diff options
| author | Roger Frank <rfrank@pglaf.org> | 2025-10-15 04:44:17 -0700 |
|---|---|---|
| committer | Roger Frank <rfrank@pglaf.org> | 2025-10-15 04:44:17 -0700 |
| commit | 750c967c20844a78921a800ce7617059eb54fdf2 (patch) | |
| tree | e99572f650dce56c2ee63ecd73f3243ba093a07e /14354-h | |
Diffstat (limited to '14354-h')
| -rw-r--r-- | 14354-h/14354-h.htm | 3380 | ||||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr1b.jpg | bin | 0 -> 11945 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr1s.jpg | bin | 0 -> 4293 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr25b.jpg | bin | 0 -> 22700 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr25s.jpg | bin | 0 -> 22700 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr41b.jpg | bin | 0 -> 20966 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr41s.jpg | bin | 0 -> 20966 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr57b.jpg | bin | 0 -> 16153 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr57s.jpg | bin | 0 -> 16153 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr64b.jpg | bin | 0 -> 19379 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr64s.jpg | bin | 0 -> 19379 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr9b.jpg | bin | 0 -> 22229 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 14354-h/images/sr9s.jpg | bin | 0 -> 6252 bytes |
13 files changed, 3380 insertions, 0 deletions
diff --git a/14354-h/14354-h.htm b/14354-h/14354-h.htm new file mode 100644 index 0000000..e3c909b --- /dev/null +++ b/14354-h/14354-h.htm @@ -0,0 +1,3380 @@ +<!DOCTYPE html + PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.0 Strict//EN" + "http://www.w3.org/TR/xhtml1/DTD/xhtml1-strict.dtd"> +<html> +<head> +<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=US-ASCII" /> +<title>Gwaith Samuel Roberts</title> + <style type="text/css"> +/*<![CDATA[ XML blockout */ +<!-- + P { margin-top: .75em; + margin-bottom: .75em; + } + H1, H2 { + text-align: center; + margin-top: 2em; + margin-bottom: 2em; + } + H3, H4 { + text-align: left; + margin-top: 1em; + margin-bottom: 1em; + } + BODY{margin-left: 10%; + margin-right: 10%; + } + .blkquot {margin-left: 4em; margin-right: 4em;} /* block indent */ + // --> + /* XML end ]]>*/ + </style> +</head> +<body> +<h2> +<a href="#startoftext">Gwaith Samuel Roberts, by Samuel Roberts</a> +</h2> +<pre> +The Project Gutenberg eBook, Gwaith Samuel Roberts, by Samuel Roberts, +Edited by Owen M. Edwards + + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + + + + +Title: Gwaith Samuel Roberts + +Author: Samuel Roberts + +Release Date: December 14, 2004 [eBook #14354] + +Language: Welsh + +Character set encoding: ISO-646-US (US-ASCII) + + +***START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GWAITH SAMUEL ROBERTS*** +</pre> +<p><a name="startoftext"></a></p> +<p>Transcribed from the 1906 Ab Owen edition by David Price, email ccx074@coventry.ac.uk</p> +<h1>GWAITH SAMUEL ROBERTS. (S. R.)</h1> +<h2>Rhagymadrodd.</h2> +<p>Ganwyd Samuel Roberts yn Llanbrynmair, Mawrth 6, 1800. Bu farw +yng Nghonwy, Medi 24, 1885; ac ym mynwent gyhoeddus Conwy y rhoddwyd +ef i huno.</p> +<p>O’r Diwygiad y cododd teulu galluog S. R. Yr oedd ei +dad, John Roberts, er 1798 yn olynydd i Richard Tibbot a Lewis Rees +fel gweinidog Hen Gapel Llanbrynmair. Dyma enwau aelodau mwyaf +adnabyddus y teulu,—</p> +<pre> John Roberts - Mary Brees y Coed. + (1767-1834) | + | + +--------+------------+--------+-------------+ + Maria Samuel Anna John Richard + (1797) (<i>S</i>.<i>R</i>.) (1801) (J.R.) (<i>Gruffydd</i> <i>Rhisiart</i>) + | (1800-1885) (1804-1884) (1810-1883) + | + Gohebydd + - 1877.</pre> +<p>Symudodd John Roberts a’i deulu, tua 1806, o Dy’r Capel +i ffermdy y Diosg dros yr afon ar gyfer. “Tyddyn bychan +gwlyb, oer, creigiog, anial, yng nghefn haul, ar ochr ogleddol llechwedd +serth” oedd y Diosg; ac efe yw Cilhaul.</p> +<p>Daeth S. R. yn gynorthwywr i’w dad fel gweinidog yn 1827; dilynodd +ef fel tenant y Diosg yn 1834. Cyn 1856, yr oedd y brodyr wedi +penderfynu gadael Llanbrynmair,—aeth J. R. yn weinidog i Ruthyn, +a hwyliodd S. R. a Gruffydd Rhisiart i’r America.</p> +<p>Cychwynodd S. R. o Lerpwl Mai 6, 1857; cyrhaeddodd yno ’n ol +Awst 30, 1867. Yr oedd wedi ei siomi yn y gorllewin ac wedi troi +ei gefn ar dŷ ei alltudiaeth,—Bryn y Ffynnon, Scott Co., +East Tennessee. Cafodd ei dwyllo gan y rhai oedd yn gwerthu tir; +darlunnir hwy ym <i>Martin</i> <i>Chuzzlewit</i> Dickens. Nid +oedd wedi sylweddoli, hwyrach, mor erwin yw’r ymdrech mewn gwlad +anial. A daeth y Rhyfel Cartrefol i andwyo ei amgylchiadau. +Teimlai fod y ddwy ochr i’w beio, ac mai dyledswydd y Gogledd +oedd talu pris rhyddhad y caethion i wyr y De.</p> +<p>O 1867 ymlaen ail ymunodd y teulu, a bu’r tri brawd byw yn +yr un cartref yng Nghonwy hyd nes y cludwyd hwy i’r un fynwent.</p> +<p>Ychydig iawn oedd yn fwy adnabyddus nag S. R. yn ei ddydd yng Nghymru. +Bu ef a’i frodyr mewn llu o ddadleuon,—y mae y gornestwyr +oll wedi tewi erbyn hyn,—a gwnaethant lawer i ddeffro gwlad. +Bu ei <i>Gronicl</i> yn foddion addysg i filoedd. Bu ef ei hun +yn llais i amaethwyr Cymru, ac yn llais i werin yn erbyn gorthrwm o +bob math. Cyhoeddwyd cofiant am dano ef a’i frodyr yn y +Bala, gan y Dr. E. Pan Jones.</p> +<p>Wele ddwy ran nodweddiadol o’i waith. Bu y <i>Caniadau</i> +yn hynod boblogaidd; y teulu yn Llanbrynmair yw’r “Teulu +Dedwydd.” Hwy hefyd yw teulu “Cilhaul,” ac y +maent y darlun goreu a chywiraf o ffermwyr Cymru dynnwyd eto.</p> +<p>OWEN EDWARDS.<br /> +<i>Llanuwchllyn</i>,<br /> +<i>Awst</i> 1, 1906.</p> +<p style="text-align: center"> +<a href="images/sr1b.jpg"> +<img alt="Photograph of Samuel Roberts, Llanbrynmair" src="images/sr1s.jpg" /> +</a></p> +<h2>CYNHWYSAID.</h2> +<h3>1. CANIADAU BYRION.</h3> +<p>[Argraffwyd y Caniadau hyn laweroedd o weithiau, ac y maent wedi +bod yn foddion cysur i genhedlaethau o werinwyr. Dont o flaen +adeg y Bardd Newydd, nid oes dim yn gyfriniol yn eu dyngarwch syml, +eu tynherwch mwyn, a’u synwyr cyffredin cryf.]</p> +<p>Y Teulu Dedwydd <br /> +Marwolaeth y Cristion <br /> +Y Lili Gwywedig <br /> +Cân y Nefoedd <br /> +Ar farwolaeth maban <br /> +Y Cristion yn hwylio i fôr gwynfyd<br /> +Cwyn a Chysur Henaint <br /> +Mae Nhad wrth y Llyw <br /> +Y Ddau Blentyn Amddifad<br /> +Cyfarchiad ar Wyl Priodas <br /> +Dinystr Byddin Sennacherib <br /> +Gweddi Plentyn <br /> +Cwynion Yamba, y Gaethes ddu <br /> +Y creulondeb o fflangellu benywod <br /> +Y fenyw wenieithus <br /> +Y Twyllwr hudawl<br /> +Darostyngiad a Derchafiad Crist <br /> +Buddugoliaethau yr Efengyl yn y Mil Blynyddoedd</p> +<h3>II. CILHAUL UCHAF.</h3> +<p>[Darlun o fywyd amaethwr, a’i ofidiau, yn hanner cyntaf y ganrif +ddiweddaf. Mae’n fyw ac yn werthfawr am ei fod yn wir. +Dyma’r bywyd gynhyrchodd oreu Cymru, a dyma’r bywyd hapusaf +a iachaf yn y byd.]</p> +<p>John Careful, Cilhaul Uchaf. Senn y Steward. Gwobrwyon +John Careful am wella ei dir,—I. Colli ei arian. II. Codi +ei rent. III. Codi’r degwm. IV. Codi’r trethi. +V. Rhoi cerdod i Peggy Slwt Slow nes y cai fynd ar y plwy. VI. +Rhoi benthyg arian i Billy Active i ymfudo.</p> +<p>Jacob Highmind. Cario chwedlau i’r steward. Notice +to quit i John Careful.</p> +<p>Pryder y teulu; troi golwg tua’r Amerig. Squire Speedwell +yn ymyrryd. Yr ysgwrs rhwng Lord Protection a John Careful. +Swn y bytheuaid. Meistr tir a steward. Ymadael o Gilhaul.</p> +<p>Yr Highminds yn denantiaid newyddion. Mynd i’r dim. +Cilhaul ar law. Y steward yn sylweddoli anhawsterau’r ffermwyr. +Hen wr Hafod Hwntw. Gweld colled am ffermwyr gonest di-dderbyn +wyneb.</p> +<h3>III. BYWYDAU DISTADL.</h3> +<p>[Ysgrifennodd S.R. hanes rhai adwaenai, yn fyrr iawn, yn y <i>Cronicl</i>. +Distadl oeddynt, ac y mae swyn pennaf bywyd Cymru yn eu hanes dinod. +Nid oes le yn y gyfrol hon ond i ddau yn unig o’r llu, sef cardotes +a gwas ffarm.]</p> +<p>Mary Williams, Garsiwn</p> +<p>Thomas Evans, Aber</p> +<h2>Y Darlunìau.</h2> +<p>Samuel Roberts<br /> +Darlun o’r Oriel Gymreig, dynnwyd gan y diweddar John Thomas.</p> +<p>Bwthyn ym Maldwyn<br /> +O’r Oriel Gymreig.</p> +<blockquote><p>“Mewn hyfryd fan ar ael y bryn,<br /> + Mi welwn fwthyn bychan;<br /> +A’i furiau yn galchedig wyn,<br /> + Bob mymryn, mewn ac allan”</p> +</blockquote> +<p>Pont Llanbrynmair<br /> +O’r Oriel Gymreig.</p> +<p>Dan Haul y Prydnawn<br /> +O’r Oriel Gymreig.<br /> +Darlun o dai yn Llanbrynmair dan dywyniad haul yr Hydref.</p> +<p>Cyflwynwyr Tysteb S. R.<br /> +O’r Oriel Gymreig.</p> +<p>Cyflwynwyd y dysteb yn Lerpwl yn union wedi dychweliad S. R. o’r +America. Eistedd Caledfryn yn y canol, a’i bwys ar ei ffon. +Ar ei law chwith eistedd S.R., a J. R. yn agosaf ato yntau. Wrth +gefn y ddau frawd saif y Gohebydd, eu nai, a chadwen ar ei fron. +Yn union y tu cefn i S. R., yn dalaf o bawb sydd ar eu traed, saif Mynyddog.</p> +<p>Ffrwd y Mynydd<br /> +O’r Oriel Gymreig.<br /> +Darlun o olygfa yn ucheldir Llanbrynmair.</p> +<p>My Lord<br /> +H. Williams.</p> +<p>Talu’r Rhent<br /> +H. Williams.</p> +<h2>CANIADAU BYRION.</h2> +<p style="text-align: center"> +<a href="images/sr9b.jpg"> +<img alt="Bwthyn ym Maldwyn" src="images/sr9s.jpg" /> +</a></p> +<h3>Y TEULU DEDWYDD.</h3> +<p>Wrth ddringo bryn ar fore teg, <br /> + Wrth hedeg o’m golygon, <br /> +Gan syllu ar afonig hardd,<br /> + A gardd, a dolydd gwyrddion; <br /> +Mewn hyfryd fan ar ael y bryn<br /> + Mi welwn fwthyn bychan,<br /> +A’i furiau yn galchedig wyn<br /> + Bob mymryn, mewn ac allan.</p> +<p>Canghennau tewfrig gwinwydd îr<br /> + Addurnant fur y talcen,<br /> +A than y tô yn ddof a gwâr<br /> + Y trydar y golomen;<br /> +O flaen y drws, o fewn yr ardd,<br /> + Tardd lili a briallu;<br /> +Ac O mor hyfryd ar y ffridd<br /> + Mae blodau’r dydd yn tyfu.</p> +<p>Wrth glawdd yr ardd, yn ngwyneb haul,<br /> + Ac hyd y dail, mae’r gwenyn<br /> +Yn diwyd gasglu mêl bob awr<br /> + I’w diliau cyn daw’r dryc-hin;<br /> +Ar bwys y ty, mewn diogel bant,<br /> + Mae lle i’r plant i chwareu;<br /> +Ac yno’n fwyn, ar fin y nant,<br /> + Y trefnant eu teganau.</p> +<p>O fewn y ty mae’r dodrefn oll,<br /> + Heb goll, yn lân a threfnus;<br /> +A lle i eistedd wrth y tân<br /> + Ar aelwyd lân gysurus;<br /> +Y Teulu Dedwydd yno sy<br /> + Yn byw yn gu ac anwyl;<br /> +A phob un hefyd sydd o hyd<br /> + Yn ddiwyd wrth ei orchwyl.</p> +<p>Ychwaith ni chlywir yn eu plith<br /> + Neb byth yn trin na grwgnach,<br /> +Ond pawb yn gwneyd eu goraf i<br /> + Felysu y gyfeillach;<br /> +Mae golwg iachus, liwus, lon,<br /> + A thirion ar bob wyneb;<br /> +A than bob bron y gorffwys hedd,<br /> + Tagnefedd, a sirioldeb.</p> +<p>Pan ddel yr hwyr, ac iddynt gwrdd,<br /> + Oddeutu’r bwrdd eisteddant;<br /> +Ac am y bwyd, o hyd nes daw,<br /> + Yn ddistaw y disgwyliant;<br /> +Pan ddyd y fam y bwyd gerbron<br /> + Gwnant gyson geisio bendith;<br /> +Ac wedi ’n, pan eu porthi gânt,<br /> + Diolchant yn ddiragrith.</p> +<p>Ar air y tad, â siriol wên,<br /> + A’r mab i ddarllen pennod;<br /> +Ac yna oll, mewn pwysig fodd,<br /> + Codant i adrodd adnod;<br /> +Yr emyn hwyrol yn y fan<br /> + Roir allan gan yr i’angaf,<br /> +Ac unant oll i seinio mawl<br /> + Cysonawl i’r Goruchaf.</p> +<p>Y tad a dd’wêd ddwys air mewn pryd<br /> + Am bethau byd tragwyddol;<br /> +Y fam rydd ei Hamen, a’r plant<br /> + Wrandawant yn ddifrifol;<br /> +Wrth orsedd gras, o flaen yr Ior,<br /> + Y bychan gôr gydblygant;<br /> +A’u holl achosion, o bob rhyw,<br /> + I ofal Duw gyflwynant.</p> +<p>Am ras a hedd, a nawdd y Nef,<br /> + Y codant lef ddiffuant;<br /> +A Duw a ystyr yn gu-fwyn<br /> + Eu cwyn a’u holl ddymuniant;<br /> +Ac O! na fedrwn adrodd fel<br /> + Mae’r tawel Deulu Dedwydd,<br /> +Mewn gwylaidd barch, ond nid yn brudd,<br /> + Yn cadw dydd yr Arglwydd.</p> +<p>Yn fore iawn, mewn nefol hwyl<br /> + I gadw’r wyl cyfodant;<br /> +Ac wedi ceisio Duw a’i wedd,<br /> + I’w dŷ mewn hedd cydgerddant;<br /> +Fe’u gwelir gyda’r fintai gu<br /> + Sy’n cyrchu i’r addoliad;<br /> +Ac yn eu côr, ym mhabell Ion,<br /> + Yn gyson ceir hwy’n wastad.</p> +<p>Ceir clywed mwynber leisiau’r plant<br /> + Mewn moliant yn cyfodi,<br /> +A’u gweld yn ddifrif-ddwys o hyd,<br /> + Ac astud, wrth addoli;<br /> +Ni wâg ymrodiant i un man<br /> + I hepian na gloddesta;<br /> +Ond bydd eu calon gyda gwaith<br /> + A chyfraith y Gorucha’.</p> +<p>Pob un, â’i Feibl yn ei law,<br /> + I’r ysgol ddaw’n amserol;<br /> +Ac yn eu cylch fe’u ceir bob pryd<br /> + Yn ddiwyd a defnyddiol;<br /> +Pan ddeuant adre’r nos yn nghyd<br /> + I gyd, a’r drws yn nghauad,<br /> +Dechreuant ddweyd yn bwysig rydd<br /> + Am waith y dydd, a’u profiad.</p> +<p>Mor fwyn eu cân! mor ddwys pob gair,<br /> + Ac O mor daer eu gweddi!<br /> +A Duw yn siriol wenu ar<br /> + Y duwiol hawddgar deulu;<br /> +Gwir nad oes ganddynt ddodrefn aur,<br /> + Na disglaer lestri arian,<br /> +Na llawrlen ddrudfawr yn y ty,<br /> + Na gwely-lenni sidan.</p> +<p>Ni feddant seigiau mawr eu rhin,<br /> + Na melus win na moethau,<br /> +Na thuedd byth i flysio’n ffol<br /> + Frenhinol arlwyadau;<br /> +Ond mae rhinweddol win a llaeth<br /> + Yr iechydwriaeth ganddynt;<br /> +A Christ yn Frawd, a Duw yn Dad<br /> + A thirion Geidwad iddynt.</p> +<p>Fe’u ceidw’n ddiogel rhag pob braw,<br /> + Ac yn Ei law fe’u harwain,<br /> +Nes dwyn pob un i ben ei daith<br /> + Trwy hirfaith dir wylofain;<br /> +Pob un a gyrraedd yn ei dro<br /> + Hyfrydawl fro paradwys;<br /> +Ac yno’n dawel berffaith rydd<br /> + Y cânt dragwyddol orffwys.</p> +<h3>MARWOLAETH Y CRISTION.</h3> +<p>Gristion hawddgar! Daeth yr adeg<br /> + It’ ehedeg at dy Dad;<br /> +Gad dy lesgedd, hwylia’th edyn,<br /> + Cyfod, cychwyn tua’th wlad;<br /> +Sych dy ddagrau, dechreu ganu,<br /> + Darfu’th bechu, darfu’th boen;<br /> +Ti gei bellach dawel orffwys<br /> + Ym mharadwys gyda’r Oen.</p> +<p>Er fod afon angau’n donnog,<br /> + A llen niwlog dros y glyn,<br /> +Gwel dy Briod cu yn dyfod<br /> + I’th gyfarfod y pryd hyn;<br /> +Dacw’r gelyn wrth ei gadwyn,<br /> + Heb ei golyn, dan ei glwy’;<br /> +Dacw uffern wedi ’i maeddu:-<br /> + Gristion! pam yr ofni mwy?</p> +<p>Yn y dyffryn, er mor dywyll,<br /> + Gwelaf ganwyll ddisglaer draw,<br /> +Wedi ’i chynneu i’th oleuo,<br /> + Rhag it’ lithro ar un law;<br /> +Mae dy Iesu wedi blaenu,<br /> + Wedi torri grym y donn;<br /> +Pam yr ofni groesi’r dyffryn?<br /> + Pam mae dychryn dan dy fron?</p> +<p>Eilia’th gân, mae’r nos yn cilio,<br /> + Gwel, mae gwawl yn hulio’r glyn:<br /> +Edrych trwy y niwlen deneu,<br /> + Gwel drigfannau Seion fryn:<br /> +Gwel, mae hyfryd wên dragwyddol,<br /> + Heulwen nefol ar y wlad;<br /> +Gwel mor ddisglaer deg danbeidiol<br /> + Yw brenhinol lys dy Dad.</p> +<p>Gwel y dirif seirian berlau<br /> + Wisgant furiau’r nefol gaer;<br /> +Gwel ei huchel byrth disgleirdeg,<br /> + A’i llydain dêg heolydd aur; <br /> +Gwel yr afon bur redegog,<br /> + Gwel y deiliog ffrwythlawn bren;<br /> +Gwel y llwybrau a’r trigfannau<br /> + Sydd i’r seintiau uwch y nen.</p> +<p>Gwel y dedwydd brynedigion <br /> + Yn eu gynau gwynion draw,<br /> +Wedi gwisgo eu coronau,<br /> + A’u telynau yn eu llaw;<br /> +Yuo’n gorffwys, gyda’u gilydd, <br /> + Mewn llawenydd pur dilyth,<br /> +Heb na loes, na chroes, na phechod, <br /> + Mwyach i’w cyfarfod byth.</p> +<p>Gwel y gosgordd-lu yn cychwyn <br /> + I’th ymofyn idd eu mysg;<br /> +Gwel dy Brynwr, mewn gwên siriol, <br /> + Yn ei hardd gyfryngol wisg;<br /> +Clyw, mae’r clychau oll yn canu, <br /> + I’th groesawu tua thref;<br /> +Clyw bereiddlawn seingar donau <br /> + Aur delynau côr y nef.</p> +<p>Gwel dy gerbyd wrth yr afon, <br /> + Gwel dy goron,—gad dy gledd;<br /> +Cymer bellach dawel feddiant <br /> + O ogoniant gwlad yr hedd,<br /> +Ffarwel iti, collaf bellach<br /> + Dy gyfeillach a dy wedd,<br /> +Hyd nes cawn gyfarfod eto <br /> + Yn y fro tu draw i’r bedd.</p> +<h3>Y LILI GWYWEDIG.</h3> +<p>Galar-gân Mam ar Farwolaeth Maban Mynwesol.</p> +<p>Caed Lili têg, mewn hyfryd fan, <br /> + Ar gorsen wan yn tyfu;<br /> +Ei hawddgar liw, a’i gywrain lun, <br /> + Wnai i bob un ei garu;<br /> +Ei berchen o anwyldeb âi,<br /> + A siriol syllai arno,<br /> +Mewn gobaith hoff o’i gadw’n îr <br /> + Am dymor hir heb wywo.</p> +<p>Ond ar ddiwrnod tywyll du,<br /> + Y gobaith cu ddiflannodd;<br /> +Daeth awel oer ’nol heulwen haf, <br /> + A’r Lili braf a wywodd;<br /> +Mae’n awr yn gorwedd yn y llwch, <br /> + Heb degwch yn wywedig;<br /> +A’i berchen deimla dan ei bron <br /> + Ei chalon yn glwyfedig.</p> +<p>Ochenaid ddwys o’i mynwes wan, <br /> + Ac egwan lef sy’n codi,—<br /> +“A raid im’ golli’r olwg ar<br /> + Fy hawddgar wiwber Lili?<br /> +Flodeuyn hardd! dy golli raid, <br /> + Er dibaid dywallt dagrau;<br /> +Llwyr ddiflanedig ’nawr yw drych <br /> + Dy unwaith harddwych liwiau.</p> +<p>“Dy addurnedig wisgoedd braf, <br /> + Eu gweled ni chaf mwyach;<br /> +Wrth syllu ar dy le, nid wyf<br /> + Ond gwneyd y clwyf yn ddyfnach.” <br /> +Ar hyn, pan ydoedd natur wan<br /> + O dan y groes yn suddo,<br /> +I arllwys balm i’r galon brudd<br /> + Daeth gwiw Ddiddanydd heibio.</p> +<p>Yn dirion (nid i beri braw)<br /> + Ei ddeheu-law estynnai;<br /> +Cyd-deimlo wnai wrth wrando’i chŵyn,<br /> + Ac mewn iaith fwyn dywedai,<br /> +“Na wyla mwy,—dy Lili hardd<br /> + Sy’n awr yng ngardd paradwys,<br /> +Mewn tawel gynnes nefol fro<br /> + Yn ail-flodeuo’n wiwlwys.</p> +<p>“Ei nôdd, ei ddail, ei arogl pêr,<br /> + Ei liwiau têr a hawddgar,<br /> +Rhagorach fyrdd o weithiau ynt<br /> + Nag oeddynt ar y ddaear.<br /> +Ei weled gei ar fyr o dro<br /> + Yn gwisgo harddwch nefol:<br /> +I’r ddedwydd wlad dy gyrchu wnaf,<br /> + Lle t’wyna haf tragwyddol.”</p> +<h3>CAN Y NEFOEDD.</h3> +<p>Fy enaid blinedig! cwyd d’edyn yn awr,<br /> +Ehed trwy’r wybrennau uwch gofid y llawr,<br /> +I glywed nefolion yn seinio’r trwy’r nen<br /> +Fawl ganiad i’r Iesu, dy Briod a’th Ben.</p> +<p>Mor hardd Ei frenhinwisg, mor uchel Ei sedd,<br /> +Mor ddisglaer Ei goron, mor siriol Ei wedd;<br /> +Aur-seren awdurdod sy’n awr ar y fron<br /> +Fu gynt yn llif-waedu o glwy’r waew-ffon.</p> +<p>Angylaidd gantorion gydunant mewn cân<br /> +A seintiau fil miloedd, a’u gwisgoedd yn lân;<br /> +A broydd a bryniau tragwyddol y nef<br /> +Trwy’r dedwydd ororau adseiniant eu llef.</p> +<p>Y llu archangylaidd ddechreuant y gainc,<br /> +Gan barchus gydblygu o amgylch Ei fainc:<br /> +Y saint a’u coronau wnant balmant i’w draed,<br /> +Gan felus gydganu am rinwedd ei waed.</p> +<p>Pan daniodd Ei fynwes, pan gododd mewn brys,<br /> +Gan adael Ei orsedd, a’i goron, a’i lys,<br /> +A hedeg heb oedi o fynwes Ei Dad,<br /> +Ar edyn trugaredd, at ddyn yn Ei waed;</p> +<p>Pan welwyd E’n Faban mewn gwael egwan gnawd,<br /> +Etifedd y nefoedd o’i wirfodd yn dlawd, <br /> +Angylion a seintiau a floeddient yng nghyd,<br /> +“Gogoniant trwy’r nefoedd, Tangnefedd trwy’r byd.”</p> +<p>Pan rodiai o amgylch, gan wneuthur lleshad<br /> +I gloffion, a deillion, a chleifion yn rhad,<br /> +Gan alw’r blinderog, yn serchog a llon,<br /> +I orffwys yn dawel eu pwys ar Ei fron,—</p> +<p>Pan godai yn erbyn pyrth uffern Ei gledd,<br /> +Gan siglo sylfeini hen garchar y bedd,—<br /> +Dyrchafu yn hyfryd bêr-seiniawl wnai’r gân,<br /> +A bywiol orfoledd wnai’r nefoedd yn dân.</p> +<p>Ond sydyn!—pan ydoedd pob telyn mewn hwyl,<br /> +A’r udgyrn yn seinio fel ar uchel wyl,—<br /> +Wrth daro’r nôd uchaf cydsyniai’r dorf hardd<br /> +Ei weled E’n chwysu mewn ing yn yr ardd.</p> +<p>Pan welwyd E’n gwaedu dan hoelion ar bren,<br /> +Pan wanwyd Ei fynwes, pan glwyfwyd Ei ben,<br /> +Pan yfodd E’r cwpan, pan gollodd fwynhad<br /> +Diddanol gysuron gwedd wyneb Ei Dad;</p> +<p>Pan gododd Cyfiawnder i’w erbyn Ei gledd, <br /> +Pan welwyd E’n gorwedd yng ngharchar y bedd,<br /> +Dyrysodd telynau cantorion y nef, <br /> +Ymlaesodd pob aden, distawodd pob llef.</p> +<p>Ar unwaith ymdaenodd tywyllwch fel llen<br /> +Dros harddwych drigfauau dedwyddawl y nen;<br /> +Cydwywodd y blodau, dadhwyliodd pob tant,<br /> +Llesgaodd pob seraff—pob angel—pob sant.</p> +<p>Ond bore’r adgodiad, ar doriad y dydd,<br /> +Pan neidiodd y Cadarn o’i gadwyn yn rhydd,<br /> +Gan ymdaith o Edom yn amlder ei rym,<br /> +Mewn harddwisg borfforaidd, a’i gleddyf yn llym;</p> +<p>Pan gododd hardd-faner trugaredd a hedd, <br /> +Ac yn Ei law waedlyd agoriad y bedd, <br /> +Gan floeddio’n fuddugol, “Enillais y dydd—<br /> +“Gorchfygais bob gelyn—daw’r caethion yn rhydd,”—</p> +<p>Mil myrdd o gantorion, yn gydsain eu llef,<br /> +Ail-seinient yr Anthem, hwyl lawen trwy’r nef;<br /> +Gan floeddio caniadau, mewn tonau mor bêr,<br /> +Nes siglo y bydoedd gan adsain y ser.</p> +<p>Angylaidd osgorddion ehedent mewn brys<br /> +I dywys eu Brenin i orsedd Ei lys;<br /> +Ar balmant o berlau olwynai i’r nen,<br /> +A’r seirian byrth oesawl ddyrchafent eu pen.