+"pb134">134</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1124width" id="fig67"><img src=
+"images/fig67.jpg" alt="KERK TE STEDUM. (GR.)" width="720" height=
+"598">
+<p class="figureHead">KERK TE STEDUM. (GR.)</p>
+<p class="first">Een der grootste en indrukwekkendste kerken in
+Groningerland is de kerk van Stedum, die een volledig ontwikkelde
+kruiskerk te zien geeft met veelhoekig koor en zwaren toren. Behalve
+het koor, dat uit de 15<sup>e</sup> eeuw is, dagteekent het kerkgebouw
+uit de laatste helft der 13<sup>e</sup> eeuw. Het is gebouwd onder
+leiding van de Abdij te Adouard, die vele uitstekend gevormde bouw- en
+werkmeesters leverde, en daardoor van zulk een grooten invloed was op
+de ontwikkeling der middeleeuwsche kunst in deze gewesten. Ook dit
+monument levert weer een bewijs van de groote bekwaamheid dier
+bouwmeesters. De gevels zijn rijk behandeld met rond- en
+spitsboognissen en vensters, afgewisseld door zware steunberen, die den
+bouw zoo&rsquo;n groote kracht bijzetten. De zware toren, ter zelfder
+breedte als het schip, bevat een tweeden toren, die als klokkestoel
+dienst doet.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb136" href="#pb136" name=
+"pb136">136</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1138width" id="fig68"><img src=
+"images/fig68.jpg" alt="KERK TE STEDUM. (GR.)" width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE STEDUM. (GR.)</p>
+<p class="first">Aan de noordzijde van de kerk te Stedum, in den hoek
+van dwarsschip en koor, is een groote, twee verdiepingen hooge uitbouw,
+die evenmin als het koor tot den ontstaanstijd van de kerk behoort.
+Deze uitbouw heeft zware steunberen, die echter een anderen vorm
+vertoonen als die van het dwarsschip, welke bij de restauratie zijn
+veranderd. Ook het inwendige van de kerk is met zorg behandeld. De
+muren zijn geleed met kolonnetjes met rondbogen; bundelpijlers dragen
+de spitsboogvormige kruisgewelven, waarop 15<sup>e</sup> eeuws
+schilderwerk is te zien. Tegen een leelijke glaspui, die het koor
+afsluit, staat te midden van goed gevormde banken een mooie preekstoel
+met rijk snijwerk. In het koor bevindt zich de mooie, marmeren tombe
+van Jonker Adriaan Clant van Stedum, door R. Verhulst vervaardigd en in
+1672 opgericht.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb138" href="#pb138" name=
+"pb138">138</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1149width" id="fig69"><img src=
+"images/fig69.jpg" alt="KERK TE LOPPERSUM (GR.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE LOPPERSUM (GR.).</p>
+<p class="first">Een nog grootere ontwikkeling dan de kerk te Stedum
+verkreeg het 15<sup>e</sup> eeuwsche kerkgebouw te Loppersum, dat een
+dubbel dwarsschip heeft. Bovendien is het gebouw aan de noordzijde nog
+door uitbouwen verruimd, waardoor echter afbreuk wordt gedaan aan het
+rustig aspect van het geheel. Ook behoort het niet meer geheel tot den
+zuiveren baksteenbouw, zooals de meeste kerkgebouwen dezer streken,
+doch doet een matig gebruik van natuursteen zien. Toch is dit gebouw
+van groote waarde en maakt het, vooral aan de zuidzijde, waar zware
+steunberen uit later tijd tegen de dwarsbeuken zijn aangebouwd, een
+goeden indruk. In dezen gevel is een Gothisch poortje, geheel van
+natuursteen, doch dik onder de verf. Uit een gedenksteen in den toren
+blijkt, dat deze in het begin der 17<sup>e</sup> eeuw is hersteld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb140" href="#pb140" name=
+"pb140">140</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1164width" id="fig70"><img src=
+"images/fig70.jpg" alt="KERK TE ZUIDBROEK (GR.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE ZUIDBROEK (GR.).</p>
+<p class="first">De fraaie kruiskerk te Zuidbroek, waarbij op eenigen
+afstand een zware toren staat, is zeer rijzig van aanzien door de vrij
+sterk sprekende verticale lijnen. De toren, geheel gepleisterd, is van
+weinig architectonische waarde, doch het kerkgebouw destemeer. De hooge
+gevels zijn naar 13<sup>e</sup> eeuwsche trant, met pilasters,
+kolonnetjes en boogjes versierd. De onderbouw bestaat uit een arcatuur
+van drie kwart kolonnetjes op een hoog plint, met spitsboogjes
+verbonden en cirkelvormige nisjes omvattende. In het bovengedeelte zijn
+zeer slanke vensters, waarnaast nissen met afwisselend vlechtwerk,
+aangebracht. Onder het overstekend pannendak zonder goot, is een
+boogfriesje, dat zich ook langs de klimmende lijnen van den topgevel
+voortzet. Het interieur is hoog en statig en ondanks de weinige en
+smalle vensters overvloedig verlicht. De ruimte wordt overdekt door
+koepelgewelven met schijnribben, die in een sierroset tezamen komen.
+Een barok-preekstoel uit 1736 en eenige blank-eikenhouten banken uit
+1709 dragen tot verfraaiing bij.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb142" href="#pb142" name=
+"pb142">142</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1175width" id="fig71"><img src=
+"images/fig71.jpg" alt="KERK TE TEN BOER (GR.)." width="602" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE TEN BOER (GR.).</p>
+<p class="first">De koorgevel van de kerk te Ten Boer onderscheidt
+zich, evenals die van de kerk te Zuidbroek, door een rijke
+ontwikkeling, doch overigens verkeert het gebouw, vooral inwendig, in
+een gehavenden toestand. De zijgevels zijn aanmerkelijk gewijzigd, mede
+door het inbreken van groote spitsboogramen, doch bezitten nog mooie
+gedeelten en goede details als rondbogen en enkele verweerde
+terracotta-kapiteeltjes. De koorgevel is echter vrijwel ongeschonden
+bewaard gebleven; hij vertoont ongeveer hetzelfde karakter als die van
+de kerk te Zuidbroek, echter is de onderbouw wat eenvoudiger, doch de
+bovenbouw des te rijker: de dubbele boogjes, ieder rustende op
+kolonnetjes en het fraaie vlechtwerk, verleenen deze partij een groote
+levendigheid en rijkdom.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb144" href="#pb144" name=
+"pb144">144</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1183width" id="fig72"><img src=
+"images/fig72.jpg" alt="POORTJE VAN DE KERK TE MIDDELSTUM (GR.)."
+width="603" height="720">
+<p class="figureHead">POORTJE VAN DE KERK TE MIDDELSTUM (GR.).</p>
+<p class="first">In het welvarende dorp Middelstum ligt een groote
+volledige kruiskerk uit het midden der 15<sup>e</sup> eeuw, waarvan de
+onderbouw gedeeltelijk is uitgevoerd van tufsteen, ongeveer van het
+zelfde formaat als de groote baksteenen, die voor den opbouw werden
+gebruikt. Een dergelijke gelijktijdige toepassing van deze twee
+materialen komt in deze streken meermalen voor, vooral bij torens,
+waaruit blijkt, dat hier niet de elders geldende regel op gaat, dat
+tufsteenkerken van ouder datum zijn dan baksteenkerken. Ook in het
+mooie laat-Gothische poortje zijn tufsteenen verwerkt, die bij wijze
+van banden den baksteen afwisselen. Een gelijkvormig poortje bevindt
+zich eveneens aan den tegenoverliggenden gevel, doch is onder een dikke
+pleisterlaag bedekt en smakeloos bont gekleurd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb146" href="#pb146" name=
+"pb146">146</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1195width" id="fig73"><img src=
+"images/fig73.jpg" alt=
+"LINKS: TOREN VAN DE KERK TE HUIZUM. (FR.) RECHTS: TOREN VAN DE KERK TE NOORDLAREN. (GR.)"
+width="720" height="600">
+<p class="figureHead">LINKS: TOREN VAN DE KERK TE HUIZUM. (FR.)<br>
+RECHTS: TOREN VAN DE KERK TE NOORDLAREN. (GR.)</p>
+<p class="first">In hoofdvorm zijn de oude Groningsche en Friesche
+torens vrijwel gelijk; behoudens enkele uitzonderingen worden zij door
+een zadeldak gedekt. Doch in onderdeelen vertoonen zij groote
+verscheidenheid. Soms zijn zij geheel vlak, doch ook niet zelden met
+nissen, pilasters, rondboogjes of rondboogfriesjes geleed. Op het dak
+verheft zich gewoonlijk een windvaan, die bij de kerk te Noordlaren tot
+een sierlijk smeedwerk is ontwikkeld. Bij uitzondering is hier geen
+haan-, doch een paardmotief als windwijzer toegepast. Het torentje van
+de kerk te Huizum is iets fijner van teekening; gelukkig is het
+gespaard gebleven voor de smakelooze bepleistering, waarmede niet in
+vorige eeuwen, doch eerst voor weinige jaren, dit kerkje is bedekt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb148" href="#pb148" name=
+"pb148">148</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1205width" id="fig74"><img src=
+"images/fig74.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE HOUTUMHUIZEN. (FR.)"
+width="599" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE HOUTUMHUIZEN. (FR.)</p>
+<p class="first">De oudste vorm van overwelving der Groningsche en
+Friesche dorpskerken was, n&agrave; het tongewelf, het koepelgewelf,
+door zware gordelbogen gescheiden. Een mooi voorbeeld hiervan levert
+het vrij goed bewaard gebleven kerkje te Houtumhuizen, in het noorden
+van Friesland. Merkwaardiger wijze zijn de steunpunten der gewelven
+hier binnen de ruimte gebracht, zoodat de muren grootendeels ontlast
+werden van den druk van het gewelf. De zware, spitsboogvormige
+gordelbogen, eertijds in zichtbaren baksteen, doch nu evenals het
+geheele interieur gewit, beginnen laag bij den grond, zoodat de ruimte
+min of meer gedrukt voorkomt, wat echter aan den gunstigen totaal
+indruk geen afbreuk doet. Tusschen deze gordelbogen zijn de
+koepelgewelven geslagen. Het koor is van zijn oorspronkelijke
+overwelving beroofd en is thans met een houten zoldering afgedekt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb150" href="#pb150" name=
+"pb150">150</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1213width" id="fig75"><img src=
+"images/fig75.jpg" alt=
+"LINKS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE WEIDUM. (FR.) RECHTS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)"
+width="601" height="720">
+<p class="figureHead">LINKS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE WEIDUM.
+(FR.)<br>
+RECHTS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)</p>
+<p class="first">Om de groote moeilijkheden te ontgaan, die aan een
+pannenbedekking op een rond koor verbonden zijn, werd het bovengedeelte
+van de koornis dikwijls den vorm van een veelhoek gegeven, zoodat een
+pyrimidaal dak ontstond, &rsquo;t welk zonder bezwaar met pannen kan
+worden gedekt. Door deze samenvoeging van cirkel en veelhoek,
+ontstonden overkragingen, die bij het koor van de kerken te Weidum en
+Jorwerd aardig zijn opgelost. Bij het eerste door een geleidelijke
+overkraging, bij het tweede door een zandsteenen dekplaat, waaronder
+een gebeeldhouwd draagsteentje.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb152" href="#pb152" name=
+"pb152">152</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1224width" id="fig76"><img src=
+"images/fig76.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)" width=
+"601" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)</p>
+<p class="first">Een der fraaiste torens in de Noordelijke provincie is
+die van de kerk te Jorwerd, welke zich hoog verheft boven de boomen,
+die het oude gebouw omgeven, zoodoende reeds van verre het dorp
+aanduidende. Deze toren, eenvoudig van hoofdlijnen en met den gewonen
+zadeldakvorm afgedekt, is tendeele uitgevoerd van tufsteen, tendeele
+van gelen en rooden baksteen. Hij is rijk bewerkt met boogfriesjes en
+nissen, die gevuld zijn met vlechtingen van frisch rooden en gelen
+steen. In de gekoppelde rondboog galmgaten staan krachtige zuiltjes van
+rooden zandsteen. Een klein, typisch poortje geeft toegang tot de
+torenruimte<span class="corr" id="xd21e1229" title=
+"Bron: ,">.</span></p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb154" href="#pb154" name=
+"pb154">154</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1234width" id="fig77"><img src=
+"images/fig77.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE SURHUIZUM (FR.)." width=
+"597" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE SURHUIZUM (FR.).</p>
+<p class="first">Niet alle Groningsche en Friesche torens zijn met een
+zadeldak gedekt; er zijn er ook, die door een spits worden bekroond die
+soms geheel in baksteen is uitgevoerd, zooals die van den vrijstaanden
+toren te Surhuizum. Het kerkgebouw zelf, slechts door een gang met den
+toren verbonden, werd volgens een opschrift in 1617 herbouwd en is van
+minder beteekenis. De toren is echter een waardevol monument, mede,
+omdat dergelijke torens in ons land vrij zeldzaam zijn. Hij maakt een
+zeer krachtigen, stabielen indruk door de zware dubbele steunberen op
+de hoeken, die naar boven sterk in voorsprong afnemen en zich daarom
+zoo goed bij de lijnen van de spits aansluiten. Deze spits, achthoekig
+in doorsnede, ontwikkelt zich uit vier topgevels, waarvan nog twee met
+nissen zijn versierd. Zij werd in 1877 vernieuwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb156" href="#pb156" name=
+"pb156">156</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1242width" id="fig78"><img src=
+"images/fig78.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE AUGUSTINUSGA (FR.)."
+width="600" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE AUGUSTINUSGA (FR.).</p>
+<p class="first">Even ten noorden van Surhuizum ligt het dorp
+Augustinusga, dat een kerkgebouw bezit met een zeer fraai overwelfd
+interieur, zeer goed van verhouding en mooi van lijnen. Het kerkplan
+bestaat uit vijf velden, die door kruisgewelven worden overdekt. De
+gordelbogen en ribben dezer gewelven zijn spitsboogvormig en eenvoudig
+geprofileerd. Zij rusten op laag geplaatste eenvoudige kraagsteenen en
+zijn in eertijds zichtbaren baksteen uitgevoerd. In deze kerkruimte
+staat een rijk versierde preekstoel, mooie banken en hangen drie zeer
+fraaie koperen kronen van het gewelf af. Bovendien zijn op de banken
+kleine koperen kandelaars geplaatst, die echter evenmin als de kronen
+worden gebruikt, omdat de kaarsverlichting voor petroleumverlichting
+heeft moeten plaats maken.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb158" href="#pb158" name=
+"pb158">158</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1251width" id="fig79"><img src=
+"images/fig79.jpg" alt="POORTJES VAN DE KERK TE FINKUM (FR.)." width=
+"720" height="597">
+<p class="figureHead">POORTJES VAN DE KERK TE FINKUM (FR.).</p>
+<p class="first">Terzijde van den grooten rijweg, die van Leeuwarden
+noordwaarts voert naar de plaatsen aan de zeekust, ligt zeer eenzaam
+het kleine dorpje Finkum, wiens vervallen kerkgebouwtje twee mooie
+poortjes bezit. Een dezer is dichtgemetseld en heeft daardoor, alsmede
+door de ophooging van het omringende kerkhof, wel iets in aanzien
+verloren. De segmentvormige ingang en de drie bovenlichtjes, zijn met
+een schuinen kant bewerkt en worden omgeven door een rechthoekige
+omlijsting met een groot holprofiel. Het spitsboogvormig omzoomde
+poortje aan den tegenoverleggenden noordgevel, dat nog dienst doet, is
+iets rijker behandeld. De deuropening wordt door een dubbel hol
+omgeven, terwijl het bovennisje een nog fijnere geleding heeft. Door
+deze profileering, uit de hand gemaakt, en daardoor van levendige
+werking, heeft dit poortje groote fijnheid verkregen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb160" href="#pb160" name=
+"pb160">160</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1259width" id="fig80"><img src=
+"images/fig80.jpg" alt="GEVELFRAGMENT VAN DE KERK TE WEIDUM (FR.)."
+width="600" height="720">
+<p class="figureHead">GEVELFRAGMENT VAN DE KERK TE WEIDUM (FR.).</p>
+<p class="first">Fraaier en sierlijker nog dan de poortjes van de kerk
+te Finkum, is dat van de kerk te Weidum. Hoewel eenigszins willekeurig
+tusschen de Romaansche rondboognissen geplaatst, is dat Gothische
+poortje toch een waardevol architectonisch onderdeel. Zeer sierlijk
+wordt de deuringang met hol- en kraalprofielen omgeven, waarvan de
+buitenste tot een spitsboog zijn verhoogd, een bovenveld omvattende,
+dat met een klein nisje en klaverbladvormige vulling, van decoratieve
+werking is. Ook dit gevelfragment, uit Romaansche en Gothische motieven
+opgebouwd, doet zien, welk een groote technische en artistieke
+vaardigheid in den baksteenbouw de middeleeuwsche bouwmeesters dezer
+gewesten hebben bereikt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb163" href="#pb163" name=
+"pb163">163</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back">
+<div id="toc" class="div1 contents"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divHead">
+<h2 class="main">INHOUDSOPGAVE VAN DE AFBEELDINGEN</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">ALPHABETISCH GERANGSCHIKT VOLGENS DE PLAATSNAMEN</p>
+<div class="table">
+<table>
+<tr>
+<td class="cellLeft cellTop">Kerk</td>
+<td class="cellTop">te Abbenbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight cellTop">bladz. <a href=
+"#fig21">43</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Koorgevel van de kerk</td>
+<td>te Abbenbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig22">45</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Anloo</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig61">123</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Asselt</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig05">11</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Augustinusga</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig78">157</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Barneveld</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig54">109</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Bemmel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig44">89</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Bergen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig32">65</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Berlicum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig11">23</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Blauwkapel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig40">81</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Brakel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig46">93</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Brakel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig47">95</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Bruchem</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig49">99</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Denekamp</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig55">111</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Egmond op den Hoef</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig31">63</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Poortjes van de kerk</td>
+<td>te Finkum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig79">159</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kapel</td>
+<td>te Gageldonk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig14">29</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Geervliet</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig23">47</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Geldermalsen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig50">101</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Giessen-Nieuwkerk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig25">51</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Giessen-Oudekerk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig24">49</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Halsteren</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig09">19</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Halsteren</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig10">21</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Havelte</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig59">119</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Hedel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig48">97</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Heenvliet</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig27">55</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te &rsquo;s Heer-Arendskerke</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig17">35</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kapel</td>
+<td>te Heusdenhout</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig12">25</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Hoensbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig03">7</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Houten</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig38">77</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Houtumhuizen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig74">149</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Huizum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig73">147</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Husinghe</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig65">131</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Jorwerd</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig76">153</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Detail van het koor van de kerk</td>
+<td>te Jorwerd</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig75">151</a><span class=
+"pagenum">[<a id="pb164" href="#pb164" name=
+"pb164">164</a>]</span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Kerkdriel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig45">91</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Kerkwijk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig41">83</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Kloetinge</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig15">31</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Krewerd</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig62">125</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Leermens</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig66">133</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Lemiers</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig01">3</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Loenen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig36">73</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Loppersum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig69">139</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerktoren</td>
+<td>te Losser</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig57">115</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Margraten</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig02">5</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te St. Michielsgestel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig07">15</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Poortje van de kerk</td>
+<td>te Middelstum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig72">145</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Nederhorst-den-Berg</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig30">61</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Nieuwerkerk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig26">53</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Noordlaren</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig73">147</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kapel</td>
+<td>te Nuenen-Tongelre</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig13">27</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Koor van de kerk</td>
+<td>te Oldenzijl</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig63">127</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Oldenzijl</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig64">129</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Olst</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig58">117</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Oosthuizen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig33">67</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Oud-Gastel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig08">17</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Oudshoorn</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig29">59</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Persingen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig51">103</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Persingen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig52">105</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Poortugaal</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig18">37</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Poortugaal</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig19">39</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Ressen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig43">87</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Rheden</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig42">85</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Schijndel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig06">13</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Soest</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig37">75</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Spijkenisse</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig20">41</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Stedum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig67">135</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Stedum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig68">137</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Surhuizum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig77">155</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Ten Boer</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig71">143</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Vledder</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig60">121</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Vreeland</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig39">79</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Waarde</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig16">33</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Weerselo</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig56">113</a><span class=
+"pagenum">[<a id="pb165" href="#pb165" name=
+"pb165">165</a>]</span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Detail van het koor van de kerk</td>
+<td>te Weidum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig75">151</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Gevelfragment van de kerk</td>
+<td>te Weidum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig80">161</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Westbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig34">69</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kapel in de kerk</td>
+<td>te Westbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig35">71</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Westervoort</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig53">107</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Woubrugge</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig28">57</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Wijnantsrade</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig04">9</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft cellBottom">Kerk</td>
+<td class="cellBottom">te Zuidbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight cellBottom"><a href=
+"#fig70">141</a></td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 imprint"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Dit werk is gezet uit de <span class="ex">Hollandsche
+Mediaeval</span> der Lettergieterij &bdquo;Amsterdam&rdquo; ontworpen
+door S. H. de Roos.</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 cover"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e2032width"><img src="images/backcover.jpg" alt=
+"Oorspronkelijke achterkant." width="529" height="720"></div>
+</div>
+</div>
+<div class="transcribernote">
+<h2 class="main">Colofon</h2>
+<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3>
+<p class="first">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen
+overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het
+kopi&euml;ren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de
+<a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href=
+"http://www.gutenberg.org/license" rel="license">Project Gutenberg
+Licentie</a> bij dit eBoek of on-line op <a class="exlink xd21e41"
+title="Externe link" href=
+"http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p>
+<p>Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd
+correctieteam op <a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href=
+"http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p>
+<h3 class="main">Codering</h3>
+<p class="first">Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke
+schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn
+stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn
+verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het
+einde van dit boek.</p>
+<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>2014-01-01 Begonnen.</li>
+</ul>
+<h3 class="main">Externe Referenties</h3>
+<p>Dit Project Gutenberg eBoek bevat externe referenties. Het kan zijn
+dat deze links voor u niet werken.</p>
+<h3 class="main">Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table class="correctiontable" summary=
+"Overzicht van verbeteringen aangebracht in de tekst.">
+<tr>
+<th>Bladzijde</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e172">VII</a></td>
+<td class="width40 bottom">platte grond</td>
+<td class="width40 bottom">plattegrond</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e217">VIII</a></td>
+<td class="width40 bottom">Cisterciensers</td>
+<td class="width40 bottom">Cisterci&euml;nzers</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e270">IX</a></td>
+<td class="width40 bottom">dicht gemetselde</td>
+<td class="width40 bottom">dichtgemetselde</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e300">X</a></td>
+<td class="width40 bottom">koepel gewelven</td>
+<td class="width40 bottom">koepelgewelven</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e314">X</a></td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40 bottom">&rdquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e385">XII</a></td>
+<td class="width40 bottom">eenigste</td>
+<td class="width40 bottom">eenige</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e511">14</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e527">16</a></td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40 bottom">-</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e514">14</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e530">16</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e588">28</a>, <a class="pageref" href="#xd21e598">30</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e614">32</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e750">62</a>, <a class="pageref" href="#xd21e777">68</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e787">70</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e797">72</a>, <a class="pageref" href="#xd21e810">74</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e864">84</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e878">86</a>, <a class="pageref" href="#xd21e888">88</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e903">90</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e929">94</a>, <a class="pageref" href="#xd21e1046">118</a></td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40 bottom">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e602">30</a></td>
+<td class="width40 bottom">constructie deelen</td>
+<td class="width40 bottom">constructiedeelen</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e612">32</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e808">74</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e845">82</a>, <a class="pageref" href="#xd21e901">90</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e917">92</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e927">94</a></td>
+<td class="width40 bottom">.</td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Verwijderd</i>]</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e687">48</a></td>
+<td class="width40 bottom">dubbel</td>
+<td class="width40 bottom">dubbele</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e707">52</a></td>
+<td class="width40 bottom">boog friesje</td>
+<td class="width40 bottom">boogfriesje</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e855">82</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e1229">152</a></td>
+<td class="width40 bottom">,</td>
+<td class="width40 bottom">.</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+
+<div>*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44814 ***</div>
+</body>
+</html>
diff --git a/44814-h/images/backcover.jpg b/44814-h/images/backcover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..44c9835
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/backcover.jpg
diff --git a/44814-h/images/book.png b/44814-h/images/book.png
new file mode 100644
index 0000000..963d165
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/book.png
diff --git a/44814-h/images/card.png b/44814-h/images/card.png
new file mode 100644
index 0000000..1ffbe1a
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/card.png
diff --git a/44814-h/images/external.png b/44814-h/images/external.png
new file mode 100644
index 0000000..ba4f205
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/external.png
diff --git a/44814-h/images/fig01.jpg b/44814-h/images/fig01.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e9b7c0b
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig01.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig02.jpg b/44814-h/images/fig02.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7d010e7
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig02.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig03.jpg b/44814-h/images/fig03.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2f0a270
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig03.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig04.jpg b/44814-h/images/fig04.jpg
new file mode 100644
index 0000000..93403ee
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig04.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig05.jpg b/44814-h/images/fig05.jpg
new file mode 100644
index 0000000..b552f4d
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig05.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig06.jpg b/44814-h/images/fig06.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9c4e87c
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig06.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig07.jpg b/44814-h/images/fig07.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3612520
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig07.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig08.jpg b/44814-h/images/fig08.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0901586
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig08.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig09.jpg b/44814-h/images/fig09.jpg
new file mode 100644
index 0000000..93ae0ff
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig09.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig10.jpg b/44814-h/images/fig10.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4116d5b
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig10.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig11.jpg b/44814-h/images/fig11.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c0fddec
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig11.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig12.jpg b/44814-h/images/fig12.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9e28d2c
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig12.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig13.jpg b/44814-h/images/fig13.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a297f2f
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig13.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig14.jpg b/44814-h/images/fig14.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2b0e536
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig14.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig15.jpg b/44814-h/images/fig15.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2531449
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig15.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig16.jpg b/44814-h/images/fig16.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8efe4c5
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig16.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig17.jpg b/44814-h/images/fig17.jpg
new file mode 100644
index 0000000..397f49d
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig17.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig18.jpg b/44814-h/images/fig18.jpg
new file mode 100644
index 0000000..42f5bdc
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig18.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig19.jpg b/44814-h/images/fig19.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9b65c22
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig19.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig20.jpg b/44814-h/images/fig20.jpg
new file mode 100644
index 0000000..fade390
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig20.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig21.jpg b/44814-h/images/fig21.jpg
new file mode 100644
index 0000000..13bb60d
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig21.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig22.jpg b/44814-h/images/fig22.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4b8fb02
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig22.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig23.jpg b/44814-h/images/fig23.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bf1fe83
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig23.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig24.jpg b/44814-h/images/fig24.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3e8a126
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig24.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig25.jpg b/44814-h/images/fig25.jpg
new file mode 100644
index 0000000..da8bfde
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig25.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig26.jpg b/44814-h/images/fig26.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2c1f37b
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig26.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig27.jpg b/44814-h/images/fig27.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c633ccd
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig27.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig28.jpg b/44814-h/images/fig28.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a6d888d
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig28.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig29.jpg b/44814-h/images/fig29.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8007339
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig29.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig30.jpg b/44814-h/images/fig30.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7883aa8
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig30.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig31.jpg b/44814-h/images/fig31.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ce78505
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig31.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig32.jpg b/44814-h/images/fig32.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9bac770
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig32.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig33.jpg b/44814-h/images/fig33.jpg
new file mode 100644
index 0000000..18e9813
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig33.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig34.jpg b/44814-h/images/fig34.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5c5be2c
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig34.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig35.jpg b/44814-h/images/fig35.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1cd60a9
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig35.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig36.jpg b/44814-h/images/fig36.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1591282
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig36.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig37.jpg b/44814-h/images/fig37.jpg
new file mode 100644
index 0000000..782a2af
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig37.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig38.jpg b/44814-h/images/fig38.jpg
new file mode 100644
index 0000000..059d67c
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig38.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig39.jpg b/44814-h/images/fig39.jpg
new file mode 100644
index 0000000..f64fbfd
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig39.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig40.jpg b/44814-h/images/fig40.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7be4e92
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig40.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig41.jpg b/44814-h/images/fig41.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2bcd0a4
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig41.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig42.jpg b/44814-h/images/fig42.jpg
new file mode 100644
index 0000000..aa5f9f9
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig42.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig43.jpg b/44814-h/images/fig43.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5adf191
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig43.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig44.jpg b/44814-h/images/fig44.jpg
new file mode 100644
index 0000000..47686dd
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig44.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig45.jpg b/44814-h/images/fig45.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4d25ed1
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig45.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig46.jpg b/44814-h/images/fig46.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8fc4ebe
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig46.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig47.jpg b/44814-h/images/fig47.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ddc98ca
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig47.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig48.jpg b/44814-h/images/fig48.jpg
new file mode 100644
index 0000000..26c0ce5
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig48.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig49.jpg b/44814-h/images/fig49.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5fc4555
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig49.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig50.jpg b/44814-h/images/fig50.jpg
new file mode 100644
index 0000000..26b7c1f
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig50.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig51.jpg b/44814-h/images/fig51.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d762a49
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig51.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig52.jpg b/44814-h/images/fig52.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6a65ce0
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig52.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig53.jpg b/44814-h/images/fig53.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4dd4dc3
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig53.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig54.jpg b/44814-h/images/fig54.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4ba325c
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig54.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig55.jpg b/44814-h/images/fig55.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e9c2c35
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig55.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig56.jpg b/44814-h/images/fig56.jpg
new file mode 100644
index 0000000..817cf49
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig56.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig57.jpg b/44814-h/images/fig57.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6558ea7
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig57.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig58.jpg b/44814-h/images/fig58.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5a593d2
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig58.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig59.jpg b/44814-h/images/fig59.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d3e093b
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig59.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig60.jpg b/44814-h/images/fig60.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c7f27df
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig60.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig61.jpg b/44814-h/images/fig61.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d26c475
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig61.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig62.jpg b/44814-h/images/fig62.jpg
new file mode 100644
index 0000000..888c20d
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig62.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig63.jpg b/44814-h/images/fig63.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8b1af8a
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig63.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig64.jpg b/44814-h/images/fig64.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e77834a
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig64.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig65.jpg b/44814-h/images/fig65.jpg
new file mode 100644
index 0000000..10be0fc
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig65.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig66.jpg b/44814-h/images/fig66.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0b5fa10
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig66.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig67.jpg b/44814-h/images/fig67.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0189f42
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig67.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig68.jpg b/44814-h/images/fig68.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3e91a30
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig68.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig69.jpg b/44814-h/images/fig69.jpg
new file mode 100644
index 0000000..923f889
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig69.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig70.jpg b/44814-h/images/fig70.jpg
new file mode 100644
index 0000000..03117aa
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig70.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig71.jpg b/44814-h/images/fig71.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bef7068
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig71.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig72.jpg b/44814-h/images/fig72.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d732c94
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig72.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig73.jpg b/44814-h/images/fig73.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5bebfe4
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig73.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig74.jpg b/44814-h/images/fig74.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e2421e2
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig74.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig75.jpg b/44814-h/images/fig75.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8cb7d91
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig75.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig76.jpg b/44814-h/images/fig76.jpg
new file mode 100644
index 0000000..68db59e
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig76.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig77.jpg b/44814-h/images/fig77.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7476c54
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig77.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig78.jpg b/44814-h/images/fig78.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6a88eac
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig78.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig79.jpg b/44814-h/images/fig79.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e5f38f0
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig79.jpg
diff --git a/44814-h/images/fig80.jpg b/44814-h/images/fig80.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c838440
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/fig80.jpg
diff --git a/44814-h/images/frontcover.jpg b/44814-h/images/frontcover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7a316ff
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/frontcover.jpg
diff --git a/44814-h/images/titlepage.png b/44814-h/images/titlepage.png
new file mode 100644
index 0000000..5919129
--- /dev/null
+++ b/44814-h/images/titlepage.png
diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt
new file mode 100644
index 0000000..6312041
--- /dev/null
+++ b/LICENSE.txt
@@ -0,0 +1,11 @@
+This eBook, including all associated images, markup, improvements,
+metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be
+in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES.
+
+Procedures for determining public domain status are described in
+the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org.
+
+No investigation has been made concerning possible copyrights in
+jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize
+this eBook outside of the United States should confirm copyright
+status under the laws that apply to them.
diff --git a/README.md b/README.md
new file mode 100644
index 0000000..24b86d3
--- /dev/null
+++ b/README.md
@@ -0,0 +1,2 @@
+Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for
+eBook #44814 (https://www.gutenberg.org/ebooks/44814)
diff --git a/old/44814-8.txt b/old/44814-8.txt
new file mode 100644
index 0000000..347654d
--- /dev/null
+++ b/old/44814-8.txt
@@ -0,0 +1,2397 @@
+Project Gutenberg's Onze oude dorpskerken, by Herm. Van der Kloot Meijburg
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Onze oude dorpskerken
+       Tachtig schetsen van dorpskerken in Nederland
+
+Author: Herm. Van der Kloot Meijburg
+
+Release Date: February 1, 2014 [EBook #44814]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ONZE OUDE DORPSKERKEN ***
+
+
+
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+
+
+
+
+
+
+                         ONZE OUDE DORPSKERKEN
+
+             TACHTIG SCHETSEN VAN DORPSKERKEN IN NEDERLAND
+                   DOOR HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG,
+              ARCHITECT, HOOFDLEERAAR AAN DE ACADEMIE VAN
+                  BEELDENDE KUNSTEN  TE 'S-GRAVENHAGE
+
+
+
+                     UITGEGEVEN IN HET JAAR MCMXII
+                   BIJ W. L. & J. BRUSSE TE ROTTERDAM
+
+
+
+
+
+
+
+De groote beteekenis, die de kerkelijke bouwkunst ook in ons land
+heeft gehad, blijkt, behalve uit onze meer monumentale stadskerken,
+zeer duidelijk uit de vele kerkgebouwen, die op het platteland ten
+gebruike voor den eeredienst werden gesticht. Hun aantal is zeer groot,
+want bijna ieder dorp had reeds vóór vele eeuwen, zijn eigen godshuis,
+dat, hoe bescheiden en eenvoudig soms, dikwijls een bouwwerk was van
+niet geringe kunstwaarde. Toch zijn deze kerkgebouwen, voornamelijk
+wegens hun geisoleerde ligging, weinig bekend. In het algemeen wordt
+niet vermoed, welk een schat aan schoonheid op het platteland nog
+te vinden is. Het doel dezer bladen is dan ook, hierop in ruimeren
+kring de aandacht te vestigen. Zij beoogen noch een studie van onze
+kerkelijke bouwkunst, noch een nauwkeurige beschrijving harer meest
+karakterestieke monumenten te geven, doch enkel belangstelling te
+wekken voor deze belangrijke uiting onzer nationale bouwkunst, en
+tevens om te doen zien op welk een voorbeeldige en afwisselende wijze
+het vraagstuk van kerkbouw op het platteland, in vroegere eeuwen is
+opgelost. Van deze kerkgebouwen, tot de geringste toe, gaat dikwijls
+een bijzondere stemming uit, die zich richt tot het gemoed van den
+aanschouwer. Want, wat de kerkgebouwen van onzen tijd meestal missen,
+maar die oude monumenten bijna zonder uitzondering in hooge mate
+bezitten, is "karakter", en een zeer sympathiek karakter, dat zich
+krachtig uit. Die gebouwen hebben iets te zeggen, al is het dan ook
+vaak op een naïve wijze. Steeds spreken zij van een ernstig geloof,
+dat eertijds allen verbond en één deed zijn in denken en streven, een
+geloof, dat met vreugde de groote offers deed brengen, die voor den
+bouw van het godshuis werden vereischt. Bovendien weerspiegelen zich in
+deze gebouwen, uit godsvrucht geboren, de verandering der tijden. Zij
+doen zien, hoe de behoeften en opvattingen eener voortschrijdende
+cultuur zich steeds wijzigden en tevens, met welke technische
+moeilijkheden de bouwmeesters hadden te kampen en met hoeveel vernuft
+en kunstzin deze werden opgelost. En al werd soms het beoogde doel niet
+bereikt, en bleven het bouwwerk fouten aankleven, waarover wij ons
+thans verwonderen, aan de waarde van het monument werd daardoor geen
+afbreuk gedaan; integendeel, die onvolkomenheden verleenen het gebouw
+vaak een eigenaardige bekoring, door het zoeken en tasten, dat er uit
+spreekt. Juist daardoor staan ons die eenvoudige kerkjes zoo na en
+voelen wij ons er zoo echt mede vertrouwd. Wij zien er niet hoog tegen
+op, als tegen een trotsche kathedraal, waar koele waardigheid tusschen
+de opwaarts strevende pijlers hangt, maar voelen warme genegenheid voor
+deze bescheiden godshuizen, die zoo echt zijn van onzen bodem en zoo
+uitstekend passen in hun omgeving. Ja, zij hebben karakter, die oude
+dorpskerken! Hoezeer ook onderling verschillend, alle spreken een taal,
+die een grooten indruk nalaat. Hier is het een forsche bouw, die door
+zijn krachtige lijnen en gesloten massa's schijnt te symboliseeren de
+groote macht der Middeleeuwsche geestelijkheid; dáár een toren, wiens
+sterk sprekende verticale lijnen het oog naar boven trekt, vanwaar
+de geloovige hulp en steun verwacht; ginds een ruim schip, dat door
+zijn hoog dak, zich breed uitbreidend als de beschermende vleugels van
+een kloek, een veilige toevlucht belooft aan allen, die zich er onder
+willen scharen; elders een sobere baksteen kerk, wier zware muren en
+spaarzame versiering getuigen van de groote ernst en soberheid der
+eerste belijders der Christelijke leer. En dan, hoe duidelijk doen
+die oude kerkgebouwen zien, dat zij het middelpunt waren van het doen
+en denken der dorpsbewoners; dat zij waren hun toevlucht, zoowel uit
+geestelijk als materiëel oogpunt, doch tevens ook hun trots. Een trots,
+die zich ook dikwijls uitte in den bouw van een grooten toren, waardoor
+het gebouw grootere waardigheid werd bijgezet. Rondom de kerk bouwden
+zij hun bescheiden en aanvankelijk zeer primitief uitgevoerde huisjes,
+die door hun geringe afmetingen schaal geven aan het kerkgebouw en
+het in monumentaliteit verhoogen. Zoo ontstond ongezocht vaak een
+harmonisch dorpsbeeld van meer dan gewone schoonheid, naar wiens
+ongeschonden behoud zooveel mogelijk dient te worden gestreefd.
