initial commit of ebook 35219HEADmain

12 files changed, 5349 insertions, 0 deletions

diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes
new file mode 100644
index 0000000..6833f05
--- /dev/null
+++ b/.gitattributes
@@ -0,0 +1,3 @@
+* text=auto
+*.txt text
+*.md text
diff --git a/35219-8.txt b/35219-8.txt
new file mode 100644
index 0000000..c3c2351
--- /dev/null
+++ b/35219-8.txt
@@ -0,0 +1,2643 @@
+The Project Gutenberg EBook of Korte beschrijving van Leiden, by 
+Jacobus Marinus Everhardus Dercksen
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Korte beschrijving van Leiden
+       wegwijzer voor vreemdeling en stadgenoot
+
+Author: Jacobus Marinus Everhardus Dercksen
+
+Release Date: February 8, 2011 [EBook #35219]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN ***
+
+
+
+
+Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net
+
+
+
+
+
+  +----------------------------------------------------------------+
+  |                                                                |
+  |                 OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:                   |
+  |                                                                |
+  | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele,     |
+  | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te      |
+  | moderniseren.                                                  |
+  |                                                                |
+  | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het  |
+  | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld.                 |
+  |                                                                |
+  | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn       |
+  | gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden.             |
+  |                                                                |
+  | In het origineel cursieve tekst is weergegeven als _cursief_.  |
+  | Vette tekst is weergegeven als #vet#. In het origineel         |
+  | uitgespatiëerde tekst is weergeven als ~uitgespatiëerd~.       |
+  |                                                                |
+  | Aan het eind van het boek volgt een overzicht van de           |
+  | aangebrachte correcties.                                       |
+  |                                                                |
+  +----------------------------------------------------------------+
+
+
+KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN.
+
+
+BOEK- EN STEEN-DRUKKERIJ VAN DE BREUK & SMITS.
+
+
+
+
+                     KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN.
+
+
+               WEGWIJZER VOOR VREEMDELING EN STADGENOOT.
+
+                                  DOOR
+
+                           J. M. E. DERCKSEN.
+
+
+                  MET EEN NIEUWEN PLATTEGROND DER STAD
+      en eene aanwijzing harer openbare gebouwen en inrichtingen.
+
+                       [Decoratieve illustratie]
+
+
+                                LEIDEN,
+                           DE BREUK & SMITS.
+                                 1874.
+
+
+
+
+_Leiden._ Wat is _Leiden_? Vraag het aan verschillende personen
+van onderscheidene geaardheid en vorming en het antwoord zal even
+verschillend wezen als die geaardheid en vorming zijn. Richt gij die
+vraag tot den statisticus, hij zal u antwoorden: het is eene stad
+in het koninkrijk der _Nederlanden_, provincie _Zuid-Holland_, welker
+oppervlakte ongeveer tweehonderd bunders beslaat, gelegen aan den Rijn,
+op drie uren gaans afstand van _'s-Gravenhage_, vijf uren van _Haarlem_,
+evenzooveel van _Rotterdam_ en acht uren van _Amsterdam_; zij bezit
+bijna veertig duizend inwoners, waarvan er zooveel tot het vrouwelijk
+en zooveel tot het mannelijk geslacht behooren; terwijl u met
+nauwkeurigheid wordt opgegeven welke godsdienstige meeningen die
+ingezetenen, door doop, belijdenis, of andere middelen van introductie
+in eenig kerkgenootschap, geacht worden te belijden, waarbij slechts
+een twintigtal worden uitgezonderd die er rond voor zijn uitgekomen,
+dat zij er te dien aanzien geene voorkeur op nahouden. Als bronnen van
+bestaan en welvaart zullen worden genoemd: de laken-, grein-, saai-,
+deken- en wollengarenfabrieken, de boter- en kaashandel, de ijzer- en
+katoen-industrie en--'t laatst maar niet het minst--het voortdurend
+bestaan eener hoogeschool, welke niet slechts een aantal jongelieden uit
+de aanzienlijkste en rijkste familiën des lands daarheen lokt, maar ook
+de voor het onderwijs noodzakelijke hoogleeraren, op éene uitzondering
+na, daar hunne woonplaats doet vestigen. En vraagt gij nu aan de zooeven
+genoemde jongelieden: wat is _Leiden_? Het antwoord zal vol geestdrift
+klinken: het is de woonstede der Alma Mater, die niet slechts haren
+kinderen de volle moederborst der wetenschap aanbiedt, maar er
+nevens--wij zeggen niet bovendien--hun genoegzame gelegenheid laat om
+zich van de bedoelde borst te spenen en den beker der vreugde aan de
+jeugdige lippen te brengen. Voor hen is die stad het tooneel, waarop
+het schoonst bedrijf huns levens, in schier onbeperkte vrijheid, wordt
+afgespeeld, en wanneer ook zij in de statistieke bijzonderheden der
+grootte van schier tweehonderd bunders en de drie uren afstands van
+_Den Haag_ belang stellen, dan dient de eerste om, eens voorgoed, uit
+te maken dat dit bundertal te weinig ruimte heeft voor een Leidsch
+student, en de laatste om daaraan de gevolgtrekking te kunnen
+vastknoopen dat »de vrijster van de buren"--gelijk HUYGENS de residentie
+noemt--eigenlijk voor hen niets dan de _succursaal_ der bloeiende
+academiestad is. Hebben de beide eerstondervraagden slechts weinige
+oogenblikken met het geven van hun antwoord gewacht, niet zoo spoedig
+is dat van den oudheidkundige gereed. Hij, gewoon nauwkeurig te wikken
+en te wegen, verklaart het voor waarschijnlijk dat _Leiden_ is het
+_Lugdunum Batavorum_, waarvan reeds PTOLEMÆUS, in de tweede eeuw na
+CHRISTUS' geboorte, gewag maakt, en nu moge hij er bescheiden bijvoegen
+niet te weten wanneer en door wien dit _Lugdunum_ werd aangelegd, het is
+hem genoeg uit het reisboek van Keizer ANTONINUS en het oude kaartboek,
+door Keizer THEODOSIUS gebruikt, het feit bevestigd te zien dat dit
+_Lugdunum_ lag waar thans _Leiden_ gelegen is, dat men »vandaar op- of
+omtrent de uitwatering van den Rijn in de Noordzee gereisd" en zich
+verplaatst heeft op het Praetorium Agrippinae (later _Roomburg_),
+het wapenhuis der Romeinen; vandaar op Matilone (het tegenwoordige
+_Koudekerk_), op Albiniana (_Alphen_) en verder over Nigropullo
+(_Oudewater_) naar _Utrecht_ en _Gelderland_. Reken hier echter niet
+op de eenstemmigheid welke gij bij de statistici en studenten hebt
+aangetroffen. Reeds hoort gij toch een ander broeder uit hetzelfde gild
+uitroepen, dat de stichting van den wachttoren der Romeinen al even
+onbewezen is als die van het Forum Hadriani (_Voorburg_) door Koning
+ELINUS, en zoo ge, een beroep doende op de hoogte van _Leidens_ burg en
+het ringvormige gebouw daarop, nog waagt van den Romeinschen oorsprong
+der stad te reppen, men zal u eenvoudig naar soortgelijke hoogten in
+_Nederland_ verwijzen en uw krijgshaftigen wachttoren tot eenen
+eenvoudigen Germaanschen vluchtheuvel doen afdalen.