</p> +<p>’Nol disgyn o’i gerbyd, ac esgyn Ei sedd, <br /> +Ei euraidd deyrnwialen estynnai mewn hedd, <br /> +Gan ddwyn agoriadau llywodraeth Ei Dad, <br /> +Ac anfon i ddynion Ei roddion yn rhad.</p> +<p>Rho heibio ’nawr, f’awen, cyn gorffen dy gân,<br /> +Rhag boddi ar unwaith mewn syndod yn lân;<br /> +Nid da cynnyg nofio—’rwyt eto’n rhy wan—<br /> +Mewn môr o ryfeddod, heb waelod na glan.</p> +<p>I erfyn maddeuant, plyg ’nawr wrth Ei draed,<br /> +Ymorffwys am fywyd ar rinwedd Ei waed;<br /> +Cei ddianc ar fyrder o’th garchar o gnawd,<br /> +I orffwys ym mynwes dy fwyn hynaf Frawd.</p> +<p>Ei wyneb cu hardd-deg gei weled heb len;<br /> +Ac yna, dan ganu, coroni Ei ben;<br /> +Pan welir y ddaear yn wenfflam o dân,<br /> +Mawr fydd dy orfoledd, a melus dy gân.</p> +<h3>AR FARWOLAETH MABAN.</h3> +<p>Daeth yma i’r byd i weld ein gwae, <br /> + Lle mae gorthrymder garw;<br /> +Ond trodd ei egwein lygaid draw, <br /> + Gan godi ’i law a marw.</p> +<p>Er dod am dro i’n daear ni<br /> + I brofi’r cwpan chwerw;<br /> +Ni fynnai aros is y nen,<br /> + Trodd draw ei ben i farw.</p> +<p>Dros ennyd ferr fe rodd ei glust<br /> + I wrando’n trist riddfannau;<br /> +Ond buan, buan, blino wnaeth,<br /> + A hedodd ymaith adre’.</p> +<p>Ni chawn ei weled yma mwy<br /> + Dan unrhyw glwy’n galaru;<br /> +Mae wrth ei fodd ar Seion fryn,<br /> + A’i dannau’n dynn yn canu,</p> +<p>Ni welir deigryn ar ei rudd,<br /> + Na’i wedd yn brudd wylofus;<br /> +Ni chlywir mwy o’i enau ef<br /> + Un egwan lef gwynfannus.</p> +<p>Ni chaiff y fam byth, mae’n ddilys,<br /> + Waith sychu ’i chwys a’i ddagrau,<br /> +Na chwaith ei gynnal, pan yn wan,<br /> + I gwynfan yn ei breichiau.</p> +<p>Ni rydd un gelyn iddo glwy,<br /> + Nis gellir mwy ei faglu;<br /> +Ni welir ef yn dewis rhan<br /> + Gyda’r annuwiol deulu.</p> +<p>Ni chaiff y tad na’r fam byth mwy<br /> + Boen trwy ei weld yn pechu:<br /> +Nid ofnant iddo yn ei oes<br /> + Ddwyn croes ar achos Iesu.</p> +<p>Fe darddodd ffynnon ar y bryn<br /> + I’w gannu’n wyn, a chymhwys<br /> +I lanw lle yn mhlith y llu<br /> + Sy’n canu ym mharadwys.</p> +<p>Diangodd draw i wlad yr hedd<br /> + O gyrraedd pob rhyw ddrygfyd,<br /> +Ac uno wnaeth â’r nefol lu<br /> + I ganu fry mewn gwynfyd.</p> +<p>Mewn teulu duwiol yn y byd,<br /> + Tra hyfryd y gyfeillach;<br /> +Ond fry ymhlith y nefol hil<br /> + Y bydd yn fil melusach.</p> +<p>Heb unrhyw boen o dan y fron,<br /> + Mae ’nawr yn llon a dedwydd:<br /> +A’r pur orfoledd yno sy<br /> + A bery yn dragywydd.</p> +<p>Er rhoi ei gorff yng ngwaelod bedd<br /> + I orwedd a malurio,<br /> +Daw bore hyfryd yn y man<br /> + Y cwyd i’r lan oddiyno.</p> +<p>Cawn gydgyfarfod fry mewn hedd,<br /> + Tudraw i’r bedd yn dawel;<br /> +Ac uno i ganu yn ddilyth,<br /> + Heb achos byth ymadael.</p> +<h3>Y CRISTION YN HWYLIO I FÔR GWYNFYD.</h3> +<p>Fel morwr cyfarwydd wrth ddedwydd fordwyaw,<br /> +Yn troi yn dra medrus ei lyw â’i ddeheulaw,<br /> +Gan ganu wrth ledu ei hwyliau claerwynion<br /> +I farchog y cefnllif o flaen yr awelon,—<br /> +Mae’r Cristion yn gadael anialdir marwoldeb,<br /> +Gan hwylio yn dawel i fôr bythol burdeb.<br /> +Pan ddel y gorchymyn mae’n lledu ei hwyliau,<br /> +Heb ofni’r Iorddonen, nac ymchwydd ei thonnau;<br /> +Gan wenu heb ddychryn, wrth gychwyn, mae’n canu,—<br /> +“O’m golwg yn gyflym mae’r byd yn diflannu,<br /> +Diangaf yn fuan o gyrraedd gofidiau,<br /> +Tawelu mae’r gwyntoedd, llonyddu mae’r tonnau,<br /> +Mae’r heulwen yn gwenu, a’r wybren yn siriol,<br /> +Caf nofio mewn moroedd o wynfyd tragwyddol.”</p> +<h3>CWYN A CHYSUR HENAINT.</h3> +<p>Ymgiliodd y gaeaf, mae’r gwanwyn yn gwenu,<br /> +Mae’r oenig yn neidio, a’r durtur yn canu;<br /> +Mae’r coedydd, a’r dolydd, a’r gerddi’n blodeuo;<br /> +A minnau gan nychdod a henaint yn gwywo. <br /> + Mae f’einioes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod, +<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddrod.</p> +<p>Mae’r i’enctid o’m hamgylch yn heinyf a chryfion,<br /> +Yn wridog eu gruddiau, yn llawen eu calon,<br /> +Yn siriol gydrodio’n finteioedd diddanus,<br /> +A minnau fy hunan yn llesg a methiannus. <br /> + Mae f’einioes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod, +<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddrod.</p> +<p>Bu amser, ’rwy’n cofio, pan gynt ’roeddwn innau<br /> +Mor heinyf, a bywiog, a gwridog a hwythau,<br /> +A’m dwyfron yn llawen, a’m cân yn soniarus;<br /> +Ond ciliodd fel cysgod, fy hafddydd diddanus. <br /> + Mae f’einoes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod, +<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddrod.</p> +<p>Diangodd holl dirion gymdeithion fy mebyd,<br /> +O gyrraedd marwoldeb, i dawel fro gwynfyd;<br /> +A minnau, heb gymar, adawyd fy hunan.<br /> +Mae’m calon, gan hiraeth, yn rhy lesg i gwynfan. <br /> + Mae f’einioes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod, +<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddrod.</p> +<p>Mae ceidwad y babell gan wendid yn crynnu,<br /> +A’r heinyf wyr cryfion yn awr yn cydgrymu;<br /> +Swn isel, wrth falu, wna’r felin fethedig,<br /> +Ychydig yw’r meini, ac oll yn sigledig. <br /> + Mae f’einioes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod, +<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddrod.</p> +<p>Y gloewon ffenestri gan lenni dywyllwyd,<br /> +A llydain byrth mwyniant gan henaint a gauwyd; <br /> +Y cwsg a lwyr gilia wrth lais yr aderyn, <br /> +A baich ar yr ysgwydd fydd ceiliog y rhedyn.<br /> + Mae f’einioes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod,<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddrod.</p> +<p>Holl ferched cerddoriaeth ar unwaith ostyngir, <br /> +A phopeth, wrth araf ymlwybro, a ofn;<br /> +Mae chwant wedi pallu, ’does dim rydd ddiddanwch,<br /> +Diflannodd pob seren dan ddulen tywyllwch.<br /> + Mae f’einioes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod, +<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddrod.</p> +<p>Y cawg aur a’r piser yn fuan a ddryllir,<br /> +Y llinyn ariannaidd a’r olwyn a dorrir;<br /> +Ychydig sy’n aros o flodau’r pren almon;<br /> +Dadfeilio mae’r babell, llewygu mae’r galon.<br /> + Mae f’einioes yn cilio, a’m dyddiau bron darfod,<br /> + Caf fyned i orffwys yn fuan i’r beddnod.</p> +<p>Hosanna!—’Rwyn teimlo fy llesg gorff yn datod,<br /> +Mae’n addfed o’r diwedd i fyned i’w feddrod;<br /> +Caiff gysgu heb ddychryn, dros ronyn, yn dawel,<br /> +Nes hyfryd ddihuno wrth floedd yr archangel. <br /> + Ac yna, heb lygredd, caiff godi’n dra siriol,<br /> + I ddedwydd deyrnasu mewn i’enctid tragwyddol.</p> +<p>Ar edyn angylaidd, heb lesgedd na methiant,<br /> +Caf esgyn i dawel ororau gogoniant,<br /> +I dderbyn y palmwydd, y delyn, a’r goron,<br /> +A chlywed peroriaeth nefolaidd gantorion;<br /> + Ac yna caf brofi’r gymdeithas a’r gwleddoedd<br /> + Sy’n bythol goroni dedwyddwch y nefoedd.</p> +<h3>“MAE NHAD WRTH Y LLYW.”</h3> +<p>Draw, draw ar y cefnfor, ar noson ddu oer,<br /> +’Roedd cwch bach yn hwylio heb seren na lloer;<br /> +A rhuad y tonnau, a’r gwyntoedd, a’r gwlaw,<br /> +A lanwai fynwesau y morwyr o fraw.</p> +<p>Ond bachgen y cadben, yn llawen a llon,<br /> +A dd’wedai dan wenu, heb ddychryn i’w fron,—<br /> +“Er gwaethaf y tonnau awn adref yn fyw:<br /> +Pa raid ini ofni?—<i>Mae</i> <i>Nhad</i> <i>wrth</i> <i>y</i> +<i>Llyw</i>.”</p> +<p>O blentyn y nefoedd! Paham mae dy fron<br /> +Mor ofnus wrth weled gwyllt ymchwydd y donn?<br /> +Mae’r dyfnder du tywyll yn rhuo, gwir yw;<br /> +Ond diogel yw’th fywyd—<i>Mae’th</i> <i>Dad</i> <i>wrth</i> +<i>y</i> <i>Llyw</i>.</p> +<p>Daw’n fuan orfoledd diddiwedd i’th ran;<br /> +Draw’n disgwyl mae’th geraint oddeutu y lan:<br /> +Y disglaer lys acw, dy hoff gartref yw;<br /> +Mae Canan yn ymyl, <i>a’th</i> <i>Dad</i> <i>wrth</i> <i>y</i> +<i>Llyw</i>.</p> +<p>Cwyd bellach dy hwyliau, mae’r awel o’th du,<br /> +’Rwyt bron mynd i fynwes dy fwyn Brynwr cu;<br /> +Mae’th angor yn ddiogel, a’th Gadben yn fyw,<br /> +Mae’th gwch yn y porthladd, <i>a’th</i> <i>Dad</i> <i>wrth</i> +<i>y</i> <i>Llyw</i>.</p> +<h3>Y DDAU BLENTYN AMDDIFAD.</h3> +<p style="text-align: center"> +<a href="images/sr25b.jpg"> +<img alt="Pont Llanbrynmair" src="images/sr25s.jpg" /> +</a></p> +<p>Fy ngherbyd safai, ar fy nhaith,<br /> + Unwaith wrth westy bychan,<br /> +Pan oedd gwên oleu’r heulwen glaer<br /> + Yn euro caer y dreflan.</p> +<p>Wrth weled pawb o’m cylch â’u bryd<br /> + Ar dawel gydnoswylio,<br /> +Aethum i gladdfa oedd gerllaw<br /> + I ddistaw ddwys fyfyrio.</p> +<p>Dan briddell lâs, y tlawd yn llon<br /> + Ro’i hun i’w fron glwyfedig;<br /> +Ond meini cerf o farmor trwch<br /> + A guddient lwch pendefig.</p> +<p>Wrth fedd, dan gysgod ywen grin,<br /> + Dau blentyn oedd yn wylo,<br /> +Mewn ing a hiraeth ar y pridd,<br /> + Lle’r oedd eu mam yn hunc.</p> +<p>Er fod y ddau mewn newyn mawr,<br /> + Ar lawr ’roedd darn o fara;<br /> +Edrychent arno weithiau’n syn,<br /> + Er hyn ni wnaent ei fwyta.</p> +<p>“Fy anwyl blant! gwnewch ddweyd i mi<br /> + Pam ’rych chwi mewn cyfyngder,<br /> +Ac yn gwastraffu’r bwyd eich dau,<br /> + A chwithau mewn fath brinder?”</p> +<p>Atebai’r bach, mewn gwylaidd dôn,<br /> + A’i heilltion ddagrau’n llifo,—<br /> +“Yn wir yr ym mewn eisiau llym,<br /> + Heb ddim i’w ofer-dreulio.</p> +<p>“Troi’n eneth ddrwg mae Mair fy chwaer,<br /> + ‘Rwy’n daer am iddi fwyta;<br /> +Ni chafodd damaid heddyw’n wir,<br /> + A dir, <i>hi</i> bia’r bara.”</p> +<p>“Nis bwytaf mwy,” atebai hi,<br /> + “Nes bwyto Henri dipyn;<br /> +Mi gefais i beth bara ddoe,<br /> + Ond echdoe cadd <i>ef</i> fymryn.”</p> +<p>Ar hyn fe deimlwn dan fy mron<br /> + Y galon lesg yn gwaedu;<br /> +Eisteddais rhyngddynt ar y bedd<br /> + I geisio’u hymgeleddu.</p> +<p>Yn dirion gwesgais ddwylaw’r ddau,<br /> + Oedd fel y clai gan oerder;<br /> +A’r bachgen llwydaidd ataf drodd,<br /> + I adrodd eu cyfyngder.</p> +<p>“Ein ty oedd wrth y dderwen draw,<br /> + Gerllaw y dolydd gwyrddion,<br /> +Lle’r oeddym gynt yn chwareu o hyd<br /> + Yn hyfryd a chariadlon.</p> +<p>“Un tro, pan oeddym oll yn llon,<br /> + Daeth dynion creulon heibio,<br /> +I fynd â’n tad i’r môr i ffwrdd;<br /> + Ni chawn mwy gwrdd mohono.</p> +<p>“Ni wnaeth ein mam, byth ar ol hyn,<br /> + Ond wylo’n syn a chwynfan,<br /> +Gan ddistaw ddweyd, yn brudd ei gwedd,<br /> + Yr â’r i’r bedd yn fuan.</p> +<p>“Un hwyr, pan ar ei gwely’n wan,<br /> + A’i hegwan lais crynedig<br /> +Galwodd ni’n dau, mewn tyner fodd,<br /> + A d’wedodd yn garedig,—</p> +<p>“‘Fy anwyl blant! Na wylwch chwi,<br /> + Gwnewch dyner garu’ch gilydd:<br /> +Dichon daw’ch tad yn ol yn glau,<br /> + I’ch gwneyd eich dau yn ddedwydd.</p> +<p>“‘Ond os na ddychwel byth eich tad,<br /> + Cewch Dduw yn Geidwad tyner;<br /> +Mae Ef i bob amddifad tlawd<br /> + Yn Dad a Brawd bob amser.’</p> +<p>“Yna, ar ol ymdrechu’n gu<br /> + I sychu’n dagrau chwerw,<br /> +Cusanodd ni, wrth droi ’i phen draw,<br /> + Gan godi ’i llaw a marw.</p> +<p>“Ein hanwyl fam ni chawn byth mwy<br /> + I’n harwain trwy ofidiau;<br /> +Ac ofni’r ym, mewn dirfawr fraw,<br /> + Na ddaw ein tad byth adre’,</p> +<p>“Er wylo yma lawer dydd<br /> + Mewn hiraeth prudd am dano,<br /> +Ac edrych draw a welem neb<br /> + Yn dod—yn debyg iddo;</p> +<p>“Er clywed fod y môr yn mhell,<br /> + Tybiem mai gwell oedd myned,—<br /> +Os gallem gyrraedd yno’n dau,<br /> + Y caem yn glau ei weled.</p> +<p>“Dan wylo aethom, law yn llaw,<br /> + Trwy wynt a gwlaw a lludded,<br /> +Gan droi yn wylaidd i bob ty<br /> + I holi’r ffordd wrth fyned.</p> +<p>“Gwnai rhai, dan wenu, ymaith droi,<br /> + Heb roi i ni ddim cymorth;<br /> +Och’neidiai’r lleill wrth wrando’n cwyn,<br /> + Gan roddi’n fwyn in ymborth.</p> +<p>“Ond erbyn gweld y môr mawr draw,<br /> + Gwnaeth dirfawr fraw ein llenwi;<br /> +Ac ofni’r ydym fod ein tad<br /> + Anwylfad wedi boddi.</p> +<p>“Ar fedd ein mam ’r ym ’nawr o hyd,<br /> + Mewn ing a gofid chwerw,<br /> +A hiraeth dwys am fod ein dau,<br /> + Fel hithau, wedi marw.</p> +<p>“A wyddoch chwi ddim p’le mae’n byw<br /> + Y Duw sy’n Dad amddifaid?<br /> +Pe gallem ni ryw fodd Ei gael,<br /> + Mac Ef yn hael wrth weiniaid.</p> +<p>“Dywedodd mam mai yn y nef<br /> + Yr ydoedd Ef yn trigo:-<br /> +A d’wedodd llawer wrthym ni,<br /> + Heb os, ei bod hi yno.</p> +<p> “Ac os yw mam ’nawr yno’n byw,<br /> + Hi dd’wed wrth Dduw am danom;<br /> +A disgwyl ’r ym y llwydda hi<br /> + Cyn hir i’w yrru atom.”</p> +<p>Gwnaeth hyn im’ hoff gofleidio’r ddau,<br /> + A sychu ’u gruddiau llwydion,<br /> +A dweyd,—“Fel mam, gofalaf fi<br /> + I’ch ymgeleddu’n dirion.</p> +<p>“Na wylwch mwy! Dewch gyda mi,<br /> + Rhof ichwi fwyd a dillad,<br /> +A dysg, a thŷ, a modd i fyw,<br /> + A chewch Dduw’n Dad a Cheidwad.</p> +<p>“Efe yn fwyn a’m gyrrodd i<br /> + I ddweyd i chwi Ei ’wyllys:<br /> +A diwedd pawb a’i carant Ef,<br /> + Yw mynd i’r nef i orffwys.”</p> +<h3>CYFARCHIAD AR WYL PRIODAS.</h3> +<p>Tangnefedd a ffyniant, diddanwch a chariad,<br /> +Fo rhwymyn a choren eich undeb anwylfad;<br /> +Ymleded eich pabell dan wenau Rhagluniaeth,<br /> +A’ch epil fo’n enwog dros lawer cenhedlaeth.<br /> +Disgleiried eich rhinwedd. A gwneled yr Arglwydd<br /> +Eich cylchoedd yn fendith, a’ch ceraint yn dedwydd:<br /> +Estynned eich dyddiau i fod yn ddefnyddiol;<br /> +Ei eglwys fo’ch cartref, Ei air fyddo’ch rheol.<br /> +A rhodded Ei Ysbryd diddanol i’ch tywys<br /> +Trwy dd’rysni yr anial i’w nefol baradwys.</p> +<h3>DINYSTR BYDDIN SENNACHERIB.</h3> +<p>[Cyf. o “The Destruction of Sennacherib” Byron].</p> +<p>O Fras fro Assyria, y gelyn, fel blaidd,<br /> +Ymdorrai i’r gorlan er difa y praidd;<br /> +A’i lengoedd mewn gwisgoedd o borffor ac aur,<br /> +Wrth hulio glyn Salem, a’i lliwient yn glaer.</p> +<p>Eu harfau o hirbell a welid o’r bron<br /> +Fel llewyrch ser fyrddiwn ar frig y werdd donn;<br /> +A thrwst eu cerddediad a glywid o draw,<br /> +Fel rhuad taranau trwy’r wybren gerllaw.</p> +<p>Eu chwifiawg fanerau, cyn machlud yr haul,<br /> +A welid fel coedwig dan flodau a dail;<br /> +Eu chwifiawg fanerau, ar doriad y wawr,<br /> +Fel deiliach gwywedig, a hulient y llawr.</p> +<p>Daeth angel marwolaeth ar edyn y chwa,<br /> +Gan danllyd anadlu i’w gwersyll ei bla,<br /> +Nes gwneuthur pob calon, a llygad, a grudd,<br /> +Mor oer ac mor farw a delw o bridd.</p> +<p>Y ffrom farch ddymchwelwyd.—Yn llydan ei ffroen,<br /> +Mae’n gorwedd heb chwythu mwy falchder ei hoen,<br /> +A’i ffun oer o’i amgylch fel tywyrch o waed:<br /> +Llonyddodd ar unwaith garlamiad ei draed.</p> +<p>Ar oer-lawr mae’r marchog, a’r gwlith ar ei farf,<br /> +A’r llaid ar ei harddwisg, a’r rhwd ar ei arf:<br /> +Nid oes trwy y gwersyll na thinc picell fain,<br /> +Na baner yn ysgwyd, nac udgorn rydd sain.<br /> +Mae crochwaedd trwy Assur, daeth amser ei thâl,<br /> +Mae’r delwau yn ddarnau trwy holl demlau Baal:<br /> +Cynddaredd y gelyn, heb godi un cledd,<br /> +Wrth <i>olwg</i> yr Arglwydd, ymdoddai i’r bedd.</p> +<h3>GWEDDI PLENTYN.</h3> +<p>Ni cheisiaf aur, na bri, na nerth,<br /> + Na diwerth fwyniant bydol:<br /> +Fy enaid gais ragorach rhan<br /> + Na seirian rwysg brenhinol.</p> +<p>Nid moethau o ddanteithiol rin,<br /> + Na gloew win puredig,<br /> +Nac yd, na mêl, nac olew per,<br /> + Na brasder lloi pasgedig.</p> +<p>Nid plethiad gwallt, na thegwch pryd,<br /> + Na gwisg i gyd o sidan,<br /> +Nac eang lys, a’i addurn claer<br /> + O berlau, aur, neu arian.</p> +<p>Ond dwyfol werthfawrocach rodd,<br /> + Mewn taerfodd, wy’n ei cheisio:<br /> +Ac O fy Nuw! erglyw fy nghri,<br /> + A dyro imi honno.</p> +<p>Fel arwydd hoff o’th gariad hael,<br /> + Rho imi gael Doethineb:<br /> +Nid oes ond hon a ddwg i’m rhan<br /> + Ddedwyddawl anfarwoldeb.</p> +<p>Dysg fi yn nechre f’einioes frau<br /> + I rodio llwybrau’r bywyd;<br /> +A chadw’th air,—trwy fyw yn ol<br /> + Ei nefol gyfarwyddyd.</p> +<p>Fel ufudd blentyn, boed i mi<br /> + Byth wneyd dy dŷ yn gartre,<br /> +Fel caffwyf brofiad melus iawn<br /> + O’i radlawn arlwyadau.</p> +<p>Na ad im’ ffol ymlygru byth,<br /> + Trwy fynd i blith rhagrithwyr;<br /> +Na rhedeg chwaith o lwybrau’r ne’,<br /> + I eiste’n lle’r gwatwarwyr.</p> +<p>Dy santaidd waith a’th achos di<br /> + A fo mi’n hyfrydwch;<br /> +A gwiw gymdeithas D’ anwyl blant<br /> + Fy mwyniant a’m dyddanwch.</p> +<p>Os caf gysuron ar fy nhaith,<br /> + Fy melus waith fydd moli:<br /> +Fy noniau oll, o galon rwydd,<br /> + I’m Harglwydd gânt eu rhoddi.</p> +<p>Ond os caf gystudd drwy fy oes,<br /> + A dwyn fy nghroes mewn galar,<br /> +Heb ddim ond gofid ar bob cam,<br /> + Gwna fi yn amyneddgar.</p> +<p>Os, fel blodeuyn, gwywo wnaf<br /> + Yn nechreu haf fy mywyd;<br /> +Cymhwysa f’enaid, drwy Dy ras,<br /> + I deyrnas bythol wynfyd.</p> +<p>Os hir fy nhaith, rho im’ Dy hedd,<br /> + Nes mynd i’r bedd i orffwys;<br /> +Ac yna seiniaf gyda’th blant<br /> + Dy foliant ym mharadwys.</p> +<h3>CWYNION YAMBA, Y GAETHES DDU.</h3> +<p>Er bod mewn caethiwed ymhell o fy ngwlad,<br /> +’Rwy’n cofio hoff gartref fy mam a fy nhad,<br /> +Y babell, a’r goedwig, yr afon, a’r ddôl;<br /> +Ond byth ni chaiff Yamba ddychwelyd yn ol.</p> +<p>Dros euraidd ororau ymlwybro wnawn gynt,<br /> +Heb ofid, nac angen, yn llawen fy hynt;<br /> +A’m plant o gylch gliniau fy mhriod mwyn cu,<br /> +Heb neb yn fwy boddlon a dedwydd na mi.</p> +<p>Pan unwaith yn gwasgu y bach at fy mron,<br /> +A’r lleill wrth fy ymyl yn cysgi yn llon;<br /> +Disgwyliwn fy mhriod, gan sio’n ddi-fraw,<br /> +Heb feddwl fod dychryn na gelyn gerllaw.</p> +<p>Ond pan yn hoff sugno awelon yr hwyr,<br /> +Ar unwaith ymdoddai fy nghalon fel cwyr,—<br /> +Gweld haid o ddyn-ladron yn dyfod o’r môr,<br /> +Gan guro fy mwthyn nes torri y ddor.</p> +<p>Heb briod, na chyfaill, chwaer, brawd, mam na thad,<br /> +I achub y gweiniaid crynedig rhag brad,<br /> +Fe’n llusgwyd, fe’n gwthiwyd, er taered ein cri,<br /> +I ddû-gell y gaeth-long at gannoedd fel ni.</p> +<p>Wrth riddfan i gyfrif munudau’r nos hir,<br /> +A threiglo’n ddiorffwys fy mhen gan ei gur,<br /> +Mi gefais fy maban, ar doriad y dydd,<br /> +Yn oer ac yn farw—o’i boenau yn rhydd.</p> +<p>Hoff faban fy mynwes! I’r dyfrllyd oer fedd,<br /> +Er gwaetha’r gormeswr, diangaist mewn hedd:<br /> +Cei orffwys yn dawel, ni’th werthir byth mwy,<br /> +Ac ni rydd y fflangell na’r gadwyn it’ glwy,</p> +<p>Ffodd llawer, fel tithau, o gyrraedd pob aeth;<br /> +Ond eto mae’th gu-fam anwylaf yn gaeth;<br /> +Pam rhwystrwyd i Yamba gael huno yn llon,<br /> +A’i sio i orffwys yn mynwes y donn?</p> +<p>Ar ol garw fordaith, a chyrraedd y lan,<br /> +A’n didol, a’n gwerthu i fynd i bob man;<br /> +Y brawd bach a rwygid o fynwes ei chwaer,<br /> +Er mynych lesmeirio wrth lefain yn daer.</p> +<p>Y wraig, wrth ymadael, gusanai ei gŵr,<br /> +A’i llygaid toddedig yn boddi mewn dŵr:<br /> +A’r lesg fam a wasgai ei dwyfron—o chwant<br /> +Cael myned i orwedd i’r un bedd a’i phlant.</p> +<p>Hoff geraint ysgarwyd, er cryfed eu bryd<br /> +Am weithio, dioddef, a marw ynghyd;<br /> +Y clymau anwylaf a dorrwyd bob un,<br /> +A rhwygwyd llinynau y galon ei hun.</p> +<p>I greulawn ormeswr fy ngwerthu a wnaed,<br /> +I gael fy fflangellu o’m dwyfron i’m traed;<br /> +Mae’m llafur yn galed, a minnau yn wan,<br /> +Heb ddefnyn o gysur i’w gael o un man.</p> +<p>Mae’r bwyd roddir imi yn brin ac yn ddrwg,<br /> +Mae’r haul yn fy llosgi, mae popeth mewn gwg:<br /> +Dan oer wlith y ddu-nos rhaid cysgu, heb len;<br /> +O’r braidd y caf garreg i gynnal fy mhen.</p> +<p>Mewn ing rhaid im’ farw, nis gallaf fyw’n hwy,<br /> +Mae’r holl gorff yn glwyfus, a’r galon yn ddwy;<br /> +O na chawswn drengu yn mynwes fy ngwlad,<br /> +Fy mhlant a fy mhriod, fy mam a fy nhad.</p> +<p>Wrth farw, fy ngweddi daer olaf a fydd,<br /> +I’r caeth o’i gadwynau gael myned yn rhydd:<br /> +Pa Gristion, heb deimlo ei galon mewn aeth,<br /> +All gofio du lafur ei frodyr sy’n gaeth?</p> +<p>O Brydain brydweddol! “Arglwyddes y donn,”<br /> +Na âd i un gaeth-long ymrwygo drwy hon;<br /> +Cwyd Faner wen Rhyddid, nes gwawrio y dydd<br /> +I’r olaf gael dianc o’i gadwyn yn rhydd.</p> +<h3>Y CREULONDEB O FFLANGELLU BENYWOD.</h3> +<p>A ysgrifenwyd wrth ddarllen penderfyniad barbaraidd blaenoriaid dideimlad +planfeydd Jamaica, i ddinoethi a fflangellu gwyryfon a gwragedd.</p> +<p>Pe bae gennyt deimlad, pe byddi tyn Gristion,<br /> +Fe wridai dy wyneb, fe waedai dy galon,<br /> +Weld menyw brydweddol wrth gadwyn yn crynnu,<br /> +Dan fflangell anifail yn griddfan a gwaedu;<br /> + O ystyr, yn dirion, ei gwylder a’i dagrau;<br /> + Tafl ymaith y fflangell, a dryllia’i chadwynau.</p> +<p>Dwys glwyfir, bob ergyd, ei chorff teg tyneraidd,<br /> +Ond dyfnach y clwyfir ei gwylder benywaidd;<br /> +Heblaw ei harcholli o’r ddaear i’r ddwyfron,<br /> +Mae’r fflangell mewn ail fodd yn cyrraedd ei chalon;<br /> + O ystyr, yn dirion, ei gwylder a’i dagrau;<br /> + Tafl ymaith y fflangell, a dryllia’i chadwynau.