+
+
+
+De arme, houten kerkjes, met stroo of riet gedekt, welke in de 7e en
+8e eeuw, toen hier te lande het eerst het Christendom werd gepredikt,
+voor den eeredienst werden opgericht, zijn reeds lang verdwenen. Zij
+waren niet in staat lang weerstand te bieden aan den vernielenden
+invloed van den tijd. Bovendien werd hun ondergang nog verhaast door
+de zich wijzigende levensopvattingen, die geen genoegen meer deed
+nemen met zulke primitieve godshuizen, doch deed streven naar hoogere
+idealen. Toen het kritieke jaar 1000, waarin naar veler meening de
+wereld zou ten ondergaan, ongestoord was voorbijgegaan, ontplooide
+zich in geheel West-Europa een groote bouwbeweging, waaraan ook in
+dit land werd deelgenomen. Allengs ging men er toe over de weinig
+soliede houten kerkjes door kerken van een duurzamer materiaal, van
+steen, te vervangen, terwijl er mettertijd ook vele nieuwe werden
+gesticht. Aanvankelijk werd hiertoe uitsluitend gebruik gemaakt van
+natuursteen, die alleen in Zuid-Limburg en Achter-Overijssel van eigen
+bodem was, doch overigens van elders moest worden aangevoerd. Vooral
+de omstreken van Andernach leverden in de 11e en 12e eeuw groote
+hoeveelheden tufsteen, die grootendeels voor den kerkbouw werd
+benut. In vele plaatsen, aan of nabij de rivieren gelegen, en
+dus gemakkelijk bereikbaar, verrezen toen nieuwe kerkgebouwen van
+dit mooie en duurzame materiaal. In het bijzonder werden veel van
+dergelijke kerken gebouwd in het Oostelijk gedeelte van ons land,
+waar het godsdienstig leven tot hooge ontwikkeling was gekomen en
+waar ook groote welvaart heerschte.
+
+Hoewel de meeste dezer kerken in de 15e eeuw voor meer omvangrijke
+gebouwen moesten plaats maken, zijn er toch nog verschillende
+belangrijke overblijfselen dezer periode in ons land te vinden. Vooral
+van de torens dier eerste steenen kerken bleven er nog verscheidene
+bewaard, zij 't dan ook gewoonlijk in geschonden staat. In 't algemeen
+zijn die eerste steenen dorpskerken zeer sober en stemmig. Zij doen
+eenvoudige, robuste muurmassa's zien, die soms op bescheiden wijze door
+vlakke pilasters met rondbogen en rondboogfriesjes worden verlevendigd,
+doch zonder overdaad van kunstvormen zijn. Zij spreken een krachtige,
+manlijke taal, die het verleden in herinnering brengt, toen de kerk,
+het eenige steenen gebouw in het gansche dorp, niet alleen bestemd was
+om de geloovigen te vereenigen, doch tevens om een veilige toevlucht
+te bieden bij dreigend gevaar.
+
+Een der meest merkwaardige en zuiverst bewaard gebleven gedenkteekenen
+uit deze bouwperiode is het kleine, doch karaktervolle kerkje te
+Lemiers, dat evenals de meeste oude Limburgsche kerken van natuursteen
+is opgetrokken. (Afb. 1). De plattegrond is, kenmerkend voor de oudste
+kerkjes, zeer eenvoudig en bestaat slechts uit een rechthoekig schip,
+waarbij zich een iets smaller, vierkant koor aansluit. De muren zijn
+van weinige, kleine rondboogramen doorbroken; een houten torentje,
+met leien bekleed, en aan ééne zijde steunende op den sluitgevel
+van het schip, rijst uit het leiendak omhoog. Eveneens geheel in
+groefsteen uitgevoerd is de aanmerkelijk grootere kerk te Margraten,
+zoo aardig gelegen op een kleinen heuvel, te midden van typisch
+Limburgsche boerenhuizen. (Afb. 2).
+
+Een meer ontwikkeld type geeft de kerk te Hoensbroek te zien, een
+dorp ten Noord-Oosten van Maastricht. (Afb. 3). Dit kerkgebouw werd
+in 1903 gerestaureerd en verkreeg toen weer den basilikalen vorm, die
+het ook eertijds moet hebben gehad. Vóór het middenschip, dat zich
+alzoo boven de zijbeuken verheft, staat een zware toren, geheel van
+natuursteen, waarvan ook het grootste deel van de kerk is opgetrokken.
+
+Werd in Limburg veel gebruik gemaakt van mergelsteen, in
+Achter-Overijssel werden verschillende kerken in Bentheimersteen
+uitgevoerd, waarvan echter geen volledige voorbeelden meer aanwezig
+zijn. Eenige torens zijn echter nog gespaard gebleven, zooals die
+van de kerk te Denekamp, waarvan ook het oude schip nog grootendeels
+bestaat. (Afb. 55). Van de oude tufsteen kerkjes, die voornamelijk
+in het Oosten en Midden van ons land werden gebouwd, is er geen
+enkel ongeschonden voor ons bewaard gebleven. Slechts een kerkje
+te Nederhorst-den-Berg, is geheel in natuursteen uitgevoerd, die
+vermoedelijk werd betrokken uit de nabijgelegen stad Utrecht, waar,
+evenals te Deventer, in de 11e en 12e eeuw groote hoeveelheden tufsteen
+werden aangevoerd. (Afb. 30). Dit kerkje is echter gerestaureerd,
+schijnt bijna vernieuwd, zoodat het niet meer den waren ouden
+toestand te zien geeft. Ook dagteekent het uit verschillende
+perioden: het schip met toren is Romaansch, het koor Gothisch. Een
+geheel in tufsteen uitgevoerde dorpskerk behoort in deze streken tot
+de uitzondering; meestal zijn het slechts fragmenten, die van den
+oorspronkelijken tufsteenbouw resten. Zoo heeft de kerk te Kerkwijk
+in de Bommelerwaard, waar, door de nabijheid van de Waal, de tufsteen
+gemakkelijk kon worden aangevoerd, een schip, dat in deze bouwstof
+is opgetrokken. (Afb. 41). Toren en koor, uit later tijd, zijn van
+baksteen. De muren van het schip zijn sober versierd met lisenen en
+rondbogen, maar hebben veel geleden door het veranderen van de ramen.
+
+Eenige andere kerken bezitten nog mooie Romaansche torens, zooals de
+statige Gothische kerk te Rheden (Afb. 42) en de kerkjes te Ressen
+(Afb. 43) en Bemmel (Afb. 44) allen van tufsteen en slechts met
+lisenen en rondboogjes versierd.
+
+Werd in streken, waar de natuursteen betrekkelijk gemakkelijk te
+verkrijgen was, bij voorkeur dit materiaal voor den bouw van de kerk
+gebruikt, dààr, waar de aanvoer van deze steensoort bezwaarlijk was,
+of waar de geldmiddelen ontoereikend waren, verschafte men zich een
+andere bouwstof, die minder kostbaar, doch niet minder duurzaam
+was. Van de klei, die onze bodem in groote hoeveelheid oplevert,
+werden steenen gebakken van zulk een goede hoedanigheid, dat zij voor
+den groefsteen niet behoefden onder te doen. Snel veroverde deze echt
+nationale bouwstof terrein, zoodat reeds in den loop der 12e eeuw
+de baksteen den tufsteen zoo goed als geheel had verdrongen en het
+bouwen in baksteen vrijwel regel werd. Dan ontstaan, onder invloed van
+de uit Noord-Frankrijk afkomstige kloosterorde der Cisterciënzers,
+die typische kerken van Friesland, Groningen en Drenthe, geheel in
+baksteen uitgevoerd, 't zij dan al of niet geprofileerd. Deze baksteen
+was van zeer groot formaat, ongeveer 8 bij 15 bij 31 c.m. en werd
+verwerkt met breede voegen van bijna 2 c.m. en in vrij willekeurig
+verband. Deze steen had een zeer groote verscheidenheid van kleur,
+zoodat het muurwerk verschillende tinten te zien geeft, als: grijs,
+geel-oker, oranjerood, vermilloen, paars en blauw, tot zwart toe,
+die te zamen een schitterend geheel vormen van groote levendigheid,
+doch zonder bontheid.
+
+Evenals de oudste natuursteenkerkjes, vertoonen ook deze eerste
+baksteenkerkjes een zeer eenvoudigen plattegrond; met één beuk,
+waarbij zich een klein, 't zij rechthoekig of halfrond koor aansluit,
+stelde men zich tevreden, terwijl ook de opbouw zich door groote
+soberheid kenmerkt. Later werd het plan meer en meer verruimd en
+met een dwarsbeuk vergroot, doch zonder dat het gebouw in wezen veel
+veranderde. Een ruimte-ontwikkeling, die naar buiten toe zeer logisch
+tot uitdrukking komt, bleef steeds een kenmerkende eigenschap van
+deze bouwwerken. Zeer boeiend zijn altijd die oude Groningsche en
+Friesche dorpskerken, zooals zij daar liggen op een hooge wierde,
+temidden van eenvoudige dorpshuisjes.
+
+Een karakteristiek type van een der oudste Groningsche dorpskerkjes
+geeft het kleine kerkje te Oldenzijl in het Noorden dezer
+provincie. (Afb. 63). Het gebouwtje, dat uit de 12e eeuw dagteekent,
+bestaat uit één schip en een halfrond, overwelfd koor. Het uitwendige
+van deze koornis is sierlijk bewerkt met kolonnetjes met rondbogen,
+waartusschen de ramen zijn geplaatst. Zij rusten op een rondboogfriesje
+en worden eveneens door een rondboogfriesje bekroond.
+
+Meerdere voorbeelden van halfronden kooraanleg zijn in de Noordelijke
+provinciën aan te wijzen, doch geen evenaardt de sierlijkheid van dien
+te Oldenzijl, welke een groot meesterschap in de baksteen-techniek
+verraadt.
+
+De pannen bedekking op een halfrond koor leverde echter groote
+moeilijkheden op; om hieraan tegemoet te komen, werd soms de bovenzijde
+van het koor tot een veelhoek uitgebouwd, zoodat ook een veelhoekig
+dakvlak ontstond, dat zonder bezwaar met pannen is te dekken. Het
+koor van de kerk te Weidum en Jorwerd (Afb. 75), beiden in Friesland,
+is op deze wijze gevormd, terwijl het koor van de kerk te Huisinghe
+(Afb. 65) in Groningen, door het aanbrengen van pilasters, meer de
+gedaante van een veelhoek heeft aangenomen.
+
+Ook de gevels dezer baksteenkerken getuigen van grooten kunstzin
+en vaardigheid in het vak. Behalve de alleroudste zijn zij veelal
+sierlijk geleed door pilasters, kolonnetjes, en nissen, waarin
+baksteenvullingen zijn aangebracht, afgewisseld met diep ingesneden
+rond- of spitsboogramen, die, evenals de nissen, vaak met een rondstaaf
+werden omzoomd. Een rijke ontwikkeling verkregen, vooral in en na
+de 13e eeuw, de sluitgevels van het nu rechthoekige koor, waarvan de
+kerken te Leermens (Afb. 66), Zuidbroek (Afb. 70) en Ten Boer (Afb. 71)
+mooie voorbeelden leveren, die in hun groote verscheidenheid bewijzen,
+welk een grooten rijkdom met onzen eenvoudigen baksteen is te bereiken.
+
+Bij kerken uit iets later tijd werden nog zware steunberen aangebracht,
+zooals te Stedum, (Afb. 67 en 68) waardoor de muren nog meer worden
+verlevendigd.
+
+De ingangen dezer kerken, hoewel gewoonlijk eenvoudig van lijnen en
+profileering, zijn zeer karakteristiek. Zij zijn meestal zeer laag,
+wat ten deele is toe te schrijven aan de geleidelijke ophooging
+van het omringende kerkhof, waardoor zelfs ingangen onbruikbaar
+zijn geworden, zooals een van de aardige poortjes van de kerk te
+Finkum in Friesland (Afb. 79); deze ingang zelf, waarboven drie
+dichtgemetselde bovenraampjes, is rond afgesloten, zooals de meeste
+oude kerkingangen. Later, in de 13e eeuw, werd de ontwikkeling iets
+rijker door een geschulpte boogvulling als bekroning, waarvan het
+poortje van de kerk te Weidum nog een voorbeeld geeft (Afb. 80),
+totdat in de 14e eeuw een samenvoeging van korf- en spitsboog ontstaat,
+soms door een rechthoekige omlijsting omsloten, als het 15e eeuwsche
+poortje van de kerk te Middelstum (Afb. 72).
+
+Een toren bezaten die oude baksteenkerken aanvankelijk niet. De
+luiklok werd toen in een houten stoel op het kerkhof nabij de kerk
+opgehangen. Doch spoedig ging men er toe over dit brandbaar getimmerte
+door een solieden, steenen toren te vervangen. Deze werd, evenals
+weleer de klokkestoel, geheel vrij van de kerk gebouwd. Eerst later
+werd de toren met de kerk tot één harmonisch geheel gemaakt, waardoor
+het aanzien van het gebouw zeer werd verhoogd. Vrijstaande torens
+komen in Groningen nog veel voor. Zij zijn gewoonlijk niet hoog,
+doch daarentegen zeer zwaar. De muren zijn meestal geheel vlak met
+galmgaten in het bovengedeelte, en worden met een zadeldak, met pannen
+gedekt, bekroond. De torens, die tegen de kerk zijn aangebouwd, zijn
+aanmerkelijk hooger, en verheffen zich ver boven het kerkdak. Zij zijn
+gewoonlijk ook met meer zorg behandeld en niet zelden geheel of ten
+deele in tufsteen uitgevoerd, wat wel eenigszins vreemd doet in dit
+land van den baksteen. Bijzonder sierlijk is de toren van de kerk te
+Jorwerd in Friesland (Afb. 76). Evenals de vrijstaande torens werden
+ook deze aangebouwde torens met een zadeldak afgedekt, waarvan de nok
+evenwijdig loopt met die van het kerkdak. Toch komen ook nog andere
+torendakvormen voor, waaronder vooral merkwaardig zijn de gemetselde
+torenspitsen, zooals van het kerkje te Surhuizum (Afb. 77).
+
+Ten einde brandgevaar zooveel mogelijk te beperken, doch tevens om de
+kerkruimte een waardiger aanzien te geven, werden deze oude kerkjes
+reeds vroegtijdig overwelfd. Aanvankelijk bepaalde deze overwelving
+zich tot het koor, dat, met zijn altaar, het belangrijkste deel was
+van het gebouw. Hieraan werd een halfronde vorm gegeven, die zich zeer
+gemakkelijk met een half koepelgewelf liet overdekken. Later werd
+ook de kerkruimte zelf overwelfd, eerst met een tongewelf, zooals
+bij de oudste Fransch-Romaansche kerken, daarna met koepelgewelven,
+ongeveer als bij de kerken van de West-Fransch-Romaansche school,
+waartoe het grondplan in vierkante velden werd verdeeld, die door
+gordelbogen werden gescheiden. Hierdoor werden in tegenstelling met het
+tongewelf, de zijmuren aanmerkelijk ontlast. Toch vroeg deze wijze van
+constructie nog zeer zware steunpunten, teneinde den zijdelingschen
+druk voldoende te neutraliseeren. Bij een kerkje te Hantumhuizen
+in Friesland (Afb. 74) heeft men dit vraagstuk zeer vernuftig
+opgelost, door de steunpunten binnen de kerkruimte te brengen,
+waardoor de zijmuren grootendeels werden ontlast. Later werden tegen
+deze koepelgewelven nog versterkingsribben aangebracht, die echter
+slechts schijnribben zijn en in een decoratieve middenroset tezamen
+komen. Toch was hiermede de kiem voor een nieuw gewelfstelsel gelegd;
+die schijnribben werden weldra als werkelijke draagribben behandeld,
+waartusschen dan lichte, bolvormige gewelfjes werden geslagen. Uit
+dit constructie-systeem ontwikkelde zich tenslotte in de 14e eeuw het
+kruisgewelf, waardoor het vraagstuk volkomen was opgelost en iedere
+willekeurige ruimte kon worden overwelfd.
+
+De meeste dier oude Groningsche en Friesche dorpskerken zijn, of
+waren overwelfd, waardoor ook het inwendige van groote bekoring
+is. Bovendien getuigt zulks ten zeerste voor de degelijke opvatting
+dier middeleeuwsche bouwmeesters, die niet het inwendige aan het
+uitwendige opofferden, zooals in onzen tijd maar al te vaak voorkomt,
+maar er naar streefden zoowel in- als uitwendig het gebouw een
+waardig aanzien te geven, waarin zij wonderwel zijn geslaagd. Want,
+hoe klein en eenvoudig deze kerken voor meerendeel ook zijn,
+moeten zij toch gerekend worden onder de monumenten van groote
+kunstwaarde. Zij vertoonen eene bewonderenswaardige stijleenheid,
+die niet in dorheid is ontaard, maar steeds eene groote levendigheid
+behoudt. "Er spreekt uit het meerendeel dier kerken werkelijk een
+meesterschap over de vorm en stof, over de verhoudingen en in de
+geheele behandeling--zoo schrijft onze Rijksbouwmeester Peters,
+grondig kenner van de Groningsche bouwkunst--een meesterschap,
+niet enkel getuigend van langdurige ervaring, maar tevens van het
+vasthouden aan, van het blijven volgen van één type, van één genre,
+tot daarin eindelijk het beste, het schoonste was bereikt, wat met
+de gegeven middelen en materie mogelijk was." [1]
+
+De kerken in het Noorden van ons land hebben door alle eeuwen heen hun
+vorm vrijwel behouden; afgezien van enkele ondergeschikte wijzigingen
+en verminkingen dikwijls, zijn zij niet veel veranderd. Doch de
+kerken in de overige Provinciën hebben meerendeels zeer ingrijpende
+hervormingen ondergaan, vooral in de 15e eeuw, toen ook verschillende
+nieuwe kerken werden gebouwd. De oude, kleine Romaansche kerken
+konden niet meer beantwoorden aan de toenemende eischen door den
+eeredienst gesteld. Allereerst vroeg het koor om verruiming wegens
+de uitbreiding van het kerkelijk ceremoniëel. De verbouwing van
+zoo'n oude kerk begon dan ook gewoonlijk met dit gedeelte, zooals
+bij niet geheel voltooide kerken duidelijk te zien is. Was het koor
+gereed, dan werd het schip onder handen genomen, doch de toren bleef
+niet zelden gespaard en werd enkel verhoogd. Zoodoende kreeg het
+kerkgebouw, evenals vele nieuwe kerken, die in de 15e eeuw werden
+gebouwd, dikwijls een zeer rijke ontwikkeling, zoowel in plan als
+in opbouw. Zij werden in deze periode veelal uitgevoerd in baksteen
+met ruime toepassing van groefsteen, die vaak aan den ouden bouw
+werd ontnomen. Zoo ontstond die schilderachtige, gemengde bouwwijze,
+die in ons land zulke prachtige resultaten heeft geleverd.
+
+Vooral in Noord-Brabant en ten deele ook in Zeeland, vindt men
+dorpskerken, die in omvang menig middeleeuwsche stadskerk overtreffen
+en die dan ook bezwaarlijk onder de bescheiden dorpskerkjes te
+rangschikken zijn. In het bijzonder zijn de torens dier kerken van
+imposante afmetingen en dikwijls rijk geleed met steunberen, fialen en
+nissen, zooals de stoere toren van de kerk te St. Michielsgestel doet
+zien. (Afb. 7). Eenigszins verwant hiermede, doch veel sierlijker van
+silhouet, is de hoog opwaartsstrevende oude toren van de vernieuwde
+kerk te Oud-Gastel. (Afb. 8). Evenals de toren van St. Michielsgestel
+bezit deze overhoeks geplaatste steunberen, die echter door het
+aanbrengen van fialen veel rijker zijn ontwikkeld. In vergelijking
+hiermede zijn de Zeeuwsche kerktorens nog bescheiden, hoewel de
+toren van het kleine kerkje te 's Heer-Arendskerke, die nog tot de
+eenvoudigste typen gerekend kon worden, een zeer aanzienlijke hoogte
+bereikt, die schijnbaar nog wordt vergroot door de sterk sprekende
+verticale lijnen der dubbele hoeksteunberen. (Afb. 17). Niet alle
+Brabantsche kerken bezitten echter zulke hooge torens. De fraaie kerk
+te Halsteren, die tot Gemeentehuis zal worden ingericht, heeft een
+toren van meer normale afmetingen. (Afb. 9 en 10). Het gebouw zelf
+is vrij groot en heeft den vorm van een basiliek met kruisbeuk, een
+kerktype, dat op het platteland zeer weinig voorkomt. Gewoonlijk is
+bij meerschepige dorpskerken het middenschip met de zijbeuken onder
+één groot dak vereenigd.
+
+Naast dergelijke groote kerken als te Halsteren, vindt men in Brabant
+eenige kleine kerkjes uit slechts één ruimte bestaande, die niet van
+kunstwaarde zijn ontbloot. De kapel van St. Anna te Heusdenhout bij
+Ginneken heeft slechts één beuk, waarbij een half achthoekig koor
+aansluit. (Afb. 12). Geestig, doch tevens zeer natuurlijk, is de
+oplossing van het aardige klokketorentje, dat zich zoo logisch uit den
+gevel ontwikkelt. Nog eenvoudiger zijn de kapellen te Nuenen-Tongelre
+(Afb. 13) en te Gageldonk bij Princenhage, (Afb. 14) die onderling
+zeer veel overeenkomst hebben; behoudens, dat de eerste met een
+sierlijk torentje wordt bekroond.
+
+Zeer mooi van werking zijn ook verschillende dorpskerken in het
+midden van ons land, die meerendeels na 1400 werden gebouwd of
+ook wel herbouwd. Vele dezer kerken zijn drieschepig, soms zelfs
+nog met een dwarsbeuk, maar niettemin zeer goed in het karakter
+van een dorpskerk, die niet de pretentie van een kleine kathedraal
+mag aannemen. Het middenschip en de zijbeuken zijn onder één groot
+dak vereenigd, waardoor het kerkgebouw in juiste harmonie staat
+met de omgeving en de eenvoudige boerenhoeven, waarvan doorgaans
+ook het dak hoog en de muren laag zijn. De kerk te Kerkdriel in de
+Bommelerwaard (Afb. 45), zeer schilderachtig gelegen te midden van
+hoog geboomte en dicht struikgewas, alsmede de kerk te Geldermalsen
+(Afb. 50), doet deze bouwwijze kennen. Nog beter in karakter is
+de zeer fraaie kerk te Brakel, die gelukkig bij den dorpsbrand is
+gespaard gebleven. (Afb. 45). Ook hierbij worden midden- en zijbeuken
+door één groot dak overhuifd, dat laag bij den grond begint, waardoor
+het gebouw een indruk maakt van groote veiligheid, een karaktertrek,
+die het met onze oude boerenhuizen gemeen heeft. Ook de toren dezer
+kerk is fraai, fraaier nog dan die van Kerkdriel, die tot een ouderen
+bouw behoort en uit omstreeks 1300 dagteekent.
+
+Bij de kerk te Rheden, van wier tufsteenen toren reeds werd gewaagd,
+heeft men met dit systeem gebroken en het middenschip even boven de
+zijbeuken verhoogd, doch te weinig om het aanbrengen van lichtramen
+mogelijk te maken, zoodat het basiliek-type wel werd benaderd, doch
+niet bereikt. (Afb. 42).
+
+In het algemeen zijn de torens dezer kerken niet bovenmatig groot,
+zooals sommige in Brabant en Zeeland. In de provincie Utrecht treft men
+echter nog eenige hooge torens aan, die veel overeenkomst vertoonen
+met den Domtoren in de stad Utrecht, zooals onder andere de toren
+te Loenen. (Afb. 36). Deze is van een zeer decoratieve werking door
+de sierlijke behandeling der muurvlakken en de rijke afwisseling
+van baksteen met natuursteen. Ook in Havelte vindt men een toren,
+die zich door zijn groote hoogte, maar zeer eenvoudige bewerking,
+onderscheidt. (Afb. 59).
+
+Doch zulke groote torens en kerken behooren in deze streken tot de
+uitzonderingen. Kleine dorpskerkjes daarentegen treft men hier zeer
+veel aan. Een der mooiste voorbeelden van dien aard is het kerkje
+te Persingen, nabij Nijmegen, dat met een paar boerenhuizen op een
+heuvel gebouwd, het eenige bouwwerk van belang is, dat van het door
+watervloeden zoo zeer geteisterde dorp is overgebleven. (Afb. 51 en
+52). Het kerkje, dat niet meer voor den eeredienst wordt gebruikt,
+maar als barak voor besmettelijke ziekten is ingericht, munt uit door
+zijn goede verhoudingen en mooie massawerking. Het is zeer eenvoudig
+in gebakken steen uitgevoerd, maar niettemin een monumentje van
+groote waarde.
+
+Het kerkje te Olst moet, ook wat ligging betreft, eveneens
+tot de fraaiste kleine dorpskerken in ons land gerekend
+worden. (Afb. 58). Weinig kerkjes zijn zoo geheel "af" als dit, en
+zelden zijn de drie hoofdelementen van het middeleeuwsche kerkgebouw:
+koor, schip en toren, zoo karakteristiek en zoo klaar tot uitdrukking
+gebracht als bij dit monumentje. Ieder dezer drie onderdeden vertoonen
+een zelfstandige ontwikkeling, doch vormen te zamen een onberispelijk
+geheel van fraai silhouet.
+
+
+
+De 16e eeuw, waarin zulke groote wijzigingen op maatschappelijk
+en geestelijk gebied tot stand kwamen, schijnt voor den kerkbouw
+niet gunstig te zijn geweest, althans werden er in die eeuw niet
+veel dorpskerken gebouwd. Desondanks verrees in Oosthuizen, een
+dorp tusschen Hoorn en Purmerend, in het begin der 16e eeuw een
+ruime kruiskerk, die door haar levendige afwisseling van baksteen
+met natuursteen, laat-Gothische traceeringen in de groote ramen en
+geestig, opengewerkt torentje op het kruis van het dak, een fraaien
+indruk maakt. (Af b. 33). Helaas is de ligging van het gebouw niet
+zeer gunstig en wordt het totaalbeeld zeer verstoord door een leelijke
+brug over de vaart, die met haar opritten een deel der kerk aan het
+oog onttrekt.
+
+Met de 17e eeuw trad weer een nieuwe bouwperiode in, die zich echter
+in een andere richting dan de tot nu gevolgde ging bewegen. De nieuwe
+leer, die zich baan gebroken had, stelde voortaan andere eischen
+aan het kerkgebouw. Een koor, bij de Katholieke kerk van zooveel
+beteekenis, werd door den Hervormden eeredienst niet verlangd. Deze
+eischt een zooveel mogelijk vierkante en ongedeelde ruimte, opdat
+alle kerkbezoekers vanaf hun zitplaatsen den predikant kunnen zien
+en zijne rede gemakkelijk kunnen volgen. Eenvoud, zelfs zeer strenge
+eenvoud, stond bij den kerkbouw weer op den voorgrond. Deze 17e
+eeuwsche dorpskerken vertoonen dan ook een zeer sobere architectuur,
+en zijn bijna geheel in baksteen uitgevoerd. Doch dat zij even goed
+als de Middeleeuwsche kerken hun bekoring hebben, al is het dan
+ook een bekoring van eenigszins anderen aard, bewijzen de kerken te
+Woubrugge en Oudshoorn (Afb. 28 en 29). Alle versiering is hierbij
+achterwege gebleven en berust hun werking uitsluitend op de goede
+massaverdeeling. De krachtige met hollijnige steunberen versterkte
+muren, en het hooge leien dak met een veelhoekig torentje bekroond,
+verleenen het gebouw een zeer waardig, deftig cachet. De kerk te
+Oudshoorn, van denzelfden bouwmeester als van de verwante kerk te
+'s Graveland, bezit fraaie gebrandschilderde glazen, waardoor
+ook het schilderachtige kerkje te Egmond aan den Hoef bekend
+is. (Afb. 31). Trouwens vele kerken werden in de 17e eeuw met zulke
+glazen versierd. Dit kerkje, eertijds behoorende bij het kasteel
+van Egmond, werd in 1630 gedeeltelijk vernieuwd en voorzien van een
+aardig torentje.
+
+Dergelijke verbouwingen en veranderingen, die soms verband hielden
+met de gewijzigde bestemming van het gebouw, vonden in de 17e en ook
+in de 18e eeuw herhaaldelijk plaats. Hier werd een nieuwe spits op
+den toren gebouwd, dáár een schip met een portaal verrijkt, of elders
+een kerk met een uitbouw vergroot. Doch hoe dan ook, steeds werden
+deze toevoegingen uitgevoerd in de vormen van den tijd waarin zij
+ontstonden en leveren zij het bewijs, dat verschillende stijlvormen
+zeer wel met elkaar kunnen harmoniëeren, ja dikwijls een geheel vormen
+van groote schoonheid.
+
+De 19e eeuw was ook voor de kerkelijke bouwkunst ten plattelande,
+weinig vruchtbaar. Wel is waar werden, zoowel voor den Katholieken
+als voor den Hervormden eeredienst, vele dorpskerken gebouwd,
+die aanvankelijk in Klassieken-, later in neo-Gothischen- en
+Renaissance stijl werden uitgevoerd, maar die zijn meerendeels
+van geringe kunstwaarde en staan, ondanks haar soms zeer pompeuse
+afmetingen, verre ten achter bij de eenvoudigste kerkgebouwtjes der
+vorige eeuwen. Zij missen karakter; zij spreken niet als deze tot
+het gemoed, maar wekken, trots hun vele versieringen en vaak meerdere
+torens, een indruk van geestelijke armoede.
+
+Niet alleen werd alzoo in die jaren weinig voortgebracht, dat op
+"kunst" aanspraak kan maken, erger nog, vele oude kerkgebouwen
+werden van hun schoonheid beroofd, ja zelfs gesloopt. Allerwege
+werden de kerkgebouwen "verbeterd en grootendeels vernieuwd", zooals
+het heet op een gevelsteen, die in 1865 tegen de kerk te Godlinze
+werd aangebracht, toen dat gebouw, behalve zijn toren, onder een
+smakelooze pleisterlaag werd bedekt. Die hartstochtelijke vereering
+voor cementbepleistering heeft ook onder de kerkelijke bouwkunst heel
+wat verwoestingen aangericht, die slechts met zeer veel moeite en
+kosten weer te herstellen zijn. Groote sommen zijn reeds besteed om
+onze kerkgebouwen weer te ontdoen van het smakelooze, in voorgaande
+tijden aangebracht. Evenwel hebben de vele restauraties, die in de
+laatste tientallen jaren werden ondernomen, niet altijd een volkomen
+bevredigend resultaat opgeleverd. Sommige kerkgebouwen hebben door
+een al te ver gaande restauratie, die meer op een herbouw dan op een
+herstelling geleek, hun oude bekoring verloren, ook al hebben zij
+daarmede aan zuiverheid van stijl gewonnen. Doch ook hierin beginnen
+andere opvattingen baan te breken; meer en meer wint de meening veld,
+dat het onjuist is een monument te herbouwen in de vormen van den tijd,
+die het zag ontstaan, omdat het onmogelijk is zich volkomen duidelijk
+in te denken in de opvattingen, de gevoelens en het streven van zulk
+een lang vervlogen periode. Hieruit volgt tevens, dat een kerkgebouw
+in onzen tijd gesticht, ook zijn eigen karakter moet hebben en niet
+zinloos met oude stijlvormen mag worden opgesmukt. Een terugkeer naar
+de bouworde van vorige eeuwen, waaraan thans alle levensvatbaarheid
+ontbreekt, en die in botsing komt met de behoeften van onzen tijd,
+moet worden afgewezen. Er moet naar worden gestreefd onze kerkelijke
+kunst in nieuwe banen te voeren, opdat onze kerkgebouwen een taal
+gaan spreken van onzen tijd en dus voor ons het meest verstaanbaar
+en sympathiek. De groote waarde van onze oude kunst kan bij deze
+evolutie niet worden ontkend of weggecijferd. Integendeel, die oude
+kerkgebouwen kunnen ons veel leeren en er toe bijdragen onze inzichten
+te verruimen, want de wetten, die aan deze monumenten ten grondslag
+liggen, gelden voor een groot deel nog heden. En goed verstaan kunnen
+zij verhoeden, dat kerken worden gesticht, die door hun vormen in
+schrille tegenstelling zijn met het hooge doel, waartoe zij zijn
+bestemd, gebouwen, die het land ontsieren en den bouwmeester tot
+schande zijn. Alzoo steunende op de traditie, en rekening houdende met
+de opvattingen en eischen door een voortdurende voortschrijding der
+cultuur gesteld, moet worden voortgebouwd, zoodat de draad weer wordt
+aangeknoopt, die in de vorige eeuw is afgebroken. Wanneer de lessen,
+die de oude monumenten ons kunnen leeren, juist worden verstaan,
+dan zal het kerkgebouw weer een kunstwerk kunnen worden van groote
+bekoring, dan zal het weer verheffend werken op het gemoed, waarop
+zoowel het streven van de kerk als van de kunst is gericht, kortom,
+dan zal het weer karakter bezitten, waardoor onze oude dorpskerken
+zich zoozeer onderscheiden.
+
+
+
+
+KERK TE LEMIERS. (L.)
+
+Een der oudste dorpskerken in ons land is het kleine kerkje te Lemiers,
+dat midden in het oude gedeelte van het dorp gelegen, door zijn sobere
+uitvoering en eenvoudige lijnen, zoo goed harmoniëert met de omringende
+dorpshuizen. Het bescheiden, doch niettemin belangwekkende gebouwtje,
+bestaat uit slechts één ruimte, waarbij zich een iets smaller en
+lager rechthoekig koor aansluit. De zware muren, opgetrokken van
+mergelsteen in onregelmatig verband, worden door slechts weinige
+en kleine rondboogramen doorbroken. Op het dak, met leien gedekt,
+verheft zich een klein torentje, eveneens met leien bekleed, dat het
+monumentje een aardig silhouet verleent.
+
+
+
+
+KERK TE MARGRATEN. (L.)
+
+De kerk te Margraten, eveneens van natuursteen opgetrokken, ligt op
+een hellend terrein midden in het dorp, en vormt met de aangebouwde
+pastorie, den zwaren ringmuur, de boomen en struiken en het wed op den
+voorgrond, een schilderachtig beeld. Typisch pakt het hooge leien dak
+om den zwaren toren, die daardoor met de kerk tot één geheel wordt. Het
+hooge Gothische koor met hooge spitsboogramen en zware steunberen,
+blijkbaar jonger dan het schip, sluit zich hierbij minder gunstig aan.
+
+
+
+
+KERK TE HOENSBROEK (L.)
+
+Eveneens van ouden datum is de kerk te Hoensbroek, wier zware, massieve
+toren, met hooge spits, allereerst de aandacht trekt. Het gebouw,
+in 1903 gerestaureerd, doet thans een basilikaal kerktype zien. Het
+bestaat uit een middenschip met twee zijbeuken, die niet door één groot
+dak worden overhuifd, zooals bij de meeste drieschepige dorpskerken,
+doch waarvan het middenschip zich boven de zijbeuken verheft, zoodat
+een directe verlichting van deze ruimte mogelijk was. Het schip eindigt
+in een half achthoekig koor van baksteen met natuursteen afgewisseld;
+schip en koor zijn onder één dak.
+
+
+
+
+KERK TE WIJNANTSRADE (L.)
+
+Naast het groote kasteel uit 1554, te Wijnantsrade, en daarmede met
+een houten brug over de slotgracht verbonden, staat een kleine kerk,
+die zich niet zoozeer onderscheidt door haar bouw, als wel door haar
+fraaie, schilderachtige ligging op een klein kerkhof, temidden van
+hoog opgaand hout, aan den oever van het breede, heldere water. Het
+kerkgebouw, in baksteen afgewisseld met natuursteen uitgevoerd,
+bestaat uit een hoog schip, waartegen een slanke toren is gebouwd,
+en een iets lager en smaller koor, dat, evenals het schip, door zware
+steunberen is omgeven.
+
+
+
+
+KERK TE ASSELT (L.).
+
+Zeer merkwaardig, zoowel wat bouw als ligging betreft, is het kerkje
+te Asselt, een gehucht aan den rechter oever van de Maas. Het kerkje
+is gebouwd op een kunstmatig aangelegd terras, midden op een groot
+weiland en door hooge boomen omgeven. Vanaf een zandigen landweg geeft
+een breede steenen trap toegang tot het plateau, waarop, te midden
+van een weelderigen plantengroei, het gebouwtje zich verheft. Het
+kerkgebouwtje vertoont sporen van herhaalde veranderingen. Het schip,
+blijkbaar het oudst, is opgetrokken van zeer onregelmatige stukken
+breuksteen, die ten deele overpleisterd zijn. Het vierkante koor, dat
+aan zetting onderhevig schijnt, is ten deele van breuksteen, ten deele
+van baksteen met natuursteen afgewisseld. Zware, lage steunberen uit
+later tijd schragen dit gedeelte. De toren, waarin zoowel rondboog-
+als spitsboogopeningen zijn aangebracht, is bijna geheel van baksteen.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE SCHIJNDEL (N.-B.).
+
+De kerken in Noord-Brabant, die, voor zoover zij niet vernieuwd zijn,
+meerendeels dagteekenen uit de 15e eeuw, kenmerken zich dikwijls door
+een grooten, zwaren toren. Een eenvoudig voorbeeld van dien aard levert
+de groote, in 1840 herbouwde kerk te Schijndel, wier oude, gespaard
+gebleven toren zoo krachtig het dorpsstraatje afsluit. Ofschoon zeer
+massief, is deze bouw toch niet van eenige sierlijkheid ontbloot door
+de slanke spitsboogvormige galmgaten in den bovenbouw, die bovendien
+door een aardig boogfriesje wordt bekroond, alsmede door het slanke
+traptorentje aan de zuidzijde.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE ST. MICHIELSGESTEL (N.-B.).
+
+Een rijke ontwikkeling vertoont de toren van de onbeduidende kerk
+te St. Michielsgestel, die zich zoo statig boven de daken der lage
+dorpshuisjes verheft. Op de hoeken van dezen forschen bouw zijn zware
+steunberen aangebracht, die, evenals de uitgebouwde halfachtkantige
+traptoren en de muurvelden, met ondiepe nissen, waarin eenvoudige
+traceeringen, zijn versierd. Bovendien wordt door de afwisseling van
+baksteen met natuursteen, zooals in de 15e eeuw veel gebruikelijk was,
+groote levendigheid bijgezet. Eertijds was de toren met een spits
+bekroond; bij een storm in het jaar 1836 stortte deze om en verwoestte
+in haar val het dak der kerk, die nadien werd afgebroken en herbouwd.
+
+
+
+
+KERK TE OUD-GASTEL (N.-B.).
+
+Hetzelfde karakter als de toren van St. Michielsgestel, vertoont de
+toren van de kerk te Oud-Gastel. Ook hier werden overhoeks geplaatste
+steunberen toegepast, is een traptoren uitgebouwd en zijn de muurvelden
+met nissen versierd. Doch de onderdeelen zijn aanmerkelijk fijner,
+wat vooral uitkomt bij de steunberen, die met overhoeks geplaatste
+fialen zijn bekroond. Hierdoor, alsmede door de vele, naast elkaar
+gestelde nissen, spreken de loodlijnen zeer sterk, zoodat deze,
+voor een dorpskerk wel wat àl te hooge toren, een bijzonder slanken
+en rijzigen indruk maakt.
+
+
+
+
+KERK TE HALSTEREN (N.-B.).