+
+Maar reeds acht gij, waarde lezer of lieve lezeres, de vraag waarmede
+ik dit boekske aanving, zooal niet te uwen genoege, dan toch voor
+zooverre beantwoord, als met het bijzondere doel waarmede dit werkje
+geschreven is wenschelijk kan geacht worden; want--de titel heeft
+het u reeds gezegd--het is mij noch om dorre statistieke cijfers,
+noch om de schildering van het academieleven, noch om het leveren eener
+oudheidkundige verhandeling te doen, wanneer ik de pen opneem, om u het
+een en ander mede te deelen over de stad mijner inwoning. Wat ik wil?
+Het is niet anders dan u, gelijk men dat een vriend doet, afhalen aan
+het station van den Hollandschen spoorweg, u daar verwelkomen en met u,
+in den geest, het _Leiden_ der negentiende eeuw doorwandelen, om u op
+het vele goede en schoone, dat daarin gevonden wordt, opmerkzaam te
+maken, nu en dan den indruk van het heden afwisselende door herdenken
+aan het verleden, waartoe zoo menig gedeelte der stad ons
+onwederstaanbaar uitlokt.
+
+Ik neem dus aan dat een »felle salamander" u langs de »tweelingslijn"
+van den zooeven genoemden spoorweg naar of liever bij _Leiden_ heeft
+overgebracht en ik haast mij, na mijn beleefdste buiging voor u gemaakt
+te hebben, met u een blik te slaan op het niet weelderige maar toch nog
+voldoende stationsgebouw, waarna wij _sain et sauf_ heentreden door een
+_cordon_ van pakjesdragers wier »wegwijzen, wegwijzen, Mijnheer!" u,
+naar ik mij vlei, koel laat, overtuigd als gij zijt, dat gij hunne hulp
+niet behoeft, waar ik mij de eere heb voorbehouden u de oude sleutelstad
+binnen te leiden. Het eerste wat echter reeds vooraf aanspraak maakt op
+onze opmerkzaamheid is het ter linkerzijde gelegene »Zomerzorg", het
+vriendelijk plekje gronds, waar de ruime zaal en de warme kachel u te
+midden van sneeuw, wind en regen, des winters--waar het weelderige groen
+en verkwikkende lommer u des zomers zachtkens henen trekken. Toch zullen
+wij er thans niet binnengaan, maar vervolgen wij onzen weg en slaan ter
+linkerzijde den blik op eenige kleinere gelegenheden tot verversching
+en gebruik van geestrijke vochten, waaronder Zomerlust en Eigenzorg
+verdienen genoemd te worden. Ter rechter vraagt het opschrift »de
+Haverzaklaan" onze aandacht en voert ons al aanstonds in de verbeelding
+naar den tijd van _Leidens_ beleg, toen het daarnevens gelegen erf voor
+een zak haver verkocht werd, terwijl onlangs eenige zakken guldens
+noodig bleken om dezelfde eigendomsoverdracht te verkrijgen. Treedt gij
+nu verder met mij voort naar de plek, waar eene breede ijzeren brug een
+viertal onooglijke en onmogelijke leeuwtjes draagt, dan ziet gij rechts
+het standbeeld van den grooten BOERHAVE, den wereldberoemden Hoogleeraar
+aan _Leidens_ schitterende Hoogeschool: eene waardige, krachtige,
+ernstige figuur, geplaatst op een voetstuk, waarin met zijn naam, de
+dagteekening en plaats zijner geboorte en die van zijn overlijden staan
+gegrift. Geen enkel woord van lof, geene vleiende benaming vergezelt
+die eenvoudige woorden. Zij waren dan ook overbodig waar sprake was van
+vereering eens mans, omtrent wien de overlevering verhaalt dat, in een
+tijd toen het postwezen nog in een primitieven staat van ontwikkeling
+verkeerde, een brief geadresseerd »Aan BOERHAVE, in _Europa_" behoorlijk
+aan 's mans woning bezorgd werd, en zij waren onwenschelijk waar de
+gedenksteen moest getuigen van hem, die het _Simplex sigillum veri_ tot
+devies en randschrift van zijn geslachtswapen gekozen had. Daar was dan
+ook eene schoonere hulde aan 's mans nagedachtenis te brengen dan die
+van brallende opschriften of hoogdravende redevoeringen. En die werd
+gebracht. Zij staat, niet in steen gebeiteld, maar uit steen en hout
+opgetrokken, achter zijn standbeeld, in dat academisch ziekenhuis, dat,
+bestemd tot heul en troost der lijdende menschheid, toch ook--ja niet
+het minst--bestemd is om het clinisch onderwijs te bevorderen, waarvan
+BOERHAVE hier te lande de schepper mag genoemd worden. Het is een
+grootsch en statig gebouw, wel niet zoo fraai als hetgeen in vroegere
+eeuwen werd tot stand gebracht, maar toch minder smakeloos, dan wij
+sedert jaren gewoon zijn te zien verrijzen. Wilt gij het bezichtigen, de
+welwillende en ijverige directeur zal het u wellicht vergunnen; hoewel
+uit den aard der zaak die vergunningen uitzonderingen moeten blijven
+op den algemeenen regel dat een gebouw aan krankenverpleging gewijd
+geen museum, nog minder eene publieke vermakelijkheid is. Wordt u het
+binnentreden veroorloofd, gij zult dan verbaasd staan over die ruime
+gangen, luchtige ziekenkamers en welingerichte leerzalen, en tevens
+het fraaie uitzicht bewonderen dat u uit menig vertrek verleend wordt.
+Zijt gij een man van 't vak gij zult met waardeering opmerken hoe alles
+wat de wetenschap, niet het minst die der chirurgie, behoeft, daar op
+onbekrompen wijze is aangebracht; hoe het gedeelte voor besmettelijke
+ziekten bestemd op doelmatige wijze van het andere voor gewone lijders
+ingericht is afgescheiden; hoe het snel en voortreffelijk bereiden der
+geneesmiddelen verzekerd wordt door eene goedgeordende apotheek,
+verbonden aan een ruw en een chemisch laboratorium welker reusachtige
+toestellen door stoomkracht in beweging gebracht aan de eischen der
+_pharmacie_ in haren ruimsten omvang beantwoorden; en wanneer gij tot de
+groote keuken, met hare insgelijks door stoom verwarmde kooktoestellen
+afdaalt en daar een oogenblik verblijft, om er de talrijke bevelen aan
+te hooren, welke daar onmiddellijk worden ten uitvoer gebracht, dan
+begrijpt gij dat ook voor de reconvalescenten en voor hen wier ziekte
+eene goede voeding noodzakelijk maakt in behoorlijke mate wordt gezorgd;
+ja gij zult er wellicht langer willen verblijven dan wij, die, hoewel
+met waardeering van al hetgeen daar ten behoeve der lijders gedaan
+wordt, weder naar de frissche lucht verlangen, en, na deze schoone
+inrichting te hebben verlaten, onze blikken wenden naar het gebouw
+uit hout opgetrokken, tegenover BOERHAVE'S standbeeld. Het ziet er
+vriendelijk uit met zijn ijzeren hek en ruime veranda, omgeven door hoog
+opgaand geboomte, welig gazoen en keurige bloemperken, doorsneden met
+breede wandeldreven. Menig genoeglijk oogenblik wordt daar gesmaakt,
+niet het minst wanneer de tent, welke gij daar ziet, gevuld wordt met
+het orchest, waarvoor zij bestemd is, en een heir van tonen uitzendt
+naar de boschjes en in den omtrek, teruggekaatst door het singelwater
+aan welks breede kom het gebouw gelegen is. Wij zijn hier in de
+zomersociëteit Amicitia, de plek waar _Leidens_ ~beau monde~ zich bij
+feestelijke gelegenheden in vrij grooten getale vergadert; een getal dat
+zeker heelwat grooter zou wezen als eene betrekkelijk hooge contributie
+daartegen geen overwegend bezwaar in den weg leide.