</p> +<p>Pan oeddit yn faban hi’th wasgai i’w mynwes,<br /> +A breichiau o’th amgylch, hi’th gadwai yn gynnes;<br /> +Rho’i gusan, dan wenu, i’th gadw’n ddiddanus,<br /> +Ac ar ei bron dyner hi’th siai i orffwys:<br /> + O ystyr, yn dirion, ei gwylder a’i dagrau;<br /> + Tafl ymaith y fflangell, a dryllia’i chadwynau.</p> +<p>Trywenid ei mynwes gan ingawl ddwys alaeth,<br /> +A gwewyr dirboenus, cyn dyfod yn famaeth:<br /> +A chreulawn ei gwasgu mewn cyfyng amgylchiad,<br /> +Sy’n gofyn ymgeledd, tynerwch, a chariad;<br /> + O ystyr, yn dirion, ei gwylder a’i dagrau;<br /> + Tafl ymaith y fflangell, a dryllia’i chadwynau.</p> +<p>Dyngarwch a rhinwedd ymgiliant i wylo,<br /> +A chrefydd, o hirbell, saif draw dan och’neidio,—<br /> +Gweld gwaedlyd archollion y fflangell gylymog<br /> +Yn gwysau plethedig dan ddwyfron y feichiog;<br /> + O ystyr, yn dirion, ei gwylder a’i dagrau;<br /> + Tafl ymaith y fflangell, a diyllia’i chadwynau.</p> +<p>Mae Llywydd y bydoedd yn gweled ei chlwyfau,<br /> +Mae’n clywed ei chwynion, mae’n cyfrif ei dagrau,<br /> +Mae’n codi i ddial—clyw’r daran yn rhuo—<br /> +Mae’n gwisgo ei gleddyf, mae bron mynd i daro:<br /> + O cryned dy galon! ymostwng mewn dychryn,<br /> + Tafl ymaith y fflangell, a dryllia y gadwyn.</p> +<h3>Y FENYW WENIEITHUS.</h3> +<p>Ar wyll y nos, dan dywyll lenni’r hwyr,<br /> +Pan guddid gwên yr haul dan orchudd llwyr,<br /> +Yn nrws ei thy, yn denawl wenu’n llon,<br /> +Mewn esmwyth wisg, a dichell dan ei bron,<br /> +Y fenyw dêg wenieithus welaf draw,<br /> +Yn gwamal droi ei llygaid ar bob llaw,<br /> +Nes canfod llanc mwyn hardd-dêg, ond heb bwyll<br /> +Na deall da i ochel hudawl dwyll.</p> +<p>Gan ddal ei law, hi a’i cusanodd ef,<br /> +Ac mewn iaith ystwyth, gyda dengar lef,<br /> +Dywedai’n hyf,—“Roedd im’ aberthau hedd,<br /> +Ond cedwais wyl, a gwnaethum heddyw wledd:<br /> +Yr hen adduned ddwys, cywirais hi,<br /> +A brysiais heno’n llon i’th gyfarch di:<br /> +Fy ngwely drwsiais â cherfiadau gwych,<br /> +Ac â sidanaidd lenni têg eu drych;<br /> +Mwg-derthais ef âg enaint peraidd iawn,<br /> +O aloes, myrr, a sinamon, mae’n llawn.<br /> +Tyrd gyda mi,—ni chawn byth gyfle gwell<br /> +I garu’n gu,—mae’r gŵr yn awr ymhell:<br /> +O arian cymerth godaid yn ei law,<br /> +Ac ar y dydd amodol adref daw.<br /> +Mae dyfroedd cêl fel gwin i’r galon brudd,<br /> +Cawn hyfryd wledd o beraidd fara cudd.”</p> +<p>A’i geiriau teg, ei droi a’i ddenu wnaeth,<br /> +Nes cael i’w rhwyd ei galon ffol yn gaeth;<br /> +Fel ych yn fud i’r lladdfa aeth yn glau,<br /> +Neu fel yr ynfyd cyn i’r cyffion gau:<br /> +Heb gofio gwg na llygad craff yr Ior,<br /> +Canlynodd hi, gan ddistaw gau y ddôr.</p> +<p>Ymysg ei fwyn hoff gu gyfoedion llon,<br /> +Lle rhodiai gynt heb ofid dan ei fron,<br /> +Nac yn ei dŷ, ni welwyd mono mwy;<br /> +Ei geraint oll, mewn galar gwelid hwy.<br /> +Ei dad, mewn dagrau, ro’i ei ben dan gudd,<br /> +A’i fam, wrth riddfan, rwygai ‘i mynwes brudd.</p> +<p>Wrth wrando llais y fenyw ddengar ddrwg,<br /> +Cynhyrfir Ior y nef i wisgo gwg;<br /> +Porth uffern yw ei haddurnedig dŷ,<br /> +A’i ffordd i gell oer angau’n arwain sy;<br /> +Gweu maglau mae i ddal eneidiau’n gaeth<br /> +Yn nyfnder gwae, i oddef bythol aeth;<br /> +Os yno’r a, nid oes i’r adyn ffol<br /> +Ond gobaith gwan y dychwel byth yn ol.</p> +<h3>Y TWYLLWR HUDAWL.</h3> +<p>Mewn hyfryd le o gyrraedd swn y byd,<br /> +Y trigai’n llon forwynig deg ei phryd;<br /> +Hoff unig ferch ei dedwydd fam a’i thad,<br /> +Heb dan ei bron na briw na thwyll na brad.</p> +<p>Pan, gyda’r wawr, y pigai’n llon o blith<br /> +Pêi-lysiau’r maes a dagrau’r bore wlith,<br /> +Y rhosyn coch a’r lili, teg eu drych,<br /> +I fritho’n hardd ei swp o flodau gwych,<br /> +A phan adseiniai lais yr eos fwyn,<br /> +Gan heinif ddawnsio’r gân o dwyn i dwyn,—<br /> +O’r braidd, er craffu, gall’sid dweyd ar g’oedd,<br /> +Pa un ai dynes ai angyles oedd.</p> +<p>Ond gwywo wnaeth y gwrid oedd ar ei grudd,<br /> +A buan ffôdd y gân o’i mynwes brudd.<br /> +Un hwyr, gan wisgo gwên, rhyw dwyllwr ddaeth<br /> +I geisio ’i dal mewn hudawl serch yn gaeth.<br /> +Wrth weld ei wên, ei chalon dyner wan,<br /> +Heb feddwl drwg, orchfygwyd yn y fan:<br /> +A’r gelyn cas, ’nol ei handwyo hi,<br /> +Arllwysai wawd, heb wrando ar ei chri.</p> +<p>Ei thad, wrth weld ei gwarth, creuloni wnaeth,<br /> +A’i galon falch fel darn o garreg aeth;<br /> +Dan erchyll reg—gan droi ei wyneb draw—<br /> +Ei gwthio wnaeth o’i dŷ i’r gwynt a’r gwlaw;<br /> +A chloi ei ddrws, gan greulawn dyngu’n ffol,<br /> +Na chai hi byth ddychwelyd yno’n ol.</p> +<p>Ar gopa craig, wrth oleu gwan y lloer,<br /> +Ei baban gaed yn farw ac yn oer;<br /> +A’i ddagrau’n iâ tryloew ar ei rudd,<br /> +A’i ddwylaw bychain rewent wrth y pridd.</p> +<p>Y fam, yn awr o’i phwyll, yn llwyd a gwan,<br /> +A grwydrai’r dydd yn brudd o fan i fan;<br /> +A’r nos, mewn lludded dost, eisteddai’n syn<br /> +Dan gysgod llwyn, neu fry ar ael y bryn:<br /> +Ing ar ol ing drywanai ’i mynwes brudd,<br /> +Ond byth ni welid deigryn ar ei grudd.</p> +<p>Yn glaf neu iach, âi allan ar bob hin,<br /> +Ac yn ei llaw y cariai gorsen grin,<br /> +Gan ddistaw ddweyd o hyd, yn syn ei gwedd,—<br /> +“<i>Fy</i> <i>chwaer</i> <i>yw</i> <i>hon</i>, <i>a</i> <i>daw</i> +<i>i</i> <i>wylio’m</i> <i>bedd</i>.”<br /> +Ni soniai byth am gâr, na mam, na thad,<br /> +Na’i hudwr cas, nac am ei baban mad;<br /> +Ymddiddan wnai, bob dydd, â’r gorsen grin,<br /> +Heb deimlo dwys effeithiau ’i chystudd blin.<br /> +Nes marw dan oer wlith y niwlogf nen,<br /> +Heb frawd na chwaer i gynnal pwys ei phen.<br /> +O’i llygredd oll ei chyflawn buro wnaed,<br /> +Gan Ysbryd Duw, drwy rin y dwyfol waed;<br /> +A’i henaid ffodd o’r maglau oll yn rhydd,<br /> +Gan hedeg fry i wlad o fythol ddydd.</p> +<p>Ond wrth gyfleu ei chorff i’w wely pridd,<br /> +Ei thad, dan guro’i fron, felldig ai’r dydd<br /> +Y gwelodd hi o’i dŷ yn gorfod ffoi,<br /> +Mewn cyflwr gwan, heb wybod p’le i droi:<br /> +A’i hudwr tlawd a welai, er ei fraw,<br /> +Ddialydd llym â’i gleddyf yn ei law;<br /> +A’i Farnwr dig ar ddisglaer orsedd lân,<br /> +A’i wae’n seliedig mewn llyth’renau tân.</p> +<h3>DAROSTYNGIAD A DERCHAFIAD CRIST.</h3> +<p>I Gu Geidwad gwael bechadur,<br /> + Gyda gwylder, seiniwn gân;<br /> +Ac enynner yn ein mynwes<br /> + Fywiol fflam o nefol dân:<br /> +Canwn am Ei ddarostyngiad,<br /> + Am Ei gur a’i gariad Ef,<br /> +Gan adseinio tonau mwynion<br /> + Telynorion llys y nef.</p> +<p>Wrth weld adyn diymgeledd,<br /> + Tlawd, yn gorwedd yn Ei waed,<br /> +Dan ei faich, yn archolledig<br /> + O’i ben ysig hyd Ei draed;<br /> +Heb un cyfaill i dosturio,<br /> + Heb un balm i’w galon friw,<br /> +Codai Iesu lef drugarog<br /> + Am i’r euog gwael gael byw.</p> +<p>Gadael uchel sedd gogoniant,<br /> + Gadael moliant dirif lu,<br /> +Gadael hardd frenhinol goron<br /> + Wnaeth ein tirion Iesu cu;<br /> +Disgyn wnaeth ar edyn cariad,<br /> + Achub oedd Ei fwriad E’,<br /> +Daeth o’i fodd i gystudd chweiw,<br /> + Daeth i farw yn ein lle.</p> +<p>Yn y preseb, pan yn faban,<br /> + Llesg ac egwan gwelwyd Ef:<br /> +Isel annedd, gwael ymgeledd,<br /> + Gadd Etifedd mawr y nef:<br /> +Eto seren gain y dwyrain,<br /> + Wenai ar ei lety gwael;<br /> +Thus, a myrr, ac aur-anrhegion,<br /> + Wrth Ei draed ro’i’r doethion hael.</p> +<p>Dirif luaws ser y bore,<br /> + Drwy’r wybrennau seinient gân,<br /> +Gan fwyn ateb cyngan nefol<br /> + Y waredol dyrfa lân:<br /> +Gras, cyfiawnder, a gwirionedd,<br /> + A thrugaredd yn gytun,<br /> +Wrth yr orsedd yn hoff wenu<br /> + Am gael modd i godi dyn.</p> +<p>Cilio wnaeth y tew gysgodau,<br /> + Gwawriodd hyfryd oleu ddydd;<br /> +Nid oes eisiau gwaedlyd ebyrth,<br /> + Thuser aur, nac allor bridd:<br /> +Daeth y Gogoneddus Sylwedd,<br /> + Daeth yr addawedig Had,<br /> +Cododd disglaer Haul Cyfiawnder,<br /> + Sain y durtur sydd trwy’r wlad</p> +<p>Mwy ni cheisir urddau Aaron,<br /> + Olew pêr, na brasder ŵyn;<br /> +Gwisgo’r Urim ar ei ddwyfron<br /> + Yn y nef mae’r Iesu mwyn;<br /> +Wrth yr allor aur mae’n gweini,<br /> + Clywir adsain clychau hedd;<br /> +Yn Ei law mae’r aur deyrnwialen,<br /> + Wrth Ei glun mae’r dwyfol gledd.</p> +<p>Hoeliodd ddeddf yr ordinhadau,<br /> + Oedd i’n herbyn, wrth Ei groes,<br /> +Gan yspeilio’r awdurdodau<br /> + Pan yn dioddef angau loes;<br /> +Cododd faner wen trugaredd,<br /> + Drylliodd gedyrn byrth y bedd,<br /> +Seiniodd jubil lawn i’r caethion,<br /> + Ac arlwy odd radlawn wledd.</p> +<p>Agoriadau y llywodraeth<br /> + Wisgwyd ar Ei ysgwydd Ef,<br /> +Rhoddwyd iddo bob awdurdod<br /> + Ar y ddaer ac yn y nef;<br /> +Marchog mae yng ngherbyd cariad,<br /> + Troi o’i gylch mae engyl nef;<br /> +Sigla cedyrn byrth y fagddu<br /> + Hyd eu sail wrth rym ei lef.</p> +<p>Croesaw iddo wisgo’r goron,<br /> + Aed Ei enw dros y byd;<br /> +Plyged pawb i’w fwyn awdurdod<br /> + Am Ei gymod Ef inewn pryd;<br /> +Boed i’r euog tlawd ymguddio<br /> + Dan Ei dawel gysgod Ef,<br /> +Boed i’r gwannaf ffyddiog bwyso<br /> + Ar Ei fraich alluog gref.</p> +<p>Mewn gogoniant dirfawr eto,<br /> + Heb y groes a’r goron ddrain,<br /> +Disgyn gyda myrdd myrddiynau,<br /> + Llawen floedd, ac uchel sain;<br /> +Cwyd Ei orsedd, egyr lyfrau,<br /> + Sigla seiliau dyfna’r bedd,<br /> +Lleda’r wyntyll, hwylia’r clorian,<br /> + Ysgwyd fry Ei farnol gledd.</p> +<p>Pan y ffy y nefoedd heibio,<br /> + Pan y byddo’r ddaer yn dân,<br /> +A’r holl anwir fyd mewn cyffro,<br /> + A llu’r saint yn seinio cân;<br /> +Pan y todda’r euog ymaith<br /> + Dan lewygon bythol fraw,<br /> +Boed i ni gael tawel orffwys<br /> + Ar ei dirion ddeheu law.</p> +<h3>BUDDUGOLIAETHAU YR EFENGYL YN Y MIL BLYNYDDOEDD.</h3> +<p style="text-align: center"> +<a href="images/sr41b.jpg"> +<img alt="Dan Haul Y Prydnawn. (Bythynod yn Llanbrynmair)" src="images/sr41s.jpg" /> +</a></p> +<p>Efengyl oludog! Angyles trugaredd,<br /> + Mae cyrrau y ddaear am weled dy wedd;<br /> +Ym mantell dy harddwch, ar gerbyd dy haeledd,<br /> + Dos rhagot nes llenwi y byd â dy hedd;<br /> +Mae gennyt ti’n barod wledd lawn i’r newynog,<br /> + A chymod i’r euog, a hardd-wisg i’r noeth,<br /> +A thrysor i’w rannu rhwng tlodion anghenog,<br /> + Sydd fyrdd mwy ei werth na mil myrdd o aur coeth.</p> +<p>Mae’r byd yn ymysgwyd o gwsg mil o oesau,<br /> + Gan dditif dylwythau cei roesaw i’w mysg,<br /> +A gwastad balmantwyd ffyrdd rhyddion i’th gerbyd<br /> + Gan feibion celfyddyd, masnachaeth, a dysg:<br /> +Peiriannau tân cariad i droi dy olwynion<br /> + Yw’r llon Gymdeithasau addurnant ein gwlad;<br /> +A chwareu diwy’r nef mae holl dannau gorfoledd,<br /> + Fod gobaith i ddyn gael ymgeledd yn rhad.</p> +<p>Cyhoeddwyd o’r cynfyd gan lais ysbrydoliaeth<br /> + Am bur effeithiolaeth diatal dy ras,—<br /> +Llwyr ofer i’r bobloedd i’th erbyn derfysgu,<br /> + I lengoedd y fagddu amlygu eu câs:<br /> +I’th ddilyn wrth d’alwad cwyd torf o genhadon<br /> + A’u calon yn fflamio dan fedydd o dân;<br /> +Ymdaenu trwy wersyll y gelyn mae’r cyffro,<br /> + Mae’r delwau’n malurio yn fawrion a mân.</p> +<p>Mae’th weision yn barod i gludo’th drysorau<br /> + Trwy’r ’stormydd, tros donnau trochionogy y +môr;<br /> +Wynebant yn llon ar dros fil o ynysoedd,<br /> + I dd’weyd am oludoedd trugaredd yr Ior;<br /> +Dilynant afonydd, ânt trwy anial-diroedd,<br /> + A dringant fynyddoedd clogwynog yr ia,<br /> +I ddangos i adyn ar suddo mewn adfyd<br /> + Fodd i achub ei fywyd a symud ei bla.</p> +<p>Mae llwythau yr Oen, wrth dy weld, yn gwroli,<br /> + Llawenydd a chân sy’n coroni eu pen;<br /> +Mae gwresog bêr anadl eu cariad a’u gweddi<br /> + Yn chwalu’r cymylau fu rhyngddynt a’r nen;<br /> +A gwelir ysprydoedd y perffaith gyfiawnion,<br /> + Fel cwmwl o dystion ar furiau y nef,<br /> +Yn plygu i wrando’u plethedig ganiadau,<br /> + Gan hwylio’u telynau i ateb eu llef.</p> +<p>Daeth Iesu o Bosra a’i ddillad yn gochion,<br /> + Gan ymdaith yn eon yn amlder ei rym;<br /> +Enillodd holl yspail y tywysogaethau,<br /> + Gall ddial, neu faddeu,—ei gledd sydd yn llym;<br /> +O’i orsedd llefara mewn iawnder a chariad,<br /> + Mae’n gwisgo agoriad awdurdod a bri;<br /> +Gan hynny ni lwydda dy elyn na’i luoedd,<br /> + Mae Brenin y nefoedd yn Noddwr i ti.</p> +<p>Wrth wrando dy gais dros y Gŵr a groeshoeliwyd,<br /> + Dwysbigwyd calonnau myrddiynau cyn hyn,<br /> +A denwyd trueiniaid i droi eu hwynebau<br /> + O swynol lwyn Daphne i Galfari fryn;<br /> +Dadblygaist dy faner ar brif-ddinas Rhufain,<br /> + Ce’st luoedd yn Athen i ganmol y gwaed;<br /> +A golchaist yn Nghorinth dorf fawr o’r rhai duaf,<br /> + Gan wisgo mewn gwyn yr aflanaf a gaed.</p> +<p>Dy lais yn oes Luther ddychrynnodd y bwystfil,<br /> + Dy wên doddodd galon y Greenlander draw,<br /> +A dofwyd cynddaredd y Bushman trwy’th eiriau,<br /> + Nes gollwng ei saethau gwenwynigo’i law;<br /> +Dy felus beroriaeth trwy helaeth goedwigoedd<br /> + America fras, ac Ynysoedd y De,<br /> +A ddenodd farbariaid o’u dawns yn y llwyni,<br /> + I wrando a chanu am gariad y Ne’.</p> +<p>Dihunodd yr udgyrn gydwybod Brytania<br /> + I ollwng wyth gan-mil o’i chaethion yn rhydd;<br /> +A gyrraist gyflawnder o bêr-falm Calfaria<br /> + I wella archollion y galon fu’n brudd;<br /> +O gylch elor gormes mae myrdd o gadwynau<br /> + Ar wasgar yn ddarnau drylliedig dan draed;<br /> +A’r famaeth a’i maban sy’n llon gadw jubil<br /> + Uwch bedd yr anghenfil fu’n meddwi ar waed.</p> +<p>Gorchfygodd yr Oen i agoryd y seliau,<br /> + A llawn yw’r phiolau ar allor y nef;<br /> +Hardd sefyll o’u cylch mae eneidiau’r merthyron,<br /> + Mewn gynau claerwynion, yn llawen eu llef;<br /> +O’u llwch cododd ysbryd a ddryllia’r cadwynau<br /> + Fu’n dal cydwybodau am oesoedd yn gaeth;<br /> +Pinaglau coelgrefydd yn chwilfriw a chwelir,<br /> + A’r gelyn ymlidir i’r llyn o’r lle daeth.</p> +<p>Bu anghymedroldeb yn llifo am oesau,<br /> + Bu’n lledu ei donnau fel dylif o dân;<br /> +A chyfoeth, a chysur, a bywyd myrddiynau,<br /> + Er pob atal-furiau, ysgubid o’i flaen;<br /> +Ond codaist dy faner er atal ei ymchwydd,<br /> + A safodd yn ebrwydd, a chiliodd mewn brys;<br /> +Ac ’nawr lle bu’r gelyn yn creulawn deyrnasu,<br /> + Mae rhinwedd yn codi hardd orsedd ei lys.</p> +<p>Bu erchyll olwynion car Moloch Hindostan<br /> + Yn treiglo dros balmant o esgyrn a gwaed,<br /> +A myrdd o rai gwallgof dan floeddio’n ei dynnu,<br /> + Gan fathru eu plant a’u rhieni dan draed;<br /> +Ond safodd er’s dyddiau, ni faidd dy gyfarfod,<br /> + Mae’n suddo i’r tywod, a’i lu’n +cilio draw;<br /> +Mae blodau sidanaidd ei dŵr wedi gwywo,<br /> + A’i gêr yn malurio trwy’r tes a thrwy’r +gwlaw.</p> +<p>Heb ddim o ffydd Abram, bu myrdd o’i hiliogaeth<br /> + Dan iau annghrediniaeth yn gaeth lawer oes;<br /> +Ond troant i’th ddilyn, gan gerdded ac wylo,<br /> + Nes tawel ymffrostio yn Aberth y groes;<br /> +Ail-hwylir y delyn fu’n hir ar yr helyg,<br /> + Daw’r llwythau crwydredig i Seion mewn hedd;<br /> +Am ryfedd rinweddau y gwaed y cydganant,<br /> + A melus ganmolant gyflawnder y wledd.</p> +<p>Trwy’r fro lle bu Israel yn lledu ei babell,<br /> + Bro cafell y ddisglaer Shecina cyn hyn,<br /> +Bro melus beroriaeth telynau’r proff wydi,<br /> + Bro’r ardd lle bu’r chwysu, bro Calfari fryn:<br /> +Trwy honno mae’r wawr ’nawr yn gwasgar ei goleu<br /> + I ymlid cysgodau coelgrefydd ar ffo;<br /> +Trwy honno tyrr eto sain tannau gorfoledd,<br /> + A blodeu tangnefedd goronant y fro.</p> +<p>Hardd Rosyn Glyn Saron a siriol flodeua<br /> + Ar foelydd Siberia a gwledydd yr ia,<br /> +A’r awel wasgara ei iraidd aroglau<br /> + Nes gwella tylwythau y Tartar o’u pla;<br /> +I wlad y Saith Eglwys fu gynt yn flodeuog<br /> + Estynnir yr eurog ganwyllbren yn ol,<br /> +Ceir eto fflam fywiol o’r allor i danio<br /> + Lamp gras i oleuo pob bryn a phob dôl.</p> +<p>Dan iau tri chan miliwn o eilunaddolwyr<br /> + Mae China mewn gwewyr yn griddfan yn awr;<br /> +Ond siglwyd ei mur, er cadarned ei seiliau,—<br /> + Mae eisoes yn fylchau, daw’n ddarnau i lawr;<br /> +Llon-gyrcha minteioedd i gysgod ei llwyni<br /> + I ddarllen a chanu am Aberth y bryn,<br /> +Ti wy demlau Fôbî mae cerí-ddelwau yn crynnu,<br /> + A’u crefftwyr yn gwelwi, gan ediych yn syn.</p> +<p>Mae awel adfywiol yn awr yn ymsymud<br /> + Ar wyneb du-ddyfnder cymysglyd y byd;<br /> +Ar dymor dymunol mae’r nefol addewid<br /> + Bron esgor—mae gwewyr drwy natur i gyd:<br /> +Llawn bywyd yw heinif forwynion Rhagluniaeth,<br /> + Mae tannau mwyn odiaeth pob telyn mewn hwyl,<br /> +Mae arlwy frenhinol yn rhad i’r holl bobloedd,<br /> + A mil o flynyddoedd fydd yspaid yr wyl.</p> +<p>Goleuni gwybodaeth trwy’r ddaear ymdaena,<br /> + O’i flaen yr ymgilia’r tywyllwch yn glau;<br /> +Breuddwydion coelgrefydd fel niwl a ddiflanna,<br /> + A’r bleiddiaid gormesol a ffoant i’w ffau;<br /> +Cyfaredd y friglwyd ddewines a dorrir,<br /> + Y Gair a ddilynir fel Rheol y Gwir;<br /> +Doethineb fydd sicrwydd a nerth yr amserau,<br /> + Hyfrydwch hardd-fryniau y nef leinw’r tir.</p> +<p>Holl ddoniau yr enaid a gydymegniant<br /> + Er cynnydd ei fwyniant a symud ei boen;<br /> +Harddwisgir traethodau’r anianydd dysgedig<br /> + Ag iaith ostyngedig o fawredd i’r Oen;<br /> +Diweirdeb a rhinwedd a hoffant felusder<br /> + Y delyn fwyn seinber roes gynt iddynt glwy;<br /> +I chwythu eu gwenwyn dan flodeu maes awen,<br /> + Colynawg seirff uffern ni lechant yn hwy.</p> +<p>Gwir ydyw fod rhannau o’r wybren mewn cyffro,<br /> + Ond tyrfu wrth gilio mae’r ’storom yn awr;<br /> +Cenfigen a drenga, a nefol dangnefedd<br /> + Deyrnasa mewn mawredd dros wyneb y llawr;<br /> +Dinystriol beiriannau tân rhyfel a ddryllir,<br /> + Y march coch a rwymir mewn cadwyn o bres;<br /> +Ymleda yr heulwen nes chwalu’r tywyllwch,<br /> + A blodeu brawdgarwch a dyf yn ei gwres.</p> +<p>Defnynna sancteiddrwydd o’r nef fel gwlith Hermon,<br /> + Melysa gysuron holl gylchoedd y byd,<br /> +Addurna y cerbyd, y meitr, a’r goron,<br /> + Nefola serchiadau y galon i gyd;<br /> +Ireiddia ei olew olwynion masnachaeth,<br /> + A hwylia ei awel holl longau y môr,<br /> +Ei darth gwyd o’r allor, a’i iachus aroglau<br /> + A leinw holl gonglau cysegroedd yr Ior.</p> +<p>Yr anial di-annedd, fel rhosyn, flodeua,<br /> + Y myrtwydd addurna hardd odre y bryn,<br /> +Ym mhen y mynyddoedd bydd yd yn ddyrneidiau,<br /> + Tyf brwyn lle bu’r dreigiau, daw’r crasdir +yn llyn;<br /> +Bwytânt o bêr-ffrwythau’r gwinllannoedd a blannant,<br /> + A’u tai gyfaneddant dros ddedwydd oes hir;<br /> +Hardd-wridog a heinif y ceir y mab canmlwydd,<br /> + Hyfrydwch a llwydd a briodant y tir.</p> +<p>Sylfaenir pryd hyn y Jerusalem newydd<br /> + A saphir,—a hon fydd gogoniant y byd;<br /> +O feini dymunol y gwneir ei therfynau,<br /> + A’i phyrth fydd o berlau uchelbris i gyd;<br /> +Agaur y palmentir ei llydain heolydd,<br /> + O fewn ei magwyrydd bydd iechyd dilgth,<br /> +A thrwy ei grisialaidd ffenestri tywynna<br /> + Gogoniant Jehofa, heb fachlud mwy byth.</p> +<p>Tymhorau ei gweddwdod a’i galar a dderfydd,<br /> + Llawenydd i’r holl genhedlaethau a fydd;<br /> +O fewn ei therfynau am drais byth ni chlywir,<br /> + A chenedl a enir o’i mewn yr un dydd;<br /> +Brenbinoedd a welant ei disglaer ogoniant,<br /> + Ac iddi y dygant anrhegion heb rif;<br /> +Diwellir ei phlant â helaethrwydd diddanwch,<br /> + A’i heddwch ymchwydda fel tonnau y llif.</p> +<p>Llys Ior geir i’w chanol, ac allan o’i oisedd<br /> + Yr afon risialaidd a lifa heb drai;<br /> +O’i deutu bydd tyrfa nad elli ei rhifo<br /> + Yn rhodio heb deimlo na melldith na gwae;<br /> +Dan gysgod iachusol gwyrdd ddail pren y bywyd<br /> + Cydgadwant wyl hyfryd heb lygredd na phoen;<br /> +A’r Oen gadd ei ladd a’u bugeilia hwy’n wastad,<br /> + A byrdôn eu caniad fydd—“Teilwng yw’r +Oen.”</p> +<h2>CILHAUL UCHAF.