+
+In de nabijheid van Bergen op Zoom ligt het dorp Halsteren, wiens
+fraaie, ruime kerk met ondergang werd bedreigd, doch thans als
+Gemeentehuis zal worden ingericht. Ondanks de groote veranderingen,
+die het gebouw in den loop der jaren heeft ondergaan, vertoont het een
+fraai geheel, zooals maar zelden in ons land wordt aangetroffen. De
+toren is hier niet zoo groot als bij vele andere Brabantsche kerken,
+doch heeft afmetingen, die meer in overeenstemming zijn met het
+karakter van een dorpskerk. De stichting dezer kerk valt in de 14e
+eeuw; het koor werd in 1457 voltooid. In de tweede helft der 15e eeuw
+onderging het gebouw aanzienlijke wijzigingen: het schip werd toen
+verhoogd en tengevolge daarvan, ook de toren. In 1747 werd het bedehuis
+gedeeltelijk vernield, doch drie jaren later was het weer hersteld.
+
+
+
+
+KERK TE HALSTEREN (N.-B.).
+
+Door de vele verbouwingen, die de St. Quirinuskerk heeft ondergaan,
+zoodat zij als 't ware met den tijd is meegegroeid, als mede door den
+fraaien toon, dien de materie in de vele eeuwen, die over het gebouw
+heengingen, heeft aangenomen, bezit dit eerwaardige monument een
+zeer schilderachtig karakter. Vooral komt dit uit aan de oostzijde,
+waar bij de ontmoeting van dwarsschip en koor een kleine sacristie
+is uitgebouwd.
+
+
+
+
+KERK TE BERLICUM (N.-B.).
+
+Het meer bescheiden kerkje te Berlicum, aardig gelegen temidden van
+moestuinen in de kom der gemeente, schijnt ook meermalen te zijn
+verbouwd. Zoo doet de toren twee bouwperioden kennen; de onderbouw,
+die met pilasters en rondboogjes is versierd, wijst op de Romaansche
+kunst; de bovenbouw, uit later tijd, is bewerkt met spitsboognissen,
+waarin kleine spitsboogvormige galmgaten. Het schip met de beide
+zijbeuken onder één groot dak, schijnt vernieuwd te zijn en is geheel
+gepleisterd. Het half achthoekige koor, eveneens wit gepleisterd, heeft
+zware steunberen en groote spitsboogvensters met houten ramen. Op het
+dak van het koor verheft zich een modern torentje voor de luiklok,
+dat, ondanks zijn conventioneele vormen, wel aardig doet.
+
+
+
+
+KAPEL TE HEUSDENHOUT (N.-B.).
+
+Naast zeer groote, vindt men in Brabant ook zeer kleine gebouwen
+voor den eeredienst bestemd, die niettemin een zeer aantrekkelijk
+karakter bezitten, zooals de kapel van St. Anna te Heusdenhout,
+die als een kunstwerk moet worden beschouwd. Zeer merkwaardig aan
+dit gebouwtje, dat slechts uit één ruimte bestaat, is de eigenaardig
+ontwikkelde voorgevel, bekroond met een geestig torentje, dat het
+midden houdt tusschen den gewonen, gedeeltelijk vrij staanden toren
+en een daktorentje. Zeer logisch is hiertoe gebruik gemaakt van de
+steunberen, die het midden van den gevel versterken, door hen als
+klokkestoel dienst te laten doen.
+
+
+
+
+KAPEL TE NUENEN-TONGELRE (N.-B.).
+
+Nog kleiner dan de kapel van St. Anna, is het aardige, doch tamelijk
+vervallen kapelletje, gelegen aan den straatweg van Nuenen naar
+Tongelre, dat thans als brandspuithuisje en ijzerbergplaats wordt
+gebruikt. Het eenvoudige gebouwtje is aan de wegzijde half achthoekig
+afgesloten. De sluitgevel aan de andere zijde wordt bekroond door een
+klokketorentje met zeskanten spits, waarop een bijzonder sierlijk
+gesmeede windvaan is geplaatst. Het dak is met leien gedekt, die
+evenwel voor een groot deel zijn verdwenen, waardoor de ondergang
+van het aardige gebouwtje niet weinig dreigt te worden verhaast.
+
+
+
+
+KAPEL TE GAGELDONK (N.-B.).
+
+In het gehucht Gageldonk, nabij Prinsenhage, ligt te midden van
+boerderijen en weilanden, een kleine kapel, die zeer veel overeenkomst
+heeft met die te Nuenen-Tongelre. Ook dit gebouwtje wordt aan de ééne
+zijde half achthoekig en aan de tegenover liggende zijde door een
+topgevel afgesloten. Echter ontbreekt hier het torentje en is het
+dak met riet, in plaats van met leien, gedekt. Hoewel het gebouwtje
+ook niet meer voor den eeredienst wordt gebruikt, maar als bergplaats
+voor landbouwgereedschappen dient, verkeert het nog in een vrij goeden
+toestand, ook inwendig, waar de gebogen, eikenhouten spanten van de
+zichtbare kap nog bewaard zijn gebleven; alleen de binnenbeschieting
+is verdwenen. In den muur zijn een paar nissen, terwijl het gemetselde
+altaar met zandsteenen dekplaat nog aanwezig is.
+
+
+
+
+KERK TE KLOETINGE (Z.).
+
+Evenals in Noord-Brabant, zijn de kerken in het welvarende Zeeland
+dikwijls zeer groot en voorzien van een hoogen toren. De kruiskerk
+te Kloetinge, die in afmetingen nog verre wordt overtroffen door
+de steedsche kerk te Kapelle, wier toren gelijkt op dien van de
+Oude-kerk te Delft, is van tamelijk grooten omvang, doch vertoont
+niettemin het karakter van dorpskerk door haar groote dakvlakken
+en betrekkelijk lage omtrekmuren. De hooge toren is daarmede wel
+eenigszins in strijd. Het gebouw, waarheen drie overgroeide laantjes
+leiden, is goed van massa-werking, maar in onderdeelen door pleister-
+en verfwerk zeer verminkt. Alleen de toren is van deze "verfraaiing"
+gespaard gebleven; hij is uitgevoerd in baksteen, met toepassing van
+natuursteen voor banden en constructiedeelen.
+
+
+
+
+KERK TE WAARDE (Z.).
+
+Van de eertijds vrij groote kerk te Waarde is niet veel overgebleven;
+alleen de Zuidelijke zijbeuk en de zware toren resten nog van den
+ouden bouw, die, in 1589 door brand vernield, slechts tendeele werd
+hersteld. Doch dit gedeelte en voornamelijk de toren is nog van groote
+waarde. De toren, waartegen weleer het schip aansloot, doch nu bijna
+geheel vrij staat, heeft dubbele steunberen op de hoeken. Aan de
+Noordzijde is een halfronde traptoren uitgebouwd, die voert naar de
+klokkenruimte boven het vervallen gewelf.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE 's-HEER-ARENDSKERKE (Z.).
+
+Hetzelfde type als de toren van de kerk te Waarde, vertoont die van
+'s-Heer-Arendskerke. Deze kerk, die een 15e eeuwsch karakter heeft,
+is slechts klein, doch haar toren, die waarschijnlijk tot een ouderen
+bouw heeft behoord, moet de hoogste zijn van Zuid-Beveland. Hij is
+geheel in baksteen uitgevoerd met zeer zware, dubbele steunberen op
+de hoeken, zoodat de loodlijnen sterk spreken. Zij zijn van boven
+paarsgewijze verbonden door kleine trompetgewelfjes, waardoor een voet
+werd verkregen voor hoektorentjes, die evenals te Kapelle, vermoedelijk
+de spits moesten omgeven. Deze bekroning is echter niet tot uitvoering
+gekomen. De toreningang is door een hooge nis krachtig geteekend,
+terwijl de muurvelden door ondiepe nissen worden verlevendigd,
+waardoor een goede tegenstelling ontstaat met de stoere steunberen.
+
+
+
+
+KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).
+
+Ver buiten de kom van het dorp ligt eenzaam, te midden van uitgestrekte
+landerijen, de mooie, oude kerk van Poortugaal, die een fraai
+ontwikkeld kerktype doet zien, een kerktype, dat ondanks zijn vrij
+groote afmetingen, toch het karakter van een dorpskerk bezit. Het
+kerkgebouw bestaat uit een middenschip met zijbeuken, dwarsschip
+en koor. Vóór het middenschip is een toren gebouwd, die door zware
+steunberen wordt geschraagd, en met een slanke, krom getrokken spits
+wordt bekroond. Aan beide zijden wordt de toren geflankeerd door lage
+uitbouwen, waardoor een goede samenhang met het schip is verkregen. Het
+middenschip en de zijbeuken worden door één groot dak overhuifd,
+aan welks voet topgevels met groote vensters zijn aangebracht.
+
+
+
+
+KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).
+
+De kerk te Poortugaal, eertijds een parochiekerk, is thans te groot
+voor deze kleine gemeente, zoodat slechts een deel van de kerkruimte
+wordt gebruikt en het ruime rechthoekige koor buiten dienst en
+afgesloten is. Hierdoor wordt het aanzien van het gebouw niet
+verhoogd. Ook doen de veranderde en geheel of tendeele dichtgemetselde
+vensters zien, dat het monument vele onoordeelkundige wijzigingen
+heeft ondergaan, die evenmin tot verfraaiing van het geheel bijdragen.
+
+
+
+
+KERK TE SPIJKENISSE (Z.-H.).
+
+Niet ver van Poortugaal ligt het dorp Spijkenisse, dat eveneens een
+groote, voormalige parochiekerk bezit, die echter van minder fraaie
+werking is als die in het eerst genoemde dorp. Zeer schilderachtig is
+evenwel de zware, verzakte toren, die met zijn door plompe steunberen
+gestutten onderbouw, nieuweren opbouw en lage spits, een aardig geheel
+vormt, waaraan zelfs eenige sierlijkheid niet kan worden ontzegd
+door de decoratieve behandeling der muren met ondiepe nissen en de
+slanke galmgaten.
+
+
+
+
+KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).
+
+Wordt bij de kerk te Poortugaal de verlichting van het ruim verkregen
+door groote vensters in topgevels, aan den voet van het dak geplaatst,
+ook bij de kerk te Abbenbroek is een dergelijke verlichting toegepast,
+doch werd dit motief tot een grootere en rijkere ontwikkeling
+gebracht. De zijbeuk is hier in vijf dwarstraveeën verdeeld, ieder met
+een topgevel bekroond en onderling door zware steunberen gescheiden; in
+iedere travée was een groot venster met traceeringen, die nu tendeele
+zijn dichtgemetseld, tendeele door houten ramen zijn vervangen. Al
+moge tegen deze opvatting eenige bedenkingen zijn aan te voeren, niet
+kan worden ontkend, dat zoodoende een gevelontwikkeling is verkregen
+van groote decoratieve werking, die het eenvoudige gebouw een groote
+bekoring verleent.
+
+
+
+
+KOORGEVEL VAN DE KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).
+
+Ook zeer merkwaardig aan het kerkje te Abbenbroek is de fraaie topgevel
+van het koor, die een knap stuk metselwerk doet zien. Doch overigens
+is het kerkgebouw zeer gehavend, wat vooral blijkt aan de naar den weg
+gekeerde zuidzijde, waar de muur vierkant is opgetrokken, nadat in 1747
+de sierlijke topgeveltjes door storm waren vernield. Bovendien is de
+toren grootendeels onder een grauwe pleisterlaag bedekt, en werd in den
+laatsten tijd tegen den koorgevel een minder fraaie aanbouw gemaakt.
+
+
+
+
+KERK TE GEERVLIET (Z.-H.).
+
+Geervliet, waarschijnlijk een der oudste en aanzienlijkste
+Heerlijkheden van Holland, eertijds zelfs ommuurd, doch thans
+slechts een klein dorp, bezit een kruiskerk, die door haar grooten
+omvang getuigt van de welvaart, waarin deze plaats zich weleer
+mocht verheugen. Doch nu is die luister verbleekt, en het trotsche
+kerkgebouw in verval geraakt; vensters zijn dichtgemetseld, het
+koor door een schot afgesloten en de toren verminkt. Blijkbaar
+heeft ook de groote brand, die in 1743 Geervliet verwoestte, de
+kerk niet gespaard. Althans de aansluiting van het kerkdak tegen den
+toren duidt op latere veranderingen, en kan oorspronkelijk door den
+bouwmeester moeilijk zoo zijn bedoeld. Voorzoover de toren niet onder
+een pleisterlaag is bedekt, doet hij een rijke architectuur zien, in
+baksteen met bergsteen uitgevoerd. Aardig, gemoedelijk is de kleine
+ingang, waartoe eenige treden, waarlangs een houten leuning, leiden.
+
+
+
+
+KERK TE GIESSEN-OUDEKERK (Z.-H.).
+
+De kerk te Giessen-Oudekerk is weinig belangrijk; in sommige gedeelten,
+zooals het met een plat afgedekt koor, bepaald leelijk. Doch de toren,
+ofschoon tendeele van zijn steunberen ontdaan en met een onvolledige
+bekroning, is een mooi voorbeeld van een eenvoudigen baksteenbouw. Zeer
+juist gevoeld worden de drie verdiepingen, waaruit de toren bestaat,
+naar boven verlaagd en verfijnd. Is de hooge onderbouw vlak en de
+middenbouw even met nissen versierd, het bovengedeelte is verlevendigd
+door dubbele galmgaten, geflankeerd door ondiepe nissen, alsmede
+door een sierlijk boogfriesje als afsluiting en tevens als voet voor
+de balustrade.
+
+
+
+
+KERK TE GIESSEN-NIEUWKERK (Z.-H.).
+
+Van de kerk te Giessen-Nieuwkerk is enkel oud de eenvoudige toren met
+spitsboogvormige, gekoppelde galmgaten en slanke spits, en het half
+achthoekige koor met zware steunberen en rijzige spitsboogvensters,
+die echter grootendeels zijn dichtgemetseld. Het schip is vernieuwd
+en blijkens de aansluiting met den toren, ook verhoogd. Doch
+deze vernieuwing is op een weinig aantrekkelijke wijze uitgevoerd;
+vooral aan de wegzijde vertoont dit gedeelte smakelooze details. Een
+schilderachtig hoekje vindt men echter aan de achterzijde van het
+kerkgebouw, waar tegen het koor een kleine aanbouw is gemaakt, die
+door een grasveld en moestuin wordt omgeven.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE NIEUWERKERK (Z.-H.).
+
+Al zijn de kerktorens in het midden van ons land doorgaans niet zoo
+groot en niet zoo rijk ontwikkeld als die in Noord-Brabant en Zeeland,
+het torentje van de kerk te Nieuwerkerk doet zien, dat een kleine,
+eenvoudige toren toch ook wel een kunstwerk kan zijn en tevens, dat
+men eveneens in die streken over groote vaardigheid en kunstzin had
+te beschikken. Deze toren, goed van verhouding, fraai van lijn en
+fijn van geleding, is geheel van baksteen opgetrokken met bescheiden
+toepassing van natuursteen. Hij bestaat uit een massieven onderbouw
+met drie verdiepingen, waarvan de eerste een dichtgemetseld drie-lichts
+venster te zien geeft, de tweede met nissen, voorzien van traceeringen,
+is versierd en de bovenste, als bekroning, is doorbroken met groote
+gekoppelde galmgaten, waarboven, onder de even overstekende leien
+spits, een fijn boogfriesje is aangebracht.
+
+
+
+
+KERK TE HEENVLIET (Z.-H.).
+
+Dat een kerkgebouw enkel door zijn groote lijnen mooi kan zijn, bewijst
+het simpele kerkje te Heenvliet, evenals Geervliet, een oud stadje, dat
+tot den rang van dorp is gedaald. Het is zeer schilderachtig gelegen
+op het kerkhof, even buiten de kom der gemeente. Hooge boomen omgeven
+grootendeels het gebouwtje, welks voorgevel met klimop is begroeid. Het
+bestaat uit een middenschip afgesloten door een veelhoekig koor,
+waarin sporen van traceeringen zichtbaar zijn en aan de noordzijde
+begrensd door een zijbeuk, die met het schip onder één dakschild is
+gebracht. Uit den sluitgevel rijst eenvoudig en natuurlijk een torentje
+met hooge spits omhoog, aldus karakter gevende aan het gebouw, maar
+tevens aantoonende op welk een weinig kostbare wijze een toren kan
+worden ontwikkeld, als de middelen voor een rijkeren bouw ontbreken.
+
+
+
+
+KERK TE WOUBRUGGE (Z.-H.).
+
+De kerkgebouwen, die na de reformatie voor den Hervormden eeredienst
+werden gesticht, wijken sterk af van de oudere kerkgebouwen. Een
+verdeeling in schip, beuken en koor is verdwenen en heeft plaats
+gemaakt voor één centrale ruimte, zooals bij de kerk te Woubrugge,
+die in 1653 werd voltooid. Dit deftige gebouw, wiens plattegrond
+uit een samenvoeging van veelhoeken is ontstaan, is geheel in
+baksteen uitgevoerd. Op de hooge gevelmuren, waartegen steunberen
+zijn aangebracht, die met een holle lijn in het gevelvlak overgaan,
+rust een hoog leien dak, waaruit zich een twaalfzijdig klokketorentje
+met slanke spits ontwikkelt. Dit torentje is van hout, evenzoo de
+gootlijst, die van consoles is voorzien. Ofschoon de schoonheid van
+dit gebouw van anderen aard is als die van de Middeleeuwsche kerken,
+is het toch een waardevol monument, dat mede door zijn silhouet een
+zeer gunstigen indruk maakt.
+
+
+
+
+KERK TE OUDSHOORN (Z.-H.).
+
+De kerk te Oudshoorn uit 1665, welke, evenals die te 's Gravenland,
+door Stalpaert werd gebouwd, is vierkant van plattegrond met pijlers
+in de hoeken. Het uitwendige is ontwikkeld tot een kruiskerk met
+gelijke armen, waarvan de hoeken door lagere aanbouwen tot een
+kwadraat zijn uitgevuld. In de hoofdas van het gebouw, mooi gelegen
+in een bocht van de Oude Rijn, is een portaal voorgebouwd, dat met
+een fronton is bekroond. Evenals te Woubrugge zijn op de hoeken
+steunberen aangebracht, die hier met een gebogen lijn in pilasters
+overgaan. Op het kruis van het hooge leien dak verheft zich een
+sierlijk klokketorentje, dat het gebouw groote bekoring bijzet. In
+de kerk zijn fraai gebrandschilderde glazen uit 1670, die vòòr korten
+tijd werden hersteld.
+
+
+
+
+KERK TE NEDERHORST-DEN-BERG (N.-H.).
+
+Een kerkgebouw, dat vooral uitmunt door zijn schilderachtige ligging,
+is dat te Nederhorst-den-Berg. Deze kerk is gebouwd op een kleinen
+heuvel aan de buitenzijde van het dorp gelegen en door aardige
+dorpshuisjes omgeven. Bij de splitsing van den straatweg voert een
+breede, gemetselde trap naar het terras, dat met struiken en boomen
+is beplant. Te midden hiervan verheft zich het oude gebouw, geheel
+in natuursteen uitgevoerd, dat echter nog een zeer nieuwen indruk
+maakt en blijkbaar grondig is gerestaureerd. Het doet verschillende
+stijlvormen zien; het schip met rondboogramen, en de toren vertoonen
+Romaansche vormen; het koor, iets hooger dan het schip, behoort tot
+de Gothische stijl. Het is halftienhoekig afgesloten en heeft vrij
+zware steunberen en slanke spitsboogvensters.
+
+
+
+
+KERK TE EGMOND OP DEN HOEF (N.-H.).
+
+Het kerkgebouw te Egmond op den Hoef, dat eertijds behoorde bij het
+kasteel van de Heeren van Egmond, geeft den indruk, dat het in den loop
+der tijden belangrijk werd veranderd. Ter plaatse van een oude kapel,
+die in 1229 door Willem I, Heer van Egmond, was gesticht, werd door
+Jan van Egmond in 1430 een nieuwe kerk gebouwd, die met het kasteel in
+1574 door Spaansche krijgslieden werd verwoest. In 1630 werd het gebouw
+hersteld en van een nieuw dak met klokketorentje voorzien. Door deze
+wijzigingen is niettemin een aardig geheel ontstaan, dat duidelijk doet
+zien, dat een gebouw schoon kan zijn zonder strenge stijleenheid. Het
+kerkje, sterk verweerd en ten deele met klimop begroeid, is zeer
+fraai gelegen op het kerkhof met aangrenzend plantsoen, temidden van
+hooge boomen. Vooral de achterzijde, met een uitbouw, die aan een
+dwarsschip herinnert, en het aardige torentje, is, behalve uit een
+architectonisch, ook uit een picturaal oogpunt zeer aantrekkelijk.
+
+
+
+
+KERK TE BERGEN (N.-H.).
+
+Van het trotsche kerkgebouw te Bergen, wiens hooge toren den zeelieden
+tot baken strekte, zijn slechts brokstukken overgebleven, die, over
+het groote grasveld verspreid en met klimop begroeid, door hun flinke
+details, alsmede door hun prachtig rooden baksteen, afgewisseld met
+natuursteen, doen vermoeden, dat het gebouw zeer groot en fraai moet
+zijn geweest. In 1574 geheel door brand vernield, werd in 1577 enkel
+het koor weer hersteld en toen met een sierlijk torentje voorzien,
+waarna het voor den kerkdienst der Hervormden in gebruik is genomen.
+
+
+
+
+KERK TE OOSTHUIZEN (N.-H.).
+
+De kerk te Oosthuizen uit 1518 heeft den vorm van een kruis met gelijke
+armen, waarvan één tot koor is ontwikkeld, dat thans door een houten
+schot is afgesloten. Op het kruis staat een opengewerkt zeskant
+torentje, dat in 1745 werd hersteld. Het gebouw is opgetrokken van
+warm-rooden baksteen, afgewisseld met geel-kleurigen zandsteen. De
+ramen en blindramen zijn met laat-Gothische traceeringen versierd. De
+kerk, met een tongewelf gedekt, bevat, behalve een barok grafmonument
+van Van Bredehoff uit 1721, een fraai hek met preekstoel en orgel
+uit 1521 en een portaal met rijk snijwerk uit 1648, doch alles met
+een dikke verflaag bedekt.
+
+
+
+
+KERK TE WESTBROEK (U.).
+
+Een dorpskerk van vrij groote afmetingen is de kerk te Westbroek,
+die sinds 1467 een kleine kapel vervangt. Aanvankelijk was het een
+parochiekerk, die behoorde onder het Aartsdiakenschap van de domkerk
+te Utrecht. Het gebouw bestaat uit een middenschip en twee zijbeuken,
+onder één groot dak, en een iets smaller, doch hooger half achthoekig
+afgesloten koor, waaraan een kleine kapel grenst, beide uit later
+tijd dan het schip. De zijbeuken, die langs den toren zijn verlengd,
+hebben slechts kleine vensters; die van het koor zijn groot en rijzig,
+geprofileerd en met blokken natuursteen omzoomd. Het middenschip
+is door een heel, de zijbeuken door een half spitsboogtongewelf
+overdekt. Schip en beuken zijn gescheiden door zware kolommen, waarop
+spitsbogen door zware balken verankerd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KAPEL IN DE KERK TE WESTBROEK (U.).
+
+Aan de zuidzijde van het koor der kerk te Westbroek grenst een kleine
+kapel, slechts 3,5 Meter breed, die een mooi voorbeeld doet zien van
+overwelving, zooals in vele onzer middeleeuwsche kerken, voornamelijk
+voor het koor, werd toegepast. Het schip en de zijbeuken bleven bij
+vele kerkgebouwen in deze streken onoverwelfd, eensdeels wegens gebrek
+aan middelen, anderdeels uit vrees voor zettingen van het gebouw,
+wat op onzen slappen bodem geenszins was uitgesloten. De ribben dezer
+gewelven, gewoonlijk van geprofileerden natuursteen, ontspringen
+zooals ook in deze kapel dikwijls op gebeeldhouwde draagsteenen. De
+velden tusschen deze constructieve ribben worden dan met bolvormige
+baksteen gewelfjes gesloten.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE LOENEN (U.).
+
+Eenige dorpskerken in de provincie Utrecht hebben een hoogen
+toren, die veel verwantschap vertoont met den Domtoren in de stad
+Utrecht. Ook deze torens bestaan volgens middeleeuwschen aard uit
+verschillende, naar boven in breedte afnemende, verdiepingen als
+teerlingen opeengestapeld. Zoo ook de toren te Loenen, die met zijn
+vele slanke nissen, waarin traceeringen, en rijke afwisseling van
+bak- en natuursteen, een zeer decoratieven indruk maakt. Op den
+rechthoekigen onderbouw, waartegen een achtkant traptorentje is
+uitgebouwd, verheft zich een smallere bovenbouw met lichte steunberen
+op de hoeken. In 1714 werd de toren door den bliksem getroffen en de
+spits vernield. Door bijdragen van de ingezetenen werd deze echter
+spoedig hersteld; waarschijnlijk zullen toen ook de Renaissance
+balustraden aangebracht zijn op den omgang en aan den voet van het dak.
+
+
+
+
+KERK TE SOEST (U.).
+
+Zeer veel overeenkomst met den toren van de kerk te Loenen, bezit
+die van de eenschepige kerk te Soest, die vóór eenige jaren werd
+gerestaureerd. Evenwel is deze toren veel strenger van lijn en
+vertoont hij ook niet die levendige afwisseling van baksteen met
+natuursteen. Natuursteen werd enkel gebruikt voor constructieve
+onderdeelen, traceeringen en eenige blokken op de hoeken. Aan beide
+zijden van den drie verdiepingen hoogen toren is een achthoekig
+traptorentje aangebouwd, dat tot de eerste verdieping reikt.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE HOUTEN (U.).
+
+De geheel bepleisterde kerk te Houten bezit een hoogen toren, waarvan
+wel is waar vele details eveneens door bepleistering zijn verminkt,
+doch die niettemin nog een goeden totaal indruk maakt. Bovendien
+is de ligging, aan de bocht van den weg en tusschen hooge boomen en
+eenvoudige dorpshuizen, zeer eigenaardig. Het onderste gedeelte van
+den toren is van tufsteen; de beide bovenste verdiepingen van baksteen
+afgewisseld met banden. De overhoeks geplaatste steunberen eindigen
+in fialen, die de spits omgeven.
+
+
+
+
+KERK TE VREELAND (U.).
+
+Het kerkje te Vreeland, zoo simpel in verhouding tot haar trotsche
+buurvrouw te Loenen, aan de overzijde van de Vecht, draagt de sporen
+van verbouwingen en vergrootingen. Vooral de schilderachtige noordzijde
+duidt sterk daarop. Het vierkante koor, naar den weg gekeerd, schijnt
+het oudst, en is van zeer grooten steen opgetrokken in zeer eenvoudige
+vormen. Iets rijker is het schip bewerkt, dat om den toren heen
+grijpt. De spitsboogramen hierin geplaatst, zijn met profielsteen
+omgeven; bij enkele vindt men nog sporen van traceeringen, die in
+baksteen waren uitgevoerd.
+
+
+
+
+KERK TE BLAUWKAPEL (U.).
+
+In een der forten om de stad Utrecht ligt het kleine dorp
+Blauwkapel, dat uit slechts weinige huizen en een bijzonder klein
+kerkje bestaat. Dit gebouwtje, veilig verscholen achter deze hooge
+verdedigingswerken, geeft, ondanks zijn kleine afmetingen, een
+volledige kruiskerk met koor te zien. Tegen het schip, met een houten
+tongewelf afgedekt, is een torentje gebouwd, wiens kleine spits zich
+nauwelijks boven de wallen verheft. Het ondergedeelte van de muren is
+gepleisterd, overigens zijn zij uitgevoerd in groot formaat baksteen,
+mooi van kleur.
+
+
+
+
+KERK TE KERKWIJK (GELD.).
+
+In de Bommelerwaard vindt men verscheidene aardige, oude dorpskerken,
+waarvan de kerk te Kerkwijk wel de oudste is, althans het schip, dat,
+geheel van tufsteen, misschien reeds in de 11e eeuw werd gebouwd
+en Romaansche vormen vertoont. De muren zijn versierd met lisenen,
+door rondbogen verbonden, doch hebben veel geleden door het inbreken
+van groote ramen ter vervanging van de oorspronkelijk veel kleinere,
+en door het aanbrengen van baksteenen steunbeertjes. Het koor, iets
+smaller en hooger dan het schip, is, evenals de toren, in baksteen
+uitgevoerd en van iets later tijd. De toren uit de 13e eeuw heeft
+vroeg-Gothische vormen, doch is zeer gehavend. Tegen den toren is
+een traptoren aangebouwd, die van onder rond en van boven veelhoekig
+is. Het interieur is thans weinig belangrijk meer, wegens ondergane
+verbouwing, waarbij het koor en schip tot een geheel zijn gebracht en
+de zware houten trekbalken met karbeels, door dunne ijzeren stangen
+zijn vervangen.
+
+
+
+
+KERK TE RHEDEN (GELD.).
+
+Evenals het schip van de kerk te Kerkwijk behoort de tufsteentoren
+van de kerk te Rheden tot de weinige overblijfselen der Romaansche
+kunst in ons land. De majestueuze 12e eeuwsche toren is zeer
+eenvoudig behandeld, doch daardoor juist van groote werking; vlakke
+blindbogen versieren den stoeren romp, die door een eenvoudige
+spits wordt bekroond. Het Gothische kerkgebouw zelf, is niet geheel
+in overeenstemming met den toren, die eertijds bij een lageren bouw
+schijnt te hebben behoord. Het schip der kerk verheft zich even boven
+de zijbeuken, zonder dat echter de basiliekale vorm is bereikt. Het
+koor is voorzien van slanke vensters, met laat-Gothische traceeringen,
+en iets hooger dan het schip.
+
+
+
+
+KERK TE RESSEN (GELD.).
+
+Het kleine kerkje te Ressen heeft eveneens een Romaanschen
+tufsteentoren, waarvan echter het bovengedeelte in baksteen is
+vernieuwd, terwijl ook de minder fraaie achthoekige toren van later
+tijd is. De toren is door boogfriesjes in verdiepingen verdeeld;
+in de bovenste zijn galmgaten, waarin vroeger zuiltjes hebben
+gestaan. Tegen den krachtigen toren staat een klein schip, door
+rondboogramen verlicht, waarbij zich een veelhoekig Gothisch koor met
+zware steunberen aansluit. Schip en koor, alsmede het ondergedeelte
+van den toren, zijn gepleisterd en gewit boven een zwart geteerd plint.
+
+
+
+
+KERK TE BEMMEL (GELD.).
+
+In Bemmel, een dorp nabij Ressen, ligt onder aan den rivierdijk,
+grootendeels achter huizen en boomen verscholen, een geheel gewit
+kerkgebouw, eveneens met een eenvoudigen Romaanschen tufsteentoren
+uit het begin der 13e eeuw. Deze toren vertoont zeer veel overeenkomst
+met dien van het naburige Ressen. Ook hier zijn rondboogjes toegepast;
+alleen het bovengedeelte is iets afwijkend, doordat van iedere zijde
+twee gekoppelde galmgaten zijn aangebracht. Ook zijn hierin de zuiltjes
+nog aanwezig, die te Ressen ontbreken.
+
+
+
+
+KERK TE KERKDRIEL (GELD.).
+
+Hoewel niet zoo oud als de kerk te Kerkwijk, kan de kerk te Kerkdriel,
+eveneens in de Bommelerwaard, mede tot de oudste kerkgebouwen gerekend
+worden, tenminste wat den toren betreft, die uit omstreeks 1300
+dagteekent. De kerk zelf is uit de 15e eeuw. Deze toren, geheel van
+baksteen opgetrokken, is met blindbogen versierd en wordt door een
+hooge spits bekroond. Aan de zuidzijde van den toren is een vierkante
+traptoren uitgebouwd. Het ruime schip is met de zijbeuken onder
+één dak gebracht. De zijbeuken zijn langs den toren doorgetrokken
+en schuin afgesloten. Ze zijn opgetrokken van baksteen met ruime
+toepassing van natuursteen, welk materiaal ook aan de tranceptgevels
+is verwerkt, doch overigens spaarzaam werd aangewend. De ligging
+van het gebouw, te midden van hooge boomen en dichte struiken, is
+ook zeer mooi, doch het buiten dienst gestelde dwarsschip en koor,
+waarin gewelfschilderingen zijn ontdekt, is zeer verwaarloosd.
+
+
+
+
+KERK TE BRAKEL (GELD.).
+
+Een zeer mooi voorbeeld van een drieschepige dorpskerk is de kerk te
+Brakel, een type ongeveer als te Kerkdriel, doch zonder kruisbeuk. Ook
+hier worden middenschip en zijbeuken door één hoog dak overhuifd,
+dat vrij laag bij den grond begint, waardoor het gebouw zoo goed
+harmonieert met de lage dorpshuisjes. De rondboogvensters in de
+zijbeuken, waarvan nog gedeelten van tufsteen zijn, werden later
+ingebroken ter vervanging van oorspronkelijk kleinere ramen. Het koor,
+ter breedte en hoogte van het middenschip, heeft spitsboogvensters en
+is half tienhoekig afgesloten. Ook zeer fraai is de toren, die in drie
+verdiepingen is verdeeld, welke naar boven lager en smaller worden;
+aan de noordzijde is een veelhoekig traptorentje uitgebouwd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE BRAKEL (GELD.).
+
+Doen de nieuwe vensters in de zijbeuken van de kerk te Brakel reeds een
+verbouwing vermoeden, ook het interieur der kerk duidt op een wijziging
+van den oorspronkelijken toestand. Vooral het plafond met de zware
+trekbalken met karbeels, schijnt te zijn veranderd. Niettemin maakt
+deze ruimte, met haar aardige doorkijkjes en van gebrandschilderde
+glazen voorziene koor, waarin de preekstoel is geplaatst, nog een
+gunstigen, vriendelijken indruk.
+
+
+
+
+KERK TE HEDEL. (GELD.)
+
+Het lage kerkgebouw der Hervormde gemeente te Hedel, aan den rand
+van het dorp gelegen, heeft een zelden voorkomend kerkplan, dat
+toch voor den Hervormden eeredienst zeer geschikt lijkt, omdat alle
+kerkbezoekers onbelemmerd den predikant kunnen zien. Het gebouw, dat
+den vorm heeft van een T, schijnt te zijn gebouwd op de grondslagen
+van een groote, 15e eeuwsche kruiskerk, waarvan echter slechts een
+gedeelte werd benut. Op het dak verheft zich boven den zuidelijken
+ingang een slank torentje, dat aanvankelijk op het kruis stond,
+doch in het begin der 19e eeuw werd afgebroken en verplaatst.
+
+
+
+
+KERK TE BRUCHEM. (GELD.)
+
+Een duidelijk bewijs, dat verschillende stijlvormen zich goed kunnen
+samenpassen, en het geen vereischte is, dat toevoegingen moeten worden
+uitgevoerd in de stijl van het gebouw, levert het kerkje te Bruchem,
+eveneens in de Bommelerwaard, waarin verschillende stijlelementen
+zijn vereenigd. Het oorspronkelijk 15e eeuwsche kerkgebouw werd
+in de 17e eeuw verbouwd. In de 18e eeuw werd er een portaal aan
+toegevoegd. Later werd het gebouw geheel gepleisterd en gewit, wat
+wel niet kan worden geprezen, doch wat toch wel aardig doet tegen
+den achtergrond van groen.
+
+
+
+
+KERK TE GELDERMALSEN. (GELD.)
+
+Van de dorpskerken in de Tielerwaard is het kerkgebouw te Geldermalsen
+wel het belangrijkste. Gelegen aan den hoofdweg op een naar de Linge
+afhellend terrein, maakt het gebouw, vooral van de noordzijde, een
+gunstigen indruk door zijn krachtige massawerking. Het hooge pannendak
+van het schip, dat doorgetrokken is over de zijbeuk, waarmede de
+kerk aan deze zijde is vergroot, de zware toren met lage spits,
+en het rijzige koor met kleinen uitbouw, zij vormen samen een mooi
+geheel. In onderdeelen is het gebouw echter teleurstellend. Behalve
+de zuidgevel van het schip en een gedeelte van het koor, dat in mooi
+rooden baksteen prijkt, is alles grauw gepleisterd, gedeeltelijk vlak,
+gedeeltelijk ruw behandeld.
+
+
+
+
+KERK TE PERSINGEN. (GELD.)
+
+Ten Oosten van Nijmegen, links van den straatweg naar Beek, ligt het
+gehucht Persingen, eertijds een welvarend dorp, doch thans slechts
+bestaande uit een paar boerenhuizen en een kleine kerk. Doch dit oude
+kerkje, reeds lang aan den dienst onttrokken, is van groote kunstwaarde
+en moet tot de mooiste dorpskerkjes in ons land worden gerekend. Het
+is geheel in baksteen uitgevoerd, die echter overblijfselen van
+een latere overpleistering doet zien, zelfs de afdekkingen van de
+zware steunberen, die het gebouwtje omgeven, zijn gemetseld. Ook het
+inwendige verraadt de bekwame hand van den metselaar; het is overwelfd
+met Gothische kruisgewelven, die laag bij den grond beginnen.
+
+
+
+
+KERK TE PERSINGEN. (GELD.)
+
+Het fijn gevoel van den bouwmeester dezer bescheiden dorpskerk
+komt vooral tot uiting aan den toren, die wat rijker is behandeld
+dan het schip en het koor. Deze toren, zeer goed van verhouding,
+is met nissen en tandlijstjes versierd. De slanke galmgaten in het
+bovengedeelte zijn echter dicht gemetseld, toen het gebouw zijn
+bestemming had verloren. Ook de vensters van het schip en koor
+zijn grootendeels dichtgemetseld of met houten ramen gedicht. In
+den laatsten tijd heeft het gebouw eenige herstellingen ondergaan,
+die evenwel tot het beslist noodige zijn beperkt, zoodat het karakter
+van het gebouw niet is aangetast en ook geen afbreuk werd gedaan aan
+het schilderachtig cachet.
+
+
+
+
+KERK TE WESTERVOORT. (GELD.)
+
+Als zoovele oude kerken dagteekent het dorpskerkje te Westervoort bij
+Arnhem, uit verschillende perioden. Blijkens het gebruik van tufsteen
+voor het schip, mag dit tot het oudste gedeelte van den bouw gerekend
+worden. Verder is het kerkgebouw in baksteen uitgevoerd, zoo ook de
+zware toren, waaraan vroeg-Gothische vormen zichtbaar zijn. Deze is
+blijkbaar verhoogd, waarschijnlijk in verband met een verbouwing van
+het schip. Aan de zuidzijde van den toren is een halfrond traptorentje
+uitgebouwd, dat tot halverhoogte reikt. Het half achthoekige koor,
+ook bij dezen bouw van jonger datum, had slanke spitsboogvensters,
+die gedeeltelijk zijn dicht gemetseld, gedeeltelijk door houten
+ramen vervangen.
+
+
+
+
+KERK TE BARNEVELD. (GELD.)