+
+En nu voorwaarts, de Steenstraat op, waar ter linkerzijde de
+Sint-Aagtenstraat u aan het vroeger hier gestaan hebbende
+Sint-Agathaklooster en ter rechterzijde het Sint-Salvatorshofje u
+aan den weldadigheidszin onzer voorvaderen herinnert. Wij zullen de
+laatste soort van stichtingen dikwijls op onzen weg kunnen aanwijzen,
+hoewel ik niet durf beloven dit steeds te zullen doen, daar allen, hoe
+belangrijk om den goeden geest der menschenliefde te kunnen bewonderen,
+welke onze natie onderscheidt, het toch niet genoegzaam zijn om eene
+aanduiding--veelmin eene beschrijving--te rechtvaardigen, in een werkje
+dat geene uitvoerige stedebeschrijving--slechts een wegwijzer heeten
+mag.
+
+Wij houden ons dus ook bij dit hofje niet langer op en zien al
+spoedig de ruime Beestenmarkt, welke _Leiden_, als in het hart van het
+beemdrijke Rijnland gelegen, behoeft, om plaats te verleenen aan het
+groot getal runderen, schapen en ander vee, dat daar ter plaatse tot een
+druk marktverkeer aanleiding geeft. Iets verder gaande vinden wij ter
+rechterzijde de Klei- of Galgstraat aan welker einde wij het eenvoudig,
+maar toch behaaglijk koepeldak en torentje der Morschpoort ontwaren.
+Gaarne zouden wij die straat willen binnentreden indien de kazerne der
+infanterie aan het eind daarvan gelegen of de zich daarnevens bevindende
+stadstimmerwerf de moeite der bezichtiging beloonden. Dit echter niet
+het geval zijnde slaan wij liever links af, en gaan, ter plaatse waar
+vroeger de Haarlemmer, duitjes- of blauwe poort stond, de breede brug
+over, ons voerende naar de Paardensteeg, welke wij doorgaan, om daarna
+op de aan het eind daarvan gelegene Borstelbrug een oogenblik stil te
+staan en het schoone uitzicht te genieten dat zich hier aan ons oog
+vertoont. De Rijn--want waarlijk wij hebben hier met
+
+              "den grootvorst van _Europa's_ stroomen"[1]
+
+te doen, dien de Leidenaars hier ter plaatse echter
+
+              "den schurkennaam van Galgewater geven"[2]--
+
+de Rijn dan, stroomt onder deze brug door, ter rechterzijde langs de
+pasgenoemde timmerwerf en kazerne, het vriendelijke Oranjelust, de zwem-
+en badinrichting Rijnzicht, de Vink en het Haagsche Schouw, om bij
+Katwijks sluizen kalm en waardig een leven te eindigen niet verre van
+_Schafhausens_ waterval krachtig, schitterend en bruischend begonnen;
+ter linkerzijde zich bij Boommarkt en Apothekersdijk uitstrekkende langs
+die boomrijke oevers welke zoo jammerlijk ontsierd worden door het aan
+het water gelegen schoolgebouw, dat, ten blijke van gemeenteraadlijke
+willekeur, een groot gedeelte eener vriendelijke gracht in eene nauwe
+straat herschiep en ons voor het oogenblik belet een klein huis te
+beschouwen, welks inhoud even schitterend is als het uitwendige
+eenvoudig, schier onooglijk, kan geheeten worden. Daar toch bevindt zich
+het munt- en penningkabinet der Hoogeschool en vindt de geschiedvorscher
+het spoor van vergane geslachten, de _numismaticus_ bevrediging eener
+zucht tot genot en aanleiding tot eene studie, welker voorstanders hoe
+langer hoe meer tot de zeldzaamheden gaan behooren. 't Is dan ook
+eigenlijk maar het achtergebouw van 't Museum van oudheden, dat wij
+wanneer we het Kort Rapenburg over en de Breedestraat zijn opgegaan, ter
+linkerzijde tegenover de Papengracht aantreffen. Daar vindt gij een
+schat van overblijfselen uit den grijzen voortijd, met moeite verkregen,
+met onvermoeide wetenschappelijke werkzaamheid beschouwd, met zorg
+bewaard en gerangschikt. Als gij er binnentreedt gaat u eene huivering
+van eerbied en ontzag door de leden. Datgene wat voorgeslachten van
+onderscheiden aanleg en ontwikkeling heeft gediend in huis en veld,
+vrede en krijg, grootheid en armoede, vrijheid en slavernij, leven en
+dood, als voorwerpen der vreeze of der vereering, dat alles vindt gij
+hier bij elkander, onder één dak, geschift, geordend, geboekt door de
+hand dier machtige wetenschap, dier ontzagwekkende critiek, welke als
+het ware de dooden oproept, om in metaal, hout of steen te verhalen, wat
+zij verricht, gedacht, geloofd, gevreesd, misdaan hebben. Daar sluimert
+in ruste het offermes des priesters naast de spade des landmans, het
+gevreesde afgodsbeeld bij de aarden waterkruik, de werpspiets des
+Germaans nevens den Romeinschen mijlsteen van de legioenen der Caesaren.
+_Pompeji_ en _Herculanum_ zijn er vertegenwoordigd en spreken van den
+vuurbrakenden Vesuvius, die zijne vlammen hoog doet opstijgen in
+_Napels'_ blauwe lucht en zijn lava rommelend, kokend en ziedend over
+steden en dorpen, straten en velden, hutten en paleizen uitstort.