</h2> +<p>Ychydig flynyddoedd yn ol yr oedd ffarmwr ymdrechg ar o’r enw +John Careful, a’i wraig ddiwyd Jane Careful, yn byw yn Nghilhaul +Uchaf, yn nhalaeth Gwynedd. Yr oedd iddynt chwech o blant—tri +mab a thair merch—oll wedi tyfu i fyny yn bobl ieuainc iachus, +cryfion, bywiog, gweithgar a gofalus; ac yr oeddynt yn diwyd serchog +gynorthwyo eu ihieni yn holl wasanaeth y ffarm. Yr oedd y rhan +fwyaf o’u tyddyn yn dir gwlyb, oer, melyn, cleiog, a phur dlawd. +Yr oll a fedrent wneyd mewn cylch blwyddyn o holl gynnyrch y ffarm oedd +oddeutu £185; tra yr oedd y talion—rhent, degwm, trethoedd, +cyflogau, gwrteith au, porfa gaeaf, &c., &c., yn llawn £220. +Ar ol llawer o lafur, ac o ludded, ac o bryder, ac ar ol rhes o ffeiriau +pur farw a digalon, darfu i John Careful un bore rhent anturio crybwyll +wrth y steward nad oedd dim modd iddo yn wir wneuthur y talion o’r +ffarm. Edrychodd y steward yn ddu ac yn llym arno, ac atebodd +yn bur sychlyd y dylai wneyd mwy o’r ffarm: ei fod ef wedi darllen +rywbryd yn ddiweddar, mewn rhyw bapyr newydd, am ryw ffarmwr yn rhywle, +ag oedd yn talu llawer mwy o rent nag oedd ef yn dalu, a hynny am ffarm +lai na’i ffarm ef; ac ychwanegodd y byddai yn hawdd iddo osod +Cilhaul Uchaf am rent uwch na’r rhent presennol. Wrth glywed +y steward yn siarad mor graslyd, ac wrth ei weled yn edrych mor gibog, +dywedodd John Careful dan grynnu, a’i wefusau yn gwynnu, ei fod +ef a’i deulu yn awyddus i wneyd eu goreu; ac yna, heb yngan sill +yn ychwaneg, ymgiliodd allan o’r ystafell yn wysg ei gefn, dan +fowio i’r steward yn y dull gostyngeiddiaf. Parhodd geiriau +cras y steward—“<i>y</i> <i>dylai</i> <i>wneyd</i> <i>mwy</i> +<i>o’r</i> <i>ffarm</i>”—i seinio yn ei glustiau am +hir amser wedi hynny. Yr oedd ef a’i wraig a’i blant +yn awyddus iawn am wella y ffarm. Gwyddent y gellid ei gwella; +ac yr oeddynt wedi meddwl ac ymddiddan llawer am gynllun i drin yn well; +ond yr oeddynt yn ofni traul y drefn newydd. Beth bynnag, gan +fod y steward wedi rhoddi awgrym mor gryf ac mor eglur iddynt am drin +yn well, penderfynasant gynnyg yn deg am amryw welliantau: ac ar ol +cyfnerthu y wedd, a phrynu offer newyddion, a chyflogi ychwaneg o ddwylaw, +darfu i’r gŵr a’r wraig a’r plant, i gyd oll +yn wyth enaid, gydymroi i lafurio yn ddiflino am welliantau am dros +dair blynedd. Ond ar ol gwneuthur y cyfrifiad manylaf, cawsant +er eu siomedigaeth fod y draul ychwanegol tuag at welliantau yn llawn +triugain punt y flwyddyn, tra nad oedd gwerth cynnyrch y gwelliantau +hynny prin yn ddeugain punt y flwyddyn: ac felly eu “hennill” +drwy y gwell-iantau a ddirgymhellwyd arnynt gan y steward oedd colled +o ugain punt yn y flwyddyn. Yr oedd y steward, a llawer o foneddigion +eraill, ac amryw o’r cymydogion, yn eu canmol yn fawr iawn ac +yn fwyn iawn, am drefn dda eu tyddyn; sylwent fod wyneb a chalon eu +tyddyn yn glod iddynt, ac yn brydferthwch i’r gymydogaeth: ond +nid oedd yr holl ganmoliaeth oeddynt yn gael ddim yn gymorth iddynt +at dalu hyd yn nod am hoelen pedol; ac felly colled o ugain punt y flwyddyn +oedd y wobr gyntaf a gafodd y Farmwr Careful am ei ofal a’i ludded +a’i arian gyda “gwelliantau.”</p> +<p>Gyda bod y ffarm wedi cael ei gwella a’i threfnu yn y dull +a grybwyllwyd, daeth y steward heibio yn lled fore un diwrnod yn yr +haf, pan oedd yr ydau ar hedeg; ac wedi dweyd “bore da i chwi” +wrth John Careful, ac wedi gwneyd wyneb rhyw hanner-stewardaidd i ofyn +mewn llais dienaid am iechyd a helynt ei wraig a’i blant, dywedodd +dan wenu yn bur foneddigaidd fod yn hoff iawn ganddo weled Cilhaul Uchaf +mewn calon ac mewn trefn mor rhagorol; ei fod yn falch iawn o’r +olwg oedd ar y tyddyn, a bod yn dda ganddo fod y gair ar led fod y prisiau +braidd yn codi; a bod y seneddwyr aurhydeddus ac enwog Mr. B. a Mr. +D. a Mr. Y. wedi hyfgyhoeddi yn eu bareithiau diweddar o ben Assblock +y farchnadfa eu bod am gymeryd i fyny achos y ffarmwr yn y senedd newydd, +a’u bod am adsefydlu treth yr ŷd a phob cynnyrch tramor; +ond ychwanegai y steward mewn llais mwyn, tyner, isel, dan fân-gecian, +fod cyfiawnder ag ymddiriedaeth y swydd bwysig oedd ganddo fel steward +yn ei orfodi i <i>godi</i> mymryn—mymryn <i>bach</i> ar y rhent. +Nis gallai ddweyd yn fanwl y bore hwnnw pa faint, ond ymrwymai y cai +y codiad fod yn bur deg a rhesymol—na chai ddim bod dros bymtheg +ar hugain y cant. “A gobeithio,” meddai, “yr +ewch rhagoch i wella eich ffarm, oblegid yn y dyddiau goleu hyn o iawnder +a diwygiad, pan y mae arglwyddi tiroedd mor enwog o ran eu craffineb +a’u tegwch a’u gofal, a phan y mae y stewardiaid mor hynod +o ofalus ac o gydwybodol ac o deimladwy am galonogi y tenantiaid, bydd +ffarmwyr ymdrechgar yn sicr o gael tâl da am eu llafur, a llog +da am eu treuliau wrth wella eu tyddynod.” A dyma oedd yr +ail wobr a gafodd Ffarmwr Careful am ei flynyddoedd o welliantau llafurus +a drudfawr yn Nghilhaul Uchaf.</p> +<p>Cyn pen teirawr ar ol i’r steward droi ei gefn, dacw bwtyn +byr tew wynebgoch pwfflyd bolfawr o ddegymwr yn dyfod drwy y nant, ac +ar draws y rhos, a thros y gwrych, a’i lyfr “counts” +yn ei law, ac yn dringo i edrych dros y wal i gyfrif y gwyddau oeddynt +ar y llyn, ac yna yn estyn ei ben drwy y twll oddiar ddrws cut yr hwch +fagu i gyfrif ei thorllwyth diweddaf; ac wedi hynny yn galw ar John +Careful ato i’w holi am nifer y defaid a’r ŵyn noson +y cneifio diweddaf, ac i ofyn iddo amryw bethau eraill; a rhybuddiai +y degymwr y ffarmwr i fod yn bur fanwl yn ei gyfrifon. “Oblegid,” +meddai, “rhaid i mi fod yn fanwl iawn y tro yma i’ch gosod +chwi i lawr yn ol eich llawn werth, oblegid y prisiad yma sydd i fod +yn sylfaen i’r drefn newydd ag y mae fy meistr parchedig a dirprwywyr +y degwm wedi cytuno i sefyll ati o hyn allan.” A darfu i’r +degymwr boliog, cyn symud o’r fan honno, ledu’i <i>gount</i>-<i>book</i> +ar garreg y wal, ac â’i bwt pensil <i>black</i> <i>lead</i> +ferr fawr bron ddyblu degwm Cilhaul Uchaf: a dyna oedd trydedd wobr +John Careful am ei welliantau amaethyddol.</p> +<p>Ymhen llai na mis ar ol hynny, daeth tri o briswyr heinyf craffus +yn enw y plwyf, a thros y festri fach, i edrych dros ffarm Mr. John +Careful. Yr oeddynt yn siriol ac yn siaradus iawn wrth ganmol +ei thriniaeth a’i threfn; a dywedent fod Mr. Careful yn haeddu +tlws arian am y cae maip uchaf, a sylwent fod ei gnwd gwenith yn hynod +o lân ac o wastad, ond ei fod braidd yn ysgafn: ac yna, ar ol +sisial ychydig o eiriau yng nghlustiau eu gilydd, a nodio, a wincio, +a hwm-hamio, cryn dipyn, darfu iddynt gofnodi i lawr yn eu llyfr godiad +o naw punt at drethoedd plwyfol Mr. Careful, heb ofyn iddo gymaint ag +un gofyniad, na cheisio ganddo un gair o eglurhad am ddim o hanes y +ffarm, nac o’r draul a gymerodd i’w gwella; a dyna oedd +ei bedwaredd wobr amer welliantau amaethyddol yn Nghilhaul Uchaf. +Yr oedd rhai o’r cymydogion cyfrwysaf a hwyaf eu pennau yn awgrymu +y dylasai John Careful fod wedi cyrchu ychydig o <i>French</i> <i>Brandy</i> +i’r tŷ erbyn dyfodiad bol y degymwr heibio, ac y buasai yn +burion peth fod ganddo alwyn o gwrw da wrth law pan oedd y priswyr yn +gwneyd i fyny eu cyfrif o werth ei dyddyn.</p> +<p>Yn lled hwyr brydnawn y dydd ar ol hynny, daeth Peggy Slwt Slow, +gwraig yr hen Ned Slow, at y drws; ac wedi gwneyd wyneb hir hyll crychiog, +dywedodd fod Ned yn methu cael dim gwaith er’s llawer dydd, a’u +bod heb yr un tamaid o fwyd yn y tŷ; a bod yr hyn a oedd Ned wedi +gardota iddynt ddydd Sadwrn, a dydd Sul, a dydd Llun, yn y cwm draw +wedi darfod; a’i bod hi wedi cymeryd i fyned drwy y cwm yma heddyw, +mewn gobaith o gael tipyn bach i’w cadw hwy a’r plant yn +fyw dan ddydd Sadwrn, pan y cai eu merch hynaf Pol (os gallent gael +ei hesgid oddiwrth y cobbler heb dalu am ei thrwsio) neu ynte y cai +ei brawd Bob fyned i lawr y dyffryn i gardota ychwaneg iddynt: a chwanegai +Peggy ei bod yn mawr obeithio y caent eu henwau i lyfr y plwyf yn y +festri nesaf, oblegid fod Squire Three X Tap yn bur hoff o Ned ac o’r +bachgen hynaf, am fod y ddau mor barod i redeg gyda milgwn a by theuaid +y Squire bob tro y byddent yn dyfod y ffordd hynny. Ac ychwanegai +Peggy fod y Squire wedi addaw troi i mewn i’r festri cyn ei diwedd +i ddweyd gair drosom, a bod ei ddull a’i lais cry fyn sicr o fynnu +gwrandawiad: ac awgrymai Peggy ymhellach i’r Squire, pan unwaith +mewn diod, edrych yn bur fant-lon ar lygaid gleision Nansi ei merch, +ac iddo sylwi ei bod yn tyfu yn lodes fawr lân gref dal dew brydferth, +ac y gwnai ef rywdro rywbeth i Nansi. Yr oedd wyneb Peggy yn gloewi +ac yn llonni pan y siaradai fel hyn am y Squire ac am Nansi, ac am gael +myned i lyfr y plwyf; ond gan ei bod yn eglur fod cwpwrdd Peggy y noson +honno yn wag, dymunodd John Careful ar ei ferch hynaf roddi iddi gardod +o flawd ceirch, digon i wneuthur swper da o uwd i’r teulu anghenus +y noson honno. A dyna oedd pumed wobr Ffarmwr Careful am wella +ei feusydd.</p> +<p>Yn lled hwyr y noson honno, ar ol oriau gweithio, galwodd Billy Active +gyda Mr. Careful, a chyda gwedd drist isel, dywedodd wrtho ei fod allan +o waith; fod ei hen feistr gofalus Fychan Graff o’r Ffarm Fawr +wedi hollol wneyd ei feddwl i beidio cynnyg byth mwy am ddim “gwelliantau” +er elw i bobl eraill. Yr oedd ef unwaith wedi meddwl a son llawer +am sychu Dol y Brwyn, a chlirio y Wern Ddu, ac unioni gwrych y Ddol +Gam, a rhannu y Ffridd Hir yn ddwy, a gwneyd ffordd newydd sych galed +dda ar draws yr holl ffarm. Ond y mae wedi bod yn ystyried ac +yn cyfrif y tâl a gawsoch chwi am eich holl welliantau, ac y mae +wedi dysgu oddiwrth y cam a’r golled a gawsoch chwi y wers bwysig +o beidio meddwl am ddim gwelliantau byth mwy. Y mae wedi cael +argyhoeddiad trwyadl mai y ffordd oreu o lawer iddo ef ydyw gwneyd mor +ychydig ag y medro, a gwneyd yr ychydig hynny yn y ffordd rataf ag y +medro, fel yr hen ffarmwr distaw llonydd hirben Owen Dwl o’r Ffridd +Groes. Ni wariodd Owen yr un chwecheiniog am na gwelliantau nac +adgyweiriadau er’s dros bymtheg mlynedd ar hugain; a’i ffarm +ef y dydd heddyw ydyw y rataf yn yr holl gymydogaeth, ac wrth weled +pethau fel hyn, y mae fy hen feistr Fychan Graff yn penderfynu gwario +o hyn allan cyn lleied ag y medro ar y ffarm; ac y mae newydd fy ngollwng +i, a’r dynion eraill oedd ganddo yn gweithio wrth y dydd, i’n +ffordd;—ond yr oedd ei wyneb yn wyn, a’i lygad yn llawn, +a’i wefus yn crynu, wrth ein gollwng ymaith. Y mae wedi +addaw talu i ni gyflogau y chwarter diweddaf yn mhen pymthegnos; ac +yr wyf yn deall fod amryw eraill o ffarmwyr yr ardaloedd hyn yn debyg +o ddilyn ei siampl. Nid oes gennyf ddim golwg yn awr am gael gwaith, +ac nis gallaf oddef meddwl am fyned ar y plwyf. Nid wyf yn hoff +o’r ysmocio a’r yfed, a’r gwasanaeth afiach a budr +sydd yn llawer o ardaloedd y gweithiau; ac mae fy ngwraig a minnau wedi +gwneyd i fyny ein meddyliau i ymfudo ar unwaith i America ar ol ein +cefnder Tomy Strong. Yr wyf newydd dderbyn llythyr annogaethol +iawn oddiwrth Tomy. Costiodd y llythyr swllt i mi, er nad yw yn +pwyso mo’r bumed ran o owns. Y mae Tomy, a phob un o’r +bechgyn a’r merched a aethant gydag ef, yn gwneyd yn dda iawn +yn America; ac yr ydym ninnnau yn penderfynu myned yno tra byddo gennym +ddigon o fodd i fyned. Y mae gennym ddigon yn awr; o leiaf bydd +gennym, ar ol gwerthu hynny o ddodrefn sydd gennym, ddigon i’n +cario ni ein dau, a’n tri phlentyn bach, i Wisconsin. Pe +baem ni yn ymdroi ac yn oedi, ac aros yn segur yn y wlad yma nes i Betsy +wella ar ol y baban nesaf, mae’n bur debyg na byddai gennym ddim +digon o fodd i fyned; ac felly yr ydym yn gwbl benderfynol i fyned yn +awr ar unwaith. Y mae y rheilffyrdd a’r llongau yn cludo +yn awr am brisiau pur resymol. Yr ydym am barotoi barilaid dda +o fara ceirch ac ymenyn a chaws, a thipyn o gig moch, a phethau anghenrheidiol +felly, yn ddioed: a byddwn yn wir yn ddiolchgar iawn i chwi os rhoddwch +fenthyg dwy bunt i ni am bymthegnos, pan y caf fy nghyflog i dalu yn +ol i chwi; ac yna ni allwn brynnu rhyw betheuach anhebgorol at y fordaith +am arian parod, a bydd Betsy a minnau, os parhawn i gael ein hiechyd, +yn sicr o wneyd yn dda yn America. Gwyddoch ein bod bob amser +yn foddlon i weithio, a’n bod yn hoff o weithio, ac nad ydym byth +yn ddedwydd os na bydd gennym ddigon o waith.”</p> +<p>Methodd calon dyner John Careful wrthod cais Billy Active yn y fath +wasgfa. Estynnodd iddo y benthyg gofynedig dan bron wylo wrth +feddwl am golli teulu mor ddiwyd ac mor weithgar, mor garedig ac mor +onest o’r ardal: a thyna y chweched wobr a gafodd Ffarmwr Careful +am ei ludded a’i ofal a’i dreuliau wrth “wella” +Cilhaul Uchaf.</p> +<p style="text-align: center"> +<a href="images/sr57b.jpg"> +<img alt="Cyflwynwyr Tysteb S. R." src="images/sr57s.jpg" /> +</a></p> +<p>Ar ol dwys fyfyrdod yn ei galon ar y pethau hyn ddydd a nos am lawer +o wythnosau, teimlai John Careful fwyfwy, ac yn ddwysach ddwysach, ei +fod wedi cael cam, a’u bod wedi ymddwyn yn annheg iawn tuag ato. +Ac un bore, pan ydoedd ar dipyn o neges yn yr Efail wrth y dafarn, cwynodd +yn lled uchel, ac mewn iaith gref, yng nghlywedigaeth rhyw segurwyr +masweddgar a diog oedd yn ymlechian o amgylch yno, nid yn unig ar berson +y plwyf, a’r degymwr, a’r cardotwyr, ond hefyd ar y meistr +tir a’r steward. A’r diwrnod cyntaf oll ar ol hynny +darfu i Bob Clep, neu Jack Cant, neu Mrs. Gossip, neu Bessy Tattle, +gario y cyfan oll a ddywedodd, a mymryn bach dros ben hefyd, i deulu +y steward; a rhoddwyd llinell ddu ar unwaith ar gyfer ei enw yn llyfr +<i>private</i> y steward, ac anfonwyd gair am dano fel tenant ystyfnig +a grwgnachlyd y prydnawn hwnnw at ei arglwydd tir, a deallwyd yn fuan +drwy yr holl ardal fod John Careful druan wedi llwyr golli ffafr y steward +a’i deulu.</p> +<p>Oddeutu yr amser hynny darfu i Mr. Jacob Highmind, yr hwn oedd newydd +gael pedwar cant o bunnau ar ol ei hen ewytthr o Lundain, briodi Miss +Jenny Lightfoot, yr hon oedd newydd gael dau gant o bunnau iddi ei hun +ar ol ei mam gu; ac yr oedd y ddeuddyn ieuainc, gan eu bod newydd briodi, +yn awyddus iawn am gael ffarm er dechreu byw; ac felly darfu i Jacob +un bore, wrth groesi moel ei gymydog, saethu dwy betrisen, a phrynnu +pwys o’r “gunpowder tea” goreu, i’w hanfon yn +anrheg i wraig y steward; ac awgrymodd yn gynnil yn ôl-ysgrifen +ei lythyryn boneddigaidd y byddai yn dda iawn iawn ganddo ef a’i +wraig newydd Jenny gael ffarm dan Lord Protection. Yn bur fuan +ar ol byn, yn lled hwyr ar noson marchnad, gweithiodd Jacob ei ffordd, +drwy landlord neu landlady y Queen’s Head, i ystafell y steward +yno, a chafodd adeg a chyfle da iawn i ddangos ei foes i’r steward, +ac i adnewyddu ei gais am ffarm cyn gynted ag y gellid ei chael. +Crybwyllodd y steward wrtho yn bur ddistaw, ac fel <i>secret</i> i’w +gadw rhag pawb, fod John Careful o’r Cilhaul Uchaf yn debyg iawn +o ymadael oddiyno; ac os deuai y ffarm honno yn rhydd y gwnai y tro +i’r dim iddo ef ac i’w wraig newydd. Gwyddai Jacob +yn burion fod Cilhaul Uchaf mewn cyflwr a threfn da dros ben; a bowiodd +yn foesgar ac isel iawn wrth ddiolch i’r steward am ei awgrym +caredig. Canodd y gloch yn union am botelaid o <i>Champagne</i> +digymysg goreu; yfodd iechyd da Lord Protection a’i stewardiaid; +ac yna ymgiliodd allan, gan fowio yn foneddigaidd iawn, a gadawodd y +<i>Champagne</i> wrth ddeheulaw y steward.</p> +<p>Ymhen llai na mis ar ol y digwyddiad bychan yma, daeth y steward +i’r gymydogaeth i gasglu ôl-ddyledion; ac anfonodd i erchi +am i John Careful (er nad oedd dim ôl-ddyled arno ef) i ddyfod +i’w gyfarfod ef i’r Queen’s Head erbyn naw o’r +gloch bore drannoeth. Brysiodd Mr Careful yno yn brydlawn, gan +obeithio cael rhyw newydd da, drwy ei fod bob amser wedi gofalu am y +rhent i’r diwrnod. Ar ol disgwyl yn bur hir oddeutu y drws, +cafodd ei alw i mewn. Edrychodd y steward yn llym wgus arno, a +dywedodd wrtho, mewn llais cryf garw, na wnai ef ddim goddef iddo gwyno +ar y codiad diweddar, fel ag yr oedd wedi gwneyd y dydd o’r blaen +wrth yr Efail; fod ei rent ef yn bur resymol yn wir,—ei bod yn +llawer îs na rhenti ffermydd cymydogaethol arglwyddi eraill. +Nid oedd Ffarmwr Careful wrth gychwyn mor fore tua’r Queen’s +Head, ac wrth chwysu yn ei frys i gyrraedd yno mewn pryd, ac wrth ddisgwyl +yno ar ol hynny nes oeri braidd gormod—nid oedd ddim wedi dychymygu +mai myned yno i gael ei drin a’i athrodi felly yr oedd wedi y +cyfan: a darfu i drinfa front fawaidd felly, pan yr oedd yn agor ei +glustiau a’i lygaid am ryw newydd cysurus, gynhyrfu mymryn ar +ei ysbryd; ac atebodd mewn geiriau braidd cryfach nag a fyddai yn arfer +ddefnyddio ar adegau felly,—ei fod ef a’i deulu wedi gwneyd +eu goreu yn mhob ffordd i drin yn dda; ei fod ef a’i wraig a’i +blant yn cydymroi weithio eu goreu yn fore ac yn hwyr—nad oedd +byth na smocio, nac yfed, na gloddesta, na dim o’r fath beth yn +eu ty; eu bod wedi gwario i drefnu a gwella y ffarm, y cyfan oll o’r +chwe’ chan punt a dderbyniodd ei wraig yn gynhysgaeth ar ol ei +thad; ei fod yn gwbl foddlon er’s blynyddau i lôg yr arian +hynny gael myned i wneyd i fyny’r talion yn y blynyddau drwg presennol; +ei fod wedi hoff-obeithio gallu cadw y £600 yn gyfain i’w +rhannu yn gyfartal rhwng ei ferched ufudd a diwyd ar ddydd eu priodi; +ond yn awr, fod y £600 i gyd oll wedi myned, ac na byddai y stoc +ddim yn hollol rydd ganddo ar ol y talion nesaf; ac yn wir nad oedd +dim modd iddo ef dalu am y ffarm heb gael cryn ostyngiad. Wrth +glywed hyn, dywedodd y steward yn bur sychlyd wrtho,—</p> +<p>“Gwell i chwi ynte roddi y ffarm i fyny.”</p> +<p>“Yn wir, syr,” atebai y tenant, “rhaid i mi ei +rhoddi i fyny os na cheir rhyw gyfnewidiad yn fuan.”</p> +<p><b>“</b>Hwdiwch ynte,” ebe y steward, “dyma fi +yn rhoddi i chwi <i>notice</i> i ymadael Gwyl Fair.”</p> +<p>Ar hyn, gostyngodd y tenant ei ben, ac atebodd mewn llais isel toredig, +y byddai yn galed iawn i’w deimladau orfod ymadael o hen gartref +ei dadau; ei fod ef a’i wraig a’i blant yn eu hamser goreu +i drin y ffarm, ac y byddent yn foddlon i lafurio ac ymdrechu eto am +flwyddyn neu ddwy mewn gobaith am amserau gwell. Ond brysatebodd +y steward yn bur sarrug,—</p> +<p>“Yr wyf yn deall eich bod wedi gwario yn barod yr arian cefn +oedd gennych. Gwell i chwi chwilio ar unwaith am ffarm lai. +Hydiwch, dyma’r <i>notice</i> i chwi ymadael. Rhaid i mi +yn awr fyned at orchwylion eraill—bore da i chwi.”</p> +<p>Rhoddodd Mr. Careful y <i>notice</i> yn ei logell, a dychwelodd adref +gyda chalon drom iawn; a phan oedd yn gorffen adrodd wrth Jane ei wraig +yr hyn oedd y steward wedi ddweyd ac wedi wneyd, daeth y tri mab yn +annisgwyliadwy i’r tŷ. Daethant hanner awr yn gynt +nag arferol, am eu bod wedi gorffen cau y gwter fawr yng ngwaelod y +braenar, a galwasant heibio i’r tŷ am fara a chaws cyn cychwyn +at eu gorchwylion yr ochr arall i’r ffarm. Deallasant ar +unwaith fod rhyw newydd drwg, neu ryw amgylchiad cyfyng yn gofidio eu +tad a’u mam. Bu tafodau pawb am ennyd yn fud, ond yr oedd +llygaid y plant yn dadleu fod hawl ganddynt i wybod achos blinder eu +rhieni. Penderfynodd y tad i beidio celu oddiwrth ei blant y <i>notice</i> +i ymadael ydoedd newydd dderbyn, ac adroddodd wrthynt yr oll a gymerasai +le. Gwrandawsant hwythau arno yn fudsynedig; ac ar ol iddo dewi, +edrychasant ar eu gilydd yn bur effeithiol, ond heb yngan gair. +O’r diwedd torrodd y tad ar y distawrwydd trwy ddweyd, megys wrtho +ei hun, mewn llais trist isel, yn cael ei hanner fygu gan gymysg deimladau,—</p> +<p>“Yr oeddwn i wedi hoff-obeithio y cawswn orffen fy nyddiau +yn Nghilhaul Uchaf, ac wedi breuddwydio llawer gwaith ganol dydd a chanol +nos y cawsai fy llwch huno gyda llwch fy nhadau yn eu hen feddrod rhwng +yr ywen fawr a drws cefn y clochdy, lle y gorffwys y rhai lluddedig, +ac y peidia yr annuwiol â’i gyffro.”