+
+De middeleeuwsche kerken zijn dikwijls zoodanig ingebouwd, dat
+zij slechts gedeeltelijk zijn te overzien. Daarop waren zij echter
+berekend, zooals blijkt bij vele Gothische stadskerken, die soms,
+door nauwe straatjes zijn omgeven. Zij zijn dan als 't ware tot één
+geheel gegroeid met de omringende huizen, waarvan zij niet, dan ten
+koste hunner schoonheid zijn te ontdoen, zooals de vrijlegging van
+den Keulschen dom heeft bewezen. Zoo wordt ook de kerk te Barneveld,
+een dorp dat veel van een stadje heeft, vooral aan de zuidzijde
+nauw ingesloten. Dit gebouw, zoo bekend door den stouten daad van
+Jan van Schaffelaar, was oorspronkelijk een kruiskerk, wat sommige
+scheef geplaatste steunberen nog verraden. Door toevoeging van twee
+zijschepen, die even hoog zijn als het middenschip, werd de kerkruimte
+aanmerkelijk vergroot en ontstond een soort halle-kerk, die in ons
+land vrij zeldzaam is.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE DENEKAMP. (O.)
+
+Voor den kerkbouw in Achter-Overijssel werd weleer veel gebruik
+gemaakt van Bentheimersteen, die daar betrekkelijk gemakkelijk te
+verkrijgen was. Zoo ook voor de kerk te Denekamp, die bestaat uit
+een schip met een zwaren toren, van natuursteen opgetrokken, en een
+nieuw gedeelte van baksteen met toepassing van zandsteen aan den ouden
+bouw ontnomen, dat in dezen tijd werd uitgevoerd. De zeer massieve,
+blauw-grijs verweerde toren, met een driehoekig, uitgebouwden traptoren
+aan de zuidzijde, is drie verdiepingen hoog, waarvan de eerste met
+een zware hollijst is afgesloten en de bovenste voorzien is van
+spitsboogvormige galmgaten. In den toren, zoowel als in het schip,
+zijn Gothische kruisgewelven. In verband met de vergrooting van de
+kerk is het oude schip eenigszins gewijzigd en gerestaureerd.
+
+
+
+
+KERK TE WEERSELO. (O.)
+
+Het kleine Protestantsche kerkje te Weerselo munt vooral uit door
+zijn aardige ligging. Met een groote, wit gepleisterde pastorie en
+een omgeving van hooge zware boomen vormt het een zeer schilderachtig
+geheel. Het kerkje, dat weleer tot een Stift behoorde, is hoogst
+eenvoudig en bestaat slechts uit een schip van vier traveeën, met een
+open torentje bekroond. De muren zijn grootendeels van natuursteen
+opgetrokken, wat op een hoogen ouderdom wijst. Het gebouwtje blijkt
+in den loop der tijden veel verandering te hebben ondergaan. Twee
+gevels zijn onder een pleisterlaag bedekt, waarop ten overvloede,
+zeer smakeloos, spitsboogramen zijn geschilderd. In één dezer gevels
+is een eenvoudig Renaissancepoortje met opschrift, waarboven een
+wapenschild. Het best bewaard gebleven is de zuidgevel, waarin
+spitsboogramen van verschillende hoogte, die vermoedelijk kleinere
+ramen vervangen. Aan deze zijde ligt ook een klein kerkhof, door een
+heg omgeven.
+
+
+
+
+KERKTOREN TE LOSSER (O.).
+
+Eveneens in Achter-Overijssel ligt, nabij de Duitsche grens, het dorp
+Losser, dat weleer een oude kerk bezat, waarvan enkel de toren nog
+bestaat. Deze toren wijkt echter, zoowel in samenstelling als in vorm,
+sterk af van de andere oude dorpstorens in deze streken. Hij is geheel
+van baksteen met bescheiden toepassing van natuursteen en vertoont
+een vorm, die in Groningen en Friesland herhaaldelijk voorkomt, maar
+hier tot de uitzonderingen behoort. Behalve in het Noorden worden in
+ons land dergelijke torens met een zadeldakvormige afdekking bijna
+niet aangetroffen.
+
+
+
+
+KERK TE OLST. (O.)
+
+Een dorpskerk van zeer groote architectonische waarde is het
+kleine kerkje te Olst, dat zich door een zeer gunstige massawerking
+onderscheidt. Zelden ziet men een gebouw, waarvan de inwendige ruimte
+zoo duidelijk en logisch naar buiten is vertolkt. Vertrouwelijk rust
+het lage koor tegen den sluitgevel van het hooge schip, waarvoor
+zich een eenvoudig geteekende toren verheft, wiens slanke spits hoog
+in de lucht steekt. Alle overbodige toevoegingen zijn vermeden en
+alle vormen volkomen natuurlijk uit hun bestemming gegroeid. Zeer
+fraai is ook het rustige silhouet, dat een steeds klimmende lijn
+doet zien, die in den toren zijn grootste hoogte bereikt. Jammer,
+dat het inwendige geleden heeft door wijziging van het koor, waarin
+het orgel werd geplaatst. Het schip verkeert echter nog in goeden
+staat; het is overdekt met gewelven, waarvan twee als kruisgewelven
+en een als netgewelf is behandeld. Het ondergedeelte van den toren,
+dat blijkbaar tot een ander gebouw heeft behoord, doet Romaansche
+vormen zien en is in tufsteen uitgevoerd.
+
+
+
+
+KERK TE HAVELTE (DR.).
+
+De hooge toren van de eenschepige kerk te Havelte vertoont een weinig
+voorkomend karakter. Zulke hooge torens komen in dit gedeelte van ons
+land niet veel voor. Ook de vorm wijkt van het gewone type af, hoewel
+de verschillende elementen, waaruit de bouw bestaat, als de zich naar
+boven versmallende verdiepingen, de aangebouwde traptoren en de korte
+spits, dezelfde zijn als bij vele andere oude kerktorens. Deze toren
+dagteekent volgens een inschrift uit het begin der 15e eeuw. Hij
+werd echter bij een storm in 1660 zwaar beschadigd, doch spoedig
+daarop weer hersteld. Bij die gelegenheid werd waarschijnlijk ook
+het traptorentje gemaakt, dat naar de luiklok voert. De kerk zelf
+is ouder en uit het begin der 14e eeuw, doch is in 1598 aanzienlijk
+verbouwd. Het schip is overwelfd en eindigt in een halfachthoekig
+koor van gelijke hoogte en breedte.
+
+
+
+
+KERK TE VLEDDER. (DR.).
+
+Behalve den toren heeft de kerk te Vledder veel overeenkomst met
+die te Havelte, alleen is de eerste wat kleiner en is het koor iets
+smaller dan het schip, doch overigens zijn de beide gebouwen vrijwel
+gelijk. De toren vertoont echter een andere ontwikkeling en heeft
+den Groningschen en Frieschen torenvorm; ook ontbreken hier de slanke
+nissen en openingen en worden de vlakke muren slechts door twee-hoog,
+kleine galmgaten doorbroken. De kerk ligt op een verhoogd grasveld,
+omgeven door denneboomen, midden in het kleine dorp, dat uit slechts
+weinige, onregelmatig verspreide huizen bestaat.
+
+
+
+
+KERK TE ANLOO (DR.).
+
+Een mooien toren heeft ook de kerk te Anloo, die door zijn aardige
+gevelbekroning en klein spitsje een karakteristiek type van
+zadeldaktorens vertegenwoordigt. Hij is van frisch rooden baksteen
+opgetrokken en op Romaansche wijze eenvoudig versierd met rondbogen
+en kleine galmgaten. De tamelijk lage en overwelfde kerk doet twee
+bouwperioden kennen. Het oudste gedeelte, het schip, is grootendeels
+van tufsteen en vertoont resten van lisenen en blindbogen. De later
+ingebroken ramen zijn met baksteen aangemetseld. Het veelhoekig koor
+is in groot formaat baksteen uitgevoerd. Het kerkgebouw ligt op een
+uitgestrekt grasveld, dat ten deele door een vervallen baksteenmuurtje,
+op veldheien gefundeerd, is omsloten.
+
+
+
+
+KERK TE KREWERD. (GR.).
+
+De Groningsche en Friesche dorpskerken werden bij voorkeur gebouwd
+op een hooge wierde, zoodat zij veilig waren voor overstroomingen,
+waardoor deze lage landen zoo vaak werden geteisterd, toen zij nog
+niet omdijkt waren. Aan den voet dezer wierde strekt zich het dorp
+uit, zoodoende met het kerkgebouw een mooi totaalbeeld vormende. Deze
+dorpen zijn dikwijls zeer afgezonderd gelegen. Zoo ook Krewerd, een
+zeer oud dorpje ten Noorden van Appingedam, wiens kerk uit het laatst
+der 13e eeuw dagteekent. Het kerkgebouw zelf verkeert nog in vrij
+goeden toestand en doet een zeer mooie baksteen architectuur zien,
+doch de toren heeft veel geleden, mede, doordat het pannen zadeldak
+door een lage spits met zink bekleed, is vervangen.
+
+
+
+
+KOOR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).
+
+Uit het laatst der 12e eeuw is het kleine eenschepige dorpskerkje te
+Oldenzijl, dat geheel in groot formaat rooden baksteen is uitgevoerd,
+en wiens zware muren op sommige plaatsen wel 1.- meter dik zijn. Het
+omringende kerkhof is geleidelijk opgehoogd, zoodat ook het plint
+van het halfronde koor aan het gezicht is onttrokken, waardoor
+afbreuk wordt gedaan aan de goede verhoudingen, die bovendien nog
+zijn verstoord door een verhooging van het bovengedeelte. Niettemin
+is deze koornis nog zeer belangwekkend en een fraai voorbeeld van
+decoratieven baksteenbouw. De drie kwart kolonnetjes, waarop rondbogen
+ontspringen, zijn voorzien van kapiteelen en basementen met bladvormen
+versierd, doch, evenals de draagsteentjes onder de kleine rondboogjes,
+grootendeels verweerd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).
+
+Het schip van het Oldenzijlsche kerkje, in vijf traveeën verdeeld,
+was eertijds geheel overwelfd, waarvan echter, behalve enkele aanzetten
+van gordelbogen en ribben, slechts één gewelfveld is overgebleven; de
+ruimte wordt thans grootendeels gedekt door een houten balkzoldering,
+die ultramarijn-blauw is geschilderd. Het koor heeft ook zijn
+koepelvormige overwelving behouden; de muren hiervan zijn met rondbogen
+op gekoppelde zuiltjes geleed. Ondanks het interieur zoo gehavend is,
+maakt het toch nog een gunstigen indruk, waartoe ook wordt bijgedragen
+door de fraaie preekstoel uit 1768 en eenige eikenhouten banken met
+decoratief snijwerk, waarin wapenschilden zijn opgenomen.
+
+
+
+
+KERK TE HUSINGHE. (GR.).
+
+Het kerkje te Husinghe bezit ook een mooien, halfronden kooraanleg. Dit
+gebouwtje, waarbij een zware toren, is overwelfd, waartoe het plan
+in vier velden is verdeeld; eveneens is het koor overwelfd. Dit koor
+is van de buitenzijde versterkt door rechte, weinig voorspringende
+steunberen. Hiertusschen zijn rijzige rondboogvensters, die met een
+kraal zijn omzoomd, geplaatst. Boven elk raam zijn twee cirkelvormige
+nisjes. Een rondboogfriesje, zooals ook onder de ramen voorkomt,
+sluit het gevelveld af. Waarschijnlijk waren hierboven eertijds nog
+uitmetselingen van profielsteen, die de steunberen onderling verbonden,
+doch nu door een houten goot zijn vervangen.
+
+
+
+
+KERK TE LEERMENS. (GR.)
+
+De op een zeer hooge wierde gelegen kruiskerk te Leermens draagt de
+sporen, dat er door meerdere generaties aan gewerkt is, doch bezit
+niettemin zeer fraaie gevelpartijen. Deze zijn zeer decoratief ter
+volle hoogte geleed met slanke kolonnetjes, met rondbogen verbonden,
+waartusschen nissen met vlechtwerk, afgewisseld door vensters, zijn
+aangebracht. Ook de topgevel is op deze wijze bewerkt, zoodat deze
+partij van zeer levendige werking is. De baksteenvlechtingen dezer
+kerkjes vertoonen groote afwisseling en bewijzen, evenals de geheele
+compositie, een groote vaardigheid in de baksteenkunst.
+
+
+
+
+KERK TE STEDUM. (GR.)
+
+Een der grootste en indrukwekkendste kerken in Groningerland is de
+kerk van Stedum, die een volledig ontwikkelde kruiskerk te zien geeft
+met veelhoekig koor en zwaren toren. Behalve het koor, dat uit de
+15e eeuw is, dagteekent het kerkgebouw uit de laatste helft der 13e
+eeuw. Het is gebouwd onder leiding van de Abdij te Adouard, die vele
+uitstekend gevormde bouw- en werkmeesters leverde, en daardoor van
+zulk een grooten invloed was op de ontwikkeling der middeleeuwsche
+kunst in deze gewesten. Ook dit monument levert weer een bewijs van de
+groote bekwaamheid dier bouwmeesters. De gevels zijn rijk behandeld
+met rond- en spitsboognissen en vensters, afgewisseld door zware
+steunberen, die den bouw zoo'n groote kracht bijzetten. De zware
+toren, ter zelfder breedte als het schip, bevat een tweeden toren,
+die als klokkestoel dienst doet.
+
+
+
+
+KERK TE STEDUM. (GR.)
+
+Aan de noordzijde van de kerk te Stedum, in den hoek van dwarsschip
+en koor, is een groote, twee verdiepingen hooge uitbouw, die evenmin
+als het koor tot den ontstaanstijd van de kerk behoort. Deze uitbouw
+heeft zware steunberen, die echter een anderen vorm vertoonen als die
+van het dwarsschip, welke bij de restauratie zijn veranderd. Ook het
+inwendige van de kerk is met zorg behandeld. De muren zijn geleed met
+kolonnetjes met rondbogen; bundelpijlers dragen de spitsboogvormige
+kruisgewelven, waarop 15e eeuws schilderwerk is te zien. Tegen een
+leelijke glaspui, die het koor afsluit, staat te midden van goed
+gevormde banken een mooie preekstoel met rijk snijwerk. In het koor
+bevindt zich de mooie, marmeren tombe van Jonker Adriaan Clant van
+Stedum, door R. Verhulst vervaardigd en in 1672 opgericht.
+
+
+
+
+KERK TE LOPPERSUM (GR.).
+
+Een nog grootere ontwikkeling dan de kerk te Stedum verkreeg het
+15e eeuwsche kerkgebouw te Loppersum, dat een dubbel dwarsschip
+heeft. Bovendien is het gebouw aan de noordzijde nog door uitbouwen
+verruimd, waardoor echter afbreuk wordt gedaan aan het rustig aspect
+van het geheel. Ook behoort het niet meer geheel tot den zuiveren
+baksteenbouw, zooals de meeste kerkgebouwen dezer streken, doch doet
+een matig gebruik van natuursteen zien. Toch is dit gebouw van groote
+waarde en maakt het, vooral aan de zuidzijde, waar zware steunberen uit
+later tijd tegen de dwarsbeuken zijn aangebouwd, een goeden indruk. In
+dezen gevel is een Gothisch poortje, geheel van natuursteen, doch dik
+onder de verf. Uit een gedenksteen in den toren blijkt, dat deze in
+het begin der 17e eeuw is hersteld.
+
+
+
+
+KERK TE ZUIDBROEK (GR.).
+
+De fraaie kruiskerk te Zuidbroek, waarbij op eenigen afstand een
+zware toren staat, is zeer rijzig van aanzien door de vrij sterk
+sprekende verticale lijnen. De toren, geheel gepleisterd, is van
+weinig architectonische waarde, doch het kerkgebouw destemeer. De
+hooge gevels zijn naar 13e eeuwsche trant, met pilasters, kolonnetjes
+en boogjes versierd. De onderbouw bestaat uit een arcatuur van drie
+kwart kolonnetjes op een hoog plint, met spitsboogjes verbonden en
+cirkelvormige nisjes omvattende. In het bovengedeelte zijn zeer
+slanke vensters, waarnaast nissen met afwisselend vlechtwerk,
+aangebracht. Onder het overstekend pannendak zonder goot, is een
+boogfriesje, dat zich ook langs de klimmende lijnen van den topgevel
+voortzet. Het interieur is hoog en statig en ondanks de weinige
+en smalle vensters overvloedig verlicht. De ruimte wordt overdekt
+door koepelgewelven met schijnribben, die in een sierroset tezamen
+komen. Een barok-preekstoel uit 1736 en eenige blank-eikenhouten
+banken uit 1709 dragen tot verfraaiing bij.
+
+
+
+
+KERK TE TEN BOER (GR.).
+
+De koorgevel van de kerk te Ten Boer onderscheidt zich, evenals die
+van de kerk te Zuidbroek, door een rijke ontwikkeling, doch overigens
+verkeert het gebouw, vooral inwendig, in een gehavenden toestand. De
+zijgevels zijn aanmerkelijk gewijzigd, mede door het inbreken van
+groote spitsboogramen, doch bezitten nog mooie gedeelten en goede
+details als rondbogen en enkele verweerde terracotta-kapiteeltjes. De
+koorgevel is echter vrijwel ongeschonden bewaard gebleven; hij vertoont
+ongeveer hetzelfde karakter als die van de kerk te Zuidbroek, echter
+is de onderbouw wat eenvoudiger, doch de bovenbouw des te rijker:
+de dubbele boogjes, ieder rustende op kolonnetjes en het fraaie
+vlechtwerk, verleenen deze partij een groote levendigheid en rijkdom.
+
+
+
+
+POORTJE VAN DE KERK TE MIDDELSTUM (GR.).
+
+In het welvarende dorp Middelstum ligt een groote volledige kruiskerk
+uit het midden der 15e eeuw, waarvan de onderbouw gedeeltelijk
+is uitgevoerd van tufsteen, ongeveer van het zelfde formaat als de
+groote baksteenen, die voor den opbouw werden gebruikt. Een dergelijke
+gelijktijdige toepassing van deze twee materialen komt in deze streken
+meermalen voor, vooral bij torens, waaruit blijkt, dat hier niet de
+elders geldende regel op gaat, dat tufsteenkerken van ouder datum
+zijn dan baksteenkerken. Ook in het mooie laat-Gothische poortje
+zijn tufsteenen verwerkt, die bij wijze van banden den baksteen
+afwisselen. Een gelijkvormig poortje bevindt zich eveneens aan den
+tegenoverliggenden gevel, doch is onder een dikke pleisterlaag bedekt
+en smakeloos bont gekleurd.
+
+
+
+
+LINKS: TOREN VAN DE KERK TE HUIZUM. (FR.)
+RECHTS: TOREN VAN DE KERK TE NOORDLAREN. (GR.)
+
+In hoofdvorm zijn de oude Groningsche en Friesche torens vrijwel
+gelijk; behoudens enkele uitzonderingen worden zij door een zadeldak
+gedekt. Doch in onderdeelen vertoonen zij groote verscheidenheid. Soms
+zijn zij geheel vlak, doch ook niet zelden met nissen, pilasters,
+rondboogjes of rondboogfriesjes geleed. Op het dak verheft zich
+gewoonlijk een windvaan, die bij de kerk te Noordlaren tot een sierlijk
+smeedwerk is ontwikkeld. Bij uitzondering is hier geen haan-, doch
+een paardmotief als windwijzer toegepast. Het torentje van de kerk te
+Huizum is iets fijner van teekening; gelukkig is het gespaard gebleven
+voor de smakelooze bepleistering, waarmede niet in vorige eeuwen,
+doch eerst voor weinige jaren, dit kerkje is bedekt.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE HOUTUMHUIZEN. (FR.)
+
+De oudste vorm van overwelving der Groningsche en Friesche
+dorpskerken was, nà het tongewelf, het koepelgewelf, door zware
+gordelbogen gescheiden. Een mooi voorbeeld hiervan levert het vrij
+goed bewaard gebleven kerkje te Houtumhuizen, in het noorden van
+Friesland. Merkwaardiger wijze zijn de steunpunten der gewelven hier
+binnen de ruimte gebracht, zoodat de muren grootendeels ontlast werden
+van den druk van het gewelf. De zware, spitsboogvormige gordelbogen,
+eertijds in zichtbaren baksteen, doch nu evenals het geheele
+interieur gewit, beginnen laag bij den grond, zoodat de ruimte min
+of meer gedrukt voorkomt, wat echter aan den gunstigen totaal indruk
+geen afbreuk doet. Tusschen deze gordelbogen zijn de koepelgewelven
+geslagen. Het koor is van zijn oorspronkelijke overwelving beroofd
+en is thans met een houten zoldering afgedekt.
+
+
+
+
+LINKS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE WEIDUM. (FR.)
+RECHTS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)
+
+Om de groote moeilijkheden te ontgaan, die aan een pannenbedekking op
+een rond koor verbonden zijn, werd het bovengedeelte van de koornis
+dikwijls den vorm van een veelhoek gegeven, zoodat een pyrimidaal dak
+ontstond, 't welk zonder bezwaar met pannen kan worden gedekt. Door
+deze samenvoeging van cirkel en veelhoek, ontstonden overkragingen,
+die bij het koor van de kerken te Weidum en Jorwerd aardig zijn
+opgelost. Bij het eerste door een geleidelijke overkraging, bij het
+tweede door een zandsteenen dekplaat, waaronder een gebeeldhouwd
+draagsteentje.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)
+
+Een der fraaiste torens in de Noordelijke provincie is die van de
+kerk te Jorwerd, welke zich hoog verheft boven de boomen, die het oude
+gebouw omgeven, zoodoende reeds van verre het dorp aanduidende. Deze
+toren, eenvoudig van hoofdlijnen en met den gewonen zadeldakvorm
+afgedekt, is tendeele uitgevoerd van tufsteen, tendeele van gelen
+en rooden baksteen. Hij is rijk bewerkt met boogfriesjes en nissen,
+die gevuld zijn met vlechtingen van frisch rooden en gelen steen. In
+de gekoppelde rondboog galmgaten staan krachtige zuiltjes van rooden
+zandsteen. Een klein, typisch poortje geeft toegang tot de torenruimte.
+
+
+
+
+TOREN VAN DE KERK TE SURHUIZUM (FR.).
+
+Niet alle Groningsche en Friesche torens zijn met een zadeldak gedekt;
+er zijn er ook, die door een spits worden bekroond die soms geheel
+in baksteen is uitgevoerd, zooals die van den vrijstaanden toren
+te Surhuizum. Het kerkgebouw zelf, slechts door een gang met den
+toren verbonden, werd volgens een opschrift in 1617 herbouwd en is
+van minder beteekenis. De toren is echter een waardevol monument,
+mede, omdat dergelijke torens in ons land vrij zeldzaam zijn. Hij
+maakt een zeer krachtigen, stabielen indruk door de zware dubbele
+steunberen op de hoeken, die naar boven sterk in voorsprong afnemen
+en zich daarom zoo goed bij de lijnen van de spits aansluiten. Deze
+spits, achthoekig in doorsnede, ontwikkelt zich uit vier topgevels,
+waarvan nog twee met nissen zijn versierd. Zij werd in 1877 vernieuwd.
+
+
+
+
+INTERIEUR VAN DE KERK TE AUGUSTINUSGA (FR.).
+
+Even ten noorden van Surhuizum ligt het dorp Augustinusga, dat een
+kerkgebouw bezit met een zeer fraai overwelfd interieur, zeer goed van
+verhouding en mooi van lijnen. Het kerkplan bestaat uit vijf velden,
+die door kruisgewelven worden overdekt. De gordelbogen en ribben dezer
+gewelven zijn spitsboogvormig en eenvoudig geprofileerd. Zij rusten op
+laag geplaatste eenvoudige kraagsteenen en zijn in eertijds zichtbaren
+baksteen uitgevoerd. In deze kerkruimte staat een rijk versierde
+preekstoel, mooie banken en hangen drie zeer fraaie koperen kronen van
+het gewelf af. Bovendien zijn op de banken kleine koperen kandelaars
+geplaatst, die echter evenmin als de kronen worden gebruikt, omdat de
+kaarsverlichting voor petroleumverlichting heeft moeten plaats maken.
+
+
+
+
+POORTJES VAN DE KERK TE FINKUM (FR.).
+
+Terzijde van den grooten rijweg, die van Leeuwarden noordwaarts
+voert naar de plaatsen aan de zeekust, ligt zeer eenzaam het kleine
+dorpje Finkum, wiens vervallen kerkgebouwtje twee mooie poortjes
+bezit. Een dezer is dichtgemetseld en heeft daardoor, alsmede door de
+ophooging van het omringende kerkhof, wel iets in aanzien verloren. De
+segmentvormige ingang en de drie bovenlichtjes, zijn met een schuinen
+kant bewerkt en worden omgeven door een rechthoekige omlijsting met
+een groot holprofiel. Het spitsboogvormig omzoomde poortje aan den
+tegenoverleggenden noordgevel, dat nog dienst doet, is iets rijker
+behandeld. De deuropening wordt door een dubbel hol omgeven, terwijl
+het bovennisje een nog fijnere geleding heeft. Door deze profileering,
+uit de hand gemaakt, en daardoor van levendige werking, heeft dit
+poortje groote fijnheid verkregen.
+
+
+
+
+GEVELFRAGMENT VAN DE KERK TE WEIDUM (FR.).
+
+Fraaier en sierlijker nog dan de poortjes van de kerk te Finkum, is
+dat van de kerk te Weidum. Hoewel eenigszins willekeurig tusschen de
+Romaansche rondboognissen geplaatst, is dat Gothische poortje toch een
+waardevol architectonisch onderdeel. Zeer sierlijk wordt de deuringang
+met hol- en kraalprofielen omgeven, waarvan de buitenste tot een
+spitsboog zijn verhoogd, een bovenveld omvattende, dat met een klein
+nisje en klaverbladvormige vulling, van decoratieve werking is. Ook
+dit gevelfragment, uit Romaansche en Gothische motieven opgebouwd,
+doet zien, welk een groote technische en artistieke vaardigheid
+in den baksteenbouw de middeleeuwsche bouwmeesters dezer gewesten
+hebben bereikt.
+
+
+
+
+
+
+
+INHOUDSOPGAVE VAN DE AFBEELDINGEN
+
+ALPHABETISCH GERANGSCHIKT VOLGENS DE PLAATSNAMEN
+
+
+Kerk                                te Abbenbroek            bladz. 43
+Koorgevel van de kerk               te Abbenbroek                   45
+Kerk                                te Anloo                       123
+Kerk                                te Asselt                       11
+Interieur van de kerk               te Augustinusga                157
+Kerk                                te Barneveld                   109
+Kerk                                te Bemmel                       89
+Kerk                                te Bergen                       65
+Kerk                                te Berlicum                     23
+Kerk                                te Blauwkapel                   81
+Kerk                                te Brakel                       93
+Interieur van de kerk               te Brakel                       95
+Kerk                                te Bruchem                      99
+Toren van de kerk                   te Denekamp                    111
+Kerk                                te Egmond op den Hoef           63
+Poortjes van de kerk                te Finkum                      159
+Kapel                               te Gageldonk                    29
+Kerk                                te Geervliet                    47
+Kerk                                te Geldermalsen                101
+Kerk                                te Giessen-Nieuwkerk            51
+Kerk                                te Giessen-Oudekerk             49
+Kerk                                te Halsteren                    19
+Kerk                                te Halsteren                    21
+Kerk                                te Havelte                     119
+Kerk                                te Hedel                        97
+Kerk                                te Heenvliet                    55
+Toren van de kerk                   te 's Heer-Arendskerke          35
+Kapel                               te Heusdenhout                  25
+Kerk                                te Hoensbroek                    7
+Toren van de kerk                   te Houten                       77
+Interieur van de kerk               te Houtumhuizen                149
+Toren van de kerk                   te Huizum                      147
+Kerk                                te Husinghe                    131
+Toren van de kerk                   te Jorwerd                     153
+Detail van het koor van de kerk     te Jorwerd                     151
+Kerk                                te Kerkdriel                    91
+Kerk                                te Kerkwijk                     83
+Kerk                                te Kloetinge                    31
+Kerk                                te Krewerd                     125
+Kerk                                te Leermens                    133
+Kerk                                te Lemiers                       3
+Toren van de kerk                   te Loenen                       73
+Kerk                                te Loppersum                   139
+Kerktoren                           te Losser                      115
+Kerk                                te Margraten                     5
+Toren van de kerk                   te St. Michielsgestel           15
+Poortje van de kerk                 te Middelstum                  145
+Kerk                                te Nederhorst-den-Berg          61
+Toren van de kerk                   te Nieuwerkerk                  53
+Toren van de kerk                   te Noordlaren                  147
+Kapel                               te Nuenen-Tongelre              27
+Koor van de kerk                    te Oldenzijl                   127
+Interieur van de kerk               te Oldenzijl                   129
+Kerk                                te Olst                        117
+Kerk                                te Oosthuizen                   67
+Kerk                                te Oud-Gastel                   17
+Kerk                                te Oudshoorn                    59
+Kerk                                te Persingen                   103
+Kerk                                te Persingen                   105
+Kerk                                te Poortugaal                   37
+Kerk                                te Poortugaal                   39
+Kerk                                te Ressen                       87
+Kerk                                te Rheden                       85
+Toren van de kerk                   te Schijndel                    13
+Kerk                                te Soest                        75
+Kerk                                te Spijkenisse                  41
+Kerk                                te Stedum                      135
+Kerk                                te Stedum                      137
+Toren van de kerk                   te Surhuizum                   155
+Kerk                                te Ten Boer                    143
+Kerk                                te Vledder                     121
+Kerk                                te Vreeland                     79
+Kerk                                te Waarde                       33
+Kerk                                te Weerselo                    113
+Detail van het koor van de kerk     te Weidum                      151
+Gevelfragment van de kerk           te Weidum                      161
+Kerk                                te Westbroek                    69
+Interieur van de kapel in de kerk   te Westbroek                    71
+Kerk                                te Westervoort                 107
+Kerk                                te Woubrugge                    57
+Kerk                                te Wijnantsrade                  9
+Kerk                                te Zuidbroek                   141
+
+
+
+
+
+
+
+AANTEEKENING
+
+
+[1] Oud Groningerland door C. H. Peters.
+
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Onze oude dorpskerken, by 
+Herm. Van der Kloot Meijburg
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ONZE OUDE DORPSKERKEN ***
+
+***** This file should be named 44814-8.txt or 44814-8.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/4/4/8/1/44814/
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License available with this file or online at
+  www.gutenberg.org/license.
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation information page at www.gutenberg.org
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at 809
+North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887.  Email
+contact links and up to date contact information can be found at the
+Foundation's web site and official page at www.gutenberg.org/contact
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit www.gutenberg.org/donate
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations.