+_Egypte_, het land van Isis en Osiris, moest er zijne doodkisten met
+hiëroglyphen bedekt aan afstaan en wat meer zegt de gebalsemde lijken
+van de machtige dienaars zijner schier almachtige Pharaonen. Zij,
+toevertrouwd met bijna vorstelijke praal aan de steenen wanden der
+pyramide, welke zij zich als hunne laatste rustplaats hadden gedacht,
+hebben niet kunnen beletten dat hun gebeente is overgevoerd naar verre
+gewesten en dat zij, bij name genoemd, worden overgeleverd aan de
+blikken eener onverschillige, niet altijd bescheidene en eerbiedige
+menigte. Daartoe behoort gij voorzeker niet, mijn lezer of lezeres. Het
+»sic transit gloria mundi" ruischt u hier te welsprekend tegen, dan dat
+gij het wagen zoudt met oneerbiedige luchthartigheid of onbetamelijken
+spot hen te naderen, die daar, verre van hun geboortegrond, den langen
+slaap des doods slapen; want ook uit die gesloten mond klinkt een woord
+en uit die ledige lijkkist een stemme, die u toeroept: »het is den
+mensch gezet eenmaal te sterven."
+
+[1] Borger, Aan den Rijn.
+
+[2] Beets, De maskerade.
+
+»Maar," hoor ik mij toeroepen, »mijnheer de auteur? Is dat nu eene
+manier om ons te _Leiden_ een aangenamen dag te bezorgen? Wie praat
+er toch van den dood, wanneer hij voor zijn pleizier uit is?"
+
+Vergeef mij, lezer of lezeres, zoo ik u onaangenaam aandeed; maar wijt
+dit in de eerste plaats niet aan mij. Mij dunkt dat er weinig kans
+is, om hetzij hier, hetzij elders, in eenige plaats van ons vaderland,
+ja in de geheele wereld, waar wij weten dat menschengeslachten geleefd
+hebben, den voet te zetten, zonder de kans te hebben dat een ernstig
+»~memento mori~" ons op de eene of andere wijze voor den geest komt.
+Wij moeten ons dus aan dat denkbeeld maar zoogoed mogelijk zien te
+gewennen. Wat de mummies der Egyptenaren betreft zij behoeven u
+echter niet langer ernstig of somber te stemmen; want reeds verlaten
+wij het eerbiedwekkende gebouw, en vervolgen onzen weg langs de
+Breedestraat--des Leidenaars rechtmatige trots--en doen nu de prachtige
+huizen, welke wij hier aantreffen, de revue passeeren.
+
+Ter linkerzijde wordt onze aandacht getrokken door het nieuwgebouwde
+Postkantoor, de Studentensociëteit Minerva, aan den hoek der
+Vrouwensteeg staande, het sierlijke geveltje van het huis vroeger door
+de aanzienlijke familie WARMONT bewoond, de Stadsgehoorzaal--eene
+wezenlijke behoefte voor _Leiden_ zoodra het tien duizend gegoede
+inwoners meer tellen en zijne grenzen uitbreiden zal,--de Walsche
+kerk--vroeger die van Sint-Catharyne's gasthuis, gelijk het
+huiveringwekkende rad met de scherpe vilmessen omkranst, waarmede die
+Heilige gemarteld werd, boven de kerkdeur, aanwijst, de openbare
+teekenschool en daar tegenover door het zoo schilderachtige
+Gemeenlandshuis van _Rijnland_, in 1597 voltooid, met zijne drie
+trapgevels en boogvormige poort. Het laatste vooral heeft recht op onze
+aandacht, als de zetel van een waterschap dat een der belangrijkste
+van _Nederland_ mag genoemd worden, als de herinnering, uit steen
+opgetrokken, aan dat machtige Hoogheemraadschap, waarvan de grijze
+staatsman Jhr. Mr. D. T. GEVERS VAN ENDEGEEST ons de geschiedenis op
+zoo getrouwe en boeiende wijze geschreven heeft. Hoe dikwijls is die
+eikenhouten poort ontsloten geworden voor de zoodanigen die er recht
+kwamen vragen, er steun kwamen eischen tegen de aanvallen van den
+waterwolf, die ook in _Holland_ steeds rondwaart, zoekende wat hij
+zal kunnen verslinden; maar hoe dikwijls ook werd de ruime vestibule
+betreden met een angstig hart, door hen die de poort niet weder
+uitgingen dan na eene arbitraire correctie binnenskamers beloopen
+te hebben, die wèl het smadelijke, maar niet het pijnlijke eener
+openbare vernedering miste. Ja, ook daar zijn, gelijk niet zelden in
+de oude rechtspleging, daden van willekeur geschied, die de Schouten en
+Baljuwen meer als verpersoonlijking van criminaliteit en penaliteit,
+meer als rechtsschenders, dan als steunpilaren der rechtvaardigheid
+deden beschouwen.
+
+Dan genoeg hiervan, want nauwelijks eenige schreden verder vraagt ter
+linkerzijde de (binnen)sociëteit Amicitia onze aandacht; niet omdat
+het uit twee gedeelten bestaande gebouw, boven welks ingang vroeger
+het stoïcijnsche »'t is niet anders!" geschreven stond, zooveel
+bezichtigingswaardigs aanbiedt, als wel omdat zij als verzamelingsplaats
+van den aanzienlijken stand eene zekere reputatie geniet, welke reeds
+van het jaar 1794 af dagteekent, toen de Heeren SPOORS, LA PIERRE en
+VAN LELYVELD, als commissarissen, haar doopten met den naam, welken zij
+thans draagt. Dat dit: »'t is niet anders" het gevolg zou geweest zijn
+van een gebrek in de bouworde, waarbij de deur vergeten was, is even
+onzeker, als het onbewezen is dat, gelijk weleens beweerd is, JAN VAN
+HOUT hier ter plaatse of daarnevens zijne woonplaats zoude gehad hebben;
+maar zeker is het dat dit opschrift van toepassing kan geacht worden
+op veel wat in de jaren, welke die van de vestiging der sociëteit
+voorafgingen en onmiddellijk volgden, plaatsgreep. Het moet vooral
+menigeen die zoo luid om vrijheid had geschreeuwd, als een bittere
+ironie in het oog zijn gevallen, wanneer hij die woorden las in een
+tijdvak toen hij wel vrij van Oranje was, maar slaven moest in het juk
+eens dwingelands, wiens verschijning men toch schier als eene uitredding
+moest beschouwen na de verschrikkingen eener koningsmoordende revolutie
+en een burgervernielend _terrorisme_. Dan waartoe hier te politiseeren?