</p> +<p>“Ië, ié,” ebe y fam, “lle y mae John +bach, fy nghyntafanedig anwyl, yn huno yn felus ar fynwes ei dad cu +tirion, a lle y mae fy anwyl, anwyl, anw”—(ar hyn collodd +y fam ei lliw—dechreuodd ei gwefusau grynu—ymrwygodd ochenaid +ddofn o gronfa ei chalon; ond nis gallodd orffen ei dywediad). +Wrth weled hynny, cododd y mab hynaf ei wyneb mawr llydan iach gwridog; +a chyda llais dwfn, cryf, caredig, effeithiol, llawn o deimlad, naill +ai teimlad o serch cynnes at ei rieni, neu ynte teimlad o ddigllonedd +brwd tuag at y gormeswyr, neu dichon y ddau deimlad yn ferw cymysgedig, +dywedodd,—</p> +<p>“O fy anwyl fam, na adewch iddynt ladd eich calon fel yna. +Y maent wedi gwneyd eu gwaethaf i ni. Na hidiwch mo honynt byth +mwy. Na ofnwch hwy ddim yn chwaneg. Os gwnawn ni ein dyledswydd +yn y byd yma, nid yw o ddim cymaint pwys pa le bydd ein llwch yn gorffwys. +Bydd yn sicr o fod allan o’u cyrraedd hwy; a byddwn yn sicr o +ddihuno yn iach ar alwad gyntaf bore mawr y codi, a deuwn o hyd i’n +hen gyfeillion ar darawiad llygad, a deuant hwythau hefyd o hyd i’w +lle eu hun, a chesglir hwy at eu pobl, i dderbyn yn ol yr hyn a wnaethant +yma. Gwyddoch eu bod wedi creulawn lyncu i fyny yn barod eich +£600 chwi. Gwyddoch ein bod ni oll wedi gweithio yn galed +iawn, haf a gaeaf, drwy wynt a gwlaw, ac oerni a gwres, fore a nawn +a hwyr, er eu helw hwy, a’n bod heb ennill rhyngom oll yr un swllt +i ni ein hunain. Yr ydym wedi cyson dalu iddynt bob parch ac ufudd-dod +yn ein gallu, ond tlawd iawn yw yr ad-dâl ydym yn gael am ein +holl lafur a’n gofal. Y mae gan Tom Thrift, aradrwr y Plas +Hen, £88 o’i ennill yn awr yn y Savings Bank; ond nid oes +gennyf fi, er fy mod dair blynedd yri hŷn na Tom, yr un geiniog +wrth gefn yn ei chadw erbyn yr amser a ddaw. Ond yr ydym ni yn +gystal ein cyflwr a Robert Frugal druan. Y mae ef yn awr newydd +golli yr oll ag oedd wedi ennill. Gwyddoch ei fod ef wedi bod +yn fugail craff, ffyddlon, a gofalus, yn y Foelfawr am dros un mlynedd +ar ddeg. Llwyddodd ei feistr i gael ganddo adael ei gyflog y naill +flwyddyn ar ol y llall yn ei law ef. Addawodd y meistr ddeng waith +drosodd y byddai Robert yn sicr o gael llog da am ei arian. Yr +oedd rhai yn ofni braidd er’s amryw fisoedd nad oedd ei feistr +ddim yn gwneyd yn dda iawn yn y Foelfawr. Yr oedd yn myned yn +fwyfwy <i>shy</i> ar ddyddiau y talion; ond nid oedd neb o’r cymydogion +yn dychmygu fod ei amgylchiadau mor ddrwg. Yr oedd y steward yn +ddyfnach yn secret ei helynt na neb arall, ac yn awr y mae y bailïaid +newydd fod yn y Foelfawr, ac y maent wedi ysgubo ymaith i’r meistr +tir bob peth oedd gan y tenant,—y stoc, a’r offer, a’r +dodrefn, a’r ŷd, a’r gwair, a’r cig, a’r +caws, a’r cyfan oll. Nid oes yno ddim gwerth ceiniog wedi +ei adael i Robert Frugal druan ar ol holl ludded a holl ofal ei fugeiliaeth. +Y mae Lord Quicksilver, y meistr tir, yn mynnu ac yn cael y ffyrling +eithaf o’i rent arswydus ef; ond nid yw Robert, wedi ei holl lafur +am un mlynedd ar ddeg i gynorthwyo y tenant i gasglu y rhent uchel hynny +i’r lord, yn cael yr un ddimai o’i gyflog. Ac y mae +y gof hefyd ag oedd wedi gweithio am ddwy flynedd i’r Foelfawr +yn methu cael dim am ei waith na’i haiarn; a dywedir yn hyf ac +yn uchel drwy yr holl ardal fod baili uchaf Lord Quicksilver wedi prynnu +deg o ychen mwyaf y Foelfawr am hanner eu gwerth, am fod y cymydogion +yn ofni cynnyg yn ei erbyn, ac am fod y rhybudd am yr ocsiwn mor fyrr, +ac ain na roddid dim coel i’r prynnwr. Cyfraith yr ocsiwn +wyllt sydyn yno oedd talu i lawr gyda bod y morthwyl i lawr; a chan +fod y lord newydd dderbyn ei renti y diwrnod cyn hynny, nid oedd yno +ddim arian parod i’w gael drwy yr holl gymydogaeth. Yn wir +y mae yn ddrwg iawn gennyf dros Humphrey y Gof, a thros Robert Frugul +druan. Cyfraith uffernol ydyw honno sy’n yspeilio y gweithiwr +tlawd o’i ennill caled, ac o fwyd a dillad ei blant, er llenwi +coffrau a seleri y gormeswyr goludog. Peidiwch, da mam, ag edrych +yn ddu fel yna arnaf am anturio siarad fel hyn am y gormeswyr goludog. +Gwn eich bod wedi ein dysgu o’r cryd i siarad yn wylaidd, ac i +feddwl yn barchus am fawrion ein gwlad; ond y gwir ydyw y gwir, a dylid +ei ddweyd ar amgylchiad fel hwn. Ac nid oes dim ond rhyw bum mis, +fel y gwyddoch, er pan ddarfu i’r hen Nansi Jones, ar ol bod yn +dairymaid ragorol o fedrus ac o ffyddlon yn y Ddol Hir am dros ugain +mlynedd, golli pob ceiniog a enillasai yn yr un modd, pan y mynnodd +yr hen Lady Marigold o Blas y Dyffryn, bob dimai o’i rhent afresymol +hi. Beth ydyw pethau fel hyn ond lladrad noeth? Ac yr oedd +y drefn lunio cyfraith dros beth fel hyn, a’i darllen dair gwaith +drosodd mewn dau lys seneddol, cyn gosod sel y goron wrthi, yn rogni +mor gythreulig ag a ddyfeisiodd Turpin Wyld a’i gymdeithion erioed +yn nyfnder y nos, yn seler dywyllafllys cyngor ei ogof. Druan +o’r hen Nansi Jones, wedi colli drwy hyn y cyfan o holl ennill +ei bywyd, wedi colli drwy hyn y cyfan ydoedd wedi ofalus gynilo i’w +chynnal yn ei hen ddyddiau. Ydyw, mam, y mae peth fel hyn yn orthrymder +anoddefadwy. Y mae yn farbariaeth o’r fath greulonaf; ac +y mae y rhai sydd yn gweinyddu y fath gyfraith yn lladron o’r +dosbarth hyllaf; y maent yn lladron hyfion wyneb-haul: ac y maent yn +digywilydd ymogoneddu yn nerth trais eu lladradaeth. Gellwch chwi, +fy nhad, ysgwyd pen, a gwenu a synnu bob yn ail, at hyfdra fy ymadroddion; +ond nid wyf yn dywedyd dim ond y gwir. Yr wyf yn dywedyd gwirionedd +eglur, mewn geiriau eglur; ac y mae yn llawn bryd i rai ddweyd y gwir +am bethau fel hyn yn y mannau mwyaf cyhoedd, ac yn y geiriau mwyaf eglur. +Y mae synwyr cyffredin y wlad wedi bod yn rhy wylaidd o lawer, a gonestrwydd +cyffredin y wlad wedi bod yn rhy ddistaw o lawer yn nghylch pethau fel +hyn.”</p> +<p>“Ond,” ebe’r tad a’r fam, eu dau ar unwaith, +“er mwyn popeth, John anwyl, gad yna bobl fawrion y senedd a’r +gyfraith; gad i ni ystyried beth sydd i ni wneyd yn awr?”</p> +<p>“Beth sydd i ni wneyd?” ebe John. “Nid oes +dim i ni ei wneyd ond MYNED I AMERICA. Nid ydyw yn awr ddim hanner +mor dreulfawr, na hanner mor dywyll, na hanner mor beryglus, i fyned +yno ag ydoedd pan aeth fy nau ewythr, a’m dwy fodryb, yno ddeugain +mlynedd yn ol; a gwyddoch yn dda fel y maent hwy a’u plant wedi +llwyddo. Gallwn gyhoeddi ocsiwn yn ddioed; ac ar ol talu i bawb +bob ffryling o’u gofyn, bydd gennym dros ddwy ran o dair o’r +cynnyrch tuag at ddechreu byw o newydd yn nyffryn bras y Missouri. +Trwy drugeredd, ni raid i ni ddim eto gladael i’r ocsiwn ar ein +pethau fod dan fawd y bailïaid. Cawn werthu pan y mynnom, +ac fel y mynnom. Codwch eich calon, fy anwyl dad a mam; y mae +grennych chwech o blant cryfion fyddant yn ffyddlon i chwi hyd angeu. +Yr ydym oll gyda chwi yn awr, ac yn gwbl ryddion i ddyfod gyda chwi +i America. Yr ydym yn nyddiau goreu ein nerth, wedi ein hyfforddi +i lafurio. Y mae pob golwg a gobaith y gallwn wneyd yn dda yn +America. Codwch eich calonnau, cawn drigo yno eto yn llawen ac +yn ddiogel bob un dan ei olewydden a’i ffigysbren ei hun; ac ni +chaiff yr un o honoch chwi ddioddef dim eisieu tra y bydd dim modd gennym +ni i’ch cynorthwyo.”</p> +<p>“Ond,” ebe y fam, a’i llygaid yn llawn, “a +wyt ti ddim yn meddwl, John, y medrem ni gael ffarm oddeutu yma, dan +ryw arglwydd tir arall, yn hen wlad anwyl ein genedigaeth?”</p> +<p>“Nac ellir yn wir, fy anwyl fam; y mae bron yn amhosibl cael +cynnyg ar ffarm o unrhyw werth, dan unrhyw feistr tir ag sy’n +deall y ffordd i gefnogi ei denantiaid. Nid llawer o’r arglwyddi +tir hynny sydd i’w cael yn ein gwlad ni yn awr; ac am y lleill +oll, nid oes dim llawer o ddewis rhyngddynt. Ni waeth ganddynt +yn y byd pwy a wasgant, na pha faint a wasgant ar y sawl a gânt +dan eu hawdurdod, am y cânt hwy y geiniog uchaf rywfodd. +Y mae llaweroedd o honynt, drwy eu dylni, a’u gwastraff, a’u +gorthrymder, wedi bron andwyo eu hetifeddiaethau, ac wedi rhedeg i ddyled +dros eu pennau; ac y maent, er gwasgu a chribddeilio, bron yn methu +cael dau pen y llinyn yn nghyd. Y mae eraill o honynt yn ddigon +cyfoethog; ond nid oes ganddynt na chalon na challineb i ddim ond i +wasgu a gor thrymu. Dyna yr hen Lady V. o Garth Tafwys. +Y mae yn graig o arian, ond y mae yn ddraig o greulondeb tuag at ei +thenantiaid. Bu ganddi yn fy nghof i saith o denantiaid ar y ffarm +fwyaf sydd ganddi; a darfu iddi bron andwyo eu teuluoedd. A gwyddoch +fod amryw o ffermydd goreu y General Malden yn awr ar ei law. +Bu amryw amaethwyr craffus, cryfion, yn eu golwg; ond y mae yr hen General, +er ei fod yn colli cannoedd arnynt bob blwyddyn, yn rhy gyndyn i’w +gosod am renti, ac ar amodau ag y gellir byw arnynt, a thalu am danynt. +A dyna ein hen gymydogion H. H., a B. W., a D. D. E., y rhai a gydnabyddir +fel y ffarmwyr goreu yn yr holl wlad, wedi llwyr benderfynu rhoddi eu +ffermydd i fyny Wyl Fair nesaf; ac y mae eu meistr hwy yn cael ei ystyried +yn un lled deg a rhesymol: a rhywbeth tebyg ydyw bron yn mhobman. +Y gwir yw, dyrysodd rhwysg rhyfel dyddiau gogoniant yr hen Boni wŷr +mawr ein gwlad; cawsant flas y pryd hynny ar renti uchel, ac ymchwyddasant +i fyw yn wastraffus ar y rhenti hynny; ac y maent hyd heddyw heb ddysgu, +neu yn hytrach heb geisio dysgu, cael pethau i’w lle. Amserau +caled iawn gafodd y ffarmwyr bron o hyd o hynny hyd heddyw. Llai +nag a feddyliech chwi o’r tenantiaid goreu sydd wedi gallu cael +dim cyflog am eu llafur, chwaethach llog am eu heiddo. Y mae miloedd +obonynt wedi rhoddi nerth eu dyddiau goreu i’w meistradoedd am +flynyddoedd lawer am ddim ond eu bwyd; ïe, y maent yn dlotach o +lawer yn awr ar ol eu holl ofal, a’u holl lafur, nag oeddynt ddeng +mlynedd at hugain yn ol. Y mae yr arglwyddi tiroedd yn eu diraddio +ac yn eu trin fel caethion. Y maent yn meddwl ei bod yn fraint +iddynt lafurio am ddim er eu cynnal hwy; ac y maent yn cydymgyngreirio +i gadw i fyny renti hen ddyddiau Boni er cynnal i fyny rwysg a rhysedd +gwallgofrwydd y dyddiau hynny. Goreu i ni, yn wir, po gyntaf yr +awn i’r America. Nid oes dim golwg am ddyddiau gwell yma. +Yr ydych chwi yn lled adnabyddus o amgylchiadau y rhan fwyaf o ffarmwyr +yr ardaloedd hyn. Yr wyf fi yn barnu, yn ol pob hanes, fod y <i>serfs</i> +yn Russia, er caethed ydynt, wedi ennill mwy yn y deugain mlynedd diweddaf +nag a enillodd y rhan fwyaf o denantiaid ucheldiroedd Cymru. Onid +ydych chwi wedi cyfaddef lawer gwaith mai gwanychu yn raddol y maent +o hyd, er eu holl ymdrech, er’s dros ddeunaw mlynedd ar hugain. +Os ydyw gwersi hanesion byrion fy hen lyfr ysgol i yn gywir, y maent +yn trin tenantiaid y wlad yma yn awr yn yr un modd yn union ag y dywedir +fod barwniaid Russia yn trin eu caeth-denantiaid. Y mae llawer +o etifeddiaethau llydain yn cael eu trin yng Nghymru yn awr yn yr un +dull yn union ag yr oedd arglwyddi gloddestgar Rhufain yn trin eu hetifeddiaethau +yn mlynyddoedd olaf adfeiliad eu hymerodraeth. Gwyddoch yn burion +fel y mae y meistri tiroedd a’u stewardiaid wedi bod yn anialeiddio +yr Iwerddon drwy y blynyddoedd, nes ydynt o’r diwedd wedi torri +eu tenantiaid, ac wedi torri eu hunain hefyd, ac wedi achosi tlodi mawr +drwy rannau helaeth o’r wlad werdd honno. Y mae rhai parthau +o Gymru wedi cael eu gwasgu i gyflwr lled Iwerddonaidd. Y mae +y ffyrdd a’r adeiladau yn warth i’r oes. Y mae yn +drwm iawn fod arglwyddi tiroedd mor ddiwladgarwch, mor ddiddyniolaeth, +ac mor gibddall i’w lles eu hunain. Yn lle ymhyfrydu yn +ffyniant ac yn nedwyddwch eu tenantiaid, y maent yn llawenychu yn ysbryd +ac yn moesau gwasaidd eu caethiwed a’u tlodi. Gwyddoch yn +eithaf da ein bod ni bob amser wedi byw mor gynnil ag oedd bosibl i +ni. Gwnaeth hen gyfrwy fy nhad cu y tro i ni rhyngom oll tan y +Gwanwyn diweddaf, pan y cawsom gyfrwy newydd cryf a rhadlawn; ac yr +ydych yn cofio yn burion ddanodion y mân-squires spardynawg, meibion +y steward, pan yr aeth fy mrawd ieuangaf i ffair Galanmai ar gefn y +cyfrwy newydd am y tro cyntaf. Rhaid i bob cyfrwy gael ei daith +gyntaf rywbryd. Yr oedd fy mrawd, ar ebol du a’r cyfrwy +newydd, yn edrych yn bur dda y bore hwnnw. Gwn nad anghofiwch +byth mo edrychiad na geiriati <i>ladies</i> ieuainc <i>drawing</i>-<i>room</i> +y steward pan yr aeth fy chwaer dal wridog Betsy, dair blynedd yn ol, +heibio i’w ffenestr fawr yn ei shawl wlanen newydd i edrych am +ei chyfnitheroedd o’r Dyffryn: ac yr ydys yn dweyd fod yr hen +ffarmwr cloff diwyd Edward Sparing i lawr yn llyfr <i>private</i> y +steward am ei fod wedi prynnu dog-cart gref dda gan ei gymydog cywrain +Wheelwright Davies i’w gario ef a’i ferch wylaidd lân +lanwaith Elen i farchnad yr ŷd a’r ymenyn. Cewch chwi +weled na bydd neb yn fuan i drin y tir yn yr hen wlad lethedig yma ond +personiaid a beggeriaid, a mân-squires a demireps, ac uwch-stewardiaid +ac îs-stewardiaid, a chlepgwn a thurncoats, a gamekeepers a bailïaid; +a ffarmio ardderchog arswydus fydd yn bod yma y pryd hynny. Caiff +arglwyddi tiroedd weled eu camgymeriad, a theimlo eu colled y pryd hynny, +ond bydd yn rhy ddiweddar iddynt edifarhau. Ni bydd dim gobaith +iddynt hwy weled diwygiad cyn eu marw. Dichon y caiff y tô +ar ol y nesaf weled dyddiau gwell yn hen wlad wyllt Gwalia.”</p> +<p>“Ond,” ebe’r tad, “a fyddai ddim yn well +i ni ymfudo i ryw dalaeth Brydeinisg? Dywedir fod yn awyr iachus +deheubarth Affrica filiynau ar filiynau o gyfeiriau o wastad-dir bras +ffrwythlawn heb neb i’w trin. A fyddai ddim yn well i ni +geisio prynnu ffarm fawr dda mewn lle felly?”</p> +<p>“Yr wyf yn meddwl, fy nhad, na byddai. Yr wyf yn credu +y buasai yn hawdd iawn prynnu ffermydd ardderchog yno pe buasid o’r +dechreu yn ymddwyn yn agos i deg a boneddigaidd tuag at y cynfrodorion. +Ond yn awr y mae Syr Hero Harri Aliwal a’i gydswyddwyr mawrfrydig +a gwronaidd, drwy gyfarwyddyd a than awdurdod swyddfa llys uchel y taleithiau +tramor, wedi poeni a dirmygu a gormesu cynfrodorion y parthau dymunol +hynny nes eu gyrru yn wallgof gynddeiriog; ac yr ydys yn benderfynol +i’w llwyr ddiwreiddio o’r tir, a’u hymlid i ddinistr +bythol cyn gynted ag y byddo bosibl; ac y mae swyddwyr Prydain wedi +chwythu un o wageni mwyaf y brodorion yn yfflon gyrbibion er dangos +fod ganddynt ddigon o bowdr i ddryllio pob peth yno o’u blaen.”</p> +<p>“Wel,” ebe’r tad eilwaith, “pe bai ni yn +gwneyd i fyny ein meddyliau i fyned i America, a fyddai ddim yn well +i ni aros ychydig i edrych beth a ddaw?”</p> +<p>“Na, yn wir, yr wyf yn meddwl mai colled fyddai hynny; ac y +byddai yn llawer gwell i ni baratoi i fyned ar unwaith. Y mae +yn wir y gallem ni droi yn union y weirglodd fawr dan y tŷ, a’r +borfa hir dan y ’sgubor bellaf, i wenith; ond gwnai hynny lawer +mwy o ddrwg i’r tenant newydd nag a wnai o les i ni; a byddai +yn well i ni ymadael heb fod dim lle ganddynt i ddweyd ein bod ni wedi +cymeryd mantais oddiwrth unrhyw gytundeb llac penagored i wneyd dim +tebyg i dro bach felly. Yr ydym ni wedi eu gwasanaethu am dymor +hir yn onest ac yn anrhydeddus, ac ni hoffwn mewn un modd i’r +un tro bach felly lychwino ein hymddygiad wrth ymadael â hwy.”</p> +<p>“Yr wyt yn hollol <i>right</i>, John,” ebe y tad; “ni +fynnwn innau er dim redeg y ffarm, na’i drygu mewn un modd, fel +ag i golledu ein dilynwr, pwy bynag fyddo,—oblegid” * * +* * *</p> +<p>Ar ganol yr ymddiddan yma, daeth Foulk Edward, yr under-steward, +i’r tŷ i ofyn i John a’i frodyr ddyfod gydag ef yn +union deg a’u harfau cau a’u menyg i drwsio gwrych y <i>nursery</i>.</p> +<p>* * * * *</p> +<p>Ymhen rhyw dair wythnos ar ol hyn, pan ydoedd Squire Speedwell yn +gyrru yn lled fore ar draws Ffridd Hir Cihaul Uchaf, goddiweddwyd ef +gan ruthr trwm o eirlaw, a charlamodd ei oreu am gysgod at ysgubor uchaf +Ffarmwr Careful. Yr oedd y ffarmwr yn digwydd bod yno y pryd hynny +yn trwsio ei ôg fawr, ag oedd wedi cael ei thorri wrth gael ei +llusgo yn erbyn dannedd, neu ar draws asennau, y graig ddu oedd yn ngbanol +ei faes gwenith uchaf. Brysiodd y ffarmwr yn bur garedig a boneddigaidd +i gael y Squire a’i farch i ddiddosfan; ac wrth ddiolch am ei +garedigrwydd, sylwodd y Squire fod mwy na thair blynedd er pan oedd +ef wedi bod y ffordd honno o’r blaen; fod yn hoff iawn ganddo +weled, wrth ddyfod i fyny y Ffridd, fel yr oedd hen ffarm Cilhaul Uchaf +wedi cael ei threfnu a’i gwella yn y blynyddoedd diweddaf, a’i +fod yn gobeithio y cai y tenant oes hir i fwynhau tâl am ei lafur. +Cydnabyddodd John Careful, mewn llais trist isel, ei fod ef a’i +deulu wedi myned i lawer iawn o lafur ac o draul er gwella y ffarm, +ond eu bod yn colli y cyfan,—ei fod newydd dderbyn <i>notice</i> +i ymadael.</p> +<p>“Nac ydych, ’does bosibl,” ebe’r Squire yn +bur sydyn.</p> +<p>“Ydym yn wir,” meddai y tenant. “A +ydyw eich meistr tir yn gwybod eich bod yn ymadael?”</p> +<p>“Yn wir, syr, nid wyf yn gwybod hynny.” “Wel, +yr wyf fi yn disgwyl cael gweled eich meistr tir yfory, neu drenydd, +ac mi siaradaf ag ef yn nghylch y mater.”</p> +<p>“Yr wyf yn rhwymedig ac yn ddiolchgar iawn i chwi yn wir, syr; +ond yr wyf yn ofni na byddai hynny o ddim lles i ni nac i neb arall. +Y mae yn awr yn rhy ddiweddar. Gwasanaethodd y steward fi a’r +<i>notice</i> â’i law ei hun, a hynny mewn dull pur benderfynol. +Y mae fy meibion yn teimlo ein bod wedi cael cam creulon, ac y maent +yn gofidio yn ddwys o’r herwydd; ac y maent yn hollol benderfynol +i fyned i America, ac y maent yn daer iawn ar i’w rhieni fyned +gyda hwy.”</p> +<p>“Yr anwyl mawr, gwarchod ni, gobeithio nad yw Mrs. Careful +a chwithau ddim yn meddwl myned dros y môr i’r America yn +eich oed chwi.”</p> +<p>“Ydym, yn wir, syr, ac ni awn hefyd os bydd ein plant yn myned.”</p> +<p>“Na, na, Mr. Careful bach, ail ystyriwch y peth—gwyliwch +rhag y fath helbul, a pherswadiwch eich meibion i beidio gadael gwlad +eu genedigaeth. Goddefwch i mi gael cyfle i siarad â’ch +meistr tir yn nghylch y peth. Caf adeg yn bur fuan. Aroswch +chwi—; gadewch i ni weled—; gwrandewch yn awr—. +Y mae eich meistr tir i fod yn Hunt Fawr C * * * yr wythnos nesaf. +Deuwch yno; a byddwch yn sicr o ddyfod yno; a deuwch yno yn fore: mynnaf +fi gyfle i chwi gael ei weled a siarad ag ef, a chawn glywed beth a +ddywed.”</p> +<p>“Yr wyf yn ddiolchgar iawn i chwi yn wir, syr, am eich ewyllys +da, a’ch cyngor caredig. Yr wyf yn teimlo yn bur isel a +hiraethlawn wrth feddwl am fyned o fy hen gartref a’m hen wlad, +ond yr wyf yn ofni mai felly y bydd. Y mae y plant yn dynn iawn +am fyned, gan ein bod wedi cael y fath gam a’r fath amharch—y +mae yn rhy bell i feddwl am wneyd dim pen yn awr. O’r braidd +y gwrandawai y plant yn awr ar unrhyw gyngiad i aros yma. Yr ydys +wedi ymddwyn tuag atom yn groes i bob cyfiawnder. Y mae yn amlwg +fod y steward a’i fryd yn sefydlog ar gael ein lle; ac y mae ef +a’i denlu yn rhai pur gwmpasog a chyfrwys, ac yn foddlon i wneuthur +pob peth et cael eu cynllun i ben.”</p> +<p>“Wel, wel, beth bynnag am hynny, gofalwch chwi am fod wrth +Hotel C * * * erbyn hanner awr wedi wyth fore dydd yr Hunt. Y +mae rhuthr y gawod yn awr drosodd; mi âf fi, os gwelwch yn dda: +yr wyf wedi addaw cyfarfod tri o’m cyfeillion ar ben Bryn Grug +y Grouse am hanner awr wedi deg.”</p> +<p>Dydd yr Hunt a ddaeth; ac yr oedd Ffarmwr Careful wrth yr Hotel, +yn ol ei air, erbyn y funud benodedig: ac yr oedd yn edrych yn bur dda +ar ol cerdded yno ar ei draed. Ymhen pum munud ar ol iddo gyrraedd +yno, gwelai Lord Protection, ei feistr tir, yn myned heibio yn mraich +Squire Speedwell. Y funud y canfu y Squire Mr. Careful yno, cododd +ei fys arno i ddyfod yn mlaen, a dywedodd,—</p> +<p>“O my lord, dyma eich hen denant John Careful, yr hwn y bum +yn crybwyll wrthych am dano y nos o’r blaen.”</p> +<p>“O, ho, bore da, Mr. Careful,” ebe Lord Protection; “gwn +oddiwrth fy llyftau, ac oddiwrth yr hyn wyf yn glywed gan bawb, eich +bod chwi yn un o’r tenantiaid goreu a mwyaf ymdrechgar a feddaf. +Y mae yn wir yn ddrwg iawn gennyf eich bod yn myned i ymadael. +Derbyniais air yn ddiweddar oddiwrth fy steward yn hysbysu eich bod +yn cwyno ar y rhent, ac yn enwedig ar y codiad diweddaf. A ydyw +y rhent mewn gwirionedd yn rhy uchel, Mr. Careful? Nis mynnwn +er dim i’ch ffarm chwi fod yn rhy ddrud i chwi allu talu am dani. +Nid wyf yn gallu cofio yn awr yn gywir am ei hansawdd. Nid wyf +erioed wedi cael hamdden a chyfle i edrych yn fanwl dros Cilhaul Uchaf. +Ydych chwi yn barnu yn gydwybodol ei bod hi yn rhy ddrud?”</p> +<p>“Ydyw yn wir, my lord, y mae yn rhy ddrud. Yr wyf fi +a’m teulu wedi gwneuthur prawf teg o hrnny. Ffarm wlyb, +oer, amlwg, lechweddog, lawn o gerryg, ydyw—yn gofyn traul a llafur +anghyffredin i’w thrin. Darfu i ni, yn y blynyddoedd diweddaf, +wario llawer mewn gwelliantau. Yr oedd y codiad yn un trwm afresymol, +ac yn un hynod o anamserol; a darfu i briswyr eraill gymeryd achlysur +a mantais oddiwrth brisiad eich goruchwyliwr chwi i wneuthur niwaid +mawr i ni. Yr ydym, yn wir, my lord, wedi cael cam cywilyddus; +a darfu i mi gwyno wrth eich steward, a dywedyd nad oedd dim modd i +mi dalu am y ffarm yn ol y rhent a’r trethoedd a’r prisiau +presennol; a rhoddodd y steward i mi <i>notice</i> i ymadael, ac awgrymodd +y byddai yn ddigon hawdd iddo osod y ffarm y diwrnod a fynno.”</p> +<p>“Ac, my lord,” ebe Squire Speedwell, yn bur sydyn, “y +mae John Careful a’i deulu yn penderfynu myned i America. +Byddai yn resyn yn wir, my lord, iddynt ymadael ac ymfudo felly. +Gadael eich <i>estate</i> chwi. Gadael hen aelwyd eu tadau; a +gadael gwlad hoff eu genedigaeth. Tad cu John oedd un o’r +dynion cryfion fu’n cadeirio eich tad cu chwi drwy y ddinas yma +yn amser yr <i>election</i> fawr; a bu ei dad ef yn cario eich tad chwi +ar achlysur y gyffelyb fuddugoliaeth ar ol hynny; ac y mae ganddo yn +awr dri o feibion talion gwridog cryfion, nad ellid byth gael rhai mwy +<i>noble</i> i gario eich mab chwi yn yr <i>election</i> nesaf. +Da chwi, my lord, er mwyn pob peth, gwnewch rywbeth o’u tu yn +yr amgylchiad a’r bwlch yma. Yn wir nid yw ddim yn amser +yn awr i daflu ymaith y fath hen denant ymdrechgar a gofalus.”</p> +<p>“Wel, mi wnaf yn sicr. Mynnaf siarad â’r +steward ar y mater yn yr <i>Audit</i> nesaf. Yr wyf fi yn credu +fod fy stewardiaid i yn ceisio gwneyd eu goreu. Nid wyf yn meddwl +nad allant hwy gamgymeryd fel pobl eraill; ond yr wyf yn credu eu bod +yn bryderus ac yn awyddus ac yn llafurus ac yn ddiwyd ac yn ystyriol +i wneyd yr oll ag a allant yn y modd goreu; ac nid wyf yn hoffi ymyrryd +â’u trefniadau; ond yn wir yr wyf yn dwys deimlo dros fy +nhenantiaid tlodion ymdrechgar yn y blynyddoedd isel hyn. Y mae +dyddiau treth yr ŷd, dyddiau deddfau amddiffyniad eu marchnad hwy, +dyddiau prisiau adeg fyw y rhyfeloedd, wedi hen fyned heibio. +Y mae’n debyg gennyf ei bod yn bur ddrwg er’s tro yn awr +ar denantiaid; ac yr wyf yn ofni yn wir, John Careful, eich bod chwi +wedi cael eich gwasgu, a gobeithio yr wyf y gwelaf fy ffordd yn oleu +ac yn rhydd i mi eich cynorthwyo chwi yn y bwlch yma. Ond dywedwch +i mi, John, a ydych chwi ddim yn meddwl y gallai rhai o’r tenantiaid +wneyd mwy o’u ffermydd nag y maent yn ei wneyd?”