+To donate, please visit:  www.gutenberg.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For forty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/old/44814-8.zip b/old/44814-8.zip
new file mode 100644
index 0000000..fd9fbf2
--- /dev/null
+++ b/old/44814-8.zip
diff --git a/old/44814-h.zip b/old/44814-h.zip
new file mode 100644
index 0000000..8686f02
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h.zip
diff --git a/old/44814-h/44814-h.htm b/old/44814-h/44814-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..92c0f9c
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/44814-h.htm
@@ -0,0 +1,4274 @@
+<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN"
+"http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd">
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2014-02-01T17:10:02Z. -->
+<html lang="nl-1900">
+<head>
+<meta name="generator" content=
+"HTML Tidy for Windows (vers 25 March 2009), see www.w3.org">
+<title>Onze oude dorpskerken</title>
+<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=us-ascii">
+<meta name="generator" content=
+"tei2html.xsl, see http://code.google.com/p/tei2html/">
+<meta name="author" content="Herm. van der Kloot Meijburg">
+<link rel="coverpage" href="images/frontcover.jpg">
+<link rel="schema.DC" href=
+"http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/">
+<meta name="DC.Creator" content="Herm. van der Kloot Meijburg">
+<meta name="DC.Title" content="Onze oude dorpskerken">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900">
+<meta name="DC.Format" content="text/html">
+<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg">
+<meta name="DC:Subject" content="#####">
+<style type="text/css">
+body
+{
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+font-size: 100%;
+line-height: 1.2em;
+margin: 1.58em 16%;
+text-align: left;
+}
+/* Titlepage */
+.titlePage
+{
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0% 7em 0%;
+padding: 5em 10% 6em 10%;
+text-align: center;
+}
+.titlePage .docTitle
+{
+line-height: 3.5em;
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .docTitle .mainTitle
+{
+font-size: 1.8em;
+}
+.titlePage .docTitle .subTitle, .titlePage .docTitle .seriesTitle, .titlePage .docTitle .volumeTitle
+{
+font-size: 1.44em;
+}
+.titlePage .byline
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+font-size:1.2em;
+line-height:1.72em;
+}
+.titlePage .byline .docAuthor
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .figure
+{
+margin: 2em 0% 2em 0%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.titlePage .docImprint
+{
+margin: 4em 0% 0em 0%;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.72em;
+}
+.titlePage .docImprint .docDate
+{
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+/* End Titlepage */
+.transcribernote
+{
+background-color:#DDE;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+font-family:sans-serif;
+font-size:80%;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.advertisment
+{
+background-color:#FFFEE0;
+border:black 1px dotted;
+color:#000;
+margin:2em 5%;
+padding:1em;
+}
+.correctiontable
+{
+width: 75%;
+}
+.width20
+{
+width: 20%;
+}
+.width40
+{
+width: 40%;
+}
+.indextoc
+{
+text-align: center;
+}
+.div0
+{
+padding-top: 5.6em;
+}
+.div1
+{
+padding-top: 4.8em;
+}
+.index
+{
+font-size: 80%;
+}
+.div2
+{
+padding-top: 3.6em;
+}
+.div3, .div4, .div5
+{
+padding-top: 2.4em;
+}
+.footnotes .body,
+.footnotes .div1
+{
+padding: 0;
+}
+.apparatusnote
+{
+text-decoration: none;
+}
+table.alignedtext, table.alignedverse
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.alignedtext td
+{
+vertical-align: top;
+width: 50%;
+}
+table.alignedverse
+{
+vertical-align: top;
+}
+table.alignedtext td.first, table.alignedverse td.first
+{
+border-width: 0 0.2px 0 0;
+border-color: gray;
+border-style: solid;
+padding-right: 10px;
+}
+table.alignedtext td.second, table.alignedverse td.second
+{
+padding-left: 10px;
+}
+table.alignedverse td.first, table.alignedverse td.second
+{
+width: 45%;
+}
+table.alignedverse td.linenumbers
+{
+width: 10%;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .h1, .h2, .h3, .h4
+{
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+h3, .h3
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+}
+h3.label
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h4, .h4
+{
+font-size:1em;
+line-height:1.2em;
+}
+.alignleft
+{
+text-align:left;
+}
+.alignright
+{
+text-align:right;
+}
+.alignblock
+{
+text-align:justify;
+}
+p.tb, hr.tb
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+text-align: center;
+}
+p.argument, p.note, p.tocArgument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+text-indent:0;
+}
+p.argument, p.tocArgument
+{
+margin:1.58em 10%;
+}
+p.tocPart
+{
+margin:1.58em 0%;
+font-variant: small-caps;
+}
+p.tocChapter
+{
+margin:1.58em 0%;
+}
+p.tocSection
+{
+margin:0.7em 5%;
+}
+.opener, .address
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+}
+.addrline
+{
+margin-top: 0;
+margin-bottom: 0;
+}
+.dateline
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+text-align: right;
+}
+.salute
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.signed
+{
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.epigraph
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+.epigraph span.bibl
+{
+display: block;
+text-align: right;
+}
+.trailer
+{
+clear: both;
+padding-top: 2.4em;
+padding-bottom: 1.6em;
+}
+.figure
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.floatLeft
+{
+float:left;
+margin:10px 10px 10px 0;
+}
+.floatRight
+{
+float:right;
+margin:10px 0 10px 10px;
+}
+p.figureHead
+{
+font-size:100%;
+text-align:center;
+}
+.figAnnotation
+{
+font-size:80%;
+position:relative;
+margin: 0 auto; /* center this */
+}
+.figTopLeft, .figBottomLeft
+{
+float: left;
+}
+.figTop, .figBottom
+{
+}
+.figTopRight, .figBottomRight
+{
+float: right;
+}
+.hangq
+{
+text-indent: -0.32em;
+}
+.hangqq
+{
+text-indent: -0.40em;
+}
+.hangqqq
+{
+text-indent: -0.71em;
+}
+.figure p
+{
+font-size:80%;
+margin-top:0;
+text-align:center;
+}
+img
+{
+border-width:0;
+}
+p.smallprint,li.smallprint
+{
+color:#666666;
+font-size:80%;
+}
+span.parnum
+{
+font-weight: bold;
+}
+.marginnote
+{
+font-size:0.8em;
+height:0;
+left:1%;
+line-height:1.2em;
+position:absolute;
+text-indent:0;
+width:14%;
+}
+.pagenum
+{
+display:inline;
+font-size:70%;
+font-style:normal;
+margin:0;
+padding:0;
+position:absolute;
+right:1%;
+text-align:right;
+}
+a.noteref, a.pseudonoteref
+{
+font-size: 80%;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+.displayfootnote
+{
+display: none;
+}
+div.footnotes
+{
+font-size: 80%;
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+hr.fnsep
+{
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+p.footnote
+{
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+p.footnote .label
+{
+float:left;
+width:2em;
+height:12pt;
+display:block;
+}
+/* Tables */
+tr, td, th
+{
+vertical-align: top;
+}
+td.bottom
+{
+vertical-align: bottom;
+}
+td.label, tr.label td
+{
+font-weight: bold;
+}
+td.unit, tr.unit td
+{
+font-style: italic;
+}
+span.sum
+{
+padding-top: 2px; border-top: solid black 1px;
+}
+/* Table border styles */
+/* Table with borders on the outside and between the table head and data. */
+table.borderOutside
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.borderOutside td
+{
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+}
+table.borderOutside .cellHeadTop, table.borderOutside .cellTop
+{
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellHeadBottom
+{
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellBottom
+{
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellLeft, table.borderOutside .cellHeadLeft
+{
+border-left: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellRight, table.borderOutside .cellHeadRight
+{
+border-right: 2px solid black;
+}
+/* Table with borders on the vertical inside edges. */
+table.verticalBorderInside
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.verticalBorderInside td
+{
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+border-left: 1px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellHeadTop, table.verticalBorderInside .cellTop
+{
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellHeadBottom
+{
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellBottom
+{
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellLeft, table.verticalBorderInside .cellHeadLeft
+{
+border-left: 0px solid black;
+}
+/* Table with borders on all edges, outer edges somewhat fatter. */
+table.borderAll
+{
+border-collapse: collapse;
+}
+table.borderAll td
+{
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+border: 1px solid black;
+}
+table.borderAll .cellHeadTop, table.borderAll .cellTop
+{
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellHeadBottom
+{
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.borderAll .cellBottom
+{
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellLeft, table.borderAll .cellHeadLeft
+{
+border-left: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellRight, table.borderAll .cellHeadRight
+{
+border-right: 2px solid black;
+}
+/* Special purpose tables: */
+table.intralinear
+{
+display: inline;
+border-collapse: collapse;
+}
+table.intralinear td
+{
+font-size: small;
+text-align: center;
+}
+table.ditto
+{
+display: inline;
+border-collapse: collapse;
+vertical-align: bottom;
+}
+table.ditto tr.s
+{
+height: 0;
+color: white;
+line-height: 0;
+}
+table.ditto tr.s td
+{
+padding: 0px;
+}
+table.ditto tr.d td
+{
+text-align: center;
+line-height: 10pt;
+}
+/* Poetry */
+.lgouter
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+display:table; /* used to make the block shrink to the actual size */
+}
+.lg
+{
+text-align: left;
+}
+.lg h4, .lgouter h4
+{
+font-weight: normal;
+}
+.lg .linenum, .sp .linenum, .lgouter .linenum
+{
+color:#777;
+font-size:90%;
+left: 16%;
+margin:0;
+position:absolute;
+text-align:center;
+text-indent:0;
+top:auto;
+width:1.75em;
+}
+p.line
+{
+margin: 0 0% 0 0%;
+}
+span.hemistich /* invisible text to achieve visual effect of hemistich indentation. */
+{
+color: white;
+}
+.versenum
+{
+font-weight:bold;
+}
+/* Drama */
+.speaker
+{
+font-weight: bold;
+margin-bottom: 0.4em;
+}
+.sp .line
+{
+margin: 0 10%;
+text-align: left;
+}
+/* End Drama */
+/* right aligned page number in table of contents */
+span.tocPageNum, span.flushright
+{
+position: absolute;
+right: 16%;
+top: auto;
+}
+table.tocList
+{
+width: 100%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+border-width: 0;
+border-collapse: collapse;
+}
+td.tocPageNum, td.tocDivNum
+{
+text-align: right;
+width: 10%;
+border-width: 0;
+}
+td.tocDivNum
+{
+padding-left: 0;
+padding-right: 0.5em;
+}
+td.tocPageNum
+{
+padding-left: 0.5em;
+padding-right: 0;
+}
+td.tocDivTitle
+{
+width: auto;
+}
+span.corr, span.gap
+{
+border-bottom:1px dotted red;
+}
+span.abbr
+{
+border-bottom:1px dotted gray;
+}
+span.measure
+{
+border-bottom:1px dotted green;
+}
+/* Font Styles and Colors */
+.ex
+{
+letter-spacing: 0.2em;
+}
+.sc
+{
+font-variant: small-caps;
+}
+.uc
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+.tt
+{
+font-family: monospace;
+}
+.underline
+{
+text-decoration: underline;
+}
+/* overline is actually a bit too high; overtilde is approximated with overline */
+.overline, .overtilde
+{
+text-decoration: overline;
+}
+.rm
+{
+font-style: normal;
+}
+.red
+{
+color: red;
+}
+/* End Font Styles and Colors */
+hr
+{
+clear:both;
+height:1px;
+margin-left:auto;
+margin-right:auto;
+margin-top:1em;
+text-align:center;
+width:45%;
+}
+.aligncenter, div.figure
+{
+text-align:center;
+}
+h1, h2
+{
+font-size:1.44em;
+line-height:1.5em;
+}
+h1.label, h2.label
+{
+font-size:1.2em;
+line-height:1.2em;
+margin-bottom:0;
+}
+h5, h6
+{
+font-size:1em;
+font-style:italic;
+line-height:1em;
+}
+p
+{
+text-indent:0;
+}
+p.firstlinecaps:first-line
+{
+text-transform: uppercase;
+}
+p.dropcap:first-letter
+{
+float: left;
+clear: left;
+margin: 0em 0.05em 0 0;
+padding: 0px;
+line-height: 0.8em;
+font-size: 420%;
+vertical-align:super;
+}
+.lg
+{
+padding: .5em 0% .5em 0%;
+}
+p.quote,div.blockquote, div.argument
+{
+font-size:0.9em;
+line-height:1.2em;
+margin:1.58em 5%;
+}
+.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden
+{
+text-decoration:none;
+}
+ul { list-style-type: none; }
+.castlist, .castitem { list-style-type: none; }
+/* External Links */
+.pglink, .catlink, .exlink, .wplink, .biblink, .seclink
+{
+background-repeat: no-repeat;
+background-position: right center;
+}
+.pglink
+{
+background-image: url(images/book.png);
+padding-right: 18px;
+}
+.catlink
+{
+background-image: url(images/card.png);
+padding-right: 17px;
+}
+.exlink, .wplink, .biblink, .seclink
+{
+background-image: url(images/external.png);
+padding-right: 13px;
+}
+.pglink:hover
+{
+background-color: #DCFFDC;
+}
+.catlink:hover
+{
+background-color: #FFFFDC;
+}
+.exlink:hover, .wplink:hover, .biblink:hover
+{
+background-color: #FFDCDC;
+}
+body
+{
+background: #FFFFFF;
+font-family: "Times New Roman", Times, serif;
+}
+body, a.hidden
+{
+color: black;
+}
+h1, .h1
+{
+padding-bottom: 5em;
+}
+h1, h2, .h1, .h2
+{
+text-align: center;
+font-variant: small-caps;
+font-weight: normal;
+}
+p.byline
+{
+text-align: center;
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+.figureHead, .noteref, .pseudonoteref, .marginnote, p.legend, .versenum
+{
+color: #660000;
+}
+.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a
+{
+color: #AAAAAA;
+}
+a.hidden:hover, a.noteref:hover
+{
+color: red;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6
+{
+font-weight: normal;
+}
+table
+{
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.tablecaption
+{
+text-align: center;
+}
+.pagenum, .linenum
+{
+speak: none;
+}
+</style>
+
+<style type="text/css">
+.xd21e1275
+{
+text-align:right;
+}
+.xd21e99width
+{
+width:553px;
+}
+.xd21e107
+{
+text-align:center;
+}
+.xd21e122width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e455width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e463width
+{
+width:594px;
+}
+.xd21e471width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e480width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e488width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e496width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e508width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e524width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e537width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e552width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e560width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e568width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e577width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e585width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e595width
+{
+width:605px;
+}
+.xd21e609width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e621width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e632width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e641width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e649width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e657width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e666width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e674width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e682width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e694width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e702width
+{
+width:605px;
+}
+.xd21e713width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e722width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e730width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e738width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e747width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e757width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e765width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e774width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e784width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e794width
+{
+width:595px;
+}
+.xd21e805width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e817width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e825width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e834width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e842width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e861width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e875width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e885width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e898width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e914width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e924width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e936width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e951width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e968width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e976width
+{
+width:593px;
+}
+.xd21e985width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e993width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e1001width
+{
+width:595px;
+}
+.xd21e1010width
+{
+width:593px;
+}
+.xd21e1018width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e1026width
+{
+width:598px;
+}
+.xd21e1035width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e1043width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1059width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1068width
+{
+width:596px;
+}
+.xd21e1076width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e1087width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1099width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e1107width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1115width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1124width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1138width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1149width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e1164width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1175width
+{
+width:602px;
+}
+.xd21e1183width
+{
+width:603px;
+}
+.xd21e1195width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1205width
+{
+width:599px;
+}
+.xd21e1213width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1224width
+{
+width:601px;
+}
+.xd21e1234width
+{
+width:597px;
+}
+.xd21e1242width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e1251width
+{
+width:720px;
+}
+.xd21e1259width
+{
+width:600px;
+}
+.xd21e2032width
+{
+width:529px;
+}
+</style>
+</head>
+<body>
+
+
+<pre>
+
+Project Gutenberg's Onze oude dorpskerken, by Herm. Van der Kloot Meijburg
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Onze oude dorpskerken
+       Tachtig schetsen van dorpskerken in Nederland
+
+Author: Herm. Van der Kloot Meijburg
+
+Release Date: February 1, 2014 [EBook #44814]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ASCII
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ONZE OUDE DORPSKERKEN ***
+
+
+
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+
+
+
+
+</pre>
+
+<div class="front">
+<div class="div1 cover"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e99width"><img src="images/frontcover.jpg" alt=
+"Oorspronkelijke voorkant." width="553" height="720"></div>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 frenchtitle"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first xd21e107">HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG</p>
+<p class="xd21e107">ONZE OUDE DORPSKERKEN</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 ads"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first xd21e107">VAN HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG VERSCHEEN
+MEDE</p>
+<p class="xd21e107">ONZE OUDE BOERENHUIZEN</p>
+<p class="xd21e107">TACHTIG TEEKENINGEN MET VERKLARENDEN TEKST</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 titlepage"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e122width"><img src="images/titlepage.png" alt=
+"Oorspronkelijke titelpagina." width="596" height="720"></div>
+</div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<div class="mainTitle">ONZE OUDE DORPSKERKEN</div>
+<div class="subTitle">TACHTIG SCHETSEN VAN DORPSKERKEN IN NEDERLAND
+DOOR HERM. VAN DER KLOOT MEIJBURG, ARCHITECT, HOOFDLEERAAR AAN DE
+ACADEMIE VAN BEELDENDE KUNSTEN TE &rsquo;S-GRAVENHAGE</div>
+</div>
+<div class="docImprint">UITGEGEVEN IN HET JAAR MCMXII BIJ W. L. &amp;
+J. BRUSSE TE ROTTERDAM</div>
+</div>
+<div class="div1 imprint"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first">GEZET UIT DE HOLLANDSCHE MEDIAEVAL DER LETTERGIETERIJ
+&bdquo;AMSTERDAM&rdquo; ONTWORPEN DOOR S. H. DE ROOS. <span class=
+"pagenum">[<a id="xd21e138" href="#xd21e138" name=
+"xd21e138">V</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 introduction"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first">De groote beteekenis, die de kerkelijke bouwkunst ook
+in ons land heeft gehad, blijkt, behalve uit onze meer monumentale
+stadskerken, zeer duidelijk uit de vele kerkgebouwen, die op het
+platteland ten gebruike voor den eeredienst werden gesticht. Hun aantal
+is zeer groot, want bijna ieder dorp had reeds v&oacute;&oacute;r vele
+eeuwen, zijn eigen godshuis, dat, hoe bescheiden en eenvoudig soms,
+dikwijls een bouwwerk was van niet geringe kunstwaarde. Toch zijn deze
+kerkgebouwen, voornamelijk wegens hun geisoleerde ligging, weinig
+bekend. In het algemeen wordt niet vermoed, welk een schat aan
+schoonheid op het platteland nog te vinden is. Het doel dezer bladen is
+dan ook, hierop in ruimeren kring de aandacht te vestigen. Zij beoogen
+noch een studie van onze kerkelijke bouwkunst, noch een nauwkeurige
+beschrijving harer meest karakterestieke monumenten te geven, doch
+enkel belangstelling te wekken voor deze belangrijke uiting onzer
+nationale bouwkunst, en tevens om te doen zien op welk een voorbeeldige
+en afwisselende wijze het vraagstuk van kerkbouw op het platteland, in
+vroegere eeuwen is opgelost. Van deze kerkgebouwen, tot de geringste
+toe, gaat dikwijls een bijzondere stemming uit, die zich richt tot het
+gemoed van den aanschouwer. Want, wat de kerkgebouwen van onzen tijd
+meestal missen, maar die oude monumenten bijna zonder uitzondering in
+hooge mate bezitten, is &bdquo;karakter&rdquo;, en een zeer sympathiek
+karakter, dat zich krachtig uit. Die gebouwen hebben iets te zeggen, al
+is het dan ook vaak op een na&iuml;ve wijze. Steeds spreken zij van een
+ernstig geloof, dat eertijds allen verbond en &eacute;&eacute;n deed
+zijn in denken en streven, een geloof, dat met vreugde de groote offers
+deed brengen, die voor den bouw van het godshuis werden vereischt.
+Bovendien weerspiegelen zich in deze gebouwen, uit godsvrucht geboren,
+de verandering der tijden. Zij doen zien, hoe de behoeften en
+opvattingen eener voortschrijdende cultuur zich steeds wijzigden en
+tevens, met welke technische moeilijkheden de bouwmeesters hadden te
+kampen en met hoeveel vernuft en kunstzin deze werden opgelost. En al
+werd soms het beoogde doel niet bereikt, en bleven het bouwwerk fouten
+aankleven, waarover wij ons thans verwonderen, aan de waarde van het
+monument werd daardoor geen afbreuk gedaan; integendeel, die
+onvolkomenheden verleenen het gebouw vaak een eigenaardige bekoring,
+door het zoeken en tasten, dat er uit spreekt. Juist daardoor staan ons
+die eenvoudige kerkjes zoo na en voelen wij ons er zoo echt mede
+vertrouwd. Wij zien er niet hoog tegen op, als tegen een trotsche
+kathedraal, waar koele waardigheid tusschen de opwaarts strevende
+pijlers hangt, maar voelen warme genegenheid voor deze bescheiden
+godshuizen, die zoo echt zijn van onzen bodem en zoo uitstekend passen
+in hun omgeving. Ja, zij hebben karakter, die oude dorpskerken! Hoezeer
+ook onderling verschillend, alle spreken een taal, die een grooten
+indruk nalaat. Hier is het een forsche bouw, die door zijn krachtige
+lijnen en gesloten massa&rsquo;s schijnt te symboliseeren de groote
+macht der Middeleeuwsche geestelijkheid; d&aacute;&aacute;r een toren,
+wiens sterk sprekende verticale lijnen het oog naar boven trekt,
+vanwaar de geloovige hulp en steun verwacht; ginds een ruim schip, dat
+door zijn hoog dak, zich breed uitbreidend als de beschermende vleugels
+van een kloek, een veilige toevlucht belooft aan allen, die
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e142" href="#xd21e142" name=
+"xd21e142">VI</a>]</span>zich er onder willen scharen; elders een
+sobere baksteen kerk, wier zware muren en spaarzame versiering getuigen
+van de groote ernst en soberheid der eerste belijders der Christelijke
+leer. En dan, hoe duidelijk doen die oude kerkgebouwen zien, dat zij
+het middelpunt waren van het doen en denken der dorpsbewoners; dat zij
+waren hun toevlucht, zoowel uit geestelijk als materi&euml;el oogpunt,
+doch tevens ook hun trots. Een trots, die zich ook dikwijls uitte in
+den bouw van een grooten toren, waardoor het gebouw grootere
+waardigheid werd bijgezet. Rondom de kerk bouwden zij hun bescheiden en
+aanvankelijk zeer primitief uitgevoerde huisjes, die door hun geringe
+afmetingen schaal geven aan het kerkgebouw en het in monumentaliteit
+verhoogen. Zoo ontstond ongezocht vaak een harmonisch dorpsbeeld van
+meer dan gewone schoonheid, naar wiens ongeschonden behoud zooveel
+mogelijk dient te worden gestreefd.</p>
+<hr class="tb">
+<p>De arme, houten kerkjes, met stroo of riet gedekt, welke in de
+7<sup>e</sup> en 8<sup>e</sup> eeuw, toen hier te lande het eerst het
+Christendom werd gepredikt, voor den eeredienst werden opgericht, zijn
+reeds lang verdwenen. Zij waren niet in staat lang weerstand te bieden
+aan den vernielenden invloed van den tijd. Bovendien werd hun ondergang
+nog verhaast door de zich wijzigende levensopvattingen, die geen
+genoegen meer deed nemen met zulke primitieve godshuizen, doch deed
+streven naar hoogere idealen. Toen het kritieke jaar 1000, waarin naar
+veler meening de wereld zou ten ondergaan, ongestoord was
+voorbijgegaan, ontplooide zich in geheel West-Europa een groote
+bouwbeweging, waaraan ook in dit land werd deelgenomen. Allengs ging
+men er toe over de weinig soliede houten kerkjes door kerken van een
+duurzamer materiaal, van steen, te vervangen, terwijl er mettertijd ook
+vele nieuwe werden gesticht. Aanvankelijk werd hiertoe uitsluitend
+gebruik gemaakt van natuursteen, die alleen in Zuid-Limburg en
+Achter-Overijssel van eigen bodem was, doch overigens van elders moest
+worden aangevoerd. Vooral de omstreken van Andernach leverden in de
+11<sup>e</sup> en 12<sup>e</sup> eeuw groote hoeveelheden tufsteen, die
+grootendeels voor den kerkbouw werd benut. In vele plaatsen, aan of
+nabij de rivieren gelegen, en dus gemakkelijk bereikbaar, verrezen toen
+nieuwe kerkgebouwen van dit mooie en duurzame materiaal. In het
+bijzonder werden veel van dergelijke kerken gebouwd in het Oostelijk
+gedeelte van ons land, waar het godsdienstig leven tot hooge
+ontwikkeling was gekomen en waar ook groote welvaart heerschte.</p>
+<p>Hoewel de meeste dezer kerken in de 15<sup>e</sup> eeuw voor meer
+omvangrijke gebouwen moesten plaats maken, zijn er toch nog
+verschillende belangrijke overblijfselen dezer periode in ons land te
+vinden. Vooral van de torens dier eerste steenen kerken bleven er nog
+verscheidene bewaard, zij &rsquo;t dan ook gewoonlijk in geschonden
+staat. In &rsquo;t algemeen zijn die eerste steenen dorpskerken zeer
+sober en stemmig. Zij doen eenvoudige, robuste muurmassa&rsquo;s zien,
+die soms op bescheiden wijze door vlakke pilasters met rondbogen en
+rondboogfriesjes worden verlevendigd, doch zonder overdaad van
+kunstvormen zijn. Zij spreken een krachtige, manlijke taal, die het
+verleden in herinnering brengt, <span class="pagenum">[<a id="xd21e165"
+href="#xd21e165" name="xd21e165">VII</a>]</span>toen de kerk, het
+eenige steenen gebouw in het gansche dorp, niet alleen bestemd was om
+de geloovigen te vereenigen, doch tevens om een veilige toevlucht te
+bieden bij dreigend gevaar.</p>
+<p>Een der meest merkwaardige en zuiverst bewaard gebleven
+gedenkteekenen uit deze bouwperiode is het kleine, doch karaktervolle
+kerkje te Lemiers, dat evenals de meeste oude Limburgsche kerken van
+natuursteen is opgetrokken. (<a href="#fig01">Afb. 1</a>). De
+<span class="corr" id="xd21e172" title=
+"Bron: platte grond">plattegrond</span> is, kenmerkend voor de oudste
+kerkjes, zeer eenvoudig en bestaat slechts uit een rechthoekig schip,
+waarbij zich een iets smaller, vierkant koor aansluit. De muren zijn
+van weinige, kleine rondboogramen doorbroken; een houten torentje, met
+leien bekleed, en aan &eacute;&eacute;ne zijde steunende op den
+sluitgevel van het schip, rijst uit het leiendak omhoog. Eveneens
+geheel in groefsteen uitgevoerd is de aanmerkelijk grootere kerk te
+Margraten, zoo aardig gelegen op een kleinen heuvel, te midden van
+typisch Limburgsche boerenhuizen. (<a href="#fig02">Afb. 2</a>).</p>
+<p>Een meer ontwikkeld type geeft de kerk te Hoensbroek te zien, een
+dorp ten Noord-Oosten van Maastricht. (<a href="#fig03">Afb. 3</a>).
+Dit kerkgebouw werd in 1903 gerestaureerd en verkreeg toen weer den
+basilikalen vorm, die het ook eertijds moet hebben gehad.
+V&oacute;&oacute;r het middenschip, dat zich alzoo boven de zijbeuken
+verheft, staat een zware toren, geheel van natuursteen, waarvan ook het
+grootste deel van de kerk is opgetrokken.</p>
+<p>Werd in Limburg veel gebruik gemaakt van mergelsteen, in
+Achter-Overijssel werden verschillende kerken in Bentheimersteen
+uitgevoerd, waarvan echter geen volledige voorbeelden meer aanwezig
+zijn. Eenige torens zijn echter nog gespaard gebleven, zooals die van
+de kerk te Denekamp, waarvan ook het oude schip nog grootendeels
+bestaat. (<a href="#fig55">Afb. 55</a>). Van de oude tufsteen kerkjes,
+die voornamelijk in het Oosten en Midden van ons land werden gebouwd,
+is er geen enkel ongeschonden voor ons bewaard gebleven. Slechts een
+kerkje te Nederhorst-den-Berg, is geheel in natuursteen uitgevoerd, die
+vermoedelijk werd betrokken uit de nabijgelegen stad Utrecht, waar,
+evenals te Deventer, in de 11<sup>e</sup> en 12<sup>e</sup> eeuw groote
+hoeveelheden tufsteen werden aangevoerd. (<a href="#fig30">Afb.
+30</a>). Dit kerkje is echter gerestaureerd, schijnt bijna vernieuwd,
+zoodat het niet meer den waren ouden toestand te zien geeft. Ook
+dagteekent het uit verschillende perioden: het schip met toren is
+Romaansch, het koor Gothisch. Een geheel in tufsteen uitgevoerde
+dorpskerk behoort in deze streken tot de uitzondering; meestal zijn het
+slechts fragmenten, die van den oorspronkelijken tufsteenbouw resten.
+Zoo heeft de kerk te Kerkwijk in de Bommelerwaard, waar, door de
+nabijheid van de Waal, de tufsteen gemakkelijk kon worden aangevoerd,
+een schip, dat in deze bouwstof is opgetrokken. (<a href="#fig41">Afb.
+41</a>). Toren en koor, uit later tijd, zijn van baksteen. De muren van
+het schip zijn sober versierd met lisenen en rondbogen, maar hebben
+veel geleden door het veranderen van de ramen.</p>
+<p>Eenige andere kerken bezitten nog mooie Romaansche torens, zooals de
+statige Gothische kerk te Rheden (<a href="#fig42">Afb. 42</a>) en de
+kerkjes te Ressen (<a href="#fig43">Afb. 43</a>) en Bemmel (<a href=
+"#fig44">Afb. 44</a>) allen van tufsteen en slechts met lisenen en
+rondboogjes versierd. <span class="pagenum">[<a id="xd21e211" href=
+"#xd21e211" name="xd21e211">VIII</a>]</span></p>
+<p>Werd in streken, waar de natuursteen betrekkelijk gemakkelijk te
+verkrijgen was, bij voorkeur dit materiaal voor den bouw van de kerk
+gebruikt, d&agrave;&agrave;r, waar de aanvoer van deze steensoort
+bezwaarlijk was, of waar de geldmiddelen ontoereikend waren, verschafte
+men zich een andere bouwstof, die minder kostbaar, doch niet minder
+duurzaam was. Van de klei, die onze bodem in groote hoeveelheid
+oplevert, werden steenen gebakken van zulk een goede hoedanigheid, dat
+zij voor den groefsteen niet behoefden onder te doen. Snel veroverde
+deze echt nationale bouwstof terrein, zoodat reeds in den loop der
+12<sup>e</sup> eeuw de baksteen den tufsteen zoo goed als geheel had
+verdrongen en het bouwen in baksteen vrijwel regel werd. Dan ontstaan,
+onder invloed van de uit Noord-Frankrijk afkomstige kloosterorde der
+<span class="corr" id="xd21e217" title=
+"Bron: Cisterciensers">Cisterci&euml;nzers</span>, die typische kerken
+van Friesland, Groningen en Drenthe, geheel in baksteen uitgevoerd,
+&rsquo;t zij dan al of niet geprofileerd. Deze baksteen was van zeer
+groot formaat, ongeveer 8 bij 15 bij 31 c.m. en werd verwerkt met
+breede voegen van bijna 2 c.m. en in vrij willekeurig verband. Deze
+steen had een zeer groote verscheidenheid van kleur, zoodat het
+muurwerk verschillende tinten te zien geeft, als: grijs, geel-oker,
+oranjerood, vermilloen, paars en blauw, tot zwart toe, die te zamen een
+schitterend geheel vormen van groote levendigheid, doch zonder
+bontheid.</p>
+<p>Evenals de oudste natuursteenkerkjes, vertoonen ook deze eerste
+baksteenkerkjes een zeer eenvoudigen plattegrond; met &eacute;&eacute;n
+beuk, waarbij zich een klein, &rsquo;t zij rechthoekig of halfrond koor
+aansluit, stelde men zich tevreden, terwijl ook de opbouw zich door
+groote soberheid kenmerkt. Later werd het plan meer en meer verruimd en
+met een dwarsbeuk vergroot, doch zonder dat het gebouw in wezen veel
+veranderde. Een ruimte-ontwikkeling, die naar buiten toe zeer logisch
+tot uitdrukking komt, bleef steeds een kenmerkende eigenschap van deze
+bouwwerken. Zeer boeiend zijn altijd die oude Groningsche en Friesche
+dorpskerken, zooals zij daar liggen op een hooge wierde, temidden van
+eenvoudige dorpshuisjes.</p>
+<p>Een karakteristiek type van een der oudste Groningsche dorpskerkjes
+geeft het kleine kerkje te Oldenzijl in het Noorden dezer provincie.
+(<a href="#fig63">Afb. 63</a>). Het gebouwtje, dat uit de
+12<sup>e</sup> eeuw dagteekent, bestaat uit &eacute;&eacute;n schip en
+een halfrond, overwelfd koor. Het uitwendige van deze koornis is
+sierlijk bewerkt met kolonnetjes met rondbogen, waartusschen de ramen
+zijn geplaatst. Zij rusten op een rondboogfriesje en worden eveneens
+door een rondboogfriesje bekroond.</p>
+<p>Meerdere voorbeelden van halfronden kooraanleg zijn in de
+Noordelijke provinci&euml;n aan te wijzen, doch geen evenaardt de
+sierlijkheid van dien te Oldenzijl, welke een groot meesterschap in de
+baksteen-techniek verraadt.</p>
+<p>De pannen bedekking op een halfrond koor leverde echter groote
+moeilijkheden op; om hieraan tegemoet te komen, werd soms de bovenzijde
+van het koor tot een veelhoek uitgebouwd, zoodat ook een veelhoekig
+dakvlak ontstond, dat zonder bezwaar met pannen is te dekken. Het koor
+van de kerk te Weidum en Jorwerd (<a href="#fig75">Afb. 75</a>), beiden
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e238" href="#xd21e238" name=
+"xd21e238">IX</a>]</span>in Friesland, is op deze wijze gevormd,
+terwijl het koor van de kerk te Huisinghe (<a href="#fig65">Afb.
+65</a>) in Groningen, door het aanbrengen van pilasters, meer de
+gedaante van een veelhoek heeft aangenomen.</p>
+<p>Ook de gevels dezer baksteenkerken getuigen van grooten kunstzin en
+vaardigheid in het vak. Behalve de alleroudste zijn zij veelal sierlijk
+geleed door pilasters, kolonnetjes, en nissen, waarin baksteenvullingen
+zijn aangebracht, afgewisseld met diep ingesneden rond- of
+spitsboogramen, die, evenals de nissen, vaak met een rondstaaf werden
+omzoomd. Een rijke ontwikkeling verkregen, vooral in en na de
+13<sup>e</sup> eeuw, de sluitgevels van het nu rechthoekige koor,
+waarvan de kerken te Leermens (<a href="#fig66">Afb. 66</a>), Zuidbroek
+(<a href="#fig70">Afb. 70</a>) en Ten Boer (<a href="#fig71">Afb.
+71</a>) mooie voorbeelden leveren, die in hun groote verscheidenheid
+bewijzen, welk een grooten rijkdom met onzen eenvoudigen baksteen is te
+bereiken.</p>
+<p>Bij kerken uit iets later tijd werden nog zware steunberen
+aangebracht, zooals te Stedum, (<a href="#fig67">Afb. 67</a> en
+<a href="#fig68">68</a>) waardoor de muren nog meer worden
+verlevendigd.</p>
+<p>De ingangen dezer kerken, hoewel gewoonlijk eenvoudig van lijnen en
+profileering, zijn zeer karakteristiek. Zij zijn meestal zeer laag, wat
+ten deele is toe te schrijven aan de geleidelijke ophooging van het
+omringende kerkhof, waardoor zelfs ingangen onbruikbaar zijn geworden,
+zooals een van de aardige poortjes van de kerk te Finkum in Friesland
+(<a href="#fig79">Afb. 79</a>); deze ingang zelf, waarboven drie
+<span class="corr" id="xd21e270" title=
+"Bron: dicht gemetselde">dichtgemetselde</span> bovenraampjes, is rond
+afgesloten, zooals de meeste oude kerkingangen. Later, in de
+13<sup>e</sup> eeuw, werd de ontwikkeling iets rijker door een
+geschulpte boogvulling als bekroning, waarvan het poortje van de kerk
+te Weidum nog een voorbeeld geeft (<a href="#fig80">Afb. 80</a>),
+totdat in de 14<sup>e</sup> eeuw een samenvoeging van korf- en
+spitsboog ontstaat, soms door een rechthoekige omlijsting omsloten, als
+het 15<sup>e</sup> eeuwsche poortje van de kerk te Middelstum (<a href=
+"#fig72">Afb. 72</a>).</p>
+<p>Een toren bezaten die oude baksteenkerken aanvankelijk niet. De
+luiklok werd toen in een houten stoel op het kerkhof nabij de kerk
+opgehangen. Doch spoedig ging men er toe over dit brandbaar getimmerte
+door een solieden, steenen toren te vervangen. Deze werd, evenals
+weleer de klokkestoel, geheel vrij van de kerk gebouwd. Eerst later
+werd de toren met de kerk tot &eacute;&eacute;n harmonisch geheel
+gemaakt, waardoor het aanzien van het gebouw zeer werd verhoogd.
+Vrijstaande torens komen in Groningen nog veel voor. Zij zijn
+gewoonlijk niet hoog, doch daarentegen zeer zwaar. De muren zijn
+meestal geheel vlak met galmgaten in het bovengedeelte, en worden met
+een zadeldak, met pannen gedekt, bekroond. De torens, die tegen de kerk
+zijn aangebouwd, zijn aanmerkelijk hooger, en verheffen zich ver boven
+het kerkdak. Zij zijn gewoonlijk ook met meer zorg behandeld en niet
+zelden geheel of ten deele in tufsteen uitgevoerd, wat wel eenigszins
+vreemd doet in dit land van den baksteen. Bijzonder sierlijk is de
+toren van de kerk te Jorwerd in Friesland (<a href="#fig76">Afb.
+76</a>). Evenals de vrijstaande torens werden ook deze aangebouwde
+torens met een zadeldak afgedekt, waarvan de nok evenwijdig loopt met
+die van het kerkdak. Toch komen ook nog andere torendakvormen voor,
+waaronder vooral merkwaardig zijn de gemetselde torenspitsen, zooals
+van het kerkje te Surhuizum (<a href="#fig77">Afb. 77</a>).
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e297" href="#xd21e297" name=
+"xd21e297">X</a>]</span></p>
+<p>Ten einde brandgevaar zooveel mogelijk te beperken, doch tevens om
+de kerkruimte een waardiger aanzien te geven, werden deze oude kerkjes
+reeds vroegtijdig overwelfd. Aanvankelijk bepaalde deze overwelving
+zich tot het koor, dat, met zijn altaar, het belangrijkste deel was van
+het gebouw. Hieraan werd een halfronde vorm gegeven, die zich zeer
+gemakkelijk met een half koepelgewelf liet overdekken. Later werd ook
+de kerkruimte zelf overwelfd, eerst met een tongewelf, zooals bij de
+oudste Fransch-Romaansche kerken, daarna met <span class="corr" id=
+"xd21e300" title="Bron: koepel gewelven">koepelgewelven</span>,
+ongeveer als bij de kerken van de West-Fransch-Romaansche school,
+waartoe het grondplan in vierkante velden werd verdeeld, die door
+gordelbogen werden gescheiden. Hierdoor werden in tegenstelling met het
+tongewelf, de zijmuren aanmerkelijk ontlast. Toch vroeg deze wijze van
+constructie nog zeer zware steunpunten, teneinde den zijdelingschen
+druk voldoende te neutraliseeren. Bij een kerkje te Hantumhuizen in
+Friesland (<a href="#fig74">Afb. 74</a>) heeft men dit vraagstuk zeer
+vernuftig opgelost, door de steunpunten binnen de kerkruimte te
+brengen, waardoor de zijmuren grootendeels werden ontlast. Later werden
+tegen deze koepelgewelven nog versterkingsribben aangebracht, die
+echter slechts schijnribben zijn en in een decoratieve middenroset
+tezamen komen. Toch was hiermede de kiem voor een nieuw gewelfstelsel
+gelegd; die schijnribben werden weldra als werkelijke draagribben
+behandeld, waartusschen dan lichte, bolvormige gewelfjes werden
+geslagen. Uit dit constructie-systeem ontwikkelde zich tenslotte in de
+14<sup>e</sup> eeuw het kruisgewelf, waardoor het vraagstuk volkomen
+was opgelost en iedere willekeurige ruimte kon worden overwelfd.</p>
+<p>De meeste dier oude Groningsche en Friesche dorpskerken zijn, of
+waren overwelfd, waardoor ook het inwendige van groote bekoring is.
+Bovendien getuigt zulks ten zeerste voor de degelijke opvatting dier
+middeleeuwsche bouwmeesters, die niet het inwendige aan het uitwendige
+opofferden, zooals in onzen tijd maar al te vaak voorkomt, maar er naar
+streefden zoowel in- als uitwendig het gebouw een waardig aanzien te
+geven, waarin zij wonderwel zijn geslaagd. Want, hoe klein en eenvoudig
+deze kerken voor meerendeel ook zijn, moeten zij toch gerekend worden
+onder de monumenten van groote kunstwaarde. Zij vertoonen eene
+bewonderenswaardige stijleenheid, die niet in dorheid is ontaard, maar
+steeds eene groote levendigheid behoudt. &bdquo;Er spreekt uit het
+meerendeel dier kerken werkelijk een meesterschap over de vorm en stof,
+over de verhoudingen en in de geheele behandeling&mdash;zoo schrijft
+onze Rijksbouwmeester Peters, grondig kenner van de Groningsche
+bouwkunst&mdash;een meesterschap, niet enkel getuigend van langdurige
+ervaring, maar tevens van het vasthouden aan, van het blijven volgen
+van &eacute;&eacute;n type, van &eacute;&eacute;n genre, tot
+<span class="ex">daarin</span> eindelijk het beste, het schoonste was
+bereikt, wat met de gegeven middelen en materie mogelijk
+was.<span class="corr" id="xd21e314" title=
+"Niet in bron">&rdquo;</span><a class="noteref" id="xd21e316src" href=
+"#xd21e316" name="xd21e316src">1</a></p>
+<p>De kerken in het Noorden van ons land hebben door alle eeuwen heen
+hun vorm vrijwel behouden; afgezien van enkele ondergeschikte
+wijzigingen en verminkingen dikwijls, zijn zij niet veel veranderd.
+Doch de kerken in de overige Provinci&euml;n hebben meerendeels
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e321" href="#xd21e321" name=
+"xd21e321">XI</a>]</span>zeer ingrijpende hervormingen ondergaan,
+vooral in de 15<sup>e</sup> eeuw, toen ook verschillende nieuwe kerken
+werden gebouwd. De oude, kleine Romaansche kerken konden niet meer
+beantwoorden aan de toenemende eischen door den eeredienst gesteld.
+Allereerst vroeg het koor om verruiming wegens de uitbreiding van het
+kerkelijk ceremoni&euml;el. De verbouwing van zoo&rsquo;n oude kerk
+begon dan ook gewoonlijk met dit gedeelte, zooals bij niet geheel
+voltooide kerken duidelijk te zien is. Was het koor gereed, dan werd
+het schip onder handen genomen, doch de toren bleef niet zelden
+gespaard en werd enkel verhoogd. Zoodoende kreeg het kerkgebouw,
+evenals vele nieuwe kerken, die in de 15<sup>e</sup> eeuw werden
+gebouwd, dikwijls een zeer rijke ontwikkeling, zoowel in plan als in
+opbouw. Zij werden in deze periode veelal uitgevoerd in baksteen met
+ruime toepassing van groefsteen, die vaak aan den ouden bouw werd
+ontnomen. Zoo ontstond die schilderachtige, gemengde bouwwijze, die in
+ons land zulke prachtige resultaten heeft geleverd.</p>
+<p>Vooral in Noord-Brabant en ten deele ook in Zeeland, vindt men
+dorpskerken, die in omvang menig middeleeuwsche stadskerk overtreffen
+en die dan ook bezwaarlijk onder de bescheiden dorpskerkjes te
+rangschikken zijn. In het bijzonder zijn de torens dier kerken van
+imposante afmetingen en dikwijls rijk geleed met steunberen, fialen en
+nissen, zooals de stoere toren van de kerk te St. Michielsgestel doet
+zien. (<a href="#fig07">Afb. 7</a>). Eenigszins verwant hiermede, doch
+veel sierlijker van silhouet, is de hoog opwaartsstrevende oude toren
+van de vernieuwde kerk te Oud-Gastel. (<a href="#fig08">Afb. 8</a>).
+Evenals de toren van St. Michielsgestel bezit deze overhoeks geplaatste
+steunberen, die echter door het aanbrengen van fialen veel rijker zijn
+ontwikkeld. In vergelijking hiermede zijn de Zeeuwsche kerktorens nog
+bescheiden, hoewel de toren van het kleine kerkje te &rsquo;s
+Heer-Arendskerke, die nog tot de eenvoudigste typen gerekend kon
+worden, een zeer aanzienlijke hoogte bereikt, die schijnbaar nog wordt
+vergroot door de sterk sprekende verticale lijnen der dubbele
+hoeksteunberen. (<a href="#fig17">Afb. 17</a>). Niet alle Brabantsche
+kerken bezitten echter zulke hooge torens. De fraaie kerk te Halsteren,
+die tot Gemeentehuis zal worden ingericht, heeft een toren van meer
+normale afmetingen. (<a href="#fig09">Afb. 9</a> en <a href=
+"#fig10">10</a>). Het gebouw zelf is vrij groot en heeft den vorm van
+een basiliek met kruisbeuk, een kerktype, dat op het platteland zeer
+weinig voorkomt. Gewoonlijk is bij meerschepige dorpskerken het
+middenschip met de zijbeuken onder &eacute;&eacute;n groot dak
+vereenigd.</p>
+<p>Naast dergelijke groote kerken als te Halsteren, vindt men in
+Brabant eenige kleine kerkjes uit slechts &eacute;&eacute;n ruimte
+bestaande, die niet van kunstwaarde zijn ontbloot. De kapel van St.
+Anna te Heusdenhout bij Ginneken heeft slechts &eacute;&eacute;n beuk,
+waarbij een half achthoekig koor aansluit. (<a href="#fig12">Afb.
+12</a>). Geestig, doch tevens zeer natuurlijk, is de oplossing van het
+aardige klokketorentje, dat zich zoo logisch uit den gevel ontwikkelt.
+Nog eenvoudiger zijn de kapellen te Nuenen-Tongelre (<a href=
+"#fig13">Afb. 13</a>) en te Gageldonk bij Princenhage, (<a href=
+"#fig14">Afb. 14</a>) die onderling zeer veel overeenkomst hebben;
+behoudens, dat de eerste met een sierlijk torentje wordt bekroond.