+Het is er reeds genoeg gedaan in 1795 en later. Er met u binnengaan
+willen wij evenmin, daar de zaal er uitziet als alle andere lokalen,
+waar couranten gelezen en gezelschapsspelen gespeeld worden. Liever
+slaan wij eerst een blik op de plek waar vroeger de blauwe steen--plaats
+van stedelijke rechtsoefening--werd gevonden, gelijk dit nog door eene
+ringvormige bestrating bij de Maarsmansteeg wordt aangeduid, en steken
+dan schuins over naar het Leesmuseum, hetzelfde lokaal dat van 1768 tot
+1794 voor sociëteit van dezelfde klasse van ingezetenen als waarvoor
+thans Amicitia bestemd is, gediend heeft en toen in eigendom behoorde
+aan HENDRIK HOOGENSTRATEN; zoodat dit huis, na gedurende eenige jaren
+voor schoollokaal en bijzonder woonhuis gediend te hebben thans weder
+aan een soortgelijk gebruik hergeven is als waartoe het vroeger geëigend
+was. Wij zeggen een soortgelijk gebruik--niet hetzelfde; want als
+gij met mij de blauwe trappen van dat huis bestegen, den toegang
+verkregen hebt, dan ziet gij geen biljart of speeltafels, maar eene
+eerbiedwaardige hoeveelheid tijdschriften, _feuilletons_, dag- en
+weekbladen, brochures en andere werken, die à l'~ordre du jour~ zijn, op
+boekenrekken en tafels uitgespreid. Bevreemdt het u, met mij, wellicht
+dat de leeskamer zoo klein, de conversatiekamer zooveel grooter is, het
+belet u niet, met mij u in het laatstgemelde vertrek neder te zetten
+op een der met bruin leder overtrokken canapés, voor die reusachtige
+vensterruit, waardoor gij een onbelemmerd uitzicht geniet op het
+daartegenover gelegene Raadhuis in _renaissance_ stijl opgetrokken en
+in het laatst der zestiende eeuw gebracht tot dien staat waarin wij
+het thans aantreffen. Ik vooronderstel dat gij, afstand doende van uw
+goed recht om den hier aanwezigen letterschat te doorzoeken, liever
+de gelegenheid aangrijpt om dat Raadhuis van buiten op uw gemak te
+bezichtigen. Nietwaar? Het ziet er goed uit met zijn dubbele schuinsche
+trap, ieder versierd met een leeuwenpaar dat _Leidens_ wapen, twee
+kruiselings liggende roode sleutels op een wit veld, krachtig schijnt te
+willen beschermen--met zijn slanken toren die zijn spits fier ten hemel
+heft--iets wat zijn voorganger eenmaal duur te staan kwam, toen hij,
+bij het rondwaren van het bliksemvuur, in het begin van 1573 door dat
+element werd verteerd. Gij richt ook voorzeker met belangstelling den
+blik op den hoofdingang aan het boveneind der beide trappen en op de
+poorten daarnevens; aan de eene zijde die toegang verleenende tot de
+hoofdwacht, woning van den concierge, het bureau van den burgerlijken
+stand en de thesaurie; aan de andere zijde die leidende tot het
+commissariaat van politie en de schuttersraadkamer. Gij vraagt mij den
+naam van het ongezellig verblijf, welks ingang onder de bedoelde trappen
+is en ik antwoord u dat gij hier de vroegere vleeschhal vindt, thans tot
+lokaal voor de nachtwacht ingericht; maar vooral trekken de opschriften
+boven enkele dier toegangen uwe aandacht en wellicht deed u dit
+besluiten eerder dan anders uw plan was het Leesmuseum te verlaten, om
+daardoor in de gelegenheid te geraken die te lezen, indien ik u die niet
+kon mededeelen. Thans vertoeft gij naar ik hoop, nog eenige oogenblikken
+en verneemt uit mijnen mond den inhoud.
+
+Boven den hoofdingang vindt gij op verschillende plaatsen _deze_ regels:
+
+                         "Bewaert Heer Hollandt
+                           En salicht Leyden."
+
+                    U Hand mij had geraeckt "Heer
+                    Mijn mond U gunst nu smaeckt" weer.
+
+                   Anno MDLXXIIII       Anno MDXCVIIII
+                      geraeckt.            gemaeckt.
+
+De ingang naar de thesaurie--ook tot de Vischpoort--draagt tot opschrift
+het volgende rijmpje:
+
+      Thrijc van Spaengien, hem verbliden,
+        In tbeleggen, als si sagen,
+      Met gedult, mi dragen t'liden,
+        Zo veel letters, zo veel dagen.
+      nae zVVarte hVnger-noot,
+      gebraCht had tot de doot,
+    binaest zes-dVIzent MensChen:
+      aLst god den heer Verdroot,
+      gaf hI Vns VVeder broot,
+    zo Veel VVI CVnsten VVensChen.
+    Zuuct en vint 'tjaer, van liden zwaer,
+      Dat niet en was te herden:
+    De Here, maer, vrid' uns daer naer,
+      Der tiender maent, den derden.
+
+Gij hebt natuurlijk reeds ontdekt dat in het middenvers, zoowel de 131
+dagen van het beleg, door het getal letters, als het jaar 1574, door
+de daarin voorkomende kapitalen zijn aangeduid, en naar ik vertrouw,
+genoegzame aandacht overgehouden voor het vers uitgehouwen boven de
+poort die naar het politiebureau voert en dus luidende:
+
+    Indien Gods goetheyt u brengt voort
+    Gheluc en spoet, niet trots t' gemoet
+        Maer neer wil dragen.
+    En zend hij (siet) weeromme aen t' boort
+    Angstich verdriet, weest daerom niet,
+        Te zeer verslaghen:
+    U heyl, zulc hil, en toebehoort:
+    Danct God, swycht stil, zoo was zijn wil
+        Begeer behaghen.
+
+Naar men zegt zijn deze rijmen samengesteld door den Notaris en
+Stadssecretaris JAN VAN HOUT, die uit eigen ondervinding spreken kon
+van het lijden »dat niet en was te herden," maar aan wien _Leiden_ het
+te danken heeft dat er volhard is, ondanks honger en pest, tegen den
+vijand, wiens twee en zestig schansen iederen toegang tot de benauwde
+stad versperden.
+
+Hebt gij nu lust, waarde lezer, met mij de trappen tegenover ons te
+bestijgen? Zoo ja! dan bevinden wij ons al spoedig op de zoogenaamde
+Groote Pers van het Raadhuis, eene soort van _vestibule_, waarop
+onderscheidene vertrekken uitkomen. Ter rechterzijde valt uw oog op
+een getimmerte met vele glasruiten, eigenlijk een glazen huis, dat
+aan een buffet doet denken en bodenkamer genoemd wordt. Gaan wij daar
+voorbij en een gangetje in, dan vinden wij rechts de kamer van den
+Burgemeester--vroeger die van Curatoren der Leidsche hoogeschool,
+en de oude Wees- en boedelkamer. Keeren wij terug op onze schreden,
+dan ontwaren wij een deur, welker opschrift »Artillerykamer" ons
+doet denken aan den tijd toen de stad haar eigen geschut en twee
+artilleriemeesters bezat, waarvan in 1672 de schrijver van het »Roomsch
+Hollands Recht"--Mr. SIMON VAN LEEWEN--er een was; maar reeds ziet gij
+in de nabijheid der zoogenaamde »Kleine Pers"--een tweede voorportaal
+dat zich aan de zijde van de trap bevindt die naar het bureau van den
+burgerlijken stand voert--eene andere kamer, die van Burgemeester en
+Wethouders, naar veler meening, ook door ons gedeeld, het oudste vertrek
+van dit merkwaardig gebouw, welks koepelvormige zolder de wapenschilden
+en namen draagt van het viertal burgemeesteren, welke tijdens de
+restauratie der zaal op het kussen waren, met een antieken schoorsteen
+en daarboven een stuk van FERDINAND BOL voorstellende hoe de Vrede en de
+Liefde elkander omhelzen, welke voorstelling ook daar ter plaatse zijn
+nut kan hebben. Ook het fraaie behangsel, dat ALEXANDERS intocht binnen
+_Babylon_ vereeuwigt, is zeer bezienswaardig, en zeker veel fraaier dan
+dat in de zaal die wij door de deur over ons binnentreden, welk vertrek,
+vroeger de Vroedschapskamer geheeten, thans de vergaderzaal is van
+den Leidschen gemeenteraad. Toch zal het u aangenaam zijn dat het
+laatstbedoelde _gobelin_--een bosch met vogels en andere dieren te
+aanschouwen gevende--hier behouden bleef, en niet vervangen werd door
+een modern »deftig behangsel", waardoor de eigenaardige schoorsteen met
+de schilderij van JAN LIEVENSZ: »Scipio de Africaner en de bruid van
+Carthago" tevens »opgeruimd" zou geworden zijn. De meerderheid van
+den raad deed echter die nieuwe poging tot »wandalisme" falen; het
+behangsel werd in 1873 gerestaureerd en de leeuwen boven den gevernisten
+schoorsteen zien nog steeds bloedrood van verontwaardiging over de
+voorgenomen schennis. Verlaten wij thans de plaats waar de belangen der
+gemeente behandeld worden, dan treden wij door eene zijdeur de oude
+Schepenkamer binnen, welker schoon beschilderd _plafond_ minder onze
+aandacht trekt dan het schoorsteenstuk van KAREL DE MOOR, Brutus'
+strafoefening over zijne schuldige zonen in herinnering brengende.