</p> +<p>“Ydwyf, my lord, yr wyf yn meddwl y gallent, ond iddynt gael +cynorthwy a chefnogiad ac addysg; ond os rhoddwch chwi bedwar can pwys +ar ysgwydd dyn nad all gario ond tri chan pwys, yr ydych yn sicr o’i +wneyd bob yn dipyn yn anewyllysgar ac yn analluog i gario dau gan pwys. +Os gorfodwch chwi ddyn i redeg triugain milldir y dydd, pan na ddylai +redeg ond deugain byddwch yn sicr cyn hir o’i redeg i’r +pen. Y mae llawer o ffarmwyr yn awr wedi eu gwasgu mor isel fel +nad oes ganddynt ddim calon na nerth i gynnyg at orchwylion ag y buasent +dan amgylchiadau mwy cefnog yn sicr o’u cyflawni. Peth eithaf +priodol—ïe, peth da ragorol, my lord, fyddai i’ch stewardiaid +trymion llymion chwi ysbarduno tenantiaid a gweithwyr cysglyd, dioglyd, +rhodianllyd, clebrog; ac yn wir yr wyf yn hoffi o’m calon gweled +rhai swrth a segur felly yn ei chael hi hyd adref; ond ar ol ei rhoi +hi yn ddiarbed i’r rhai afler a marwaidd, carwn yn fawr weled +eich steward mawr chwi, yn union ar ol derbyn y rhenti, yn galw y rhai +diwyd ac ymdrechgar o’i ddeutu i <i>square</i> yr Hotel, a charwn +ei weled yn eu canol, fel pregethwr ’Senters, yn dringo carreg +yr Horse-block, i areithio er canmol ac er cefnogi eu gofal a’u +llafur. Carwn ei weled yn sefyll yn syth ar ben hen garreg yr +Horse-block; ac ar ol rhyddhau a glanhau ei wddf, a thynnu ei gadach +allan i sychu ei wyneb a’i wefus, hoffwn ei weled yn estyn ei +law am osteg a gwrandawiad, a’i glywed yn areithio yn debyg i +hyn:—</p> +<p>“‘Fy hoff gyfeillion,—Yr wyf yn eich galw yn gyfeillion, +oblegid yr wyf fi yn gyfaill i chwi, ac yr wyf yn dymuno parhau yn gyfaill +i chwi; ac y mae o bwys mawr i ni fod yn gyfeillion. Y mae eich +meistr tir urddasol a haelfrydig wedi erchi i mi hysbysu i chwi ei fod +ef yn dymuno eich ffyniant a’ch cysur—ei fod yn dymuno i +chwi wneyd yn dda, ac edrych yn dda—ei fod yn dymuno i chwi gadw +offer hwsmonaeth da, a stoc dda; a’i fod am i chwi gael pantry +llawn a phwrs llawn, a’i fod am i chwi allu sparin arian bob blwyddyn. +Y mae yn beth hollol deg a gweddus i chwi gael rhywfaint o gyflog am +eich gofal a’ch lludded, a rhywfaint o log am yr arian sydd gennych +yn nodrefniad a stociad eich ffermydd; ond ar yr amserau drwg a dyryslyd +hyn, dylech fod yn foddlon ar dalion cymedrol, eto dylai pob un o honoch +gynilo ychydig bob blwyddyn, os na bydd rhyw dreuliau teuluaidd anarferol +yn lluddias hynny. Dylech ymdrechu cynilo ychydig bob blwyddyn +erbyn angen a methiant y dyddiau a ddaw. Ewyllys arbennig eich +meistr tir ydyw i chwi gael pob anogaeth a chefnogiad. Byddwch +yn ddiwyd a gofalus. Gochelwch bob difrod a diogi. Astudiwch +eich cynlluniau yn fanylaidd. Cyn dechreu ar unrhyw orchwyl, eisteddwch +yn gyntaf i fwrw y draul. Cedwch eich cyfrifon yn llawn ac yn +eglur. Ymgedwch gartref hyd y gellwch. Telwch eich ffordd +yn gyflawn yn mhob man wrth fyned yn mlaen. Gochelwch ddechreu +rhedeg i ddyled. Na phrynnwch byth ar y coel. Gochelwch +arfer benthyca arian na dim arall. Cedwch eich buarthau yn gryno, +eich cloddiau yn lân, eich cwterydd yn agored, eich gwrychoedd +yn gyfain, eich ffyrdd yn gelyd, eich llwybrau yn sychion, eich tô +yn ddiddos, a’ch holl adeiladau mewn trwsiad cyfaddas. Colled +i chwi, yn gystal ag i’ch meistr, fyddai i chwi beidio gwneyd +hynny. Gwn am ddwy neu dair o ysguboriau lle y cafodd tunelli +o wair ei ddrygu y gaeaf diweddaf am fod y tô yn gollwng defni. +Naw mlynedd yn ol, darfu i’ch arglwydd tir fyned i draul fawr +i wneuthur ffordd newydd drwy Glyn y Bedw Gleision. Bu bron iawn +i mi gorsio mewn mwy nag un man ar y ffordd honno yn mis Mawrth diweddaf. +Nid wyf yn meddwl i neb drwsio dim arni, nac ar ei phyllau, nac ar ei +ffosydd, nac ar ei <i>routs</i>, nac ar y cloddiau o’i hamgylch, +er y dydd y cafodd ei gorffen. Nis gwn yn sicr ar bwy y mae bai +mwyaf yr esgeulusdod, pa un ai ar arolygwyr ffyrdd y dre ddegwm ai ar +denantiaid yr ardal; ond yr wyf yn sicr pe buasai eich meistr tir yn +dyfod ar hyd-ddi yn y Gwanwyn diweddaf, a phe buasai yn gweled ôl +teyrnasiad gwlawogydd naw gaeaf ar bob rhan o honi, y buasai yn gwylltio +gymaint fel y buasai yn ysgubo tenantiaid yr ardal honno i ffwrdd bob +un oddiar ei etifeddiaeth. A gwelais hefyd wrychoedd mawr ceimion +cysgodfawr canghenog, heb gael eu torri er dyddiau y Frenhines Ann, +yn lledu eu gwraidd a’u brigau ar draws ac o amgylch rhai o’r +dolydd mwyaf cysgodol yn yr holl wlad. Peidiwch er dim ag aredig +mwy o dir nag a fedrwch wrteithio. Bydd hynny yn sicr o achosi +colled. Yr wyf yn meddwl y gwnai gwisg go dda yn awr ac eilwaith +o bridd a chalch, neu o bridd a thail, i’ch porfeydd a’ch +gweirgloddiau dalu yn well O lawer yn y wlad oer fas wleb anwastad yma +nag i chwi lafurio i droi gormod. Gwelais y dydd o’r blaen, +wrth fyned ar draws gyda’r cwn, hen domenydd llydain o dywyrch +ffosydd ar ganol y gweirgloddiau gwair, yn y mannau goreu arnynt; ac +yr oedd argoelion digon eglur fod y tomennau hynny wedi bod yno ar ffordd +y bladur er’s degau o flynyddoedd. A gwelais hefyd y cloddiau +a’r ffosydd oddeutu amryw gaeau gwlybion wedi llawn gau, a’r +mân-ffrydiau <i>sly</i> yn ymlithro yn ddistaw drwy’r dydd +a thrwy’r nos o’r clawdd i’r cae i andwyo y tir. +Yr oeddwn bron gwylltio wrth weled hynny, eisiau fod y cloddiau a’r +ffosydd yn cael eu hagor, a’r tywyrch yn cael eu cymysgu â’r +hen domenydd gorsychion, a’r cyfan yn ol hynny yn cael eu cymysgu +â chalch neu â thail i’w daenu dros y caeau. +Gellid dyblu cynnyrch rhosydd a chaeau gwlybion yn y dull hynny. +Y mae rhai yn meddwl y gellid gwneyd defnydd da o glai drwy ei olosgi. +Er mwyn pob peth ymdrechwch ddyfeisio rhyw foddion er atal egriad, a +llifiad ymaith yr ammonia o’ch tomennydd: neu, mewn geiriau eraill, +er atal colli nodd y rhinwedd o’r tail, yr hyn yw ei nerth fel +gwrtaith. Gwelais ddoe, wrth fyned heibio, amryw domennydd yn +bur wasgarog, ar dapiau moelion, llechweddog, digysgod, heb fod yn agos +mor gryno ac mor amddiffynedig ag y buasai yn hawdd iddynt fod. +Yr oedd holl domennydd yr hen Farmwr Clout ar lethr craig, ar fin y +nant; ac yr oedd eu brasder goreu yn llifo ymaith i nychu y brithylliaid +oedd yn y llyn du oddidanynt: ac yr oedd pistyll trystfawr Ffarmwr Careless +yn gwyllt-ffrydio ar draws buarth y tŷ, a thrwy fuarth yr ysgubor, +a thros ochr yr ydlan, ac i lawr dros y ffordd i’r afon. +Y mae y fferyllwyr craffaf yn dysgu i ni fod llawer iawn o nerth gwrteithiau +cartrefol ein gwlad ni yn cael ei golli trwy fod y tomennydd yn cael +eu gadael yn agored i’r tês ac i’r tymhestloedd. +Dyfal astudiwch bob cynllun a osodir ger eich bron er ysgoi y colledion +hynny. Y mae yr hen dai, a’r hen ysguboriau, ar lawer tyddyn +wedi cael eu hadeiladu yn y mannau mwyaf anfanteisiol. Nid eich +bai chwi oedd hynny. Gwn fod lle a dull adeiladau rhai ffermydd +go fychain yn achosi colled o dros ugain punt yn y flwyddyn. Er +pob peth astudiwch a chwiliwch am ryw foddion er atal i rinwedd eich +tomennydd gael ei sugno gan y tês i’r wybren, na chael ei +olchi gan y tywydd i’r môr. Gwn am amryw hen ffarmwyr +a wnaethant lawer o arian yn eu dydd, ac nid wyf yn gwybod eu bod yn +enwog am ddim ond am ruglo y buarthau, a chludo y cyfan i’r domen +er ei mwyhau, ac am ei chadw yn gryno er ei hamddiffyn. Gwnewch +eich goreu ymhob modd i frashau a chynyddu eich gwrtaith cartrefol. +Cedwch oriau rheolaidd, yn enwedig wrth godi ac wrth noswylio, a chyda’ch +prydiau bwyd. Dysgwch eich gweinidogion i fod yn ddiwyd, ac yn +gynnil, ac yn onest. Erfyniwch arnynt er pob peth i fod yn eirwir, +ac yn ffyddlon yn eich absenoldeb. Gwnewch eich goreu ar i bawb +drwy’r ardal gael digon o waith. Peth ofnadwy ydyw meddwl +am fechgyn neu ferched ieuainc mawrion cryfion iachus yn ymsegura mewn +syrthni heb ddim i’w wneyd. Y mae llaweroedd drwy seguryd +felly wedi cael eu handwyo am byth. Rhoddwch gymaint o ysgol ag +a fedrwch i’ch plant. Ni fynnwn i er dim, ac yr wyf yn sicr +nas mynnai eich meistr tir er dim, eich rhwymo na’ch gorfodi mewn +un modd gyda golwg ar eich Sabbathau. Y mae yr addoli i fod yn +hollol yn ol barn eich deall a theimlad eich calon eich hun; ond goddefwch +i mi ddweyd na welais i ddim daioni yn dyfod erioed o’r bobl sy’n +treulio eu Sabbathau i gysgu a dylyfu gên a rhodianna a hel cleber. +Os byddwch chwi am ryw welliantau ag y dylai eich meistr tir eich cynorthwyo +i’w gyflawni, ystyriwch eich cynlluniati gyda manylrwydd, a gadewch +imi wybod eich cynygion. Yr oedd yn dda iawn gennyf eich gweled +yma mor brydlawn bore heddyw. Y mae eich cinio yn awr yn barod; +ac y mae gennyf i’w hysbysu i chwi y bydd eich arglwydd tir caredig +yn eich dysgnyl oll i giniawa gydag ef yn y Castell Wyl Fair nesaf. +Bydd yno y pryd hynny amryw foneddigion profiadol dysgedig i esbonio +i chwi ryw egwyddorion newyddion gyda golwg ar ansawdd gwahanol briddoedd, +a gwahanol wrteithiau, a gwahanol lysiau, yn nghydag amryw bethau eraill +cysylltiedig â llwyddiant amaethyddiaeth. Gadewch i ni fyned +oddiyma yn awr i’r ystafell ginio. Ni gawn ar ol cinio yfed +iechyd da ein brenhines a’ch meistr tir; ac yna ymwasgarwn bob +un i’w gartref.”</p> +<p>“Aros, John, aros; yr wyt ti yn awr yn pregethu dyledswydd +i dy uwchradd, a hynny mewn dull pur gyfrwys. Yr wyf wrth dy wrando +wedi colli adeg i weled cychwyniad y llwynog; yr wyf eisus yn rhy ddiweddar, +ac mi gollaf hynny o sport.”</p> +<p>“Yr wyf yn deisyf eich pardwn, my lord; yr oeddwn yn rhy ddifeddwl +wrth gymeryd eich amser chwi felly; ond yn wir, ni buaswn i byth yn +dweyd cymaint oni buasai eich bod chwi yn gwenu mor isel ac mor garedig +wrth wrando. Mi âf fi adref gynted ag y gallaf bellach.”</p> +<p>“Aros, John, aros—paid a myned yn union eto. Yr +wyf fi yn hoffi clywed hen denant fel tydi yn dweyd ei feddwl a’i +brofidd yn rhydd ac yn eglur. Ychydig iawn yn wir wyf fi yn hidio +yn awr am golli rhyw dipyn o sport ac o lafur yr hela llwynog. +Nid oes gennyf fi yn awr ddim cymaint o flys at bethau felly ag a fu +gennyf unwaith; ac yn wir yr wyf yn ofni ein bod ni ar ddyddiau hela +fel hyn yn gwneyd cryn niwaid i borfeydd a gwrychoedd a chaeau ŷd +ein tenantiaid. Y mae ein mintai heddyw rhwng cwn a meirch a dynion +yn un bur fawr. Yr wyf yn ofni fod ein blys ni am sport yn costio +yn lled ddrud iddynt hwy. Yr ydym, yn gyntaf, yn diygu eu meusydd +hwy ar ddyddiau ein helwriaeth. Yn ail, eu gwellt a’u hegin +a’u hŷd hwy sydd yn porthi ac yn pesgi ein cwningod a’n +hysgyfarnogod a’n hadar tewion ni. Yn drydydd, y maent hwy +yn lled fynych yn gorfod lletya a byrddio ein milgwn a’n bytheuaid +ieuainc ni, pan y bydd tymor sport yr hela drosodd. Ac yn bedwerydd, +os digwydd iddynt hwy rywdro, yn rhyw ddull, ddyfod ar draws petrisen, +neu gyffologyn, neu gyw pheasant, neu gwningen, neu ysgyfarnog, dyna, +hwy ar unwaith wedi ymddyrysu yn rhwydau ein deddfau helwfiaeth ni; +ac wrth ymwingo i geisio dianc yn rhydd, y maent y rhan amlaf yn colli +eu tymherau, ac wedi hynny yn colli llywodraeth eu tafodau, ac bob yn +dipyn ar ol hynny yn colli eu ffermydd. Atolwg, John, a fedri +di ddweyd i mi pa faint o gost i denant ydyw cadw bytheuad neu filgi +ieuanc?”</p> +<p>“Na fedraf, my lord, ddim dweyd hynny yn fanwl. Byddai +yn drueni creulawn hanner newynu ci ieuanc. Os caiff ei gadw yn +dda, costia gymaint a chadw mochyn; ac y mae y gofal o gadw ci ieuanc +yn rhywbeth. Y mae helgi ieuanc cryf gwresog weithiau yn bur chwareus, +braidd yn rhy chwareus ar adeg yr ŵyn bach; ac y mae yn anhawdd +iawn gennyf feddwl am gi ieuanc wrth ei gadwyn ddydd a nos, ac edrych +arno yn neidio o’m deutu gan ymbil arnaf â’i wên, +ac â’i ddeigryn, ac â’i lygaid, ac â’i +ochenaid, am ei ollwng yn rhydd o’i gadwyn i gael rhoddi mymryn +bach o dro gyda mi drwy y coed a’r caeau.”</p> +<p>“Ond, John, wyt ti yn golygu fod ein <i>game</i> ni, sef ein +hadar a’n hysgyfarnogod ni, yn peri colled i’r tenantiaid?”</p> +<p>“Byddai yn well gennyf, my lord, beidio ateb y gofyniad yna.”</p> +<p>“Yn enw dyn, John, pam?”</p> +<p>“Am nad yw y tenant byth ar ei ennill wrthsiarad ar bwnc fel +yna.”</p> +<p>“Twt, twt, John; yr oeddwn i wedi clywed dy fod di bob amser +yn barod i ddweyd dy feddwl yn eglur a didderbynwyneb ar bob pwnc. +Y mae fy ngofyniad i yn un digon dealladwy—A ydyw ein hysgyfarnogod +a’n hadar ni yn achosi colled i’n tenantiaid?”</p> +<p>“Wel, <i>ydynt</i>, my lord, y maent; y maent yn sicr. +Y mae y tenant yn cael rhy fach yny dyddiau yma am besgi beef a mutton; +ac nid yw yn cael dim am besgi cwningod ac ysgyfarnogod, ond rhyw ychydig +o wenwyn ac o ddrwg ewyllys yn awr a phryd arall. Ni chefais i +ddim cymaint o golled oddiwrth <i>game</i> ag a gafodd rhai tenantiaid; +ond mi wn i am rai mannau lle y mae <i>game</i> yn cael brasder y porfeydd, +a defnydd bara y tylwyth. Dyna’r gwir, my lord; ond yr wyf +yn ofni fy mod yn eich digio wrth ei ddweyd.”</p> +<p>“Nac wyt yn wir, John, nac wyt yn wir. Paid a meddwl +fy mod wedi tramgwyddo o herwydd yr hyn a ddywedaist heddyw. Da +iawn gennyf fy mod wedi cael cyfle i glywed dy farn a’th deimlad +am y pethau yma. Byddai yn burion peth i ni gael adegau mynychach +i glywed ein tenantiaid yn adrodd tipyn o’u helyntion; ac yn wir +yr wyf fi bron iawn a blino ar bryder a rhwysg a rhodres bywyd uchel +cyhoeddus, a rhyw ffurf-ddefodau swyddogol diddarfod. Yr wyf yn +bwriadu edrych i mewn dipyn manylach rhagllaw i amgylchiadau fy etifeddiaeth, +ac i gyfleusderau a chysuron y rhai sydd yn byw ac yn llafurio danaf. +Y mae rhyw ddyledswyddau yn perthyn i bob meddiannau. Y mae rhyw +rwymedigaethau yn nglŷn â phob eiddo; ac yn wir yr wyf fi +am wneuthur mwy o hyn allan tuag at gynorthwyo fy nhenantiaid ymdrechgar. +Yr wyf yn ofni yn fawr; ac yn wir, yr wyf yn gorfod hollol gredu ein +bod ni, arglwyddi tiroedd, wedi bod yn llawer rhy esgeulus o ddyledswyddau +blaenaf cylchoedd pwysig ein sefyllfa gymdeithasol; a bod hynny wedi +bod yn golled fawr i ni ein hunain, yn gystal ag i eraill. Y mae +arglwyddi y gweithiau haearn yn gwybod maint a nerth a thraul eu ffwrneisiau. +Y mae arglwyddi y mwnau yn gwybod hanes traul a chynnyrch eu cloddfeydd. +Y mae y <i>manufacturers</i> yn dyfal ymgais o hyd am berffeithio eu +peiriannau. Y mae y masnachwr yn astudio yn barhaus y dulliau +goreu i drefnu cistau a shelffydd a byrddau gwerthu ei fasnachdy. +Y mae y marsiandwr yn gwybod yn dda am dunelliad ei longau:—ond +nid ydym ni, y meistri tiroedd, wedi rhoddi bron ddim o’n meddwl +erioed ar gyfansoddiad gwrtaith, nac ar drefniad lleoedd tomennau, nac +ydlanau, na chyfansoddiad cutiau, nac ysguboriau, nallaethdai, na ffyrnau, +na ffyrdd, na ffosydd, na gwrychoedd, na buarthau, na nemawr o ddim +o gyfleusderau ein ffarmdai; ac y mae yr esgeulusdra cywilyddus yma +wedi bod yn achos o golledion trymion i ni ein hunain, ac i’n +tenantiaid. Ond yn wir, yr wyf fi o hyn allan yn bwriadu talu +mwy o sylw i’r pethau hyn.”</p> +<p>“Wel, yn wir, my lord, y mae yn dda iawn genyf fi eich clywed +chwi yn dywedyd hynny, oblegid yr wyf yn gwybod y bydd eich sylw a’ch +cyngor a’ch cefnogiad chwi yn sicr o fod o les anrhaethol i’ch +tenantiaid a’u teuluoedd, ac yn elw mawr hefyd i’ch etifeddiaeth +yn ei holl gysylltiadau. Bum i yn meddwl lawer gwaith, my lord, +pe buasai perchenogion etifeddiaethau llydain fel eich un chwi, ac un +Marshall Victor, ac un Countess Southland, ac un Duke Northland, yn +cyduno i dalu i ddarlithydd dawnus, dysgedig, profiadol, am esbonio +i’r tenantiaid wahanol ganghennau amaethyddiaeth, y buasai hynny +yn ateb dibenion gwerthfawr, ond cynnal y cyfarfodydd mewn lleoedd cyfleus, +ac ar adegau priodol. Ond dylai y darlithydd fod yn ddyn ymarferol +yn gystal ag yn ddyn dysgedig; a dylai fod ganddo ddigon o dymer dda, +ac o amynedd gwr boneddig, i gymeryd ei holi a’i groesholi gan +yr hen Ffarmwr Grey, a’r ffarmwr ieuanc ymchwilgar Dicky Price, +yn niwedd pob darlith, gyda golwg ar draul a holl gysylltiadau eraill +y gwelliantau a fyddai y darlithydd am gynnyg i sylw y tenantiaid. +Oblegid yr wyf fi yn credu, my lord, fod llaweroedd o’r scriblwyr +barfog Llundeinaidd fu’n ysgrifennu yn ddiweddar i’r newyddiaduron +ynghylch gwelliantau amaethyddol llechweddi a rhosydd Cymru wedi gwneuthur +cam mawr â thenantiaid craffus ac ymdrechgar. Y mae yn ddigon +hawdd gwybod mai ar ol cinio go fras, a diod go gref, yr oedd y scriblwyr +barfog hynny yn dychymygu eu cynlluniau, ac yn gwneyd i fyny eu cyfrifon; +ond nis gwn i ddim nad oedd rhyw grach-arglwydd go anghenog yn talu +am eu cinio, er cael tipyn o logic cockney y papyr newydd yn esgus dros +ei waith yn codi rhenti afresymol. Hoffwn i yn fawr iawn gael +newid lle ag un o’r scriblwyr gwalltog hynny am dair blynedd. +Cai ef ffarmio ochrau Cilhaul Uchaf, ac eisteddwn innau wrth ei ddesc +yntau i gadw y cyfrifon. Yr wyf fi yn wir awyddus, my lord, am +welliantau. Y mae yr oes yma yn oes am welliantau, a diwygiadau, +a dyfeisiau. Gellir dichon ddyfod o hyd i egwyddorion a chynlluniau +ag a all fod o les mawr i ffarmwyr. Nid oes gennyf fi ddim cydymdeimlad +â’r ffarmwyr musgrell diog llygad-gauad ag ydynt ding-dong +yn yr un man o hyd, yn esgeuluso neu yn gwrthod pob gwelliant profedig +er teced y byddo yn cael ei osod ger eu bron, ac er taered y byddo yn +cael ei gymhell i’w hystyriaeth; ond yr wyf ar yr un pryd yn protestio +yn erbyn cynlluniau gwylltion, a chyfrifon bylchog gwallus, y scriblwyr +menyddboeth penfeddal sy’n ysgrifenu llythyrau i’r newyddiaduron +am geiniog y <i>line</i> gan y swyddfa, neu am gig rhost a grog gan +arglwydd y tyddyn: peth ofnadwy ydyw ysgrifenu am gyflog er mwyn boddhau +pobl nad ydynt am wybod y gwirionedd.”</p> +<p>“Eh, oh, John, yr wyt ti yn dechreu twymo mymryn yrwan, ac +yn myned braidd yn ddoniol. Rhaid i mi fyned yn awr. Glywi +di swn gwyllt y bytheuaid? Y maent yn fyw ar eu <i>full</i> <i>cry</i>. +Yr wyf yn gobeithio cael dy weled yn fuan eto; ac fel y dywedais o’r +blaen, byddaf yn sicr o gofio am dy achos pan ddaw diwrnod yr Audit.”</p> +<p>Daeth dydd yr Audit, a gofynnodd y lord i’r steward paham yr +oedd John Careful yn ymadael o’r Cilhaul Uchaf. Atebodd +y steward mai o herwydd ei fod o hyd yn achwyn ar y codiad diweddar, +a’i fod wedi dywedyd drachefn a thrachefn nad allai ddim talu +y rhent presennol; ac am fod pobl ieuainc cryfion, newydd briodi, pur +gyfrifol, yn gwbl barod i gymeryd y ffarm am y rhent presennol.</p> +<p>“Ond dywedir i mi,” meddai’r lord, “fod John +Careful wedi gwario llawer iawn mewn gwelliantau yno, a bod ei blant +oll yn rhai sobr, deallus, a gweithgar, dros ben, a’u bod wedi +llafurio llawer yno. Byddai yn dda iawn gennyf pe medrem ddyfod +i ryw gytundeb yn eu hachos. Byddai yn ofidus gennyf golli y fath +denantiaid.”</p> +<p>“Yr wyf yn ofni, my lord, os gwnawn blygu i ostwng y rhent +iddynt hwy, y deuwn ni i ddyryswch diderfyn gyda thenantiaid eraill.”</p> +<p>“Wel, dichon y dylem ni adystyried achos yr holl denantiaid, +ac y dylem gymeryd rhyw sylw neillduol o’r rhai sydd wedi gwario +a llafurio fwyaf mewn gwelliantau.”</p> +<p>“Na, yn wir, nid yn awr, my lord, os gallwn mewn modd yn y +byd osgoi hynny. Buasai yn dda iawn pe buasai mwy o ystyriaeth +ac o bwyll yn bod yn yr amser a aeth heibio, a phe buasai mwy o ymchwiliad +yn cael ei wneyd i draul a llafur tenantiaid mewn gwelliantau yn amserau +rhai o’r prisiadau a wnaethpwyd yn y blynyddoedd a aethant heibio,—ond +nis gallwn ni ddim galw yn ol yn awr yr adegau hynny. Y mae’r +camgymeriadau a wnaethpwyd yn awr yn hen. Y maent yn hen bethau +wedi myned heibio. Nid ellir dim eu galw yn ol yn awr. Y +mae yn rhy ddiweddar yn awr i feddwl am eu hadystyried. Y mae +yr ymwthio am ffermydd yn parhau o hyd, yn enwedig yr ymwthio am y ffermydd +ag ydynt mewn trefn weddol o dda; ac yn wir, nid wyf fi ddim yn meddwl, +pe baem ni yn gostwng, ac yn gostwng llawer i’r Carefuls, y gofynnent +byth eto am Gilhaul Uchaf. Y mae cryn ysbryd ymsymud ac ymfudo +yn awr yn y wlad. Nis gwn yn sicr beth ddaw o honi. Mae +rhai tenantiaid yn dechreu myned braidd yn ystyfnig, ac yn wir weithiau +yn dafodog.”</p> +<p>“Ydych chwi wedi addaw Cilhaul i ryw un?”</p> +<p>“Na, nac ydwyf, my lord, ddim wedi ei <i>haddaw</i>; ond yr +ydwyf, my lord, bron <i>cystal</i> a bod wedi ei haddaw i Mr. a Mrs. +Jacob Highmind. Y maent yn bobl ieuainc bywiog, boneddigaidd, +gwetlhgar, diolchgar, yn geraint i deuluoedd Eglwysig, o egwyddorion +ystwyth, plygadwy, conserva-toriaidd. Y mae ganddynt ddigon o +arian at eu llaw, ac y maent yn debyg o drin yn dda ragorol, mewn dull +fydd yn enw ac yn elw i’r <i>estate</i>: a’r hyn sydd o +braidd fwy pwys na dim ydyw, y cawn ni glywed yn ddistaw o bryd i bryd +yr oll fydd yn cael ei ddweyd a’i wneyd yn yr ardal. Gallaf +sicrhau i chwi, my lord, fod yr Highminds yn bobl barchus iawn. +Y maent yn perthyn dipyn i deulu dylanwadol y Sliminds. Yr wyf +yn addef fod y Carefuls yn bobl ddiwyd, geirwir, ymdrechgar, cymydogol; +ond y maent yn GAPELWYR pur dynion.”