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e357" href="#xd21e357" name=
+"xd21e357">XII</a>]</span></p>
+<p>Zeer mooi van werking zijn ook verschillende dorpskerken in het
+midden van ons land, die meerendeels na 1400 werden gebouwd of ook wel
+herbouwd. Vele dezer kerken zijn drieschepig, soms zelfs nog met een
+dwarsbeuk, maar niettemin zeer goed in het karakter van een dorpskerk,
+die niet de pretentie van een kleine kathedraal mag aannemen. Het
+middenschip en de zijbeuken zijn onder &eacute;&eacute;n groot dak
+vereenigd, waardoor het kerkgebouw in juiste harmonie staat met de
+omgeving en de eenvoudige boerenhoeven, waarvan doorgaans ook het dak
+hoog en de muren laag zijn. De kerk te Kerkdriel in de Bommelerwaard
+(<a href="#fig45">Afb. 45</a>), zeer schilderachtig gelegen te midden
+van hoog geboomte en dicht struikgewas, alsmede de kerk te Geldermalsen
+(<a href="#fig50">Afb. 50</a>), doet deze bouwwijze kennen. Nog beter
+in karakter is de zeer fraaie kerk te Brakel, die gelukkig bij den
+dorpsbrand is gespaard gebleven. (<a href="#fig45">Afb. 45</a>). Ook
+hierbij worden midden- en zijbeuken door &eacute;&eacute;n groot dak
+overhuifd, dat laag bij den grond begint, waardoor het gebouw een
+indruk maakt van groote veiligheid, een karaktertrek, die het met onze
+oude boerenhuizen gemeen heeft. Ook de toren dezer kerk is fraai,
+fraaier nog dan die van Kerkdriel, die tot een ouderen bouw behoort en
+uit omstreeks 1300 dagteekent.</p>
+<p>Bij de kerk te Rheden, van wier tufsteenen toren reeds werd gewaagd,
+heeft men met dit systeem gebroken en het middenschip even boven de
+zijbeuken verhoogd, doch te weinig om het aanbrengen van lichtramen
+mogelijk te maken, zoodat het basiliek-type wel werd benaderd, doch
+niet bereikt. (<a href="#fig42">Afb. 42</a>).</p>
+<p>In het algemeen zijn de torens dezer kerken niet bovenmatig groot,
+zooals sommige in Brabant en Zeeland. In de provincie Utrecht treft men
+echter nog eenige hooge torens aan, die veel overeenkomst vertoonen met
+den Domtoren in de stad Utrecht, zooals onder andere de toren te
+Loenen. (<a href="#fig36">Afb. 36</a>). Deze is van een zeer
+decoratieve werking door de sierlijke behandeling der muurvlakken en de
+rijke afwisseling van baksteen met natuursteen. Ook in Havelte vindt
+men een toren, die zich door zijn groote hoogte, maar zeer eenvoudige
+bewerking, onderscheidt. (<a href="#fig59">Afb. 59</a>).</p>
+<p>Doch zulke groote torens en kerken behooren in deze streken tot de
+uitzonderingen. Kleine dorpskerkjes daarentegen treft men hier zeer
+veel aan. Een der mooiste voorbeelden van dien aard is het kerkje te
+Persingen, nabij Nijmegen, dat met een paar boerenhuizen op een heuvel
+gebouwd, het <span class="corr" id="xd21e385" title=
+"Bron: eenigste">eenige</span> bouwwerk van belang is, dat van het door
+watervloeden zoo zeer geteisterde dorp is overgebleven. (<a href=
+"#fig51">Afb. 51</a> en <a href="#fig52">52</a>). Het kerkje, dat niet
+meer voor den eeredienst wordt gebruikt, maar als barak voor
+besmettelijke ziekten is ingericht, munt uit door zijn goede
+verhoudingen en mooie massawerking. Het is zeer eenvoudig in gebakken
+steen uitgevoerd, maar niettemin een monumentje van groote waarde.</p>
+<p>Het kerkje te Olst moet, ook wat ligging betreft, eveneens tot de
+fraaiste kleine dorpskerken in ons land gerekend worden. (<a href=
+"#fig58">Afb. 58</a>). Weinig kerkjes zijn zoo geheel &bdquo;af&rdquo;
+als dit, en zelden zijn de drie hoofdelementen van het middeleeuwsche
+kerkgebouw: koor, schip en toren, zoo karakteristiek en zoo klaar tot
+uitdrukking gebracht als bij <span class="pagenum">[<a id="xd21e399"
+href="#xd21e399" name="xd21e399">XIII</a>]</span>dit monumentje. Ieder
+dezer drie onderdeden vertoonen een zelfstandige ontwikkeling, doch
+vormen te zamen een onberispelijk geheel van fraai silhouet.</p>
+<hr class="tb">
+<p>De 16<sup>e</sup> eeuw, waarin zulke groote wijzigingen op
+maatschappelijk en geestelijk gebied tot stand kwamen, schijnt voor den
+kerkbouw niet gunstig te zijn geweest, althans werden er in die eeuw
+niet veel dorpskerken gebouwd. Desondanks verrees in Oosthuizen, een
+dorp tusschen Hoorn en Purmerend, in het begin der 16<sup>e</sup> eeuw
+een ruime kruiskerk, die door haar levendige afwisseling van baksteen
+met natuursteen, laat-Gothische traceeringen in de groote ramen en
+geestig, opengewerkt torentje op het kruis van het dak, een fraaien
+indruk maakt. (Af b. 33). Helaas is de ligging van het gebouw niet zeer
+gunstig en wordt het totaalbeeld zeer verstoord door een leelijke brug
+over de vaart, die met haar opritten een deel der kerk aan het oog
+onttrekt.</p>
+<p>Met de 17<sup>e</sup> eeuw trad weer een nieuwe bouwperiode in, die
+zich echter in een andere richting dan de tot nu gevolgde ging bewegen.
+De nieuwe leer, die zich baan gebroken had, stelde voortaan andere
+eischen aan het kerkgebouw. Een koor, bij de Katholieke kerk van
+zooveel beteekenis, werd door den Hervormden eeredienst niet verlangd.
+Deze eischt een zooveel mogelijk vierkante en ongedeelde ruimte, opdat
+alle kerkbezoekers vanaf hun zitplaatsen den predikant kunnen zien en
+zijne rede gemakkelijk kunnen volgen. Eenvoud, zelfs zeer strenge
+eenvoud, stond bij den kerkbouw weer op den voorgrond. Deze
+17<sup>e</sup> eeuwsche dorpskerken vertoonen dan ook een zeer sobere
+architectuur, en zijn bijna geheel in baksteen uitgevoerd. Doch dat zij
+even goed als de Middeleeuwsche kerken hun bekoring hebben, al is het
+dan ook een bekoring van eenigszins anderen aard, bewijzen de kerken te
+Woubrugge en Oudshoorn (<a href="#fig28">Afb. 28</a> en <a href=
+"#fig29">29</a>). Alle versiering is hierbij achterwege gebleven en
+berust hun werking uitsluitend op de goede massaverdeeling. De
+krachtige met hollijnige steunberen versterkte muren, en het hooge
+leien dak met een veelhoekig torentje bekroond, verleenen het gebouw
+een zeer waardig, deftig cachet. De kerk te Oudshoorn, van denzelfden
+bouwmeester als van de verwante kerk te &rsquo;s Graveland, bezit
+fraaie gebrandschilderde glazen, waardoor ook het schilderachtige
+kerkje te Egmond aan den Hoef bekend is. (<a href="#fig31">Afb.
+31</a>). Trouwens vele kerken werden in de 17<sup>e</sup> eeuw met
+zulke glazen versierd. Dit kerkje, eertijds behoorende bij het kasteel
+van Egmond, werd in 1630 gedeeltelijk vernieuwd en voorzien van een
+aardig torentje.</p>
+<p>Dergelijke verbouwingen en veranderingen, die soms verband hielden
+met de gewijzigde bestemming van het gebouw, vonden in de
+17<sup>e</sup> en ook in de 18<sup>e</sup> eeuw herhaaldelijk plaats.
+Hier werd een nieuwe spits op den toren gebouwd, d&aacute;&aacute;r een
+schip met een portaal verrijkt, of elders een kerk met een uitbouw
+vergroot. Doch hoe dan ook, steeds werden deze toevoegingen uitgevoerd
+in de vormen van den tijd waarin zij ontstonden en leveren zij het
+bewijs, dat verschillende stijlvormen zeer wel met elkaar kunnen
+harmoni&euml;eren, ja dikwijls een geheel vormen van groote schoonheid.
+<span class="pagenum">[<a id="xd21e440" href="#xd21e440" name=
+"xd21e440">XIV</a>]</span></p>
+<p>De 19<sup>e</sup> eeuw was ook voor de kerkelijke bouwkunst ten
+plattelande, weinig vruchtbaar. Wel is waar werden, zoowel voor den
+Katholieken als voor den Hervormden eeredienst, vele dorpskerken
+gebouwd, die aanvankelijk in Klassieken-, later in neo-Gothischen- en
+Renaissance stijl werden uitgevoerd, maar die zijn meerendeels van
+geringe kunstwaarde en staan, ondanks haar soms zeer pompeuse
+afmetingen, verre ten achter bij de eenvoudigste kerkgebouwtjes der
+vorige eeuwen. Zij missen karakter; zij spreken niet als deze tot het
+gemoed, maar wekken, trots hun vele versieringen en vaak meerdere
+torens, een indruk van geestelijke armoede.</p>
+<p>Niet alleen werd alzoo in die jaren weinig voortgebracht, dat op
+&bdquo;kunst&rdquo; aanspraak kan maken, erger nog, vele oude
+kerkgebouwen werden van hun schoonheid beroofd, ja zelfs gesloopt.
+Allerwege werden de kerkgebouwen &bdquo;verbeterd en grootendeels
+vernieuwd&rdquo;, zooals het heet op een gevelsteen, die in 1865 tegen
+de kerk te Godlinze werd aangebracht, toen dat gebouw, behalve zijn
+toren, onder een smakelooze pleisterlaag werd bedekt. Die
+hartstochtelijke vereering voor cementbepleistering heeft ook onder de
+kerkelijke bouwkunst heel wat verwoestingen aangericht, die slechts met
+zeer veel moeite en kosten weer te herstellen zijn. Groote sommen zijn
+reeds besteed om onze kerkgebouwen weer te ontdoen van het smakelooze,
+in voorgaande tijden aangebracht. Evenwel hebben de vele restauraties,
+die in de laatste tientallen jaren werden ondernomen, niet altijd een
+volkomen bevredigend resultaat opgeleverd. Sommige kerkgebouwen hebben
+door een al te ver gaande restauratie, die meer op een herbouw dan op
+een herstelling geleek, hun oude bekoring verloren, ook al hebben zij
+daarmede aan zuiverheid van stijl gewonnen. Doch ook hierin beginnen
+andere opvattingen baan te breken; meer en meer wint de meening veld,
+dat het onjuist is een monument te herbouwen in de vormen van den tijd,
+die het zag ontstaan, omdat het onmogelijk is zich volkomen duidelijk
+in te denken in de opvattingen, de gevoelens en het streven van zulk
+een lang vervlogen periode. Hieruit volgt tevens, dat een kerkgebouw in
+onzen tijd gesticht, ook zijn eigen karakter moet hebben en niet
+zinloos met oude stijlvormen mag worden opgesmukt. Een terugkeer naar
+de bouworde van vorige eeuwen, waaraan thans alle levensvatbaarheid
+ontbreekt, en die in botsing komt met de behoeften van onzen tijd, moet
+worden afgewezen. Er moet naar worden gestreefd onze kerkelijke kunst
+in nieuwe banen te voeren, opdat onze kerkgebouwen een taal gaan
+spreken van onzen tijd en dus voor ons het meest verstaanbaar en
+sympathiek. De groote waarde van onze oude kunst kan bij deze evolutie
+niet worden ontkend of weggecijferd. Integendeel, die oude kerkgebouwen
+kunnen ons veel leeren en er toe bijdragen onze inzichten te verruimen,
+want de wetten, die aan deze monumenten ten grondslag liggen, gelden
+voor een groot deel nog heden. En goed verstaan kunnen zij verhoeden,
+dat kerken worden gesticht, die door hun vormen in schrille
+tegenstelling zijn met het hooge doel, waartoe zij zijn bestemd,
+gebouwen, die het land ontsieren en den bouwmeester tot schande zijn.
+Alzoo steunende op de traditie, en rekening houdende met de opvattingen
+en eischen door een voortdurende voortschrijding <span class=
+"pagenum">[<a id="xd21e448" href="#xd21e448" name=
+"xd21e448">XV</a>]</span>der cultuur gesteld, moet worden voortgebouwd,
+zoodat de draad weer wordt aangeknoopt, die in de vorige eeuw is
+afgebroken. Wanneer de lessen, die de oude monumenten ons kunnen
+leeren, juist worden verstaan, dan zal het kerkgebouw weer een
+kunstwerk kunnen worden van groote bekoring, dan zal het weer
+verheffend werken op het gemoed, waarop zoowel het streven van de kerk
+als van de kunst is gericht, kortom, dan zal het weer karakter
+bezitten, waardoor onze oude dorpskerken zich zoozeer onderscheiden.
+<span class="pagenum">[<a id="pb2" href="#pb2" name=
+"pb2">2</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id=
+"xd21e316" href="#xd21e316src" name="xd21e316">1</a></span> Oud
+Groningerland door C. H. Peters.</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="body">
+<div class="div1 plates"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e455width" id="fig01"><img src=
+"images/fig01.jpg" alt="KERK TE LEMIERS. (L.)" width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE LEMIERS. (L.)</p>
+<p class="first">Een der oudste dorpskerken in ons land is het kleine
+kerkje te Lemiers, dat midden in het oude gedeelte van het dorp
+gelegen, door zijn sobere uitvoering en eenvoudige lijnen, zoo goed
+harmoni&euml;ert met de omringende dorpshuizen. Het bescheiden, doch
+niettemin belangwekkende gebouwtje, bestaat uit slechts
+&eacute;&eacute;n ruimte, waarbij zich een iets smaller en lager
+rechthoekig koor aansluit. De zware muren, opgetrokken van mergelsteen
+in onregelmatig verband, worden door slechts weinige en kleine
+rondboogramen doorbroken. Op het dak, met leien gedekt, verheft zich
+een klein torentje, eveneens met leien bekleed, dat het monumentje een
+aardig silhouet verleent.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb4" href="#pb4" name=
+"pb4">4</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e463width" id="fig02"><img src=
+"images/fig02.jpg" alt="KERK TE MARGRATEN. (L.)" width="594" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE MARGRATEN. (L.)</p>
+<p class="first">De kerk te Margraten, eveneens van natuursteen
+opgetrokken, ligt op een hellend terrein midden in het dorp, en vormt
+met de aangebouwde pastorie, den zwaren ringmuur, de boomen en struiken
+en het wed op den voorgrond, een schilderachtig beeld. Typisch pakt het
+hooge leien dak om den zwaren toren, die daardoor met de kerk tot
+&eacute;&eacute;n geheel wordt. Het hooge Gothische koor met hooge
+spitsboogramen en zware steunberen, blijkbaar jonger dan het schip,
+sluit zich hierbij minder gunstig aan.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb6" href="#pb6" name=
+"pb6">6</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e471width" id="fig03"><img src=
+"images/fig03.jpg" alt="KERK TE HOENSBROEK (L.)" width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HOENSBROEK (L.)</p>
+<p class="first">Eveneens van ouden datum is de kerk te Hoensbroek,
+wier zware, massieve toren, met hooge spits, allereerst de aandacht
+trekt. Het gebouw, in 1903 gerestaureerd, doet thans een basilikaal
+kerktype zien. Het bestaat uit een middenschip met twee zijbeuken, die
+niet door &eacute;&eacute;n groot dak worden overhuifd, zooals bij de
+meeste drieschepige dorpskerken, doch waarvan het middenschip zich
+boven de zijbeuken verheft, zoodat een directe verlichting van deze
+ruimte mogelijk was. Het schip eindigt in een half achthoekig koor van
+baksteen met natuursteen afgewisseld; schip en koor zijn onder
+&eacute;&eacute;n dak.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb8" href="#pb8" name=
+"pb8">8</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e480width" id="fig04"><img src=
+"images/fig04.jpg" alt="KERK TE WIJNANTSRADE (L.)" width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WIJNANTSRADE (L.)</p>
+<p class="first">Naast het groote kasteel uit 1554, te Wijnantsrade, en
+daarmede met een houten brug over de slotgracht verbonden, staat een
+kleine kerk, die zich niet zoozeer onderscheidt door haar bouw, als wel
+door haar fraaie, schilderachtige ligging op een klein kerkhof,
+temidden van hoog opgaand hout, aan den oever van het breede, heldere
+water. Het kerkgebouw, in baksteen afgewisseld met natuursteen
+uitgevoerd, bestaat uit een hoog schip, waartegen een slanke toren is
+gebouwd, en een iets lager en smaller koor, dat, evenals het schip,
+door zware steunberen is omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb10" href="#pb10" name=
+"pb10">10</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e488width" id="fig05"><img src=
+"images/fig05.jpg" alt="KERK TE ASSELT (L.)." width="720" height="599">
+<p class="figureHead">KERK TE ASSELT (L.).</p>
+<p class="first">Zeer merkwaardig, zoowel wat bouw als ligging betreft,
+is het kerkje te Asselt, een gehucht aan den rechter oever van de Maas.
+Het kerkje is gebouwd op een kunstmatig aangelegd terras, midden op een
+groot weiland en door hooge boomen omgeven. Vanaf een zandigen landweg
+geeft een breede steenen trap toegang tot het plateau, waarop, te
+midden van een weelderigen plantengroei, het gebouwtje zich verheft.
+Het kerkgebouwtje vertoont sporen van herhaalde veranderingen. Het
+schip, blijkbaar het oudst, is opgetrokken van zeer onregelmatige
+stukken breuksteen, die ten deele overpleisterd zijn. Het vierkante
+koor, dat aan zetting onderhevig schijnt, is ten deele van breuksteen,
+ten deele van baksteen met natuursteen afgewisseld. Zware, lage
+steunberen uit later tijd schragen dit gedeelte. De toren, waarin
+zoowel rondboog- als spitsboogopeningen zijn aangebracht, is bijna
+geheel van baksteen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb12" href="#pb12" name=
+"pb12">12</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e496width" id="fig06"><img src=
+"images/fig06.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE SCHIJNDEL (N.-B.)." width=
+"600" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE SCHIJNDEL (N.-B.).</p>
+<p class="first">De kerken in Noord-Brabant, die, voor zoover zij niet
+vernieuwd zijn, meerendeels dagteekenen uit de 15<sup>e</sup> eeuw,
+kenmerken zich dikwijls door een grooten, zwaren toren. Een eenvoudig
+voorbeeld van dien aard levert de groote, in 1840 herbouwde kerk te
+Schijndel, wier oude, gespaard gebleven toren zoo krachtig het
+dorpsstraatje afsluit. Ofschoon zeer massief, is deze bouw toch niet
+van eenige sierlijkheid ontbloot door de slanke spitsboogvormige
+galmgaten in den bovenbouw, die bovendien door een aardig boogfriesje
+wordt bekroond, alsmede door het slanke traptorentje aan de
+zuidzijde.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb14" href="#pb14" name=
+"pb14">14</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e508width" id="fig07"><img src=
+"images/fig07.jpg" alt=
+"TOREN VAN DE KERK TE ST. MICHIELSGESTEL (N.-B.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE ST. MICHIELSGESTEL
+(N.<span class="corr" id="xd21e511" title=
+"Niet in bron">-</span>B.)<span class="corr" id="xd21e514" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Een rijke ontwikkeling vertoont de toren van de
+onbeduidende kerk te St. Michielsgestel, die zich zoo statig boven de
+daken der lage dorpshuisjes verheft. Op de hoeken van dezen forschen
+bouw zijn zware steunberen aangebracht, die, evenals de uitgebouwde
+halfachtkantige traptoren en de muurvelden, met ondiepe nissen, waarin
+eenvoudige traceeringen, zijn versierd. Bovendien wordt door de
+afwisseling van baksteen met natuursteen, zooals in de 15<sup>e</sup>
+eeuw veel gebruikelijk was, groote levendigheid bijgezet. Eertijds was
+de toren met een spits bekroond; bij een storm in het jaar 1836 stortte
+deze om en verwoestte in haar val het dak der kerk, die nadien werd
+afgebroken en herbouwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb16" href="#pb16" name=
+"pb16">16</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e524width" id="fig08"><img src=
+"images/fig08.jpg" alt="KERK TE OUD-GASTEL (N.-B.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE OUD-GASTEL (N.<span class="corr" id=
+"xd21e527" title="Niet in bron">-</span>B.)<span class="corr" id=
+"xd21e530" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Hetzelfde karakter als de toren van St.
+Michielsgestel, vertoont de toren van de kerk te Oud-Gastel. Ook hier
+werden overhoeks geplaatste steunberen toegepast, is een traptoren
+uitgebouwd en zijn de muurvelden met nissen versierd. Doch de
+onderdeelen zijn aanmerkelijk fijner, wat vooral uitkomt bij de
+steunberen, die met overhoeks geplaatste fialen zijn bekroond.
+Hierdoor, alsmede door de vele, naast elkaar gestelde nissen, spreken
+de loodlijnen zeer sterk, zoodat deze, voor een dorpskerk wel wat
+&agrave;l te hooge toren, een bijzonder slanken en rijzigen indruk
+maakt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb18" href="#pb18" name=
+"pb18">18</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e537width" id="fig09"><img src=
+"images/fig09.jpg" alt="KERK TE HALSTEREN (N.-B.)." width="720" height=
+"596">
+<p class="figureHead">KERK TE HALSTEREN (N.-B.).</p>
+<p class="first">In de nabijheid van Bergen op Zoom ligt het dorp
+Halsteren, wiens fraaie, ruime kerk met ondergang werd bedreigd, doch
+thans als Gemeentehuis zal worden ingericht. Ondanks de groote
+veranderingen, die het gebouw in den loop der jaren heeft ondergaan,
+vertoont het een fraai geheel, zooals maar zelden in ons land wordt
+aangetroffen. De toren is hier niet zoo groot als bij vele andere
+Brabantsche kerken, doch heeft afmetingen, die meer in overeenstemming
+zijn met het karakter van een dorpskerk. De stichting dezer kerk valt
+in de 14<sup>e</sup> eeuw; het koor werd in 1457 voltooid. In de tweede
+helft der 15<sup>e</sup> eeuw onderging het gebouw aanzienlijke
+wijzigingen: het schip werd toen verhoogd en tengevolge daarvan, ook de
+toren. In 1747 werd het bedehuis gedeeltelijk vernield, doch drie jaren
+later was het weer hersteld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb20" href="#pb20" name=
+"pb20">20</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e552width" id="fig10"><img src=
+"images/fig10.jpg" alt="KERK TE HALSTEREN (N.-B.)." width="596" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HALSTEREN (N.-B.).</p>
+<p class="first">Door de vele verbouwingen, die de St. Quirinuskerk
+heeft ondergaan, zoodat zij als &rsquo;t ware met den tijd is
+meegegroeid, als mede door den fraaien toon, dien de materie in de vele
+eeuwen, die over het gebouw heengingen, heeft aangenomen, bezit dit
+eerwaardige monument een zeer schilderachtig karakter. Vooral komt dit
+uit aan de oostzijde, waar bij de ontmoeting van dwarsschip en koor een
+kleine sacristie is uitgebouwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb22" href="#pb22" name=
+"pb22">22</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e560width" id="fig11"><img src=
+"images/fig11.jpg" alt="KERK TE BERLICUM (N.-B.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BERLICUM (N.-B.).</p>
+<p class="first">Het meer bescheiden kerkje te Berlicum, aardig gelegen
+temidden van moestuinen in de kom der gemeente, schijnt ook meermalen
+te zijn verbouwd. Zoo doet de toren twee bouwperioden kennen; de
+onderbouw, die met pilasters en rondboogjes is versierd, wijst op de
+Romaansche kunst; de bovenbouw, uit later tijd, is bewerkt met
+spitsboognissen, waarin kleine spitsboogvormige galmgaten. Het schip
+met de beide zijbeuken onder &eacute;&eacute;n groot dak, schijnt
+vernieuwd te zijn en is geheel gepleisterd. Het half achthoekige koor,
+eveneens wit gepleisterd, heeft zware steunberen en groote
+spitsboogvensters met houten ramen. Op het dak van het koor verheft
+zich een modern torentje voor de luiklok, dat, ondanks zijn
+conventioneele vormen, wel aardig doet.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb24" href="#pb24" name=
+"pb24">24</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e568width" id="fig12"><img src=
+"images/fig12.jpg" alt="KAPEL TE HEUSDENHOUT (N.-B.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KAPEL TE HEUSDENHOUT (N.-B.).</p>
+<p class="first">Naast zeer groote, vindt men in Brabant ook zeer
+kleine gebouwen voor den eeredienst bestemd, die niettemin een zeer
+aantrekkelijk karakter bezitten, zooals de kapel van St. Anna te
+Heusdenhout, die als een kunstwerk moet worden beschouwd. Zeer
+merkwaardig aan dit gebouwtje, dat slechts uit &eacute;&eacute;n ruimte
+bestaat, is de eigenaardig ontwikkelde voorgevel, bekroond met een
+geestig torentje, dat het midden houdt tusschen den gewonen,
+gedeeltelijk vrij staanden toren en een daktorentje. Zeer logisch is
+hiertoe gebruik gemaakt van de steunberen, die het midden van den gevel
+versterken, door hen als klokkestoel dienst te laten doen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb26" href="#pb26" name=
+"pb26">26</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e577width" id="fig13"><img src=
+"images/fig13.jpg" alt="KAPEL TE NUENEN-TONGELRE (N.-B.)." width="599"
+height="720">
+<p class="figureHead">KAPEL TE NUENEN-TONGELRE (N.-B.).</p>
+<p class="first">Nog kleiner dan de kapel van St. Anna, is het aardige,
+doch tamelijk vervallen kapelletje, gelegen aan den straatweg van
+Nuenen naar Tongelre, dat thans als brandspuithuisje en ijzerbergplaats
+wordt gebruikt. Het eenvoudige gebouwtje is aan de wegzijde half
+achthoekig afgesloten. De sluitgevel aan de andere zijde wordt bekroond
+door een klokketorentje met zeskanten spits, waarop een bijzonder
+sierlijk gesmeede windvaan is geplaatst. Het dak is met leien gedekt,
+die evenwel voor een groot deel zijn verdwenen, waardoor de ondergang
+van het aardige gebouwtje niet weinig dreigt te worden verhaast.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb28" href="#pb28" name=
+"pb28">28</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e585width" id="fig14"><img src=
+"images/fig14.jpg" alt="KAPEL TE GAGELDONK (N.-B.)." width="603"
+height="720">
+<p class="figureHead">KAPEL TE GAGELDONK (N.-B.)<span class="corr" id=
+"xd21e588" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">In het gehucht Gageldonk, nabij Prinsenhage, ligt te
+midden van boerderijen en weilanden, een kleine kapel, die zeer veel
+overeenkomst heeft met die te Nuenen-Tongelre. Ook dit gebouwtje wordt
+aan de &eacute;&eacute;ne zijde half achthoekig en aan de tegenover
+liggende zijde door een topgevel afgesloten. Echter ontbreekt hier het
+torentje en is het dak met riet, in plaats van met leien, gedekt.
+Hoewel het gebouwtje ook niet meer voor den eeredienst wordt gebruikt,
+maar als bergplaats voor landbouwgereedschappen dient, verkeert het nog
+in een vrij goeden toestand, ook inwendig, waar de gebogen, eikenhouten
+spanten van de zichtbare kap nog bewaard zijn gebleven; alleen de
+binnenbeschieting is verdwenen. In den muur zijn een paar nissen,
+terwijl het gemetselde altaar met zandsteenen dekplaat nog aanwezig
+is.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb30" href="#pb30" name=
+"pb30">30</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e595width" id="fig15"><img src=
+"images/fig15.jpg" alt="KERK TE KLOETINGE (Z.)." width="605" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KLOETINGE (Z.)<span class="corr" id=
+"xd21e598" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Evenals in Noord-Brabant, zijn de kerken in het
+welvarende Zeeland dikwijls zeer groot en voorzien van een hoogen
+toren. De kruiskerk te Kloetinge, die in afmetingen nog verre wordt
+overtroffen door de steedsche kerk te Kapelle, wier toren gelijkt op
+dien van de Oude-kerk te Delft, is van tamelijk grooten omvang, doch
+vertoont niettemin het karakter van dorpskerk door haar groote
+dakvlakken en betrekkelijk lage omtrekmuren. De hooge toren is daarmede
+wel eenigszins in strijd. Het gebouw, waarheen drie overgroeide
+laantjes leiden, is goed van massa-werking, maar in onderdeelen door
+pleister- en verfwerk zeer verminkt. Alleen de toren is van deze
+&bdquo;verfraaiing&rdquo; gespaard gebleven; hij is uitgevoerd in
+baksteen, met toepassing van natuursteen voor banden en <span class=
+"corr" id="xd21e602" title=
+"Bron: constructie deelen">constructiedeelen</span>.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb32" href="#pb32" name=
+"pb32">32</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e609width" id="fig16"><img src=
+"images/fig16.jpg" alt="KERK TE WAARDE (Z.)." width="602" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE WAARDE<a id="xd21e612" name=
+"xd21e612"></a> (Z.)<span class="corr" id="xd21e614" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Van de eertijds vrij groote kerk te Waarde is niet
+veel overgebleven; alleen de Zuidelijke zijbeuk en de zware toren
+resten nog van den ouden bouw, die, in 1589 door brand vernield,
+slechts tendeele werd hersteld. Doch dit gedeelte en voornamelijk de
+toren is nog van groote waarde. De toren, waartegen weleer het schip
+aansloot, doch nu bijna geheel vrij staat, heeft dubbele steunberen op
+de hoeken. Aan de Noordzijde is een halfronde traptoren uitgebouwd, die
+voert naar de klokkenruimte boven het vervallen gewelf.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb34" href="#pb34" name=
+"pb34">34</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e621width" id="fig17"><img src=
+"images/fig17.jpg" alt=
+"TOREN VAN DE KERK TE &rsquo;s-HEER-ARENDSKERKE (Z.)." width="599"
+height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE &rsquo;s-HEER-ARENDSKERKE
+(Z.).</p>
+<p class="first">Hetzelfde type als de toren van de kerk te Waarde,
+vertoont die van &rsquo;s-Heer-Arendskerke. Deze kerk, die een
+15<sup>e</sup> eeuwsch karakter heeft, is slechts klein, doch haar
+toren, die waarschijnlijk tot een ouderen bouw heeft behoord, moet de
+hoogste zijn van Zuid-Beveland. Hij is geheel in baksteen uitgevoerd
+met zeer zware, dubbele steunberen op de hoeken, zoodat de loodlijnen
+sterk spreken. Zij zijn van boven paarsgewijze verbonden door kleine
+trompetgewelfjes, waardoor een voet werd verkregen voor hoektorentjes,
+die evenals te Kapelle, vermoedelijk de spits moesten omgeven. Deze
+bekroning is echter niet tot uitvoering gekomen. De toreningang is door
+een hooge nis krachtig geteekend, terwijl de muurvelden door ondiepe
+nissen worden verlevendigd, waardoor een goede tegenstelling ontstaat
+met de stoere steunberen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb36" href="#pb36" name=
+"pb36">36</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e632width" id="fig18"><img src=
+"images/fig18.jpg" alt="KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Ver buiten de kom van het dorp ligt eenzaam, te midden
+van uitgestrekte landerijen, de mooie, oude kerk van Poortugaal, die
+een fraai ontwikkeld kerktype doet zien, een kerktype, dat ondanks zijn
+vrij groote afmetingen, toch het karakter van een dorpskerk bezit. Het
+kerkgebouw bestaat uit een middenschip met zijbeuken, dwarsschip en
+koor. V&oacute;&oacute;r het middenschip is een toren gebouwd, die door
+zware steunberen wordt geschraagd, en met een slanke, krom getrokken
+spits wordt bekroond. Aan beide zijden wordt de toren geflankeerd door
+lage uitbouwen, waardoor een goede samenhang met het schip is
+verkregen. Het middenschip en de zijbeuken worden door
+&eacute;&eacute;n groot dak overhuifd, aan welks voet topgevels met
+groote vensters zijn aangebracht.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb38" href="#pb38" name=
+"pb38">38</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e641width" id="fig19"><img src=
+"images/fig19.jpg" alt="KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.)." width="720"
+height="599">
+<p class="figureHead">KERK TE POORTUGAAL (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Poortugaal, eertijds een parochiekerk, is
+thans te groot voor deze kleine gemeente, zoodat slechts een deel van
+de kerkruimte wordt gebruikt en het ruime rechthoekige koor buiten
+dienst en afgesloten is. Hierdoor wordt het aanzien van het gebouw niet
+verhoogd. Ook doen de veranderde en geheel of tendeele dichtgemetselde
+vensters zien, dat het monument vele onoordeelkundige wijzigingen heeft
+ondergaan, die evenmin tot verfraaiing van het geheel bijdragen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb40" href="#pb40" name=
+"pb40">40</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e649width" id="fig20"><img src=
+"images/fig20.jpg" alt="KERK TE SPIJKENISSE (Z.-H.)." width="598"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE SPIJKENISSE (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Niet ver van Poortugaal ligt het dorp Spijkenisse, dat
+eveneens een groote, voormalige parochiekerk bezit, die echter van
+minder fraaie werking is als die in het eerst genoemde dorp. Zeer
+schilderachtig is evenwel de zware, verzakte toren, die met zijn door
+plompe steunberen gestutten onderbouw, nieuweren opbouw en lage spits,
+een aardig geheel vormt, waaraan zelfs eenige sierlijkheid niet kan
+worden ontzegd door de decoratieve behandeling der muren met ondiepe
+nissen en de slanke galmgaten.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb42" href="#pb42" name=
+"pb42">42</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e657width" id="fig21"><img src=
+"images/fig21.jpg" alt="KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.)." width="601"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Wordt bij de kerk te Poortugaal de verlichting van het
+ruim verkregen door groote vensters in topgevels, aan den voet van het
+dak geplaatst, ook bij de kerk te Abbenbroek is een dergelijke
+verlichting toegepast, doch werd dit motief tot een grootere en rijkere
+ontwikkeling gebracht. De zijbeuk is hier in vijf dwarstravee&euml;n
+verdeeld, ieder met een topgevel bekroond en onderling door zware
+steunberen gescheiden; in iedere trav&eacute;e was een groot venster
+met traceeringen, die nu tendeele zijn dichtgemetseld, tendeele door
+houten ramen zijn vervangen. Al moge tegen deze opvatting eenige
+bedenkingen zijn aan te voeren, niet kan worden ontkend, dat zoodoende
+een gevelontwikkeling is verkregen van groote decoratieve werking, die
+het eenvoudige gebouw een groote bekoring verleent.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb44" href="#pb44" name=
+"pb44">44</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e666width" id="fig22"><img src=
+"images/fig22.jpg" alt="KOORGEVEL VAN DE KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.)."
+width="599" height="720">
+<p class="figureHead">KOORGEVEL VAN DE KERK TE ABBENBROEK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Ook zeer merkwaardig aan het kerkje te Abbenbroek is
+de fraaie topgevel van het koor, die een knap stuk metselwerk doet
+zien. Doch overigens is het kerkgebouw zeer gehavend, wat vooral blijkt
+aan de naar den weg gekeerde zuidzijde, waar de muur vierkant is
+opgetrokken, nadat in 1747 de sierlijke topgeveltjes door storm waren
+vernield. Bovendien is de toren grootendeels onder een grauwe
+pleisterlaag bedekt, en werd in den laatsten tijd tegen den koorgevel
+een minder fraaie aanbouw gemaakt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb46" href="#pb46" name=
+"pb46">46</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e674width" id="fig23"><img src=
+"images/fig23.jpg" alt="KERK TE GEERVLIET (Z.-H.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE GEERVLIET (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Geervliet, waarschijnlijk een der oudste en
+aanzienlijkste Heerlijkheden van Holland, eertijds zelfs ommuurd, doch
+thans slechts een klein dorp, bezit een kruiskerk, die door haar
+grooten omvang getuigt van de welvaart, waarin deze plaats zich weleer
+mocht verheugen. Doch nu is die luister verbleekt, en het trotsche
+kerkgebouw in verval geraakt; vensters zijn dichtgemetseld, het koor
+door een schot afgesloten en de toren verminkt. Blijkbaar heeft ook de
+groote brand, die in 1743 Geervliet verwoestte, de kerk niet gespaard.
+Althans de aansluiting van het kerkdak tegen den toren duidt op latere
+veranderingen, en kan oorspronkelijk door den bouwmeester moeilijk zoo
+zijn bedoeld. Voorzoover de toren niet onder een pleisterlaag is
+bedekt, doet hij een rijke architectuur zien, in baksteen met bergsteen
+uitgevoerd. Aardig, gemoedelijk is de kleine ingang, waartoe eenige
+treden, waarlangs een houten leuning, leiden.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb48" href="#pb48" name=
+"pb48">48</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e682width" id="fig24"><img src=
+"images/fig24.jpg" alt="KERK TE GIESSEN-OUDEKERK (Z.-H.)." width="601"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE GIESSEN-OUDEKERK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Giessen-Oudekerk is weinig belangrijk; in
+sommige gedeelten, zooals het met een plat afgedekt koor, bepaald
+leelijk. Doch de toren, ofschoon tendeele van zijn steunberen ontdaan
+en met een onvolledige bekroning, is een mooi voorbeeld van een
+eenvoudigen baksteenbouw. Zeer juist gevoeld worden de drie
+verdiepingen, waaruit de toren bestaat, naar boven verlaagd en
+verfijnd. Is de hooge onderbouw vlak en de middenbouw even met nissen
+versierd, het bovengedeelte is verlevendigd door <span class="corr" id=
+"xd21e687" title="Bron: dubbel">dubbele</span> galmgaten, geflankeerd
+door ondiepe nissen, alsmede door een sierlijk boogfriesje als
+afsluiting en tevens als voet voor de balustrade.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb50" href="#pb50" name=
+"pb50">50</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e694width" id="fig25"><img src=
+"images/fig25.jpg" alt="KERK TE GIESSEN-NIEUWKERK (Z.-H.)." width="597"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE GIESSEN-NIEUWKERK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Van de kerk te Giessen-Nieuwkerk is enkel oud de
+eenvoudige toren met spitsboogvormige, gekoppelde galmgaten en slanke
+spits, en het half achthoekige koor met zware steunberen en rijzige
+spitsboogvensters, die echter grootendeels zijn dichtgemetseld. Het
+schip is vernieuwd en blijkens de aansluiting met den toren, ook
+verhoogd. Doch deze vernieuwing is op een weinig aantrekkelijke wijze
+uitgevoerd; vooral aan de wegzijde vertoont dit gedeelte smakelooze
+details. Een schilderachtig hoekje vindt men echter aan de achterzijde
+van het kerkgebouw, waar tegen het koor een kleine aanbouw is gemaakt,
+die door een grasveld en moestuin wordt omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb52" href="#pb52" name=
+"pb52">52</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e702width" id="fig26"><img src=
+"images/fig26.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE NIEUWERKERK (Z.-H.)."
+width="605" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE NIEUWERKERK (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Al zijn de kerktorens in het midden van ons land
+doorgaans niet zoo groot en niet zoo rijk ontwikkeld als die in
+Noord-Brabant en Zeeland, het torentje van de kerk te Nieuwerkerk doet
+zien, dat een kleine, eenvoudige toren toch ook wel een kunstwerk kan
+zijn en tevens, dat men eveneens in die streken over groote vaardigheid
+en kunstzin had te beschikken. Deze toren, goed van verhouding, fraai
+van lijn en fijn van geleding, is geheel van baksteen opgetrokken met
+bescheiden toepassing van natuursteen. Hij bestaat uit een massieven
+onderbouw met drie verdiepingen, waarvan de eerste een dichtgemetseld
+drie-lichts venster te zien geeft, de tweede met nissen, voorzien van
+traceeringen, is versierd en de bovenste, als bekroning, is doorbroken
+met groote gekoppelde galmgaten, waarboven, onder de even overstekende
+leien spits, een fijn <span class="corr" id="xd21e707" title=
+"Bron: boog friesje">boogfriesje</span> is aangebracht.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb54" href="#pb54" name=
+"pb54">54</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e713width" id="fig27"><img src=
+"images/fig27.jpg" alt="KERK TE HEENVLIET (Z.-H.)." width="602" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HEENVLIET (Z.-H.).</p>
+<p class="first">Dat een kerkgebouw enkel door zijn groote lijnen mooi
+kan zijn, bewijst het simpele kerkje te Heenvliet, evenals Geervliet,
+een oud stadje, dat tot den rang van dorp is gedaald. Het is zeer
+schilderachtig gelegen op het kerkhof, even buiten de kom der gemeente.