+
+Ware mij de eer beschoren geweest u een paar jaren vroeger door dit
+Raadhuis rond te leiden, ik had u op menig treffelijk schilderstuk
+kunnen wijzen, dat den wand der vertrekken versierde; maar sedert
+wij onze uitstekende Lakenhal tot een minder geschikt museum hebben
+ingericht, zijn die stukken daarhenen verhuisd. Zelfs VAN DER WERFF,
+ORLERS en VAN DER DOES hebben het lot niet kunnen ontgaan, dat hunne
+verbanning uit eene plaats waar zij geleefd, gewerkt, geheerscht hadden
+voorschreef.
+
+Dan .... reeds lang genoeg hebben wij hier verwijld. Toch niet te lang.
+Wellicht zou dit het geval zijn geweest indien ik u had rondgeleid in
+de verschillende vertrekken ingenomen door de bureaux der gemeentelijke
+administratie of u een opstijgen naar het archief had aanbevolen, naar
+dat rijke archief in zoo jammerlijk lokaal opgetast. Maar ook dan zelfs
+zou ik geene verschooning gevraagd hebben voor mijne handelwijze. Een
+Raadhuis toch is altijd een belangrijk deel eener gemeente; vooral
+wanneer die gemeente eene historie--een rijk, schoon en schitterend
+verleden heeft.
+
+Nauwelijks zijn wij naar buiten getreden of wij ontwaren een anderen
+cirkel van wittere steenen, vlak voor het Raadhuis, tusschen de
+grijsblauwe keien, waarmede de Breedestraat ten deele geplaveid is, en
+lezen daarin de woorden »Al niet sonder God. 1586",--een dier spreuken
+welke ons weder den godsdienstigen geest onzer vaderen in herinnering
+brengen--en wij gaan de schoone straat ten einde, om, rechts, het
+Steenschuur op te slaan, waar ons oog getroffen wordt links door het aan
+de overzijde gelegen gebouw der vrijmetselaarsloge »_La vertu_", rechts
+door de Heilige Lodewijkskerk, vroeger als saaihal- en nog vroeger als
+gasthuis gebezigd, doch onder het bestuur--wij zeggen: het bestuur,
+niet de regeering--van Koning LODEWIJK NAPOLEON den Roomsch-Catholieken
+afgestaan. Zij is de bezichtiging overwaardig, al ware het slechts
+om het beeld van den Heiligen LODEWIJK, en het marmeren altaarstuk
+de afneming van het kruis voorstellende, daar aanwezig. Het gebouw
+uit roode en gele steen opgetrokken ziet er met zijn slanken toren
+allervriendelijkst uit en schijnt bestemd om al de negentiende-eeuwsche
+naaktheid van het daarnevens gelegen rechtlijnige huis, waarboven de
+woorden »Tot nut van 't algemeen" geschreven staan, te doen uitkomen.
+Toch is dit laatste voor _Leiden_ eene belangrijke stichting geweest,
+niet zoozeer omdat daar de vergaderingen der maatschappij, wier naam
+boven den ingang staat, plaats hebben, als wel omdat hier gelegenheid
+geschonken wordt tot het houden van verschillende soorten van
+bijeenkomsten en de rijke bibliotheek der maatschappij van Nederlandsche
+letterkunde hier bewaard wordt, al deden ook de met zaagsel en turf
+opgevulde afscheidingen der vertrekken en het brandgevaar aan
+vergaderings- en uitspanningslokalen onafscheidelijk verbonden,
+bestuurders dier inrichting besluiten hare kostelijke handschriften op
+veiliger plaats in bewaring te stellen en de hoop voeden ook den anderen
+boeken een beter verblijf te bezorgen.
+
+Het grootsche gebouw eenige schreden verder staande links latende
+liggen, slaan wij den hoek om en zien ter rechterzijde een tweeden
+ingang tot het nutsgebouw, welke naar de bewaarschool voert door het
+Leidsche departement in het leven geroepen en door geene instelling
+van dien aard tot dusverre overtroffen. Daarnevens verheft zich het
+vriendelijke--en in vergelijking met »het nut" artistieke huis, waarin
+de Nieuwe Sociëteit geherbergd is, welke als een hooggewaardeerde plaats
+van ontspanning door de Leidsche burgerij van den deftigen stand wordt
+aangemerkt. Nog eenige schreden verder en de Sint-Petruskerk--hoofdkerk
+der Roomsch-Catholieken te _Leiden_--vertoont zich met zijne vier
+pilaren en frontespies, zijn Petrus-beeld en zijn koepelvormigen toren
+aan ons oog. Wie haar binnentreedt zal er eene keurige schilderij
+van NICAISE DE KEYZER vinden, boven het altaar geplaatst en den
+Apostel--patroon van deze kerk--voorstellende in gesprek met den Heer
+der Gemeente. Wij doen dit dan ook en slaan daarna een blik op het
+grootsche gebouw, waarvan wij reeds straks gewaagden, dat met zijn
+tuin en bijgebouwen het ruime plein beslaat vroeger als Kleine Ruïne
+bekend. Gij vindt daar het chemisch en het physiologisch laboratorium,
+het anatomisch kabinet, dat van den landbouw en van natuurkundige
+werktuigen, en bij dat alles ruime zalen voor het academisch onderwijs
+in eenige dier vakken. Het dient tevens tot het geven van een
+industriecollege dat steeds--vooral onder wijlen Professor VAN DER
+BOON MESCH--oprechte waardeering vond. Wilt gij die lokalen bezoeken,
+houd dan in het oog dat de Nieuwsteeg toegang tot kabinet van landbouw
+en scheikundig laboratorium; de Zonneveldsteeg (straatnummer 18)
+tot physiologisch laboratorium, het Steenschuur (straatnummer 124)
+tot anatomisch kabinet en de zijde waar wij ons thans bevinden, de
+Langebrug, dien tot het kabinet van natuurkundige werktuigen verleent;
+terwijl gij u voor de bezichtiging van het anatomisch kabinet zult
+hebben aan te melden bij den custos, die in de Zonneveldsteeg zelve
+(straatnummer 9) woonachtig is. Wij gaan daar juist voorbij, wanneer
+wij, links afslaande, ons naar de Nieuwsteeg begeven, daar gekomen
+rechts gaan, en zoo door die steeg--alwaar slechts de Bank-van-leening,
+in 1675 opgericht, onze aandacht trekt--het Pieterskerkhof bereiken, een
+blik slaan op het Walsche weeshuis en het zich daarachter verschuilende
+»Speckhofje" om dan, weder links wendende, aan de kosterij der
+Sint-Pieterskerk aan te schellen, welke kerk een bezoek overwaardig is.