</p> +<p>“Wel, beth er hynny, yr oedd eu hynafiaid yn gapelwyr tynion, +ond yr oeddynt yn denantiaid rhagotol.”</p> +<p>“Ie, dichon eu bod, my lord, ond nid oedd y tadau ddim mor +ystyfnig, ddim yn agos mor dynion, a’r bobl yma. Nid yw +y bobl yma ddim yn myned i’r Eglwys hyd yn nod a’r ŵyl +y Groglith, nac ar Sul y Pasg, nac ar ddydd lau y Dyrchafael, nac ar +ddydd Nadolig ein Harglwydd, na dydd puredigaeth y fendigedig; forwyn, +na dydd y santeiddlan wirioniaid, na dydd cydfrad y Papistiaid, na dydd +merthyrolaeth y brenin Siarles, na dydd adferiad y brenhinol deulu, +na dydd St. Bartholomeus, na dydd St. Andreas, nac un dydd gŵyl +arall.”</p> +<p>“Da iawn genyf eich bod chwi a’m stewardiaid eraill yn +meddwl mor barchus am ordinhadau crefydd, ac yn dwyn y fath sel dros +yr Eglwys. Diau eich bod yn cael ymgeledd gwerthfawr i’ch +cyflwr ar ei gwyliau santaidd. Attolwg, a fuoch chwi yn yr Eglwys +ar y gwyliau a enwasoch?”</p> +<p>“Beth, my lord, ddarfu i chwi ofyn yn awr?” </p> +<p>“Gofyn a fuoch chwi yn yr Eglwys ar ŵyl y Groglith, ac +ar ŵyl y Pasg?”</p> +<p>“Y Groglith a’r Pasg ydych chwi yn ddweyd, my lord?”</p> +<p>“Wel, ïe, y Groglïth a’r Pasg. A fuoch +chwi yn yr Eglwys y dyddiau hynny?”</p> +<p>“Y Groglith a’r Pasg! jaist,—gadewch i mi gofio? +Yn—yn—yn yr Eglwys;—naddo, jaist, my lord, darfu i +mi ddarllen y llithiau a’r gweddiau gartref foreu Sul y Pasg; +ac yr oedd acw dipyn o’r tannau ac o’r dawns gan y bobl +ieuainc acw ddydd y Groglith; ac yr oedd eu mam am i mi aros gartref +gyda hwy.”</p> +<p>“Wel, fuoch chwi yn yr Eglwys ŵyl y Dyrchafael?”</p> +<p>“Yn wir, my lord, y mae hynny yn rhy anhawdd i mi gofio yn +awr.”</p> +<p>“Wel, fuoch chwi yn yr Eglwys y Sul <i>diweddaf</i>?”</p> +<p>“Y Sul diweddaf—aroswch chwi, pryd yr oedd hynny hefyd;—na, +jaist, my lord, yr oeddwn i yn bur gwla gan gur yn fy mhen ar ol cinio +lled hwyr y dydd Sadwrn o’r blaen. Yn wir-ionedd-i, my lord, +yr oeddwn i wedi hollol fwriadu myned i’r biegeth fore gŵyl +merthyrolaeth Sant Siarles, oblegid yr oeddwn i am gael clywed pregeth +yn iawn ar y testun hynny; ond yr oedd hi mor ofnadwy o oer, fel y gwyddoch +chwi, yn niwedd Ionawr, fel y buasai yn ddigon am fywyd undyn i fyned +i’n Heglwys ni y bore hwnnw. Yr wyf fi, my lord, yn ceisio +myned i’r Eglwys bob amser ag y gallaf, ond gwyddoch ei bod yn +llawer haws i’r tenantiaid fyned nag ydyw i <i>mi</i> fyned. +Nid oes ganddynt hwy ddim gofalon i’w rhwystro, ac y maent yn +ddigon cryfion i ddal pob tywydd; ac y maent yn medru myned i’w +cyrddau eu hunain pan y mynnant.”</p> +<p>“Dywedasoch chwi gynnau nad oedd tadau y Careful ddim yn gapelwyr +mor dynion ag ydynt hwy.”</p> +<p>“Do, my lord, mi ddywedais hynny, ac yr wyf fi yn credu hynny; +ac y mae eich lady chwi a gwraig y person hefyd yn dweyd ac yn meddwl +yr un peth, ac y maent am i mi arfer awdurdod fy sefyllfa i’w +<i>plygu</i> i fyned i’r Eglwys: ac yn wir, yr wyf fi yn credu, +my lord, y dylid eu plygu —eu bod hwy yn llawer mwy cyndyn nag +oedd eu tadau.”</p> +<p>“Nid doeth fyddai i ni fyned i ddadl ar beth fel hyn; ond yr +wyf fi yn credu eich bod chwi yn cam-gredu. Yr wyf fi yn credu +fod y tadau yn llawn mor dynned anghydffurfwyr a neb sydd i’w +cael yn awr. Y mae yn ffaith, yn ffaith ag sydd ar gof a chadw +hyd heddyw, i geidwad parc fy hen-hen-dad cu gyduno â bwtler Judge +Jeffry i gasglu mob o hogiau, hogiau mawrion; ac yr oedd rhai o honynt +yn hogiau penlas, clun-gloff, a gwargam, i luchio hen-hen-dad cu y Carefuls +ag wyau gorllyd, pan oedd yr hen ŵr yn myned i’w gapel bychan +wrth Droed y Foel un bore Sabbath; ac yr ydys yn gwybod hefyd i geidwad +y parc a’r bwtler gael eu cymhell a’u cynhyrfu i fynnu y +sport hynny gan rywbeth a ddywedwyd ar frecwast yn nhŷ y Judge +y bore hwnnw; a gallaf ddywedyd i chwi yn mhellach fod capelydd y Judge, +a rector y plwyf, a’u gwragedd, yn brecwesla gyda’r Judge +y bore hwnnw: ac yr oedd y tair lady yn llawn bywyd, ac wrth eu bodd +yn cynorthwyo i dynnu cynllun sport yr wyau gorllyd; ac yr oeddynt oll +ar y pryd yn disgwyl y cerbyd i’w cario at gymun sanctaidd corff +a gwaed y Ceidwad wrth fwrdd allor yr Eglwys: ond aeth yr hen ŵr +i’r capel drwy y mob, a’r poeredd, a’r llaid, a’r +wyau, a heibio i gerbyd y Judge, a bu fyw a marw yn denant Cilhaul, +ac yn gapelwr hefyd. Yr wyf fi yn credu fod oes yr wyau gorllyd +yn un llai creulawn tuag at anghydffurwyr nag ydyw yr oes wengar foneddigaidd +athrodaidd hon, pan y mae dynion da, gonest, diwyd, dirodres, yn cael +eu cyfrwyswthio o’u ffermydd o herwydd eu syniadau crefyddol. +Yr oedd y ceinioca gynt i brynnu wyau gorllyd yn beth llawn mor deg +ag ydyw defnyddio arian treth i rannu torthau gwynion; ac yr wyf fi +yn sicr ei fod yn dro llai bawaidd o’r hanner i luchio yr hen-hen-dad +cu ag wyau nag ydyw yn awr i wthio ymaith ei orwyr o’r ffarm. +Yr wyf yn deisyf arnoch ddyfod i ryw gytundeb â’r Carefuls. +Y mae eu tadau wedi bod yn ffyddlon i ni, ac yn ymdrechgar ar yr <i>estate</i> +am lawer oes. Ni fynnwn er dim golli y fath hen deulu. Er +mwyn pob peth peidiwch a gadael iddynt fyned i America.”</p> +<p>Y newydd nesaf a glywodd teulu y Carefuls oedd fod y ffarm wedi ei +gosod i Mr. Jacob Highmind; ac felly darfu iddynt barotoi yn ddiwyd, +ond yn ddistaw, tuag at eu mordaith; a darfu i dros bymtheg ar hugain +o grefftwyr a llafurwyr goreu y gymydogaeth ymfudo ymaith gyda hwy.</p> +<p>Ychydig ddyddiau cyn eu hymadawiad, galwodd Mr. Careful yn swyddfa +y steward ar y Green; ond pan ydoedd yn sefyll wrth y drws, ac yn curo, +gwelodd y steward ochr ei wyneb drwy gil y ffenestr, a chyflym ymguddiodd +allan o’r swyddfa, gan roddi awgrym â’i fys ac â’i +lygad i’r clercod i ddweyd wrth John Careful ei fod ef oddicartref. +Wrth glywed fod y steward oddicartref, gofynnodd John Careful i’r +clercod a oedd Mrs. Steward gartref? Atebodd y clerc uchaf ei +bod, ond ei bod wedi cael yr influenza mor ddrwg fel nas medrai ddyfod +o’i hystafell.</p> +<p>“Yr wyf yn meddwl eich bod yn camgymeryd,” ebe’r +hen ffarmwr dan ledwenu, “oblegyd mi welais i ei gefn ef, ac mi +welais ei hwyneb hithau y foment yma i lawr yn y breakfast-room.”</p> +<p>“Yn enw pob dyn,” ebe’r clerc, “ond os ydynt +hwy yn y breakfast-room, dichon y daw ef i mewn yma bob yn dipyn: ellwch +chwi aros nes y daw?”</p> +<p>“Nac allaf; nid oes genyf fi ddim busnes o ddim pwys âg +ef yn awr. Yr wyf fi wedi talu fy holl gyfrifon iddo, a’u +talu oll yn eu diwrnod. Nid oeddwn i ddim ond galw wrth y drws +i roi fy nghompliments iddo with ymadael. Gellwch chwi, os gwelwch +yn dda, wneuthur hynny drosof fi; a dywedwch wrtho, os pery business +y stewardiaid i fyned wysg ei dîn, ac ar i lawr, yn y wlad yma, +fel y mae yn myned yn awr, y gwnaf fi fy ngoreu i gael gwaith neu ffarm +iddo yn America. Y mae business y stewardio wedi gweithio ei hun +allan yn hollol mewn parthau helaeth o’r Iwerddon, ac mewn rhai +conglau o Gymru a Lloegr hefyd; ac os bydd y steward, neu ei hen weddw, +neu rai o’i blant, yn dymuno i mi a’m plant chwilio am ffarm +dda iddynt yn y gorllewin pell, y gwnawn i unrhyw gymwynas felly iddynt +ag fydd yn ein gallu.</p> +<p>Yr oedd y steward a’i wraig yn y <i>passage</i> yn clywed yr +ymddiddan yma; a chydag i’r hen ffarmwr droi ei gefn o’r +swyddfa, daeth y steward i mewn, a dywedodd gyda swn gofid ei bod yn +ddrwg iawn ganddo na buasai yn gofyn i’r hen ddyn ddyfod i mewn +i’r tŷ i gael gwydriad ffarwel. “Oblegid,” +meddai’r steward, “y mae John Careful mewn gwirionedd yn +ffarmwr da, ac y mae ei blant yn rhai pur weithgar, a’r unig beth +oedd yn eu gwneyd mor atgas yn ein tŷ ni, gyda Mrs. Steward, a’r +plant yn enwedig, oedd eu bod mor ystyfnig, a braidd yn dafodog, os +tybient eu bod yn cael eu gwasgu.”</p> +<p>Gydag i’r Carefuls gymeryd llong a hwylio ymaith, gwahoddodd +Mrs. Steward y tenant newydd a’i wraig i ddyfod i’r Green +i dê. Yr amcan o hynny, mewn enw, oedd i’r steward +a’i deulu gael cyfle i roddi cyfarwyddiadau i Mr. a Mrs. Highmind +gyda golwg ar driniad dyfodol Cilhaul Uchaf; ond yr amcan mewn gwirionedd +oedd i deulu y steward gael gwybod teimladau a syniadau a dywediadau +y cymydogion gyda golwg ar wthiad ymaith y Carefuls o’u ffarm. +Adroddodd Mr. a Mrs. Highmind wrthynt bob peth oeddynt wedi glywed gan +bawb; a threuliwyd dwy awr a hanner felly yn bur ddifyr i redeg dros +holl helynt yr holl gymydogion. Gwyddai Jacob Highmind yn bur +dda am ragfarn teulu y steward yn erbyn rhyw bump neu chwech o’r +cymydogion, a gwyddent hefyd yn eithaf da pa fodd i borthi y rhagfarn +hwnnw; a buont yn bur llwyddianus i goginio i’r stewart a’i +deulu wledd o athrod o’r fath a garent; a phan oeddynt ar gychwyn +adref o’r Green, crybwyllodd y steward yn bur siriol wrthynt ei +fod ef am ailwneyd aelwyd y parlwr a phapuro y muriau, a’i fod +am seilio y lofft wely oreu, a helaethu ei ffenestr; a’i fod am +wneuthur <i>back</i>-<i>kitchen</i> newydd iddynt, a symud y grisiau +o ochr y <i>kitchen</i> i dalcen uchaf y <i>back</i>-<i>kitchen</i>; +a’i fod am wneyd ffwrn a chodi <i>boiler</i> yn nhalcen isaf y +<i>back</i>-<i>kitchen</i>; ac y mynnai fflagio y seler; ac y caent +dŷ bach mawr y tuhwnt i’r twyn ffebrins pellaf yn yr ardd; +ac y mynnai droi y pistyll o’r tu wyneb i’r tu cefn i’r +tŷ, heibio i ddrws y <i>back</i>-<i>kitchen</i>; a’i fod +heblaw hynny yn cynllunio amryw gyfleusderau eraill iddynt; ac ychwanegodd +gyda wyneb pur siriol ei fod yn disgwyl y gwnaent yn dda yn Nghilhaul +Uchaf. “Oblegid,” meddai ef, “y mae yn ffarm +bur helaeth; ac, a dweyd y gwir i chwi yn ddistaw, y mae y Carefuls +wedi ei gadael yn y drefn oreu, ac yn y galon oreu. Mewn un gair, +yr oedd yn amhosibl iddynt ei gadael mewn cyflwr gwell.”</p> +<p>Ymadawodd Mr. a Mrs. Highmind o’r Green mewn ysbrydoedd pur +uchel, a chydymroisant yn egnïol i ddechreu ffarmio; ond buont +dipyn yn anlwcus yn newisiad eu gwasanaeth-ddynion. Nid oedd y +bugail ddim yn un rhy graff, na rhy gyflym, na rhy ofalus; ac nid rhyw +law wastad iawn oedd gan yr aradrwr—byddai ei gwlltwr yn bur fynych +ar wyneb y tir, wedi cael ei wthio allan gan garreg—neu ynte byddai +yn glynu ac yn plygu ar y graig ddu ag oedd yn waelod i dros hanner +tyddyn Cilhaul; ac yr oedd yn hoff iawn hefyd o wê hir y pum ceffyl, +ac o’r hwshings, a’r martingals, a’r mwng ribanawg, +a’r cynffonau plethedig. Ac yr oedd y <i>cow</i>-<i>man</i> +a’r laeth-forwyn yn bur hoff o fod gyda’u gilydd yn mhob +man y gallent; a deallwyd bob yn dipyn ei bod hi yn colli gryn lawer +o’r llaeth os digwyddai ef fod yn agos. A’r hyn oedd +yn waeth na’r cyfan, dechreuodd Mrs. Highmind gael ei blino yn +fawr yn y boreuau gan anhwylderau y cylla: a chafodd anwyd trwm iawn +un bore wrth hebrwng y buchod o’r fuches i’w porfa, drwy +fod ei hesgidiau braidd yn deneuon, a’r gwlith heb godi, a dichon +iddi gael ychydig o gnau yn y gwrych wrth ddyfod adref. Beth hynnag, +gorfu iddynt gyflogi <i>nurse</i> o gryn fedr ac o gryn brofiad, ac +yr oedd galwad hefyd ar Mr. Highman i fod yn y tŷ y rhan fwyaf +o’i amser ymhell cyn, ac ymhell wedi, gorweddiad i mewn Mrs. Highmind; +a phan y daeth rhybudd am y diwrnod rhent, deallodd ei fod yn fyr o +ddeg punt ar hugain, a galwodd yn union gyda’i hen ewythr Thomas +ap Owen i ddweyd ei gŵyn wrtho—ei fod wedi myned i gryn draul +yn y chwe mis diweddaf i ddodrefnu y tŷ a phethau eraill; fod y +steward wedi adnewyddu a chrynhoi llawer iawn ar y tŷ, a’i +fod yntau wedi prynnu soffa, a bwrdd mahogani, a chadeiriau mahogani, +i’r parlwr, a drych mawr uwchben y tân; a’i fod hefyd +wedi cael gwely mahogani, a dodrefn gwely i gyfateb i’r ystafell +uwchben y parlwr; a’u bod wedi cael gwely newydd, a chist-ddillad +fawr dda iawn, i’w hystafell ei hunain, a llawer o bethau newyddion +eraill. Gofynnodd ei hen ewythr iddo braidd yn sydyn a oedd efe +wedi prynnu y pertiant torri gwellt, a’r peiriant chwalu clapiau, +ag oedd ef wedi son am brynnu. Atebodd yntau nad oedd—nad +oedd yn wir ddim wedi gallu eu prynnu, fod treuliau meddygol a theuluaidd +wedi chwyddo i fyny i fwy nag oedd efe wedi allu rag gyfrif; a’i +fod o herwydd hynny wedi methu prynnu amryw bethau ag yr oedd eu mawr +eisiau tuag at wasanaeth y ffarm. Dywedodd ei hen ewythr wrtho +y gallai roddi benthyg pum punt ar hugain iddo am bum mis, ond nad allai +roddi dim ychwaneg iddo; ei fod ef yn fynych mewn prinder ei hun; ei +fod yn gorfod rhoddi llog hynny o arian oedd ganddo wrth gefn i wneyd +i fyny y rhent; a bod yn rhaid iddo gael y pum punt ar hugain yn ol +cyn Gwyl Fair. Yr oedd Mr. Highmind yn ddiolchgar iawn i’w +hen ewythr am ei gymwynas, a sicrhaodd wrtho y gofalai am dalu yn ol +mewn amser prydlawn. Trwy gael benthyg fel hyn gan ei ewythr, +casglodd ddigon rywfodd i dalu ei rent Gwyl Fihangel. A thoc, +toc, toc, bion fel breuddwyd, dyma ddydd rhent Gwyl Fair yn dyfod ar +ei warthaf, ac yr oedd Mr. Jacob Highmind druan yn gwbl amharod i dalu +yn ol i’w ewythr, nac i dalu i’w arglwydd tir nac i’r +gweision. Yr oedd wedi talu ei dreth tlodion, a’r degwm, +a’r dreth Eglwys, a threth y gig a’r cwn, a dyna y cyfan; +ac felly aeth eilwaith at ei hen ewythr, ac eglurodd ei amgylchiad iddo, +ac erfyniodd arno fyned gydag ef i’r banc i fod yn feichiau yno +drosto am bedwar ugain punt. Yr oedd yn bur anhawdd gan yr hen +ewythr fyned gydag ef i’r banc, ond aeth o’i led anfodd; +oblegid yr oedd yn gweled mai dyna oedd yr unig ffordd iddo gael ei +bum punt ar hugain yn ol y pryd hynny. Pan oeddynt ill dau yn +y banc, rhoddodd Highmind rywfodd na’i gilydd awgrym distaw i’r +bancer i dynnu y draft am gant a deg, yn lle am bedwar ugain; a chyn +pen yr hanner blwyddyn, yr oedd tymhor rhediad y drafft hwnnw ar ben, +a’r trydydd dydd rhent wrth y drws; a gorfu Highmind druan werthu +y pigion o’i stoc er ad-dalu y drafft hwnnw a’i logau yn +y banc, ac er cyfarfod talion eraill yr hanner blwyddyn hynny. +Daethstori y banc, a gwerthiad anamserol colledfawr cymaint o stoc Cilhaul, +bob yn dipyn i glustiau y steward, a bu geiriau go uchel a go gâs +rhyngddo ef a Highmind; a than ddylanwad gofid a gwenwyn yn wyneb ei +golledion, ac wrth gael ei drin, cynhyrfodd a sorrodd Highmind gymaint +fel ag y dywedodd nad allai byth byth dalu am y ffarm yn ol y prisiau +a’r talion presennol, a’i fod wedi hollol wneuthur i fyny +ei feddwl i fyned o Gilhaul gynted byth ag y medrai; a’i bod yn +ddrwg iawn ganddo fod y diwrnod iddo roddi <i>notice</i> am y flwyddyn +honno wedi myned heibio: ei fod yn gallu rhagweled yn ddigon amlwg y +byddai yn sicr o golli y £300 goreu o’i £600 cyn y +medrai gael Cilhaul oddiar ei ddwylaw. A bu yn ol ei rag-gyfrif. +Wrth arwerthu y stoc a’r offer ar derfyn y tair blynedd, cafodd +ei fod wedi colli ymhell dros dri chant o bunnau.</p> +<p>Deallwyd erbyn hyn mai cryn orchwyl i denant newydd—i’r +mwyaf lwcus a llafurus—fyddai gwneyd y gofynion o Gilhaul; a thaenwyd +y farn am hynny ar ol dydd ocsiwn Highmind ymhell ac agos. Gwyddai +pawb nad oedd triniaethau tair blynedd Highmind wedi gwneuthur dim lles +i’r ffarm; a bu ei henw, a “<i>to</i> <i>be</i> <i>let</i>,” +ar ei ol, am wythnosau lawer mewn llythyrenau mawrion yn y newyddiaduron, +ac uwch y tân yn yr <i>offices</i>, a’r <i>news</i>-<i>rooms</i> +a’r <i>tap</i>-<i>rooms</i>, ac ar byst y tollbyrth, ac ar dalcen +y farchnadfa, a holl furiau y dref. “CILHAUL AR OSOD” +oedd o flaen y llygaid pa le bynnag yr elid. Daeth pump neu chwech +o ddynion dyeithr o bell i’w golwg, ond trodd pob un o honynt +adref heb wneuthur unrhyw gynhygiad. O’r diwedd galwodd +y steward y baili ato, a dywedodd,</p> +<p>“Yr wyf yn ofni y rhaid i ni sefyll at Cilhaul am y flwyddyn +yma; a rhaid i ni ymroi i ffarmio gystal ag y medrwn ni. Ni geisiwn +borfau mwy o honi, ac aredig llai o honi, nag oedd Jacob Highmind yn +wneyd. Rhai pur dibrofiad a diofal oedd Jacob a’i wraig. +Mi ofynnaf fi i’m cyfaill craffus W. Wilful, Yswain, o Severn-mead, +am fyned i lawr gyda chwi i ffair Midland i brynnu Herefords a Southdowns +i ni; ac yr wyf yn bur hyderus y gwnawn yn dda iawn o’r ffarm.”</p> +<p>Tua diwedd yr haf gofynnodd y steward i’r baili pa fodd yi +oedd yr Herefords a’r Southdowns yn troi allan.</p> +<p>“Drwg iawn yn wir, syr; y mae y rhosydd a’r gweunydd +yn rhy wlybion ac yn rhy frwynog iddynt, ac y mae y moelydd yn rhy oerion +iddynt: dichon fod y tymor wedi bod yn fwy anfanteisiol nag arferol; +ond beth bynnag am hynny, y maent yn edrych lawer gwaeth nag oeddynt +pan ddaethant yma, ac y mae y prisiau yn awr yn bur isel; nid allwn +ni ddim cael cymaint am danynt ag ydym ni wedi roddi, er eu bod wedi +cael holl borfa llaeth ac ymenyn y ffarm i gyd.”</p> +<p>“Beth, baili, wyt ti yn dweyd nad allwn ni gael dim cymaint +am danynt ag a roisom?”</p> +<p>“Ydwyf, syr, yr wyf yn ofni hynny.”</p> +<p>“Wel, beth gawn i wneyd, baili? Y mae hyn yn beth braidd +profoclyd. O dangio y <i>free</i>-<i>traders</i> yna</p> +<p>“Y mae yn rhy ddiweddar i chwi eu dangio hwy yn awr, o leiaf +am eleni. Nid oes gennym ni ddim arian mewn gafael tuag at y talion +nesaf.”</p> +<p>“Wel, gwell i ni adael cyfrifon yr hanner blwyddyn yma heb +eu talu, a chwilio am y cyfle goreu fedrir gael o hyn i ddiwedd y flwyddyn +i werthu y cyfan gyda’u gilydd, a chawn weled y pryd hynny pa +fodd y bydd y cyfrifon yn sefyll.”</p> +<p>Ar ddiwedd y flwyddyn dygodd y baili ei gyfrifon at y steward yn +ol y gorchymyn.</p> +<p>“Wel, baili,” meddai’r steward “ydyw’r +tenantiaid yn dal i gwyno?”</p> +<p>“Ydynt yn wir, syr; ac y maent yn edrych yn bur ddigalon.”</p> +<p>“A fedri di ddweyd i mi pa rai o honynt sy’n cwyno fwyaf +yn erbyn y prisiad a’r codiad diweddaf, a phrisiad y degwm; oblegid, +yn wir, rhaid i mi wneyd rhyw sylw bellach o’r rhai sy’n +tuchan o hyd. O ïe, ydyw cyfrifon Cilhaul genyt ti?”</p> +<p>“Ydynt, syr.”</p> +<p>“Wyt ti wedi gwneyd y <i>balance</i> i fyny i ni gael gweled +pa fodd y maent yn sefyll.”</p> +<p>“Nac ydwyf, syr, ond gallaf wneyd mewn munud.”</p> +<p>“Aros, gad i mi gael gweled y prif bennau. O, dyma ddalen +ein dyledion—gad weled beth ydynt?—1. Degwm. +2. Trethoedd. 3 Cyflogau. 4. Casglu y cynhaeaf. +5. Calch. 6. Tanwydd. 7. Gof. 8. +Seiri. 9. Porfa gaeaf. Aros di, pa le y mae’r +hyn a dalasom am aredig a hau a llyfnu yn y gwanwyn? Nid yw y +talion hynny ddim yma.”</p> +<p>“Nac ydynt, syr; darfu i ni, os ydych yn cofio, alw ar y tenantiaid +cymydogaethol i aredig a hau a llyfnu i ni; a gwnaethant bob un ei ran +yn bur rwydd i chwi, a hynny am ddim.</p> +<p>“Gwir iawn, baili—gwir iawn yr wyf yn cofio hynny yn +awr, ac y mae hynny erbyn heddyw yn gryn lwc i ni; ac eto mi welaf fod +y <i>balance</i> yma yn ein herbyn.”</p> +<p>“Ydyw, syr, y mae.”</p> +<p>“Beth, oes genyt ti ddim arian mewn llaw tuagat rent y flwyddyn?”</p> +<p>“Nac oes yn wir, syr, ac y mae y dreth dlodion, a rhai gofynion +eraill, heb eu talu.”</p> +<p>“Dam it—rhaid fod rhyw dalion uchel cywilyddus yn dy +gyfrif di.”</p> +<p>“Nac oes yn wir, syr: cefais wneuthur pob peth i chwi am y +prisiau isaf; ond darfu i ni golli cryn dipyn o arian ar rai o’r +ychen mwyaf, a rhai o’r defaid mawrion mwyaf: nid oeddynt ddim +yn gweddu yma, ac y mae wedi bod yn dymor anfanteisiol o ran y tywydd +a’r prisiau.”</p> +<p>“Wel, cawr gwyllt a’n cato ni, oes gennyt ti <i>ddim</i> +tuag at y rhent?”</p> +<p>“Nac oes yn wir, syr.”</p> +<p>“Wel, yn enw pob rheswm, pa fodd y mae yn bod felly?”</p> +<p>Wel, syr, y mae’r ffarmwyr yn methu talu cyflogau, ac y mae +llaweroedd o lafurwyr tlodion o ganlyniad allan o waith; ac y mae y +trethoedd o herwydd hynny yn myned yn bur uchel, a’r tir ar yr +un pryd yn gwaelu. Ac yn wìr, y mae degwm Cilhaul yn bur +uchel—yn ymyl pymtheg punt.”</p> +<p>“Beth! ydyw degwm Cilhaul yn bymtheg punt?”</p> +<p>“Ydyw, syr, o fewn ychydig sylltau.”</p> +<p>“O dangio y personiaid a’u Heglwys; y maent hwy yn gallu +dyfeisio i ennill ac i elwa drwy bob prisiad, a than bob trefn.”</p> +<p>“Atolwg, syr, peidiwch a dangio y personiaid fel yna, er eich +mwyn eich hun, ac er mwyn eich ceraint sy’ mewn urddau eglwysig +hefyd. Ydych chwi yn cofio fel y darfu i chwi fwgwth troi Jonathan +Noncony druan o’i ffarm am iddo ddigwydd dweyd dan ryw hanner +cellwair yr hyn a ddywedasoch chwi yn awr—nad oedd y person byth +yn colli dim drwy unrhyw gyfnewidiad.”</p> +<p>“Ydwyf, baili, yr wyf yn cofio fel y darfu i mi drin Jonathan, +ac fel y darfu i mi yrru Jonathan a’r warden benben, fel y cawn +i achlysur oddiwrth hynny i achwyn ar Jonathan wrth ei feistr tir:—ond +dangio Jonathan a’r warden a’r person; ni wiw i <i>ni</i> +syrthio allan a myned i gynhennu. Ein pwnc ni yn awr yw, beth +gawn i wneyd o Gilhaul? Oes dim modd i ni gael <i>neb</i> i’w +chymeryd oddiar ein llaw?”