+Hooge boomen omgeven grootendeels het gebouwtje, welks voorgevel met
+klimop is begroeid. Het bestaat uit een middenschip afgesloten door een
+veelhoekig koor, waarin sporen van traceeringen zichtbaar zijn en aan
+de noordzijde begrensd door een zijbeuk, die met het schip onder
+&eacute;&eacute;n dakschild is gebracht. Uit den sluitgevel rijst
+eenvoudig en natuurlijk een torentje met hooge spits omhoog, aldus
+karakter gevende aan het gebouw, maar tevens aantoonende op welk een
+weinig kostbare wijze een toren kan worden ontwikkeld, als de middelen
+voor een rijkeren bouw ontbreken.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb56" href="#pb56" name=
+"pb56">56</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e722width" id="fig28"><img src=
+"images/fig28.jpg" alt="KERK TE WOUBRUGGE (Z.-H.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WOUBRUGGE (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerkgebouwen, die na de reformatie voor den
+Hervormden eeredienst werden gesticht, wijken sterk af van de oudere
+kerkgebouwen. Een verdeeling in schip, beuken en koor is verdwenen en
+heeft plaats gemaakt voor &eacute;&eacute;n centrale ruimte, zooals bij
+de kerk te Woubrugge, die in 1653 werd voltooid. Dit deftige gebouw,
+wiens plattegrond uit een samenvoeging van veelhoeken is ontstaan, is
+geheel in baksteen uitgevoerd. Op de hooge gevelmuren, waartegen
+steunberen zijn aangebracht, die met een holle lijn in het gevelvlak
+overgaan, rust een hoog leien dak, waaruit zich een twaalfzijdig
+klokketorentje met slanke spits ontwikkelt. Dit torentje is van hout,
+evenzoo de gootlijst, die van consoles is voorzien. Ofschoon de
+schoonheid van dit gebouw van anderen aard is als die van de
+Middeleeuwsche kerken, is het toch een waardevol monument, dat mede
+door zijn silhouet een zeer gunstigen indruk maakt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb58" href="#pb58" name=
+"pb58">58</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e730width" id="fig29"><img src=
+"images/fig29.jpg" alt="KERK TE OUDSHOORN (Z.-H.)." width="597" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE OUDSHOORN (Z.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Oudshoorn uit 1665, welke, evenals die te
+&rsquo;s Gravenland, door Stalpaert werd gebouwd, is vierkant van
+plattegrond met pijlers in de hoeken. Het uitwendige is ontwikkeld tot
+een kruiskerk met gelijke armen, waarvan de hoeken door lagere
+aanbouwen tot een kwadraat zijn uitgevuld. In de hoofdas van het
+gebouw, mooi gelegen in een bocht van de Oude Rijn, is een portaal
+voorgebouwd, dat met een fronton is bekroond. Evenals te Woubrugge zijn
+op de hoeken steunberen aangebracht, die hier met een gebogen lijn in
+pilasters overgaan. Op het kruis van het hooge leien dak verheft zich
+een sierlijk klokketorentje, dat het gebouw groote bekoring bijzet. In
+de kerk zijn fraai gebrandschilderde glazen uit 1670, die
+v&ograve;&ograve;r korten tijd werden hersteld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb60" href="#pb60" name=
+"pb60">60</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e738width" id="fig30"><img src=
+"images/fig30.jpg" alt="KERK TE NEDERHORST-DEN-BERG (N.-H.)." width=
+"597" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE NEDERHORST-DEN-BERG (N.-H.).</p>
+<p class="first">Een kerkgebouw, dat vooral uitmunt door zijn
+schilderachtige ligging, is dat te Nederhorst-den-Berg. Deze kerk is
+gebouwd op een kleinen heuvel aan de buitenzijde van het dorp gelegen
+en door aardige dorpshuisjes omgeven. Bij de splitsing van den
+straatweg voert een breede, gemetselde trap naar het terras, dat met
+struiken en boomen is beplant. Te midden hiervan verheft zich het oude
+gebouw, geheel in natuursteen uitgevoerd, dat echter nog een zeer
+nieuwen indruk maakt en blijkbaar grondig is gerestaureerd. Het doet
+verschillende stijlvormen zien; het schip met rondboogramen, en de
+toren vertoonen Romaansche vormen; het koor, iets hooger dan het schip,
+behoort tot de Gothische stijl. Het is halftienhoekig afgesloten en
+heeft vrij zware steunberen en slanke spitsboogvensters.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb62" href="#pb62" name=
+"pb62">62</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e747width" id="fig31"><img src=
+"images/fig31.jpg" alt="KERK TE EGMOND OP DEN HOEF (N.-H.)." width=
+"600" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE EGMOND OP DEN HOEF (N.-H.)<span class=
+"corr" id="xd21e750" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Het kerkgebouw te Egmond op den Hoef, dat eertijds
+behoorde bij het kasteel van de Heeren van Egmond, geeft den indruk,
+dat het in den loop der tijden belangrijk werd veranderd. Ter plaatse
+van een oude kapel, die in 1229 door Willem I, Heer van Egmond, was
+gesticht, werd door Jan van Egmond in 1430 een nieuwe kerk gebouwd, die
+met het kasteel in 1574 door Spaansche krijgslieden werd verwoest. In
+1630 werd het gebouw hersteld en van een nieuw dak met klokketorentje
+voorzien. Door deze wijzigingen is niettemin een aardig geheel
+ontstaan, dat duidelijk doet zien, dat een gebouw schoon kan zijn
+zonder strenge stijleenheid. Het kerkje, sterk verweerd en ten deele
+met klimop begroeid, is zeer fraai gelegen op het kerkhof met
+aangrenzend plantsoen, temidden van hooge boomen. Vooral de
+achterzijde, met een uitbouw, die aan een dwarsschip herinnert, en het
+aardige torentje, is, behalve uit een architectonisch, ook uit een
+picturaal oogpunt zeer aantrekkelijk.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb64" href="#pb64" name=
+"pb64">64</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e757width" id="fig32"><img src=
+"images/fig32.jpg" alt="KERK TE BERGEN (N.-H.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BERGEN (N.-H.).</p>
+<p class="first">Van het trotsche kerkgebouw te Bergen, wiens hooge
+toren den zeelieden tot baken strekte, zijn slechts brokstukken
+overgebleven, die, over het groote grasveld verspreid en met klimop
+begroeid, door hun flinke details, alsmede door hun prachtig rooden
+baksteen, afgewisseld met natuursteen, doen vermoeden, dat het gebouw
+zeer groot en fraai moet zijn geweest. In 1574 geheel door brand
+vernield, werd in 1577 enkel het koor weer hersteld en toen met een
+sierlijk torentje voorzien, waarna het voor den kerkdienst der
+Hervormden in gebruik is genomen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb66" href="#pb66" name=
+"pb66">66</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e765width" id="fig33"><img src=
+"images/fig33.jpg" alt="KERK TE OOSTHUIZEN (N.-H.)." width="720"
+height="604">
+<p class="figureHead">KERK TE OOSTHUIZEN (N.-H.).</p>
+<p class="first">De kerk te Oosthuizen uit 1518 heeft den vorm van een
+kruis met gelijke armen, waarvan &eacute;&eacute;n tot koor is
+ontwikkeld, dat thans door een houten schot is afgesloten. Op het kruis
+staat een opengewerkt zeskant torentje, dat in 1745 werd hersteld. Het
+gebouw is opgetrokken van warm-rooden baksteen, afgewisseld met
+geel-kleurigen zandsteen. De ramen en blindramen zijn met
+laat-Gothische traceeringen versierd. De kerk, met een tongewelf
+gedekt, bevat, behalve een barok grafmonument van Van Bredehoff uit
+1721, een fraai hek met preekstoel en orgel uit 1521 en een portaal met
+rijk snijwerk uit 1648, doch alles met een dikke verflaag bedekt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb68" href="#pb68" name=
+"pb68">68</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e774width" id="fig34"><img src=
+"images/fig34.jpg" alt="KERK TE WESTBROEK (U.)." width="603" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WESTBROEK (U.)<span class="corr" id=
+"xd21e777" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Een dorpskerk van vrij groote afmetingen is de kerk te
+Westbroek, die sinds 1467 een kleine kapel vervangt. Aanvankelijk was
+het een parochiekerk, die behoorde onder het Aartsdiakenschap van de
+domkerk te Utrecht. Het gebouw bestaat uit een middenschip en twee
+zijbeuken, onder &eacute;&eacute;n groot dak, en een iets smaller, doch
+hooger half achthoekig afgesloten koor, waaraan een kleine kapel
+grenst, beide uit later tijd dan het schip. De zijbeuken, die langs den
+toren zijn verlengd, hebben slechts kleine vensters; die van het koor
+zijn groot en rijzig, geprofileerd en met blokken natuursteen omzoomd.
+Het middenschip is door een heel, de zijbeuken door een half
+spitsboogtongewelf overdekt. Schip en beuken zijn gescheiden door zware
+kolommen, waarop spitsbogen door zware balken verankerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb70" href="#pb70" name=
+"pb70">70</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e784width" id="fig35"><img src=
+"images/fig35.jpg" alt=
+"INTERIEUR VAN DE KAPEL IN DE KERK TE WESTBROEK (U.)." width="603"
+height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KAPEL IN DE KERK TE WESTBROEK
+(U.)<span class="corr" id="xd21e787" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Aan de zuidzijde van het koor der kerk te Westbroek
+grenst een kleine kapel, slechts 3,5 Meter breed, die een mooi
+voorbeeld doet zien van overwelving, zooals in vele onzer
+middeleeuwsche kerken, voornamelijk voor het koor, werd toegepast. Het
+schip en de zijbeuken bleven bij vele kerkgebouwen in deze streken
+onoverwelfd, eensdeels wegens gebrek aan middelen, anderdeels uit vrees
+voor zettingen van het gebouw, wat op onzen slappen bodem geenszins was
+uitgesloten. De ribben dezer gewelven, gewoonlijk van geprofileerden
+natuursteen, ontspringen zooals ook in deze kapel dikwijls op
+gebeeldhouwde draagsteenen. De velden tusschen deze constructieve
+ribben worden dan met bolvormige baksteen gewelfjes gesloten.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb72" href="#pb72" name=
+"pb72">72</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e794width" id="fig36"><img src=
+"images/fig36.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE LOENEN (U.)." width="595"
+height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE LOENEN (U.)<span class=
+"corr" id="xd21e797" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Eenige dorpskerken in de provincie Utrecht hebben een
+hoogen toren, die veel verwantschap vertoont met den Domtoren in de
+stad Utrecht. Ook deze torens bestaan volgens middeleeuwschen aard uit
+verschillende, naar boven in breedte afnemende, verdiepingen als
+teerlingen opeengestapeld. Zoo ook de toren te Loenen, die met zijn
+vele slanke nissen, waarin traceeringen, en rijke afwisseling van bak-
+en natuursteen, een zeer decoratieven indruk maakt. Op den
+rechthoekigen onderbouw, waartegen een achtkant traptorentje is
+uitgebouwd, verheft zich een smallere bovenbouw met lichte steunberen
+op de hoeken. In 1714 werd de toren door den bliksem getroffen en de
+spits vernield. Door bijdragen van de ingezetenen werd deze echter
+spoedig hersteld; waarschijnlijk zullen toen ook de Renaissance
+balustraden aangebracht zijn op den omgang en aan den voet van het
+dak.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb74" href="#pb74" name=
+"pb74">74</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e805width" id="fig37"><img src=
+"images/fig37.jpg" alt="KERK TE SOEST (U.)." width="597" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE SOEST<a id="xd21e808" name=
+"xd21e808"></a> (U.)<span class="corr" id="xd21e810" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Zeer veel overeenkomst met den toren van de kerk te
+Loenen, bezit die van de eenschepige kerk te Soest, die
+v&oacute;&oacute;r eenige jaren werd gerestaureerd. Evenwel is deze
+toren veel strenger van lijn en vertoont hij ook niet die levendige
+afwisseling van baksteen met natuursteen. Natuursteen werd enkel
+gebruikt voor constructieve onderdeelen, traceeringen en eenige blokken
+op de hoeken. Aan beide zijden van den drie verdiepingen hoogen toren
+is een achthoekig traptorentje aangebouwd, dat tot de eerste verdieping
+reikt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb76" href="#pb76" name=
+"pb76">76</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e817width" id="fig38"><img src=
+"images/fig38.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE HOUTEN (U.)." width="599"
+height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE HOUTEN (U.).</p>
+<p class="first">De geheel bepleisterde kerk te Houten bezit een hoogen
+toren, waarvan wel is waar vele details eveneens door bepleistering
+zijn verminkt, doch die niettemin nog een goeden totaal indruk maakt.
+Bovendien is de ligging, aan de bocht van den weg en tusschen hooge
+boomen en eenvoudige dorpshuizen, zeer eigenaardig. Het onderste
+gedeelte van den toren is van tufsteen; de beide bovenste verdiepingen
+van baksteen afgewisseld met banden. De overhoeks geplaatste steunberen
+eindigen in fialen, die de spits omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb78" href="#pb78" name=
+"pb78">78</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e825width" id="fig39"><img src=
+"images/fig39.jpg" alt="KERK TE VREELAND (U.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE VREELAND (U.).</p>
+<p class="first">Het kerkje te Vreeland, zoo simpel in verhouding tot
+haar trotsche buurvrouw te Loenen, aan de overzijde van de Vecht,
+draagt de sporen van verbouwingen en vergrootingen. Vooral de
+schilderachtige noordzijde duidt sterk daarop. Het vierkante koor, naar
+den weg gekeerd, schijnt het oudst, en is van zeer grooten steen
+opgetrokken in zeer eenvoudige vormen. Iets rijker is het schip
+bewerkt, dat om den toren heen grijpt. De spitsboogramen hierin
+geplaatst, zijn met profielsteen omgeven; bij enkele vindt men nog
+sporen van traceeringen, die in baksteen waren uitgevoerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb80" href="#pb80" name=
+"pb80">80</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e834width" id="fig40"><img src=
+"images/fig40.jpg" alt="KERK TE BLAUWKAPEL (U.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BLAUWKAPEL (U.).</p>
+<p class="first">In een der forten om de stad Utrecht ligt het kleine
+dorp Blauwkapel, dat uit slechts weinige huizen en een bijzonder klein
+kerkje bestaat. Dit gebouwtje, veilig verscholen achter deze hooge
+verdedigingswerken, geeft, ondanks zijn kleine afmetingen, een
+volledige kruiskerk met koor te zien. Tegen het schip, met een houten
+tongewelf afgedekt, is een torentje gebouwd, wiens kleine spits zich
+nauwelijks boven de wallen verheft. Het ondergedeelte van de muren is
+gepleisterd, overigens zijn zij uitgevoerd in groot formaat baksteen,
+mooi van kleur.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb82" href="#pb82" name=
+"pb82">82</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e842width" id="fig41"><img src=
+"images/fig41.jpg" alt="KERK TE KERKWIJK (GELD.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KERKWIJK<a id="xd21e845" name=
+"xd21e845"></a> (GELD.).</p>
+<p class="first">In de Bommelerwaard vindt men verscheidene aardige,
+oude dorpskerken, waarvan de kerk te Kerkwijk wel de oudste is, althans
+het schip, dat, geheel van tufsteen, misschien reeds in de
+11<sup>e</sup> eeuw werd gebouwd en Romaansche vormen vertoont. De
+muren zijn versierd met lisenen, door rondbogen verbonden, doch hebben
+veel geleden door het inbreken van groote ramen ter vervanging van de
+oorspronkelijk veel kleinere, en door het aanbrengen van baksteenen
+steunbeertjes. Het koor, iets smaller en hooger dan het schip, is,
+evenals de toren, in baksteen uitgevoerd en van iets later tijd. De
+toren uit de 13<sup>e</sup> eeuw heeft vroeg-Gothische vormen, doch is
+zeer gehavend. Tegen den toren is een traptoren aangebouwd, die van
+onder rond en van boven veelhoekig is<span class="corr" id="xd21e855"
+title="Bron: ,">.</span> Het interieur is thans weinig belangrijk meer,
+wegens ondergane verbouwing, waarbij het koor en schip tot een geheel
+zijn gebracht en de zware houten trekbalken met karbeels, door dunne
+ijzeren stangen zijn vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb84" href="#pb84" name=
+"pb84">84</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e861width" id="fig42"><img src=
+"images/fig42.jpg" alt="KERK TE RHEDEN (GELD.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE RHEDEN (GELD.)<span class="corr" id=
+"xd21e864" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Evenals het schip van de kerk te Kerkwijk behoort de
+tufsteentoren van de kerk te Rheden tot de weinige overblijfselen der
+Romaansche kunst in ons land. De majestueuze 12<sup>e</sup> eeuwsche
+toren is zeer eenvoudig behandeld, doch daardoor juist van groote
+werking; vlakke blindbogen versieren den stoeren romp, die door een
+eenvoudige spits wordt bekroond. Het Gothische kerkgebouw zelf, is niet
+geheel in overeenstemming met den toren, die eertijds bij een lageren
+bouw schijnt te hebben behoord. Het schip der kerk verheft zich even
+boven de zijbeuken, zonder dat echter de basiliekale vorm is bereikt.
+Het koor is voorzien van slanke vensters, met laat-Gothische
+traceeringen, en iets hooger dan het schip.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb86" href="#pb86" name=
+"pb86">86</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e875width" id="fig43"><img src=
+"images/fig43.jpg" alt="KERK TE RESSEN (GELD.)." width="602" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE RESSEN (GELD.)<span class="corr" id=
+"xd21e878" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Het kleine kerkje te Ressen heeft eveneens een
+Romaanschen tufsteentoren, waarvan echter het bovengedeelte in baksteen
+is vernieuwd, terwijl ook de minder fraaie achthoekige toren van later
+tijd is. De toren is door boogfriesjes in verdiepingen verdeeld; in de
+bovenste zijn galmgaten, waarin vroeger zuiltjes hebben gestaan. Tegen
+den krachtigen toren staat een klein schip, door rondboogramen
+verlicht, waarbij zich een veelhoekig Gothisch koor met zware
+steunberen aansluit. Schip en koor, alsmede het ondergedeelte van den
+toren, zijn gepleisterd en gewit boven een zwart geteerd plint.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb88" href="#pb88" name=
+"pb88">88</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e885width" id="fig44"><img src=
+"images/fig44.jpg" alt="KERK TE BEMMEL (GELD.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BEMMEL (GELD.)<span class="corr" id=
+"xd21e888" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">In Bemmel, een dorp nabij Ressen, ligt onder aan den
+rivierdijk, grootendeels achter huizen en boomen verscholen, een geheel
+gewit kerkgebouw, eveneens met een eenvoudigen Romaanschen
+tufsteentoren uit het begin der 13<sup>e</sup> eeuw. Deze toren
+vertoont zeer veel overeenkomst met dien van het naburige Ressen. Ook
+hier zijn rondboogjes toegepast; alleen het bovengedeelte is iets
+afwijkend, doordat van iedere zijde twee gekoppelde galmgaten zijn
+aangebracht. Ook zijn hierin de zuiltjes nog aanwezig, die te Ressen
+ontbreken.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb90" href="#pb90" name=
+"pb90">90</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e898width" id="fig45"><img src=
+"images/fig45.jpg" alt="KERK TE KERKDRIEL (GELD.)." width="596" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KERKDRIEL<a id="xd21e901" name=
+"xd21e901"></a> (GELD.)<span class="corr" id="xd21e903" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Hoewel niet zoo oud als de kerk te Kerkwijk, kan de
+kerk te Kerkdriel, eveneens in de Bommelerwaard, mede tot de oudste
+kerkgebouwen gerekend worden, tenminste wat den toren betreft, die uit
+omstreeks 1300 dagteekent. De kerk zelf is uit de 15<sup>e</sup> eeuw.
+Deze toren, geheel van baksteen opgetrokken, is met blindbogen versierd
+en wordt door een hooge spits bekroond. Aan de zuidzijde van den toren
+is een vierkante traptoren uitgebouwd. Het ruime schip is met de
+zijbeuken onder &eacute;&eacute;n dak gebracht. De zijbeuken zijn langs
+den toren doorgetrokken en schuin afgesloten. Ze zijn opgetrokken van
+baksteen met ruime toepassing van natuursteen, welk materiaal ook aan
+de tranceptgevels is verwerkt, doch overigens spaarzaam werd aangewend.
+De ligging van het gebouw, te midden van hooge boomen en dichte
+struiken, is ook zeer mooi, doch het buiten dienst gestelde dwarsschip
+en koor, waarin gewelfschilderingen zijn ontdekt, is zeer
+verwaarloosd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb92" href="#pb92" name=
+"pb92">92</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e914width" id="fig46"><img src=
+"images/fig46.jpg" alt="KERK TE BRAKEL (GELD.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BRAKEL<a id="xd21e917" name=
+"xd21e917"></a> (GELD.).</p>
+<p class="first">Een zeer mooi voorbeeld van een drieschepige dorpskerk
+is de kerk te Brakel, een type ongeveer als te Kerkdriel, doch zonder
+kruisbeuk. Ook hier worden middenschip en zijbeuken door
+&eacute;&eacute;n hoog dak overhuifd, dat vrij laag bij den grond
+begint, waardoor het gebouw zoo goed harmonieert met de lage
+dorpshuisjes. De rondboogvensters in de zijbeuken, waarvan nog
+gedeelten van tufsteen zijn, werden later ingebroken ter vervanging van
+oorspronkelijk kleinere ramen. Het koor, ter breedte en hoogte van het
+middenschip, heeft spitsboogvensters en is half tienhoekig afgesloten.
+Ook zeer fraai is de toren, die in drie verdiepingen is verdeeld, welke
+naar boven lager en smaller worden; aan de noordzijde is een veelhoekig
+traptorentje uitgebouwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb94" href="#pb94" name=
+"pb94">94</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e924width" id="fig47"><img src=
+"images/fig47.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE BRAKEL (GELD.)."
+width="599" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE BRAKEL<a id="xd21e927"
+name="xd21e927"></a> (GELD.)<span class="corr" id="xd21e929" title=
+"Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">Doen de nieuwe vensters in de zijbeuken van de kerk te
+Brakel reeds een verbouwing vermoeden, ook het interieur der kerk duidt
+op een wijziging van den oorspronkelijken toestand. Vooral het plafond
+met de zware trekbalken met karbeels, schijnt te zijn veranderd.
+Niettemin maakt deze ruimte, met haar aardige doorkijkjes en van
+gebrandschilderde glazen voorziene koor, waarin de preekstoel is
+geplaatst, nog een gunstigen, vriendelijken indruk.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb96" href="#pb96" name=
+"pb96">96</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e936width" id="fig48"><img src=
+"images/fig48.jpg" alt="KERK TE HEDEL. (GELD.)" width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HEDEL. (GELD.)</p>
+<p class="first">Het lage kerkgebouw der Hervormde gemeente te Hedel,
+aan den rand van het dorp gelegen, heeft een zelden voorkomend
+kerkplan, dat toch voor den Hervormden eeredienst zeer geschikt lijkt,
+omdat alle kerkbezoekers onbelemmerd den predikant kunnen zien. Het
+gebouw, dat den vorm heeft van een T, schijnt te zijn gebouwd op de
+grondslagen van een groote, 15<sup>e</sup> eeuwsche kruiskerk, waarvan
+echter slechts een gedeelte werd benut. Op het dak verheft zich boven
+den zuidelijken ingang een slank torentje, dat aanvankelijk op het
+kruis stond, doch in het begin der 19<sup>e</sup> eeuw werd afgebroken
+en verplaatst.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb98" href="#pb98" name=
+"pb98">98</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e951width" id="fig49"><img src=
+"images/fig49.jpg" alt="KERK TE BRUCHEM. (GELD.)" width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BRUCHEM. (GELD.)</p>
+<p class="first">Een duidelijk bewijs, dat verschillende stijlvormen
+zich goed kunnen samenpassen, en het geen vereischte is, dat
+toevoegingen moeten worden uitgevoerd in de stijl van het gebouw,
+levert het kerkje te Bruchem, eveneens in de Bommelerwaard, waarin
+verschillende stijlelementen zijn vereenigd. Het oorspronkelijk
+15<sup>e</sup> eeuwsche kerkgebouw werd in de 17<sup>e</sup> eeuw
+verbouwd. In de 18<sup>e</sup> eeuw werd er een portaal aan toegevoegd.
+Later werd het gebouw geheel gepleisterd en gewit, wat wel niet kan
+worden geprezen, doch wat toch wel aardig doet tegen den achtergrond
+van groen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb100" href="#pb100" name=
+"pb100">100</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e968width" id="fig50"><img src=
+"images/fig50.jpg" alt="KERK TE GELDERMALSEN. (GELD.)" width="720"
+height="604">
+<p class="figureHead">KERK TE GELDERMALSEN. (GELD.)</p>
+<p class="first">Van de dorpskerken in de Tielerwaard is het kerkgebouw
+te Geldermalsen wel het belangrijkste. Gelegen aan den hoofdweg op een
+naar de Linge afhellend terrein, maakt het gebouw, vooral van de
+noordzijde, een gunstigen indruk door zijn krachtige massawerking. Het
+hooge pannendak van het schip, dat doorgetrokken is over de zijbeuk,
+waarmede de kerk aan deze zijde is vergroot, de zware toren met lage
+spits, en het rijzige koor met kleinen uitbouw, zij vormen samen een
+mooi geheel. In onderdeelen is het gebouw echter teleurstellend.
+Behalve de zuidgevel van het schip en een gedeelte van het koor, dat in
+mooi rooden baksteen prijkt, is alles grauw gepleisterd, gedeeltelijk
+vlak, gedeeltelijk ruw behandeld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb102" href="#pb102" name=
+"pb102">102</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e976width" id="fig51"><img src=
+"images/fig51.jpg" alt="KERK TE PERSINGEN. (GELD.)" width="593" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE PERSINGEN. (GELD.)</p>
+<p class="first">Ten Oosten van Nijmegen, links van den straatweg naar
+Beek, ligt het gehucht Persingen, eertijds een welvarend dorp, doch
+thans slechts bestaande uit een paar boerenhuizen en een kleine kerk.
+Doch dit oude kerkje, reeds lang aan den dienst onttrokken, is van
+groote kunstwaarde en moet tot de mooiste dorpskerkjes in ons land
+worden gerekend. Het is geheel in baksteen uitgevoerd, die echter
+overblijfselen van een latere overpleistering doet zien, zelfs de
+afdekkingen van de zware steunberen, die het gebouwtje omgeven, zijn
+gemetseld. Ook het inwendige verraadt de bekwame hand van den
+metselaar; het is overwelfd met Gothische kruisgewelven, die laag bij
+den grond beginnen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb104" href="#pb104" name=
+"pb104">104</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e985width" id="fig52"><img src=
+"images/fig52.jpg" alt="KERK TE PERSINGEN. (GELD.)" width="597" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE PERSINGEN. (GELD.)</p>
+<p class="first">Het fijn gevoel van den bouwmeester dezer bescheiden
+dorpskerk komt vooral tot uiting aan den toren, die wat rijker is
+behandeld dan het schip en het koor. Deze toren, zeer goed van
+verhouding, is met nissen en tandlijstjes versierd. De slanke galmgaten
+in het bovengedeelte zijn echter dicht gemetseld, toen het gebouw zijn
+bestemming had verloren. Ook de vensters van het schip en koor zijn
+grootendeels dichtgemetseld of met houten ramen gedicht. In den
+laatsten tijd heeft het gebouw eenige herstellingen ondergaan, die
+evenwel tot het beslist noodige zijn beperkt, zoodat het karakter van
+het gebouw niet is aangetast en ook geen afbreuk werd gedaan aan het
+schilderachtig cachet.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb106" href="#pb106" name=
+"pb106">106</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e993width" id="fig53"><img src=
+"images/fig53.jpg" alt="KERK TE WESTERVOORT. (GELD.)" width="596"
+height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE WESTERVOORT. (GELD.)</p>
+<p class="first">Als zoovele oude kerken dagteekent het dorpskerkje te
+Westervoort bij Arnhem, uit verschillende perioden. Blijkens het
+gebruik van tufsteen voor het schip, mag dit tot het oudste gedeelte
+van den bouw gerekend worden. Verder is het kerkgebouw in baksteen
+uitgevoerd, zoo ook de zware toren, waaraan vroeg-Gothische vormen
+zichtbaar zijn. Deze is blijkbaar verhoogd, waarschijnlijk in verband
+met een verbouwing van het schip. Aan de zuidzijde van den toren is een
+halfrond traptorentje uitgebouwd, dat tot halverhoogte reikt. Het half
+achthoekige koor, ook bij dezen bouw van jonger datum, had slanke
+spitsboogvensters, die gedeeltelijk zijn dicht gemetseld, gedeeltelijk
+door houten ramen vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb108" href="#pb108" name=
+"pb108">108</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1001width" id="fig54"><img src=
+"images/fig54.jpg" alt="KERK TE BARNEVELD. (GELD.)" width="595" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE BARNEVELD. (GELD.)</p>
+<p class="first">De middeleeuwsche kerken zijn dikwijls zoodanig
+ingebouwd, dat zij slechts gedeeltelijk zijn te overzien. Daarop waren
+zij echter berekend, zooals blijkt bij vele Gothische stadskerken, die
+soms, door nauwe straatjes zijn omgeven. Zij zijn dan als &rsquo;t ware
+tot &eacute;&eacute;n geheel gegroeid met de omringende huizen, waarvan
+zij niet, dan ten koste hunner schoonheid zijn te ontdoen, zooals de
+vrijlegging van den Keulschen dom heeft bewezen. Zoo wordt ook de kerk
+te Barneveld, een dorp dat veel van een stadje heeft, vooral aan de
+zuidzijde nauw ingesloten. Dit gebouw, zoo bekend door den stouten daad
+van Jan van Schaffelaar, was oorspronkelijk een kruiskerk, wat sommige
+scheef geplaatste steunberen nog verraden. Door toevoeging van twee
+zijschepen, die even hoog zijn als het middenschip, werd de kerkruimte
+aanmerkelijk vergroot en ontstond een soort halle-kerk, die in ons land
+vrij zeldzaam is.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb110" href="#pb110" name=
+"pb110">110</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1010width" id="fig55"><img src=
+"images/fig55.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE DENEKAMP. (O.)" width=
+"593" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE DENEKAMP. (O.)</p>
+<p class="first">Voor den kerkbouw in Achter-Overijssel werd weleer
+veel gebruik gemaakt van Bentheimersteen, die daar betrekkelijk
+gemakkelijk te verkrijgen was. Zoo ook voor de kerk te Denekamp, die
+bestaat uit een schip met een zwaren toren, van natuursteen
+opgetrokken, en een nieuw gedeelte van baksteen met toepassing van
+zandsteen aan den ouden bouw ontnomen, dat in dezen tijd werd
+uitgevoerd. De zeer massieve, blauw-grijs verweerde toren, met een
+driehoekig, uitgebouwden traptoren aan de zuidzijde, is drie
+verdiepingen hoog, waarvan de eerste met een zware hollijst is
+afgesloten en de bovenste voorzien is van spitsboogvormige galmgaten.
+In den toren, zoowel als in het schip, zijn Gothische kruisgewelven. In
+verband met de vergrooting van de kerk is het oude schip eenigszins
+gewijzigd en gerestaureerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb112" href="#pb112" name=
+"pb112">112</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1018width" id="fig56"><img src=
+"images/fig56.jpg" alt="KERK TE WEERSELO. (O.)" width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE WEERSELO. (O.)</p>
+<p class="first">Het kleine Protestantsche kerkje te Weerselo munt
+vooral uit door zijn aardige ligging. Met een groote, wit gepleisterde
+pastorie en een omgeving van hooge zware boomen vormt het een zeer
+schilderachtig geheel. Het kerkje, dat weleer tot een Stift behoorde,
+is hoogst eenvoudig en bestaat slechts uit een schip van vier
+travee&euml;n, met een open torentje bekroond. De muren zijn
+grootendeels van natuursteen opgetrokken, wat op een hoogen ouderdom
+wijst. Het gebouwtje blijkt in den loop der tijden veel verandering te
+hebben ondergaan. Twee gevels zijn onder een pleisterlaag bedekt,
+waarop ten overvloede, zeer smakeloos, spitsboogramen zijn geschilderd.
+In &eacute;&eacute;n dezer gevels is een eenvoudig Renaissancepoortje
+met opschrift, waarboven een wapenschild. Het best bewaard gebleven is
+de zuidgevel, waarin spitsboogramen van verschillende hoogte, die
+vermoedelijk kleinere ramen vervangen. Aan deze zijde ligt ook een
+klein kerkhof, door een heg omgeven.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb114" href="#pb114" name=
+"pb114">114</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1026width" id="fig57"><img src=
+"images/fig57.jpg" alt="KERKTOREN TE LOSSER (O.)." width="598" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERKTOREN TE LOSSER (O.).</p>
+<p class="first">Eveneens in Achter-Overijssel ligt, nabij de Duitsche
+grens, het dorp Losser, dat weleer een oude kerk bezat, waarvan enkel
+de toren nog bestaat. Deze toren wijkt echter, zoowel in samenstelling
+als in vorm, sterk af van de andere oude dorpstorens in deze streken.
+Hij is geheel van baksteen met bescheiden toepassing van natuursteen en
+vertoont een vorm, die in Groningen en Friesland herhaaldelijk
+voorkomt, maar hier tot de uitzonderingen behoort. Behalve in het
+Noorden worden in ons land dergelijke torens met een zadeldakvormige
+afdekking bijna niet aangetroffen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb116" href="#pb116" name=
+"pb116">116</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1035width" id="fig58"><img src=
+"images/fig58.jpg" alt="KERK TE OLST. (O.)" width="596" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE OLST. (O.)</p>
+<p class="first">Een dorpskerk van zeer groote architectonische waarde
+is het kleine kerkje te Olst, dat zich door een zeer gunstige
+massawerking onderscheidt. Zelden ziet men een gebouw, waarvan de
+inwendige ruimte zoo duidelijk en logisch naar buiten is vertolkt.
+Vertrouwelijk rust het lage koor tegen den sluitgevel van het hooge
+schip, waarvoor zich een eenvoudig geteekende toren verheft, wiens
+slanke spits hoog in de lucht steekt. Alle overbodige toevoegingen zijn
+vermeden en alle vormen volkomen natuurlijk uit hun bestemming
+gegroeid. Zeer fraai is ook het rustige silhouet, dat een steeds
+klimmende lijn doet zien, die in den toren zijn grootste hoogte
+bereikt. Jammer, dat het inwendige geleden heeft door wijziging van het
+koor, waarin het orgel werd geplaatst. Het schip verkeert echter nog in
+goeden staat; het is overdekt met gewelven, waarvan twee als
+kruisgewelven en een als netgewelf is behandeld. Het ondergedeelte van
+den toren, dat blijkbaar tot een ander gebouw heeft behoord, doet
+Romaansche vormen zien en is in tufsteen uitgevoerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb118" href="#pb118" name=
+"pb118">118</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1043width" id="fig59"><img src=
+"images/fig59.jpg" alt="KERK TE HAVELTE (DR.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HAVELTE (DR.)<span class="corr" id=
+"xd21e1046" title="Niet in bron">.</span></p>
+<p class="first">De hooge toren van de eenschepige kerk te Havelte
+vertoont een weinig voorkomend karakter. Zulke hooge torens komen in
+dit gedeelte van ons land niet veel voor. Ook de vorm wijkt van het
+gewone type af, hoewel de verschillende elementen, waaruit de bouw
+bestaat, als de zich naar boven versmallende verdiepingen, de
+aangebouwde traptoren en de korte spits, dezelfde zijn als bij vele
+andere oude kerktorens. Deze toren dagteekent volgens een inschrift uit
+het begin der 15<sup>e</sup> eeuw. Hij werd echter bij een storm in
+1660 zwaar beschadigd, doch spoedig daarop weer hersteld. Bij die
+gelegenheid werd waarschijnlijk ook het traptorentje gemaakt, dat naar
+de luiklok voert. De kerk zelf is ouder en uit het begin der
+14<sup>e</sup> eeuw, doch is in 1598 aanzienlijk verbouwd. Het schip is
+overwelfd en eindigt in een halfachthoekig koor van gelijke hoogte en
+breedte.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb120" href="#pb120" name=
+"pb120">120</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1059width" id="fig60"><img src=
+"images/fig60.jpg" alt="KERK TE VLEDDER. (DR.)." width="720" height=
+"600">
+<p class="figureHead">KERK TE VLEDDER. (DR.).</p>
+<p class="first">Behalve den toren heeft de kerk te Vledder veel
+overeenkomst met die te Havelte, alleen is de eerste wat kleiner en is
+het koor iets smaller dan het schip, doch overigens zijn de beide
+gebouwen vrijwel gelijk. De toren vertoont echter een andere
+ontwikkeling en heeft den Groningschen en Frieschen torenvorm; ook
+ontbreken hier de slanke nissen en openingen en worden de vlakke muren
+slechts door twee-hoog, kleine galmgaten doorbroken. De kerk ligt op
+een verhoogd grasveld, omgeven door denneboomen, midden in het kleine
+dorp, dat uit slechts weinige, onregelmatig verspreide huizen
+bestaat.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb122" href="#pb122" name=
+"pb122">122</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1068width" id="fig61"><img src=
+"images/fig61.jpg" alt="KERK TE ANLOO (DR.)." width="596" height="720">
+<p class="figureHead">KERK TE ANLOO (DR.).</p>
+<p class="first">Een mooien toren heeft ook de kerk te Anloo, die door
+zijn aardige gevelbekroning en klein spitsje een karakteristiek type
+van zadeldaktorens vertegenwoordigt. Hij is van frisch rooden baksteen
+opgetrokken en op Romaansche wijze eenvoudig versierd met rondbogen en
+kleine galmgaten. De tamelijk lage en overwelfde kerk doet twee
+bouwperioden kennen. Het oudste gedeelte, het schip, is grootendeels
+van tufsteen en vertoont resten van lisenen en blindbogen. De later
+ingebroken ramen zijn met baksteen aangemetseld. Het veelhoekig koor is
+in groot formaat baksteen uitgevoerd. Het kerkgebouw ligt op een
+uitgestrekt grasveld, dat ten deele door een vervallen baksteenmuurtje,
+op veldheien gefundeerd, is omsloten.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb124" href="#pb124" name=
+"pb124">124</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1076width" id="fig62"><img src=
+"images/fig62.jpg" alt="KERK TE KREWERD. (GR.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE KREWERD. (GR.).</p>
+<p class="first">De Groningsche en Friesche dorpskerken werden bij
+voorkeur gebouwd op een hooge wierde, zoodat zij veilig waren voor
+overstroomingen, waardoor deze lage landen zoo vaak werden geteisterd,
+toen zij nog niet omdijkt waren. Aan den voet dezer wierde strekt zich
+het dorp uit, zoodoende met het kerkgebouw een mooi totaalbeeld
+vormende. Deze dorpen zijn dikwijls zeer afgezonderd gelegen. Zoo ook
+Krewerd, een zeer oud dorpje ten Noorden van Appingedam, wiens kerk uit
+het laatst der 13<sup>e</sup> eeuw dagteekent. Het kerkgebouw zelf
+verkeert nog in vrij goeden toestand en doet een zeer mooie baksteen
+architectuur zien, doch de toren heeft veel geleden, mede, doordat het
+pannen zadeldak door een lage spits met zink bekleed, is vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb126" href="#pb126" name=
+"pb126">126</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1087width" id="fig63"><img src=
+"images/fig63.jpg" alt="KOOR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.)." width=
+"601" height="720">
+<p class="figureHead">KOOR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).</p>
+<p class="first">Uit het laatst der 12<sup>e</sup> eeuw is het kleine
+eenschepige dorpskerkje te Oldenzijl, dat geheel in groot formaat
+rooden baksteen is uitgevoerd, en wiens zware muren op sommige plaatsen
+wel 1.&ndash; meter dik zijn. Het omringende kerkhof is geleidelijk
+opgehoogd, zoodat ook het plint van het halfronde koor aan het gezicht
+is onttrokken, waardoor afbreuk wordt gedaan aan de goede verhoudingen,
+die bovendien nog zijn verstoord door een verhooging van het
+bovengedeelte. Niettemin is deze koornis nog zeer belangwekkend en een
+fraai voorbeeld van decoratieven baksteenbouw. De drie kwart
+kolonnetjes, waarop rondbogen ontspringen, zijn voorzien van kapiteelen
+en basementen met bladvormen versierd, doch, evenals de draagsteentjes
+onder de kleine rondboogjes, grootendeels verweerd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb128" href="#pb128" name=
+"pb128">128</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1099width" id="fig64"><img src=
+"images/fig64.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.)."