+
+De Pieterskerk--vroeger de Sint-Pieter- en Pauluskerk--is een
+schoon gebouw in den Gothischen stijl opgetrokken, den 11 September
+1121 gewijd, in het jaar 1339 vergroot, ten dienste van den
+Roomsch-Catholieken eeredienst, welke er ruim een dertigtal altaren
+bezat, boven een waarvan de schilderij van LUCAS VAN LEYDEN »het
+laatste oordeel"--later in Burgemeesters kamer opgehangen--gevonden
+werd. Zij had toen een hoogen toren, welke in Maart 1512, na een schier
+driehonderdjarig bestaan, instortte en--volgens JAN VAN HOUT--een
+deel van het stedelijk archief dat daarin bewaard werd deed verloren
+gaan, welk gezegde later is gebleken onjuist te wezen, daar dit
+archiefsgedeelte in de nabijheid der tegenwoordige thesaurie schijnt
+te zijn teruggevonden. Treden wij dezen tempel binnen dan gevoelen wij
+ons ernstig en plechtig gestemd. Als een woud van steen, verheffen de
+reusachtige pijlers zich tot aan het looverdak der kruisbogen in zachte
+en toch krachtige golvingen en lijnen verzinlijken zij de gedachte welke
+aan den tempelbouw ten grondslag ligt. Gelijk de toren op het dak met
+zijne spitse naar boven wijst, zoo is het geheele plan des bouwheers
+er op ingericht uit zijne schepping van hout en steen een eeuwendurend
+»Excelsior" te doen hooren. En dan dat in de zonnestralen schitterend
+koperen hek dat het majestueuze koor van het schip der kerk afscheidt,
+hoe getuigt het van de onbekrompen wijze waarop die werken vroeger
+werden in het leven geroepen. Een viertal der zuilen--van het vier en
+twintigtal dat het gewelf schraagt--schijnt door zijne dikte aan te
+duiden dat het vroeger heelwat meer te dragen had dan tegenwoordig, en
+zoo is het, want zij dienden mede tot steunsel voor den toren waarvan
+wij daar straks gewaagden en de daarin zijnde zware klok, welke na
+den torenval in een afzonderlijk klokhuis werd opgehangen, waarnaar de
+steeg, welke wij straks zullen betreden, nog de Kloksteeg heet. Het
+orgel dat gij hier ziet is een der fraaiste van Nederland; terwijl een
+tal van monumenten hier worden aangetroffen, welke het bewijs schijnen
+te leveren dat de beeldstormerij--helaas, ook hier vertoond--geen
+noodzakelijk gevolg was van het Protestantisme, maar de geïsoleerde daad
+van datzelfde opgewonden, kwaadaardig gestemde grauw, dat, zijne woede
+koelend aan alles wat geestelijk en wereldlijk boven hem staat, ook
+in 1795 hier op schandelijke wijze huishield en de wapenschilden der
+patriciërs vernielde. Toch hebben deze beeld- en wapenstormers nog
+het recht als _cause atténuante_ aan te voeren dat zij in den roes
+der godsdienstige dweepzucht en onder den prikkel der revolutionaire
+ijlkoorts gehandeld hebben; maar wat zal men zeggen van hen die de
+beschilderde pilaren daarginds met een laag kalk overdekten, gelijk dat
+witgedasten en wittenden schoonmakers betaamt. Dan zwijgen wij hierover.
+Wijzen wij liever op den kunstzin van een onzer stadgenooten, Mr.
+KNEPPELHOUT VAN STERKENBURG, die de teekening dezer muurschilderingen
+voor het nageslacht bewaarde, al werden zijzelven ook achter hout
+verborgen. Beschouwen wij veeleer de monumenten--waaronder wij ook
+de grafsteenen begrijpen--welke hier in groote mate aanwezig zijn
+en welker opschriften ons aan de laatste abdissen van _Leeuwenhorst_
+en _Rijnsburg_, aan den kruidkundige DODONAEUS, aan de godgeleerden
+HOLMANUS, VAN KERKHOVEN en COCCEJUS, den mathematicus SNELLIUS VAN
+ROYEN, den wereldberoemden SCALIGER en aan zoovele andere edele mannen
+en vrouwen herinneren; slaan wij een blik op de gedenkteekenen gewijd
+aan GERARD en JOHAN MEERMAN, leden van een burgemeesterlijk geslacht in
+_Delft_ en _Leiden_ op het kussen gezeten, van de Hoogleeraren CAMPER,
+VAN DER PALM, BRUGMANS en KEMPER, van Mr. JOHAN LUZAC, »den schrik der
+verdrukkers, den troost der verdrukten," en op den steen onder het
+orgel die van Dr. E. LAURILLARDS verblijf hier ter stede en de daarmede
+in verband staande vernieuwing van het inwendige dezer kerk spreekt.
+Misschien hebt gij ook nog lust aan de zuiderdeur een marmeren
+gedenkplaat te bewonderen, waarmede eene eerbewijzing bedoeld wordt aan
+zekeren Student BEECKMAN, die--als zoovele anderen--in den strijd met
+_België_ gebleven is; maar die dat deed als student-jager en daarom aan
+het nageslacht ter herinnering moest worden aanbevolen. Een der pilaren
+draagt het wapen der VAN DUIVENBODES, wier naam denken doet aan de
+diensten door hen en hunne vogels in _Leidens_ tweede beleg bewezen, en
+die herinnering brengt ons den derden October van het jaar 1574 voor den
+geest, toen de psalm der verlossing in dit bedehuis weerklonk en eene
+blijde schare hing aan de lippen des predikers, die de gemeente in den
+gebede voorging en God, met haar, voor de verkregen uitredding dankte.
+Geen wonder dan ook dat deze kerk steeds eene hoofdrol speelde, waar er
+sprake was van godsdienstige plechtigheden, welke met _Leidens_ ontzet
+in verband stonden, en dat de Leidenaar daarvoor eene zekere vereering
+gevoelt, welke, op de geschiedenis zijner stad steunend, van geslachte
+tot geslachte hen bezielt die een voet zetten op de blauwe zerken,
+waaronder hunne dooden eenmaal zijn ter ruste gelegd.