</p> +<p>“Nac oes yn wir, syr, am y rhent ac yn ol y prisiau presennol; +o leiaf, yr wyf yn ofni hynny. Y mae yn Hafod Hwntw, mhell bell +tudraw i fynyddoedd Plumlimon, deulu mawr pur ddigrif. Y mae ganddynt +lawer iawn iawn o ddefaid, ac o ddyniewyd ac o geffylau bach y mynydd; +ac y mae rhyw air fod eu deadelloedd yn lluosogi weithiau mewn modd +braidd dirgelaidd a gwyrthiol. Y mae yno ryw ddwsin o blant tewion, +geirwon, pengrychion, llygadfawr; ac nid ydynt hwy na’r hen bobl +byth yn myned i na llan na chapel; ond y maent yn rhyw ffordd, trwy +eu bugeiliaeth rhyfeddol, wedi sparin llawer iawn o arian. A dywedir +fod rhai o’r merched am ddyfod i fyw dipyn yn îs i lawr +er mwyn cael gweled tipyn mwy o’r byd; a’u bod ar brydiau +yn bur daer am i’w tad chwilio am ffarm yn rhywle yn îs +i lawr.”</p> +<p>“Ond, wyt yn sicr, baili, fod yno arian? Dylai fod sicrwydd +am hynny, oblegid dyna ein pwnc ni.”</p> +<p>“O oes, syr, y mae yno ddigon o arian. Ni raid dim ofni +am hyny. Y mae ganddynt, heblaw y stoc fawr drom sydd yno, ddwy +fil a hanner yn <i>mortgage</i> ar dyddyn Gwaun y Bwlch; a dywedir fod +ganddynt fil a haner o hen <i>guineas</i> mewn darn o hen bridden yn +y ddaear dan y fflagsen wrth draed gwely yr hen bobl yn y siamber bellaf.”</p> +<p>“Djail innau i, yr hen bridden honno fyddai y peth i ni yn +awr, baili. Pe medrem ni unwaith gael teulu Hafod Hwntw i Gilhaul +Uchaf, ni byddem ni ddim yn hir cyn cael adgyfodiad disglaer i’r +hen <i>guineas</i> o’u bedd tywyll. Mynnem ni rai ohonynt +yn bur doc i gael <i>fresh</i> <i>air</i> yngoleu’r dydd, yn lle +bod yn llwydo ac yn magu y <i>gout</i> yn yr hen bridden.”</p> +<p>“Ond, syr, pe baent hwy yn dyfod i fyw yn agos yma, byddai +plant y pentref yn sicr o redeg ar ol yr hen ddyn ar ddiwrnod rhent, +ac ar bob diwrnod arall, i lygadu arno, ac i estyn bysedd ar ei ol. +Y mae ganddo wasgod gron gwta gwta o wlan du y ddafad, a honno yn glytiau +o bob lliw a llun; ac y mae dwy led llaw rhwng gwaelod honno a thop +ei glos lledr, oblegid nid oes ganddo byth ddim straps i ddal ei glos +i fyny. Wrth ei weled unwaith yn didol y defaid wrth y gorlan, +yr oeddwn yn disgwyl bob munud gweled ei hen glos yn llithro i lawr +dros ei grwper. Y mae ganddo fyclau pres mawrion wrth ben ei luniau, +ac ar gefnau ei esgidiau. Nid oes ganddo ddim byd am ei wddf. +Un od iawn ydyw o, ac y mae ei wraig yn odiach nag yntau; ac yn wir, +y mae bechgyn a merched Hafod Hwntw yn bur debyg i’w tad a’u +mam.”</p> +<p>“Pw, pw, baili, paid a phoeni dim ynghylch eu gwedd a’u +gwisg a’u hymddangosiad. Pe caem ni unwaith olwg ar bridden +yr hen <i>guineas</i>, dyna’r peth i ni. Yr oedd amryw briddenod +o hen <i>guineas</i> yn y gymdogaeth yma ddeugain mlynedd yn ol, ond +yr ydym ni wedi eu hadgyfodi oll o’u beddau. Da di, dyfeisia +ryw ffordd i gael hen ŵr Hafod Hwntw i olwg Gilhaul. Gelli +gychwyn ddiwrnod yn gynt wrth fyned i ffair Rhos. Galw heibio +i Hafod Hwntw wrth fyned. Bydd yr hen ŵr yn sicr o fyned +i’r ffair. Ceisia ganddo ddyfod i’r golwg wrth ddychwelyd +adref; a throwch i orphwyso i’r Cross Keys, a dyro iddo iugaid +cynnes o gwrw wedi ei speisio yn bur neis cyn ei gymeryd i edrych y +ffarm. Gelli ddangos iddo fod yr adeiladau oll yn bur gryno ac +yn bur gyfleus, a bod y mynydd defaid yn bur helaeth. Ni bydd +dim eisiau crybwyll wrtho y nifer o ddefaid sydd gennym ni yno yn awr, +na dim am fethiant ein cynnyg am y Southdowns. Cymer et ar draws +y ddwy weirglodd, a’r ddôl wenith y tuhwnt iddynt. +Ni byddai waeth heb ei gymeryd dros Rhos y Waun; ond gellil grybwyll +wrtho fod y ffriddoedd oll yn rhai sychion a gwelltog, a da ragorol +i wartheg hespion a merlod. Astudia ryw gynllun i gael yr hen +ŵr drosodd i olwg y ffarm.”</p> +<p>Galwodd y baili heibio i Hafod Hwntw fel yr addysgwyd ef: a thrwy +lawer o gymell ac o daerni a son gryn dipyn am degwch haelfrydig Lord +Protection, a gwerth ffafraeth teulu y Green, a chroesawder y gymdogaeth, +ac eangder y ffarm; a thrwy i rai o ferched Hafod Hwntw gefnogi ei a +raeth, llwyddodd y baili i gael gan yr hen ŵr ddyfod gydag ef heibio +i Gilhaul wrth ddychwelyd adref o’r ffair. Ond erbyn eu +dyfod at y Cross Keys nid oedd ar yr hen ŵr eisiau na bwyd na diod. +Nid oedd ond newydd orffen bwyta y bara a’r cig oedd ganddo yn +ei boced, ac yr oedd newydd drachtio yn o ddwfn o ffynnon y Graigwen +wrth ddyfod heibio. Rhoddodd gwart o flawd ceirch a dwfr i’w +ferlyn, a gyrrodd i fynu ar unwaith tua Chilhaul; a thaflodd ei olwg +o’i amgylch ryw ddwywaith wrth yrru i fynu tua’r tŷ, +ac aeth yn bur syth drwy y buarth, ac i fyny tua’r ffriddoedd, +a gofynnodd ryw ddau neu dri o gwestiynau i’r baili yn nghylch +y rhent a’r trethoedd, a’r tenant diweddaf a’r un +a fuasai yno o’i flaen. Dywedodd y baili y cai yr +holl hanes i gyd gan deulu y steward, ac erfyniodd yn daer iawn arno +alw yn y Green.</p> +<p>“Na,” meddai’r hen ddyn, “byddai yn beth +hollol ddiles i mi fyned cyn belled a’r Green. Yr wyf yn +gwybod yn barod gymaint ag sydd arnaf eisieu wybod am hanes ac am ragorion +Cilhaul. Y mae yn ddrwg genyf i mi deithio cyn belled o’m +ffordd wrth ddyfod adref o’r ffair. Yr wyf am frysio yn +awr heb golli dim amser pellach i mi gael cyrraedd adref cyn nos.”</p> +<p>Dywedodd y baili wrtho y byddai yn hollol anmhosibl iddo gyrraedd +adref erbyn nos; a thaer erfyniodd arno drachefn a thrachefn i alw yn +y Green i gael ychydig luniaeth a <i>feed</i> i’w ferlyn; a lletya +y noson honno yn y Green neu yn Nhgilhaul; ac y cai gychwyn adref gyda’r +wawr bore drannoeth.</p> +<p>“Na thanci,” meddai’r hen ŵr, “mi âf +fi adref yn burion heno. Gallaf gyrraedd adref dros y mynyddau +yn lled agos erbyn nos. Bydd tipyn o leuad yn y dechreunos. +Yr wyf fi mor gyfarwydd â llwybrau y mynyddoedd ag ydwyf â +ffyrdd y gwaelodion. Y mae aderyn yn y llaw yn Hafod Hwntw yn +werth dau yn y llwyn yn Nghilhaul.” Ac ar hynny, trodd yr +hen ŵr ben ei ferlyn broc caled tua’i gartref, a gyrrodd +yn bur fywiog dros y ffriddoedd, ac ni welodd y baili mo’i wyneb +caled sych garw byth mwyach.</p> +<p>Ymboenodd y steward a’i deulu lawer am i’r hen ŵr +ddychwelyd felly heb iddynt gael ei weled; a danghosent eu nwydau drwg +tuag at bawb o’u deutu mewn edrychiad, gair, a gweithred. +Yr oedd colli pob gobaith am bridden yr hen <i>guineas</i>, ar ol unwaith +glywed cymaint am dani, yn eu gwneyd yn <i>beevish</i> ofnadwy, ac yr +oeddynt dros bob mesur o wenwynllyd wrth y baili. Aethant o’r +diwedd mor gas wrtho nes y gwylltiodd yntau i’w natur ddrwg, a +dyna fe â’i galon yn berwi, a’i wefusau mawrion yn +crynnu, yn torri allan i ddweyd yn wyneb y steward a’i deulu,—</p> +<p>“Ni safaf fi mo hyn ddim yn hwy. Yr wyf fi wedi gwneyd +fy ngoreu i chwi bob amser, a gwyddoch chwithau hynny yn bur dda. +Y mae Cilhaul wedi costio i mi lawer iawn o ludded ac o ofid. +Nid fy nghynllun i oedd cyrchu yr Herefords a’r Southdowns yma. +Cyflawnais eich eirchion yn mhob dim yn y dull llawnaf a manylaf. +Aethum yr holl ffordd i Hafod Hwntw fel yr oeddych wedi ceisio gennyf. +Collais fy ffordd yn y niwl, a bu agos iawn i mi golli fy mywyd ar y +mynydd wrth groesi Rhyd du Cors Rheidol. Yr oedd llif y nant yn +bur wyllt, ac yn bur ddwfn, ar ol y gwlawogydd. Llwyddais i gael +yr hen ddyn i lawr yn ol eich dymuniad. Gwyddech yn burion yr +amser yr oeddym i fod wrth y Cross Keys, a buasai yn hawdd iawn i chwi +neu un o’ch meibion fod yno, neu wrth Gilhaul, i gyfarfod yr hen +ŵr. Buasai yn rhyw foddhad i chwi eich bod wedi cael ei weled, +er na buasai hynny o ddim lles yn y byd. Yr oedd yn ddigon eglur +o’r foment gyntaf y daeth yr hen ŵr i olwg Cilhaul na wnai +ymdroi dim yn ei gylch, ond y dychwelai yn unionsyth ar draws y bryniau +cyn gynted ag y medrai tua’i hen Hafod Hwntw. Y mae yr hen +ŵr, er ei fod yn gwisgo gwasgod gron, a byclau dyddiau Bess, yn +bur graff a hirben, ac yr wyf yn gwbl sicr na buasai dau ddwsin o stewardiaid +byth yn ei droi hanner chwarter modfedd o’i lwybr; a byddai yn +hollol wallgofrwydd i ddisgwyl i un dyn yn ei bwyll, os bydd ganddo +hanner gronyn o’r synwyr mwyaf cyffredin, gymeryd Cilhaul dan +ei beichiau presennol.”</p> +<p>“Wel, beth wnawn ni?” meddai’r steward, dan ollwng +hir ochenaid allan o waelod ei galon. “Yr ydym ni wedi gwneyd +cam trwm cas brwnt iawn â’r Carefuls. Yr wyf yn clywed +eu bod hwy yn awr wedi prynnu <i>section</i> hyfryd o dir bras ffrwythlawn +ar lan y Missouri.”</p> +<p>“Ydynt, syr, y maent yn gwneyd yn rhagorol yno. Y mae +ganddynt ffarm fawr ardderchog heb ddim beichiau i’w llwytho. +Y maent yn cael yno y cnydau mwyaf godidog, heb brynnu na guano na dim +arall, ac y maent yn awr ar brynnu y <i>sections</i> cysylltiedig â +hi. Y maent i’w cael, a theitl y llywodraeth iddynt, am +lai na chwe swllt y cyfair; ac y mae un o railffyrdd mawrion y gorllewin +yn rhedeg yn awr drwy gwrr isaf eu tiroedd.’</p> +<p><b>“</b>Yr wyf yn ofni felly nad oes dim gobaith i ni eu cael +hwy byth yn ol, ac y bydd Cilhaul ar ein llaw am flwyddyn eto.”</p> +<p>“Bydd, syr, bydd Cilhaul ar eich llaw hyd ddydd brawd, os na +wnewch chwi gynnyg rhyw gyfnewidiad.”</p> +<p>“Pa fodd y gallaf fi gynnyg unrhyw gyfnewidiad yn awr ar ol +i ni ymddwyn fel y gwnaethom tuag at y Carefuls? Pa fodd byth +y wynebaf yr Audit nesaf? Pa fodd y meiddiaf ddangos fy wyneb +i’m lord? Pa beth a wnaf, neu a ddywedaf, nis gwn yn y byd. +Yn boeth ulw y bo yr hen Gilhaul yna. Pe medrid ei gwthio i rywle +o’r golwg, byddai yn drugaredd i mi. Gwynfyd pe ceid rhyw +wrach i’w rheibio.”</p> +<p>“Yr ydych chwi wedi gwneyd hynny yn barod,” ebe y baili. +“Byddai yn eithaf peth i chwi gyflogi llong fawr fawr i’w +chludo draw ymhell i’r gorllewin dros y tonnau ar ol y Carefuls. +Dichon y gwnaent hwy rywbeth o honi. Neu pe digwyddai i’r +llong a hithau suddo ar fanciau tywod Newfoundland, byddai hynny yn +well fyth. Yr wyf yn gwybod y byddai yn llawer gwell i chwi ac +i’r meistr tir ei hanfon felly dros y môr nag i chwi ei +chadw ymlaen ar eich llaw i’w thrin. Costiai ei phacio i +fyny dipyn o drafferth i chwi, a byddai ei mudiad ymaith yn dipyn bach +o golled i’r Frenhines ac i’r Eglwys, i’r person ac +i’r cardotyn; ond byddai yn fendith fawr i chwi, os nad ellwch +ei gosod.”</p> +<p>“O dangio di, baili, y rascal dwbl pan; paid di a cracio dy +<i>jokes</i> creulawn fel yna i’m diraddio i.”</p> +<p>“Wel, syr, mi beidiaf fi yn rhwydd iawn; ond yr ydych chwi +a’ch teulu yn ddiweddar wedi cracio pethau bryntach na <i>jokes</i> +yn fy erbyn i, ac ni chymeraf fi ddim yn chwaneg o’r pethau hynny +oddiwrth neb o honoch. Y mae yn gwaedu fy nghalon y funud yma +i gofio am y triniaethau creulawn a gwarthus a gafodd y Carefuls pan +dan eich stewardiaeth chwi. Yr wyf fi wedi gwneyd i fyny fy meddwl +i fyned ar eu hol i America y gwanwyn nesaf. Y mae yn ofid mawr +gennyf yn awr na buaswn wedi myned gyda hwy. Cymydogion teg, caredig, +a boneddigaidd oeddynt. Os oeddynt yn cwyno weithiau yn erbyn +gorthrymder, cawsant ddigon o achos i gwyno; ac heblaw bod yn foddlon +i bawb gael eu hawliau gwladol a chrefyddol, yr oeddynt yn bur barod +eu cymwynasau a’u helusenau. Yr wyf yn benderfynol i fyned +ar eu hol yn ddioed. Y mae lle ardderchog yn America i failïaid +ffermydd ymdrechgar a medrus. Gellwch chwilio am baili newydd +yn fy lle pan y mynnoch; ac yr wyf yn gobeithio y caiff hwnnw fwy o +gysur, a gwell lwc, yn Nghilhaul nag a gefais i.”</p> +<p>Dyna ychydig o hanes helyntion diweddar Cilhaul Uchaf. Ni cheisiaf +ar hyn o bryd mo’u holrhain ddim pellach. Yr oedd helbul +a gofidiau y steward wrth fethu gosod Cilhaul, a rhai ffermydd eraill +a ddaethant ar ei law, yn ei boeni ddydd a nos. Yr oedd yr adgofion +o’i ymddygiad at rai o’r tenantiaid ffyddlonaf i’w +meistr a welwyd erioed yn llosgi ddyfnach ddyfnach yn ei fynwes. +Yr oedd ei ddanodion ef a’i deulu i’w gilydd o’u barbareidddra +dirmygus tuag at y Carefuls yn ennyn yn bur fynych fwy na llonaid y +tŷ o fflamau annedwyddwch a chynnen. Yr oedd croes-esboniadau +y steward wrth ei lord yn ddamniol i’w gymeriad fel goruchwyliwr. +Glŷn yr anfri wrth ei enw tra bydd byw, a glŷn wrth ei goffadwriaeth +am oesoedd ar ol iddo farw. Byddai darlunio y cynhennau fu yn +ei deulu, a danodion ei gydoruchwylwyr, a’r modd y bu rhyngddo +â’i arglwydd, a’r <i>sport</i> fyddai rhai o’i +hen gyfeillion yn wneyd o hono o gylch bar y Cross Keys, yn bethau rhy +anhawdd i mi eu llawn ddarlunio. Y mae y rhan fwyaf o’r +pethau hynny wedi cael eu cadw yn <i>secrets</i>. Gellir dychmygu, +a dychmygu yn bur gywir, ond nid doeth adrodd dim heb fod sail eglur +a diamheuol iddo.</p> +<p>Yr wyf yn clywed fod fy nghefnder awenyddol Twm Edward o’r +Nant wedi rhoddi ei ffarm i fyny, a’i fod a’i fryd ar ymfudo +i ryw Canterbury Settlement yn ynysoedd y de; a’i fod wedi parotoi +hanesion manylaidd am stewardiaeth y Green, a thenantiaeth y cwr uchaf +o <i>estate</i> Lord Protection, i’w cyhoeddi yn llyfr go fawr +cyn iddo ymadael o’r wlad. Y mae Twm wedi cael y cyfleusderau +mwyaf manteisiol i sylwi a deall fel y mae pethau wedi myned yn mlaen +er’s llawer blwyddyn yn y Green, ac yn yr Hall, ac ar hyd yr holl +<i>estate</i>; ac yr wyf yn sicr y bydd hanesion ac adroddiadau Twm +yn rhai cryfion ac addysgiadol, yn enwedig ei adroddiadau o gyfrwys +ddichellion y steward a’i deulu i lunio a derbyn a thraethu clep +ac athrod, ac i chwythu cynnen rhwng cymydogion, er mwyn i’r steward +drwy hynny gael achlysur i feirniadu yn yr Hall, yn nghlyw y lord a’i +gymdeithion, ar dymherau y tenantiaid, a chael achlysur hefyd i ddifrïo +a gwthio ymaith y tenant ymdrechgar fydd yn rhy onest i werthu ei gydwybod +am bris dirmygol tylwyth y steward. Bydd llyfr Twm o hanes teulu +y steward yn werth ei gael, a gwnaiff les.</p> +<p>Yr wyf finnau yn bwriadu, pan gaf hamdden i grynhoi at eu gilydd, +gyda thipyn o ofal a manylder, fy adgofion o hanes Nant y Dderwen, a’r +Clawdd Melyn, a’r Caeau Llwydion, a’r Ffos Fach, a’r +Bryn Tew, a Than yr Wtra, a’r Berth Lwyd, a’r Gro Arw, a +Glyn Carfan, a’r Coed Crin, a Llwyn y Pryfaid, a Maes y Brwyn, +a’r Gelli Lwyd, a Bryndu, a’r Bryniau Mawr, a Thal y Bont, +a’r Tŷ Uchel, a Garth y Drain, a Math y Dafarn; ac amryw +o ffermydd eraill oddeutu y gymydogaeth. Yn y rhan fwyaf o’r +mannau a nodwyd, cyflawnwyd anghyfiawnderau o’r fath greulonaf +tuag at hen denantiaid o’r cymeriad mwyaf ymdrechgar a ffyddlon; +a dangoswyd at rai o honynt, yn enwedig tuag at weddwon a phlant amddifaid, +fath o flagardiaeth ag y buasai yn gywilydd gan grach-stewardiaid Novogorod +feddwl am ei gyflawni.</p> +<p>Yr wyf fi yn gwresog garu hen wlad fy ngenedigaeth, a gwn fod y rhan +fwyaf o’m cymydogion yn hoff iawn fel finnau o’u gwlad, +er tloted ydyw, a’u bod wedi gwneuthur ymdrechion anghredadwy +i geisio byw ynddi: ond pan feddyliwyf am yr addewidion anogaethol o +dâl sicr am eu llafur i amaethwyr a llafurwyr diwyd a gofalus +sy’n cael eu dal allan iddynt gan ddyffrynoedd llydain breision +cyfoethog taleithiau gorllewin America, a holl wastadedd y ddwy Canada, +a phorfeydd gwelltog anherfynol Australasia, a gwastad-diroedd iachus +rhai o wledydd hyfryd Asia Leiaf a gororau Affrica, a deniadau y Canterbury +Settlements, a’r Sydney Herbert Settlements, a hyd yn nod rai +o dywysogaethau yr Ynys Werdd yn ein hymyl;—pan feddyliwyf, meddaf, +am y deniadau a’r gwahoddiadau taerion cryfion ac anogaethol sy’n +cyrraedd y ffarmwyr a’r gweithwyr o’r holl fannau hyn; a +phan gofiwyf am luosogiad cyflym y cyfleusderau i deithio ar bob llaw, +ac am y niferoedd sydd wedi ymfudo yn barod o’n gwlad fach dlawd +lethedig; a phan feddyliwyf am y dull barbaraidd yr ydys yn baeddu, +ac yn beichio, ac yn athrodi, ac yn hustyngio, ac yn diraddio, ac yn +mathru dan draed y ffarmwyr mwyaf diwyd ac ymdrechgar a welodd ein hen +gymoedd erioed,—yr wyf yn ofni yn wir yr ymfuda pob rhinwedd a +diwydrwydd ymaith ym mhell oddiyma, a hynny yn bur fuan, os na bydd +i arglwyddi tiroedd a’u crach-stewardiaid, ynghyda’u ceraint +eglwysig, ymddwyn yn decach ac yn foneddigeiddiach tuag at denantiaid +cydwybodol a llafurus</p> +<h2>BYWYDAU DISTADL.</h2> +<p>DONAWR 18, 1850. MARY WILLIAMS, Garsiwn. Bu yn dra diwyd +yn holl gynhulliadau yr eglwys drwy hir dymor ei haelodaeth; ac yr oedd +yn hyfryd sylwi ar ei llygaid llawn pan y byddai yn gwrando “yr +ymadrodd am y groes.” Un o dlodion y tir ydoedd; ac wrth +ei gweled weithiau yn y tes, ac weithiau yn y tywydd, yn cerdded o amgylch +i geisio elusen, bu yn alar gennym lawer tro na buasai hyfforddiad boreuol +wedi ei roddi i un o lygad mor graff i drin gardd lysiau gryno wrth +ymyl ei bwthyn. Buasai yn hyfryd ei gweled yn gwrteithio, ac yn +chwynnu, ac yn priddo ei gryniau; ac yn cynhaeafu camamil, chwerwlys +lwyd, troed y dryw, cwmffre, dant y llew, cribau Sant Ffraid, y gemi +goch, a llysiau rhinweddol eraill. Buasai rhyw wasanaeth bychan +felly, nid yn unig yn elw i gymdeithas, ond yn ddifyrrwch i’w +mheddwl, ac yn gymorth i’w myfyrdod a’i gweddi, drwy ei +chadw o gymaedd lludded a phrofedigaethau rhodianna aflesol. Y +mae llawer-oedd wedi treulio rhan fawr o’u dyddiau i gerdded o +dŷ i dŷ, pan y gallasent, ond rhoddi eu dyfais ar waith, gael +rhyw oruchwylion difyrrus a buddiol i’w cyflawni gartref. +Y mae rhy fach yn cael ei wneyd gan flaenoriaid cymydogaethau i hyfforddi +a gwobrwyo diwydrwydd ac ymdrech mewn pethau bychain.</p> +<p>Chwefror 1, 1850. THOMAS EVANS, Aber. Un isel “hawdd +ei drin” ydoedd; distaw yn y teuluoedd lle y gweinyddai; o ymadrodd +byrr sylweddol yn y gymdeithas grefyddol; ac o nerth taerineb anarferol +mewn gweddi.</p> +<p>***END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GWAITH SAMUEL ROBERTS***</p> +<pre> + + +***** This file should be named 14354-h.htm or 14354-h.zip****** + + +This and all associated files of various formats will be found in: +https://www.gutenberg.org/dirs/1/4/3/5/14354 + + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License (available with this file or online at +https://gutenberg.org/license). + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation web page at https://www.gutenberg.org/fundraising/pglaf. + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at +809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email +business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact +information can be found at the Foundation's web site and official +page at https://www.gutenberg.org/about/contact + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit https://www.gutenberg.org/fundraising/donate + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including including checks, online payments and credit card +donations. To donate, please visit: +https://www.gutenberg.org/fundraising/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + https://www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. + +</pre></body> +</html> diff --git a/14354-h/images/sr1b.jpg b/14354-h/images/sr1b.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..e2268a3 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr1b.jpg diff --git a/14354-h/images/sr1s.jpg b/14354-h/images/sr1s.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..39e068d --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr1s.jpg diff --git a/14354-h/images/sr25b.jpg b/14354-h/images/sr25b.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..a62bfc7 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr25b.jpg diff --git a/14354-h/images/sr25s.jpg b/14354-h/images/sr25s.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..a62bfc7 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr25s.jpg diff --git a/14354-h/images/sr41b.jpg b/14354-h/images/sr41b.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2cc9b87 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr41b.jpg diff --git a/14354-h/images/sr41s.jpg b/14354-h/images/sr41s.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2cc9b87 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr41s.jpg diff --git a/14354-h/images/sr57b.jpg b/14354-h/images/sr57b.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..047c01d --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr57b.jpg diff --git a/14354-h/images/sr57s.jpg b/14354-h/images/sr57s.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..047c01d --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr57s.jpg diff --git a/14354-h/images/sr64b.jpg b/14354-h/images/sr64b.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..f915a63 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr64b.jpg diff --git a/14354-h/images/sr64s.jpg b/14354-h/images/sr64s.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..f915a63 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr64s.jpg diff --git a/14354-h/images/sr9b.jpg b/14354-h/images/sr9b.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..858df05 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr9b.jpg diff --git a/14354-h/images/sr9s.jpg b/14354-h/images/sr9s.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..0953495 --- /dev/null +++ b/14354-h/images/sr9s.jpg |