+width="602" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE OLDENZIJL. (GR.).</p>
+<p class="first">Het schip van het Oldenzijlsche kerkje, in vijf
+travee&euml;n verdeeld, was eertijds geheel overwelfd, waarvan echter,
+behalve enkele aanzetten van gordelbogen en ribben, slechts
+&eacute;&eacute;n gewelfveld is overgebleven; de ruimte wordt thans
+grootendeels gedekt door een houten balkzoldering, die
+ultramarijn-blauw is geschilderd. Het koor heeft ook zijn koepelvormige
+overwelving behouden; de muren hiervan zijn met rondbogen op gekoppelde
+zuiltjes geleed. Ondanks het interieur zoo gehavend is, maakt het toch
+nog een gunstigen indruk, waartoe ook wordt bijgedragen door de fraaie
+preekstoel uit 1768 en eenige eikenhouten banken met decoratief
+snijwerk, waarin wapenschilden zijn opgenomen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb130" href="#pb130" name=
+"pb130">130</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1107width" id="fig65"><img src=
+"images/fig65.jpg" alt="KERK TE HUSINGHE. (GR.)." width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE HUSINGHE. (GR.).</p>
+<p class="first">Het kerkje te Husinghe bezit ook een mooien,
+halfronden kooraanleg. Dit gebouwtje, waarbij een zware toren, is
+overwelfd, waartoe het plan in vier velden is verdeeld; eveneens is het
+koor overwelfd. Dit koor is van de buitenzijde versterkt door rechte,
+weinig voorspringende steunberen. Hiertusschen zijn rijzige
+rondboogvensters, die met een kraal zijn omzoomd, geplaatst. Boven elk
+raam zijn twee cirkelvormige nisjes. Een rondboogfriesje, zooals ook
+onder de ramen voorkomt, sluit het gevelveld af. Waarschijnlijk waren
+hierboven eertijds nog uitmetselingen van profielsteen, die de
+steunberen onderling verbonden, doch nu door een houten goot zijn
+vervangen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb132" href="#pb132" name=
+"pb132">132</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1115width" id="fig66"><img src=
+"images/fig66.jpg" alt="KERK TE LEERMENS. (GR.)" width="720" height=
+"599">
+<p class="figureHead">KERK TE LEERMENS. (GR.)</p>
+<p class="first">De op een zeer hooge wierde gelegen kruiskerk te
+Leermens draagt de sporen, dat er door meerdere generaties aan gewerkt
+is, doch bezit niettemin zeer fraaie gevelpartijen. Deze zijn zeer
+decoratief ter volle hoogte geleed met slanke kolonnetjes, met
+rondbogen verbonden, waartusschen nissen met vlechtwerk, afgewisseld
+door vensters, zijn aangebracht. Ook de topgevel is op deze wijze
+bewerkt, zoodat deze partij van zeer levendige werking is. De
+baksteenvlechtingen dezer kerkjes vertoonen groote afwisseling en
+bewijzen, evenals de geheele compositie, een groote vaardigheid in de
+baksteenkunst.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb134" href="#pb134" name=
+"pb134">134</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1124width" id="fig67"><img src=
+"images/fig67.jpg" alt="KERK TE STEDUM. (GR.)" width="720" height=
+"598">
+<p class="figureHead">KERK TE STEDUM. (GR.)</p>
+<p class="first">Een der grootste en indrukwekkendste kerken in
+Groningerland is de kerk van Stedum, die een volledig ontwikkelde
+kruiskerk te zien geeft met veelhoekig koor en zwaren toren. Behalve
+het koor, dat uit de 15<sup>e</sup> eeuw is, dagteekent het kerkgebouw
+uit de laatste helft der 13<sup>e</sup> eeuw. Het is gebouwd onder
+leiding van de Abdij te Adouard, die vele uitstekend gevormde bouw- en
+werkmeesters leverde, en daardoor van zulk een grooten invloed was op
+de ontwikkeling der middeleeuwsche kunst in deze gewesten. Ook dit
+monument levert weer een bewijs van de groote bekwaamheid dier
+bouwmeesters. De gevels zijn rijk behandeld met rond- en
+spitsboognissen en vensters, afgewisseld door zware steunberen, die den
+bouw zoo&rsquo;n groote kracht bijzetten. De zware toren, ter zelfder
+breedte als het schip, bevat een tweeden toren, die als klokkestoel
+dienst doet.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb136" href="#pb136" name=
+"pb136">136</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1138width" id="fig68"><img src=
+"images/fig68.jpg" alt="KERK TE STEDUM. (GR.)" width="599" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE STEDUM. (GR.)</p>
+<p class="first">Aan de noordzijde van de kerk te Stedum, in den hoek
+van dwarsschip en koor, is een groote, twee verdiepingen hooge uitbouw,
+die evenmin als het koor tot den ontstaanstijd van de kerk behoort.
+Deze uitbouw heeft zware steunberen, die echter een anderen vorm
+vertoonen als die van het dwarsschip, welke bij de restauratie zijn
+veranderd. Ook het inwendige van de kerk is met zorg behandeld. De
+muren zijn geleed met kolonnetjes met rondbogen; bundelpijlers dragen
+de spitsboogvormige kruisgewelven, waarop 15<sup>e</sup> eeuws
+schilderwerk is te zien. Tegen een leelijke glaspui, die het koor
+afsluit, staat te midden van goed gevormde banken een mooie preekstoel
+met rijk snijwerk. In het koor bevindt zich de mooie, marmeren tombe
+van Jonker Adriaan Clant van Stedum, door R. Verhulst vervaardigd en in
+1672 opgericht.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb138" href="#pb138" name=
+"pb138">138</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1149width" id="fig69"><img src=
+"images/fig69.jpg" alt="KERK TE LOPPERSUM (GR.)." width="600" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE LOPPERSUM (GR.).</p>
+<p class="first">Een nog grootere ontwikkeling dan de kerk te Stedum
+verkreeg het 15<sup>e</sup> eeuwsche kerkgebouw te Loppersum, dat een
+dubbel dwarsschip heeft. Bovendien is het gebouw aan de noordzijde nog
+door uitbouwen verruimd, waardoor echter afbreuk wordt gedaan aan het
+rustig aspect van het geheel. Ook behoort het niet meer geheel tot den
+zuiveren baksteenbouw, zooals de meeste kerkgebouwen dezer streken,
+doch doet een matig gebruik van natuursteen zien. Toch is dit gebouw
+van groote waarde en maakt het, vooral aan de zuidzijde, waar zware
+steunberen uit later tijd tegen de dwarsbeuken zijn aangebouwd, een
+goeden indruk. In dezen gevel is een Gothisch poortje, geheel van
+natuursteen, doch dik onder de verf. Uit een gedenksteen in den toren
+blijkt, dat deze in het begin der 17<sup>e</sup> eeuw is hersteld.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb140" href="#pb140" name=
+"pb140">140</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1164width" id="fig70"><img src=
+"images/fig70.jpg" alt="KERK TE ZUIDBROEK (GR.)." width="601" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE ZUIDBROEK (GR.).</p>
+<p class="first">De fraaie kruiskerk te Zuidbroek, waarbij op eenigen
+afstand een zware toren staat, is zeer rijzig van aanzien door de vrij
+sterk sprekende verticale lijnen. De toren, geheel gepleisterd, is van
+weinig architectonische waarde, doch het kerkgebouw destemeer. De hooge
+gevels zijn naar 13<sup>e</sup> eeuwsche trant, met pilasters,
+kolonnetjes en boogjes versierd. De onderbouw bestaat uit een arcatuur
+van drie kwart kolonnetjes op een hoog plint, met spitsboogjes
+verbonden en cirkelvormige nisjes omvattende. In het bovengedeelte zijn
+zeer slanke vensters, waarnaast nissen met afwisselend vlechtwerk,
+aangebracht. Onder het overstekend pannendak zonder goot, is een
+boogfriesje, dat zich ook langs de klimmende lijnen van den topgevel
+voortzet. Het interieur is hoog en statig en ondanks de weinige en
+smalle vensters overvloedig verlicht. De ruimte wordt overdekt door
+koepelgewelven met schijnribben, die in een sierroset tezamen komen.
+Een barok-preekstoel uit 1736 en eenige blank-eikenhouten banken uit
+1709 dragen tot verfraaiing bij.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb142" href="#pb142" name=
+"pb142">142</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1175width" id="fig71"><img src=
+"images/fig71.jpg" alt="KERK TE TEN BOER (GR.)." width="602" height=
+"720">
+<p class="figureHead">KERK TE TEN BOER (GR.).</p>
+<p class="first">De koorgevel van de kerk te Ten Boer onderscheidt
+zich, evenals die van de kerk te Zuidbroek, door een rijke
+ontwikkeling, doch overigens verkeert het gebouw, vooral inwendig, in
+een gehavenden toestand. De zijgevels zijn aanmerkelijk gewijzigd, mede
+door het inbreken van groote spitsboogramen, doch bezitten nog mooie
+gedeelten en goede details als rondbogen en enkele verweerde
+terracotta-kapiteeltjes. De koorgevel is echter vrijwel ongeschonden
+bewaard gebleven; hij vertoont ongeveer hetzelfde karakter als die van
+de kerk te Zuidbroek, echter is de onderbouw wat eenvoudiger, doch de
+bovenbouw des te rijker: de dubbele boogjes, ieder rustende op
+kolonnetjes en het fraaie vlechtwerk, verleenen deze partij een groote
+levendigheid en rijkdom.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb144" href="#pb144" name=
+"pb144">144</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1183width" id="fig72"><img src=
+"images/fig72.jpg" alt="POORTJE VAN DE KERK TE MIDDELSTUM (GR.)."
+width="603" height="720">
+<p class="figureHead">POORTJE VAN DE KERK TE MIDDELSTUM (GR.).</p>
+<p class="first">In het welvarende dorp Middelstum ligt een groote
+volledige kruiskerk uit het midden der 15<sup>e</sup> eeuw, waarvan de
+onderbouw gedeeltelijk is uitgevoerd van tufsteen, ongeveer van het
+zelfde formaat als de groote baksteenen, die voor den opbouw werden
+gebruikt. Een dergelijke gelijktijdige toepassing van deze twee
+materialen komt in deze streken meermalen voor, vooral bij torens,
+waaruit blijkt, dat hier niet de elders geldende regel op gaat, dat
+tufsteenkerken van ouder datum zijn dan baksteenkerken. Ook in het
+mooie laat-Gothische poortje zijn tufsteenen verwerkt, die bij wijze
+van banden den baksteen afwisselen. Een gelijkvormig poortje bevindt
+zich eveneens aan den tegenoverliggenden gevel, doch is onder een dikke
+pleisterlaag bedekt en smakeloos bont gekleurd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb146" href="#pb146" name=
+"pb146">146</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1195width" id="fig73"><img src=
+"images/fig73.jpg" alt=
+"LINKS: TOREN VAN DE KERK TE HUIZUM. (FR.) RECHTS: TOREN VAN DE KERK TE NOORDLAREN. (GR.)"
+width="720" height="600">
+<p class="figureHead">LINKS: TOREN VAN DE KERK TE HUIZUM. (FR.)<br>
+RECHTS: TOREN VAN DE KERK TE NOORDLAREN. (GR.)</p>
+<p class="first">In hoofdvorm zijn de oude Groningsche en Friesche
+torens vrijwel gelijk; behoudens enkele uitzonderingen worden zij door
+een zadeldak gedekt. Doch in onderdeelen vertoonen zij groote
+verscheidenheid. Soms zijn zij geheel vlak, doch ook niet zelden met
+nissen, pilasters, rondboogjes of rondboogfriesjes geleed. Op het dak
+verheft zich gewoonlijk een windvaan, die bij de kerk te Noordlaren tot
+een sierlijk smeedwerk is ontwikkeld. Bij uitzondering is hier geen
+haan-, doch een paardmotief als windwijzer toegepast. Het torentje van
+de kerk te Huizum is iets fijner van teekening; gelukkig is het
+gespaard gebleven voor de smakelooze bepleistering, waarmede niet in
+vorige eeuwen, doch eerst voor weinige jaren, dit kerkje is bedekt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb148" href="#pb148" name=
+"pb148">148</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1205width" id="fig74"><img src=
+"images/fig74.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE HOUTUMHUIZEN. (FR.)"
+width="599" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE HOUTUMHUIZEN. (FR.)</p>
+<p class="first">De oudste vorm van overwelving der Groningsche en
+Friesche dorpskerken was, n&agrave; het tongewelf, het koepelgewelf,
+door zware gordelbogen gescheiden. Een mooi voorbeeld hiervan levert
+het vrij goed bewaard gebleven kerkje te Houtumhuizen, in het noorden
+van Friesland. Merkwaardiger wijze zijn de steunpunten der gewelven
+hier binnen de ruimte gebracht, zoodat de muren grootendeels ontlast
+werden van den druk van het gewelf. De zware, spitsboogvormige
+gordelbogen, eertijds in zichtbaren baksteen, doch nu evenals het
+geheele interieur gewit, beginnen laag bij den grond, zoodat de ruimte
+min of meer gedrukt voorkomt, wat echter aan den gunstigen totaal
+indruk geen afbreuk doet. Tusschen deze gordelbogen zijn de
+koepelgewelven geslagen. Het koor is van zijn oorspronkelijke
+overwelving beroofd en is thans met een houten zoldering afgedekt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb150" href="#pb150" name=
+"pb150">150</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1213width" id="fig75"><img src=
+"images/fig75.jpg" alt=
+"LINKS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE WEIDUM. (FR.) RECHTS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)"
+width="601" height="720">
+<p class="figureHead">LINKS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE WEIDUM.
+(FR.)<br>
+RECHTS: DETAIL VAN HET KOOR VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)</p>
+<p class="first">Om de groote moeilijkheden te ontgaan, die aan een
+pannenbedekking op een rond koor verbonden zijn, werd het bovengedeelte
+van de koornis dikwijls den vorm van een veelhoek gegeven, zoodat een
+pyrimidaal dak ontstond, &rsquo;t welk zonder bezwaar met pannen kan
+worden gedekt. Door deze samenvoeging van cirkel en veelhoek,
+ontstonden overkragingen, die bij het koor van de kerken te Weidum en
+Jorwerd aardig zijn opgelost. Bij het eerste door een geleidelijke
+overkraging, bij het tweede door een zandsteenen dekplaat, waaronder
+een gebeeldhouwd draagsteentje.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb152" href="#pb152" name=
+"pb152">152</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1224width" id="fig76"><img src=
+"images/fig76.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)" width=
+"601" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE JORWERD. (FR.)</p>
+<p class="first">Een der fraaiste torens in de Noordelijke provincie is
+die van de kerk te Jorwerd, welke zich hoog verheft boven de boomen,
+die het oude gebouw omgeven, zoodoende reeds van verre het dorp
+aanduidende. Deze toren, eenvoudig van hoofdlijnen en met den gewonen
+zadeldakvorm afgedekt, is tendeele uitgevoerd van tufsteen, tendeele
+van gelen en rooden baksteen. Hij is rijk bewerkt met boogfriesjes en
+nissen, die gevuld zijn met vlechtingen van frisch rooden en gelen
+steen. In de gekoppelde rondboog galmgaten staan krachtige zuiltjes van
+rooden zandsteen. Een klein, typisch poortje geeft toegang tot de
+torenruimte<span class="corr" id="xd21e1229" title=
+"Bron: ,">.</span></p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb154" href="#pb154" name=
+"pb154">154</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1234width" id="fig77"><img src=
+"images/fig77.jpg" alt="TOREN VAN DE KERK TE SURHUIZUM (FR.)." width=
+"597" height="720">
+<p class="figureHead">TOREN VAN DE KERK TE SURHUIZUM (FR.).</p>
+<p class="first">Niet alle Groningsche en Friesche torens zijn met een
+zadeldak gedekt; er zijn er ook, die door een spits worden bekroond die
+soms geheel in baksteen is uitgevoerd, zooals die van den vrijstaanden
+toren te Surhuizum. Het kerkgebouw zelf, slechts door een gang met den
+toren verbonden, werd volgens een opschrift in 1617 herbouwd en is van
+minder beteekenis. De toren is echter een waardevol monument, mede,
+omdat dergelijke torens in ons land vrij zeldzaam zijn. Hij maakt een
+zeer krachtigen, stabielen indruk door de zware dubbele steunberen op
+de hoeken, die naar boven sterk in voorsprong afnemen en zich daarom
+zoo goed bij de lijnen van de spits aansluiten. Deze spits, achthoekig
+in doorsnede, ontwikkelt zich uit vier topgevels, waarvan nog twee met
+nissen zijn versierd. Zij werd in 1877 vernieuwd.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb156" href="#pb156" name=
+"pb156">156</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1242width" id="fig78"><img src=
+"images/fig78.jpg" alt="INTERIEUR VAN DE KERK TE AUGUSTINUSGA (FR.)."
+width="600" height="720">
+<p class="figureHead">INTERIEUR VAN DE KERK TE AUGUSTINUSGA (FR.).</p>
+<p class="first">Even ten noorden van Surhuizum ligt het dorp
+Augustinusga, dat een kerkgebouw bezit met een zeer fraai overwelfd
+interieur, zeer goed van verhouding en mooi van lijnen. Het kerkplan
+bestaat uit vijf velden, die door kruisgewelven worden overdekt. De
+gordelbogen en ribben dezer gewelven zijn spitsboogvormig en eenvoudig
+geprofileerd. Zij rusten op laag geplaatste eenvoudige kraagsteenen en
+zijn in eertijds zichtbaren baksteen uitgevoerd. In deze kerkruimte
+staat een rijk versierde preekstoel, mooie banken en hangen drie zeer
+fraaie koperen kronen van het gewelf af. Bovendien zijn op de banken
+kleine koperen kandelaars geplaatst, die echter evenmin als de kronen
+worden gebruikt, omdat de kaarsverlichting voor petroleumverlichting
+heeft moeten plaats maken.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb158" href="#pb158" name=
+"pb158">158</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1251width" id="fig79"><img src=
+"images/fig79.jpg" alt="POORTJES VAN DE KERK TE FINKUM (FR.)." width=
+"720" height="597">
+<p class="figureHead">POORTJES VAN DE KERK TE FINKUM (FR.).</p>
+<p class="first">Terzijde van den grooten rijweg, die van Leeuwarden
+noordwaarts voert naar de plaatsen aan de zeekust, ligt zeer eenzaam
+het kleine dorpje Finkum, wiens vervallen kerkgebouwtje twee mooie
+poortjes bezit. Een dezer is dichtgemetseld en heeft daardoor, alsmede
+door de ophooging van het omringende kerkhof, wel iets in aanzien
+verloren. De segmentvormige ingang en de drie bovenlichtjes, zijn met
+een schuinen kant bewerkt en worden omgeven door een rechthoekige
+omlijsting met een groot holprofiel. Het spitsboogvormig omzoomde
+poortje aan den tegenoverleggenden noordgevel, dat nog dienst doet, is
+iets rijker behandeld. De deuropening wordt door een dubbel hol
+omgeven, terwijl het bovennisje een nog fijnere geleding heeft. Door
+deze profileering, uit de hand gemaakt, en daardoor van levendige
+werking, heeft dit poortje groote fijnheid verkregen.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb160" href="#pb160" name=
+"pb160">160</a>]</span></p>
+<div class="figure xd21e1259width" id="fig80"><img src=
+"images/fig80.jpg" alt="GEVELFRAGMENT VAN DE KERK TE WEIDUM (FR.)."
+width="600" height="720">
+<p class="figureHead">GEVELFRAGMENT VAN DE KERK TE WEIDUM (FR.).</p>
+<p class="first">Fraaier en sierlijker nog dan de poortjes van de kerk
+te Finkum, is dat van de kerk te Weidum. Hoewel eenigszins willekeurig
+tusschen de Romaansche rondboognissen geplaatst, is dat Gothische
+poortje toch een waardevol architectonisch onderdeel. Zeer sierlijk
+wordt de deuringang met hol- en kraalprofielen omgeven, waarvan de
+buitenste tot een spitsboog zijn verhoogd, een bovenveld omvattende,
+dat met een klein nisje en klaverbladvormige vulling, van decoratieve
+werking is. Ook dit gevelfragment, uit Romaansche en Gothische motieven
+opgebouwd, doet zien, welk een groote technische en artistieke
+vaardigheid in den baksteenbouw de middeleeuwsche bouwmeesters dezer
+gewesten hebben bereikt.</p>
+</div>
+<p><span class="pagenum">[<a id="pb163" href="#pb163" name=
+"pb163">163</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back">
+<div id="toc" class="div1 contents"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divHead">
+<h2 class="main">INHOUDSOPGAVE VAN DE AFBEELDINGEN</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">ALPHABETISCH GERANGSCHIKT VOLGENS DE PLAATSNAMEN</p>
+<div class="table">
+<table>
+<tr>
+<td class="cellLeft cellTop">Kerk</td>
+<td class="cellTop">te Abbenbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight cellTop">bladz. <a href=
+"#fig21">43</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Koorgevel van de kerk</td>
+<td>te Abbenbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig22">45</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Anloo</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig61">123</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Asselt</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig05">11</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Augustinusga</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig78">157</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Barneveld</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig54">109</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Bemmel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig44">89</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Bergen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig32">65</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Berlicum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig11">23</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Blauwkapel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig40">81</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Brakel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig46">93</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Brakel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig47">95</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Bruchem</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig49">99</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Denekamp</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig55">111</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Egmond op den Hoef</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig31">63</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Poortjes van de kerk</td>
+<td>te Finkum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig79">159</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kapel</td>
+<td>te Gageldonk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig14">29</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Geervliet</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig23">47</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Geldermalsen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig50">101</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Giessen-Nieuwkerk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig25">51</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Giessen-Oudekerk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig24">49</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Halsteren</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig09">19</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Halsteren</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig10">21</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Havelte</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig59">119</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Hedel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig48">97</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Heenvliet</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig27">55</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te &rsquo;s Heer-Arendskerke</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig17">35</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kapel</td>
+<td>te Heusdenhout</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig12">25</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Hoensbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig03">7</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Houten</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig38">77</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Houtumhuizen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig74">149</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Huizum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig73">147</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Husinghe</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig65">131</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Jorwerd</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig76">153</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Detail van het koor van de kerk</td>
+<td>te Jorwerd</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig75">151</a><span class=
+"pagenum">[<a id="pb164" href="#pb164" name=
+"pb164">164</a>]</span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Kerkdriel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig45">91</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Kerkwijk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig41">83</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Kloetinge</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig15">31</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Krewerd</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig62">125</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Leermens</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig66">133</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Lemiers</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig01">3</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Loenen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig36">73</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Loppersum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig69">139</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerktoren</td>
+<td>te Losser</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig57">115</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Margraten</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig02">5</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te St. Michielsgestel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig07">15</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Poortje van de kerk</td>
+<td>te Middelstum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig72">145</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Nederhorst-den-Berg</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig30">61</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Nieuwerkerk</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig26">53</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Noordlaren</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig73">147</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kapel</td>
+<td>te Nuenen-Tongelre</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig13">27</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Koor van de kerk</td>
+<td>te Oldenzijl</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig63">127</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kerk</td>
+<td>te Oldenzijl</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig64">129</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Olst</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig58">117</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Oosthuizen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig33">67</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Oud-Gastel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig08">17</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Oudshoorn</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig29">59</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Persingen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig51">103</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Persingen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig52">105</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Poortugaal</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig18">37</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Poortugaal</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig19">39</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Ressen</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig43">87</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Rheden</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig42">85</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Schijndel</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig06">13</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Soest</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig37">75</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Spijkenisse</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig20">41</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Stedum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig67">135</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Stedum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig68">137</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Toren van de kerk</td>
+<td>te Surhuizum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig77">155</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Ten Boer</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig71">143</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Vledder</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig60">121</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Vreeland</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig39">79</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Waarde</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig16">33</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Weerselo</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig56">113</a><span class=
+"pagenum">[<a id="pb165" href="#pb165" name=
+"pb165">165</a>]</span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Detail van het koor van de kerk</td>
+<td>te Weidum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig75">151</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Gevelfragment van de kerk</td>
+<td>te Weidum</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig80">161</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Westbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig34">69</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Interieur van de kapel in de kerk</td>
+<td>te Westbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig35">71</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Westervoort</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig53">107</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Woubrugge</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig28">57</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft">Kerk</td>
+<td>te Wijnantsrade</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight"><a href="#fig04">9</a></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cellLeft cellBottom">Kerk</td>
+<td class="cellBottom">te Zuidbroek</td>
+<td class="xd21e1275 cellRight cellBottom"><a href=
+"#fig70">141</a></td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 imprint"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Dit werk is gezet uit de <span class="ex">Hollandsche
+Mediaeval</span> der Lettergieterij &bdquo;Amsterdam&rdquo; ontworpen
+door S. H. de Roos.</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 cover"><span class="pagenum">[<a href=
+"#toc">Inhoud</a>]</span>
+<div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure xd21e2032width"><img src="images/backcover.jpg" alt=
+"Oorspronkelijke achterkant." width="529" height="720"></div>
+</div>
+</div>
+<div class="transcribernote">
+<h2 class="main">Colofon</h2>
+<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3>
+<p class="first">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen
+overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het
+kopi&euml;ren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de
+<a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href=
+"http://www.gutenberg.org/license" rel="license">Project Gutenberg
+Licentie</a> bij dit eBoek of on-line op <a class="exlink xd21e41"
+title="Externe link" href=
+"http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p>
+<p>Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd
+correctieteam op <a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href=
+"http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p>
+<h3 class="main">Codering</h3>
+<p class="first">Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke
+schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn
+stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn
+verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het
+einde van dit boek.</p>
+<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>2014-01-01 Begonnen.</li>
+</ul>
+<h3 class="main">Externe Referenties</h3>
+<p>Dit Project Gutenberg eBoek bevat externe referenties. Het kan zijn
+dat deze links voor u niet werken.</p>
+<h3 class="main">Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table class="correctiontable" summary=
+"Overzicht van verbeteringen aangebracht in de tekst.">
+<tr>
+<th>Bladzijde</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e172">VII</a></td>
+<td class="width40 bottom">platte grond</td>
+<td class="width40 bottom">plattegrond</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e217">VIII</a></td>
+<td class="width40 bottom">Cisterciensers</td>
+<td class="width40 bottom">Cisterci&euml;nzers</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e270">IX</a></td>
+<td class="width40 bottom">dicht gemetselde</td>
+<td class="width40 bottom">dichtgemetselde</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e300">X</a></td>
+<td class="width40 bottom">koepel gewelven</td>
+<td class="width40 bottom">koepelgewelven</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e314">X</a></td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40 bottom">&rdquo;</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e385">XII</a></td>
+<td class="width40 bottom">eenigste</td>
+<td class="width40 bottom">eenige</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e511">14</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e527">16</a></td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40 bottom">-</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e514">14</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e530">16</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e588">28</a>, <a class="pageref" href="#xd21e598">30</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e614">32</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e750">62</a>, <a class="pageref" href="#xd21e777">68</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e787">70</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e797">72</a>, <a class="pageref" href="#xd21e810">74</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e864">84</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e878">86</a>, <a class="pageref" href="#xd21e888">88</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e903">90</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e929">94</a>, <a class="pageref" href="#xd21e1046">118</a></td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Niet in bron</i>]</td>
+<td class="width40 bottom">.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e602">30</a></td>
+<td class="width40 bottom">constructie deelen</td>
+<td class="width40 bottom">constructiedeelen</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e612">32</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e808">74</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e845">82</a>, <a class="pageref" href="#xd21e901">90</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e917">92</a>, <a class="pageref" href=
+"#xd21e927">94</a></td>
+<td class="width40 bottom">.</td>
+<td class="width40 bottom">[<i>Verwijderd</i>]</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e687">48</a></td>
+<td class="width40 bottom">dubbel</td>
+<td class="width40 bottom">dubbele</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e707">52</a></td>
+<td class="width40 bottom">boog friesje</td>
+<td class="width40 bottom">boogfriesje</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e855">82</a>,
+<a class="pageref" href="#xd21e1229">152</a></td>
+<td class="width40 bottom">,</td>
+<td class="width40 bottom">.</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+
+
+
+
+
+
+
+<pre>
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Onze oude dorpskerken, by 
+Herm. Van der Kloot Meijburg
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ONZE OUDE DORPSKERKEN ***
+
+***** This file should be named 44814-h.htm or 44814-h.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/4/4/8/1/44814/
+
+Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
+Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project
+Gutenberg.
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License available with this file or online at
+  www.gutenberg.org/license.
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation information page at www.gutenberg.org
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at 809
+North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887.  Email
+contact links and up to date contact information can be found at the
+Foundation's web site and official page at www.gutenberg.org/contact
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit www.gutenberg.org/donate
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations.
+To donate, please visit:  www.gutenberg.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For forty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+
+</pre>
+
+</body>
+</html>
diff --git a/old/44814-h/images/backcover.jpg b/old/44814-h/images/backcover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..44c9835
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/backcover.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/book.png b/old/44814-h/images/book.png
new file mode 100644
index 0000000..963d165
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/book.png
diff --git a/old/44814-h/images/card.png b/old/44814-h/images/card.png
new file mode 100644
index 0000000..1ffbe1a
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/card.png
diff --git a/old/44814-h/images/external.png b/old/44814-h/images/external.png
new file mode 100644
index 0000000..ba4f205
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/external.png
diff --git a/old/44814-h/images/fig01.jpg b/old/44814-h/images/fig01.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e9b7c0b
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig01.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig02.jpg b/old/44814-h/images/fig02.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7d010e7
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig02.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig03.jpg b/old/44814-h/images/fig03.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2f0a270
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig03.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig04.jpg b/old/44814-h/images/fig04.jpg
new file mode 100644
index 0000000..93403ee
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig04.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig05.jpg b/old/44814-h/images/fig05.jpg
new file mode 100644
index 0000000..b552f4d
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig05.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig06.jpg b/old/44814-h/images/fig06.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9c4e87c
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig06.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig07.jpg b/old/44814-h/images/fig07.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3612520
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig07.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig08.jpg b/old/44814-h/images/fig08.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0901586
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig08.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig09.jpg b/old/44814-h/images/fig09.jpg
new file mode 100644
index 0000000..93ae0ff
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig09.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig10.jpg b/old/44814-h/images/fig10.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4116d5b
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig10.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig11.jpg b/old/44814-h/images/fig11.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c0fddec
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig11.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig12.jpg b/old/44814-h/images/fig12.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9e28d2c
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig12.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig13.jpg b/old/44814-h/images/fig13.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a297f2f
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig13.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig14.jpg b/old/44814-h/images/fig14.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2b0e536
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig14.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig15.jpg b/old/44814-h/images/fig15.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2531449
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig15.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig16.jpg b/old/44814-h/images/fig16.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8efe4c5
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig16.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig17.jpg b/old/44814-h/images/fig17.jpg
new file mode 100644
index 0000000..397f49d
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig17.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig18.jpg b/old/44814-h/images/fig18.jpg
new file mode 100644
index 0000000..42f5bdc
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig18.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig19.jpg b/old/44814-h/images/fig19.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9b65c22
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig19.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig20.jpg b/old/44814-h/images/fig20.jpg
new file mode 100644
index 0000000..fade390
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig20.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig21.jpg b/old/44814-h/images/fig21.jpg
new file mode 100644
index 0000000..13bb60d
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig21.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig22.jpg b/old/44814-h/images/fig22.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4b8fb02
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig22.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig23.jpg b/old/44814-h/images/fig23.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bf1fe83
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig23.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig24.jpg b/old/44814-h/images/fig24.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3e8a126
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig24.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig25.jpg b/old/44814-h/images/fig25.jpg
new file mode 100644
index 0000000..da8bfde
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig25.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig26.jpg b/old/44814-h/images/fig26.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2c1f37b
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig26.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig27.jpg b/old/44814-h/images/fig27.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c633ccd
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig27.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig28.jpg b/old/44814-h/images/fig28.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a6d888d
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig28.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig29.jpg b/old/44814-h/images/fig29.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8007339
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig29.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig30.jpg b/old/44814-h/images/fig30.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7883aa8
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig30.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig31.jpg b/old/44814-h/images/fig31.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ce78505
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig31.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig32.jpg b/old/44814-h/images/fig32.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9bac770
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig32.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig33.jpg b/old/44814-h/images/fig33.jpg
new file mode 100644
index 0000000..18e9813
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig33.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig34.jpg b/old/44814-h/images/fig34.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5c5be2c
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig34.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig35.jpg b/old/44814-h/images/fig35.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1cd60a9
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig35.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig36.jpg b/old/44814-h/images/fig36.jpg
new file mode 100644
index 0000000..1591282
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig36.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig37.jpg b/old/44814-h/images/fig37.jpg
new file mode 100644
index 0000000..782a2af
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig37.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig38.jpg b/old/44814-h/images/fig38.jpg
new file mode 100644
index 0000000..059d67c
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig38.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig39.jpg b/old/44814-h/images/fig39.jpg
new file mode 100644
index 0000000..f64fbfd
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig39.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig40.jpg b/old/44814-h/images/fig40.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7be4e92
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig40.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig41.jpg b/old/44814-h/images/fig41.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2bcd0a4
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig41.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig42.jpg b/old/44814-h/images/fig42.jpg
new file mode 100644
index 0000000..aa5f9f9
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig42.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig43.jpg b/old/44814-h/images/fig43.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5adf191
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig43.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig44.jpg b/old/44814-h/images/fig44.jpg
new file mode 100644
index 0000000..47686dd
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig44.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig45.jpg b/old/44814-h/images/fig45.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4d25ed1
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig45.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig46.jpg b/old/44814-h/images/fig46.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8fc4ebe
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig46.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig47.jpg b/old/44814-h/images/fig47.jpg
new file mode 100644
index 0000000..ddc98ca
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig47.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig48.jpg b/old/44814-h/images/fig48.jpg
new file mode 100644
index 0000000..26c0ce5
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig48.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig49.jpg b/old/44814-h/images/fig49.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5fc4555
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig49.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig50.jpg b/old/44814-h/images/fig50.jpg
new file mode 100644
index 0000000..26b7c1f
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig50.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig51.jpg b/old/44814-h/images/fig51.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d762a49
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig51.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig52.jpg b/old/44814-h/images/fig52.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6a65ce0
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig52.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig53.jpg b/old/44814-h/images/fig53.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4dd4dc3
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig53.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig54.jpg b/old/44814-h/images/fig54.jpg
new file mode 100644
index 0000000..4ba325c
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig54.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig55.jpg b/old/44814-h/images/fig55.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e9c2c35
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig55.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig56.jpg b/old/44814-h/images/fig56.jpg
new file mode 100644
index 0000000..817cf49
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig56.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig57.jpg b/old/44814-h/images/fig57.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6558ea7
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig57.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig58.jpg b/old/44814-h/images/fig58.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5a593d2
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig58.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig59.jpg b/old/44814-h/images/fig59.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d3e093b
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig59.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig60.jpg b/old/44814-h/images/fig60.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c7f27df
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig60.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig61.jpg b/old/44814-h/images/fig61.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d26c475
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig61.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig62.jpg b/old/44814-h/images/fig62.jpg
new file mode 100644
index 0000000..888c20d
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig62.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig63.jpg b/old/44814-h/images/fig63.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8b1af8a
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig63.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig64.jpg b/old/44814-h/images/fig64.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e77834a
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig64.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig65.jpg b/old/44814-h/images/fig65.jpg
new file mode 100644
index 0000000..10be0fc
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig65.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig66.jpg b/old/44814-h/images/fig66.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0b5fa10
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig66.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig67.jpg b/old/44814-h/images/fig67.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0189f42
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig67.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig68.jpg b/old/44814-h/images/fig68.jpg
new file mode 100644
index 0000000..3e91a30
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig68.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig69.jpg b/old/44814-h/images/fig69.jpg
new file mode 100644
index 0000000..923f889
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig69.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig70.jpg b/old/44814-h/images/fig70.jpg
new file mode 100644
index 0000000..03117aa
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig70.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig71.jpg b/old/44814-h/images/fig71.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bef7068
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig71.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig72.jpg b/old/44814-h/images/fig72.jpg
new file mode 100644
index 0000000..d732c94
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig72.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig73.jpg b/old/44814-h/images/fig73.jpg
new file mode 100644
index 0000000..5bebfe4
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig73.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig74.jpg b/old/44814-h/images/fig74.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e2421e2
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig74.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig75.jpg b/old/44814-h/images/fig75.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8cb7d91
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig75.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig76.jpg b/old/44814-h/images/fig76.jpg
new file mode 100644
index 0000000..68db59e
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig76.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig77.jpg b/old/44814-h/images/fig77.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7476c54
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig77.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig78.jpg b/old/44814-h/images/fig78.jpg
new file mode 100644
index 0000000..6a88eac
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig78.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig79.jpg b/old/44814-h/images/fig79.jpg
new file mode 100644
index 0000000..e5f38f0
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig79.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/fig80.jpg b/old/44814-h/images/fig80.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c838440
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/fig80.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/frontcover.jpg b/old/44814-h/images/frontcover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..7a316ff
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/frontcover.jpg
diff --git a/old/44814-h/images/titlepage.png b/old/44814-h/images/titlepage.png
new file mode 100644
index 0000000..5919129
--- /dev/null
+++ b/old/44814-h/images/titlepage.png