+
+Onder die dooden is er een, die noch in zijn leven noch bij zijn sterven
+tot de machtigen der aarde werd gerekend, en wiens naam toch aan gene
+zijde des oceaans een weerklank heeft, welke onze MEERMANNEN en andere
+mannen daar vruchteloos zouden zoeken. Zijn naam is ROBINSON. Hij was
+een dier Engelsche puriteinen, die, even gehaat door de Roomsche als
+door de Episcopale kerk, na de hitte der vervolging in hun vaderland
+verduurd en ontweken te hebben, hier eene schuilplaats vonden en later
+stichters werden van de Amerikaansche kolonie _Plymouth_. Op hem is
+echter wel het eerste niet het laatste toepasselijk; want toen de
+broederen te _Delfshaven_ scheep gingen, toen vergezelde hij hen tot
+aan de »_Speedwell_", welke hen naar het beloofde land zou overvoeren;
+maar hijzelf bleef als herder der kudde die te _Leiden_ verbleef aan
+deze verbonden en het schip kliefde de golven der Maze zonder hem.
+Waar men hem ten grafkuil heeft nedergelaten is ons onbekend; maar dat
+het in deze kerk geschiedde, op den 4 Maart 1625, is bewezen door het
+begrafenisboek, waaruit tevens schijnt te blijken dat het er met zijn
+boedel povertjes moet hebben uitgezien, daar er zeer weinig voor zijne
+teraardebestelling betaald werd.
+
+Toch zien wij, wanneer wij het kerkgebouw verlaten hebben, uit een steen
+in den voorgevel van het Walsche Jan Pesijnshof, dat zijne nagedachtenis
+dierbaar is aan zijn volk want, al mocht de steller van het vers boven
+den ingang gewagen van »het puin van een bouwvallig nest" waaruit dit
+»fraai gebouw" oprees, dat bouwvallig nest wekte de belangstelling van
+tijdgenoot en nageslacht, en wanneer de zonen van het vrije _Amerika
+Leiden_ bezoeken, dan laten zij zich gaarne naar de plek geleiden, waar
+een hunner in grauwen steen deze woorden deed griffelen:
+
+                              ON THIS SPOT
+                         LIVED, TAUGHT AND DIED
+                             JOHN ROBINSON
+                               1611-1625.
+
+en zij werpen een blik van eerbied op de plek waar de »Predikant der
+Engelsche gemeente bij het klokhuis" den laatsten adem uitblies. Wij
+hopen dat zij in dat geval nog eenige opmerkzaamheid zullen overhouden
+voor de nevens dat hofje gevestigde instelling voor de Indische taal-,
+land- en volkenkunde, welke ons aan Nederlands koloniën in _Azië_
+herinnert, door ons verkregen, toen _Engeland_ zijne macht in _Amerika_
+vestigde of uitbreidde. Indien wij thans over het Pieterskerkplein het
+Godsgebouw nog eens rondwandelen, om den aanblik daarvan, waar die niet
+door kleine huisjes bedorven is, te genieten, dan valt ons oog in de
+eerste plaats op het aloude 's-Gravenstein, thans huis van arrest,
+welks beeld van Themis ons aan den tijd doet denken toen hier voor
+het laatst een schavot werd opgeslagen. Verder vertoont zich aan deze
+zijde niets wat onze belangstelling waardig is. Wij slaan dus rechtsaf
+en vragen eene wijle uwe aandacht voor dat blok huizen tegenover de
+noorderkerkdeur, waar niets meer doet vermoeden dat daar vroeger een
+vorstelijk verblijf stond, dat met den grond van des Graven steen
+(de oude naam voor gevangenis) een eiland vormde door breede grachten
+omringd en slechts door bruggen met het vasteland verbonden. Dat
+blok huizen begrensd door de Muscadelsteeg, de Lokhorststraat, het
+Pieterskerkhof en de Pieterskerkstraat, in welke laatste de kerk der
+Doopsgezinden zich bevindt, droeg in vervlogen eeuwen den naam van het
+huis Te Lockhorst en vernam de eerste levenskreten van den Hollandschen
+Graaf en Roomsch Koning WILLEM II. Zoo dit u belangstelling inboezemt,
+hoezeer zal die niet worden verhoogd door te weten dat ook een andere
+Hollandsche Graaf hier het eerste levenslicht aanschouwde, wiens naam
+met liefde door het nageslacht wordt genoemd; en wel FLORIS V, der
+Keerlen God, zooals hij knarsetandend geheeten werd door de ontevredene
+edelen des lands, wier macht hij fnuikte, waar die misbruikt werd tot
+knevelarij der onderzaten, en wier haat de hand van _Velzens_ Heer
+wapende met het vorstenmoordend staal. Waarlijk, onze fantasie mocht
+dat slot weder opbouwen, het zou fantasie wezen en niets meer; want
+geen enkele steen is er welke aan dat glansrijke verleden herinnert.
+Wij houden ons dan ook niet langer op om hier te mijmeren; maar, altijd
+rechts houdende, staan wij al spoedig aan de Heerensteeg, wier naam ons
+aan de oude Predikheeren van Sint-Jan herinnert, en die in 1592 ten
+gebruike der inwoners begaanbaar gemaakt werd, waartoe echter eene
+overeenkomst noodig was van de Stad met den Commandeur der Duitsche
+orde, wiens betrekking tot deze plek nog in de benaming der niet verre
+van hier gelegene Commandurysteeg voortleeft. De Heerensteeg doorgaande
+komen wij uit op het Rapenburg, slaan rechtsom en bevinden ons al
+spoedig voor een pleintje, gedeeltelijk als parkje aangelegd, door een
+ijzeren hek van den openbaren weg afgesloten, welks openstaande deur
+tot binnentreden uitlokt, hetgeen evenzeer het geval is met die van
+het daarachter gelegen gebouw, met glazen dak, waarin de Academische
+Bibliotheek thans op waardige wijze is gehuisvest. Wij moeten hier even
+toeven en zijn binnen weinige oogenblikken in de ruime kamer, waar het
+dienstdoend personeel zich bezig houdt met het afgeven en verzenden of
+het terug ontvangen van boeken, en waar de talrijke doozen en boekjes
+gevonden worden, welke een completen catalogus vervangen, voor welke
+een minister wien men een standbeeld wil oprichten geene gelden op de
+begrooting wilde brengen omdat hij »het nut er niet van inzag". Had
+die catalogus nu betrekking gehad op het gebied der kunst men zou zulk
+eene handelwijze begrepen hebben, want »kunst is geen regeeringszaak"
+was zijne leuze; maar hier gold het »wetenschap." Vanwaar dan die
+zonderlinge meening? Ook de daarnevens gelegene leeskamer eischt onze
+aandacht, al ware het slechts om het portret van WILLEM I, dat den
+schoorsteen versiert en de beeltenissen van beroemde hoogleeraren hier
+en in de voorzaal opgehangen. Gaat gij nu verder met mij de keurige
+wenteltrappen op, welke u tot de verschillende verdiepingen van het
+gebouw brengen, dan trekt nog eene beeltenis van Prins MAURITS uw oog,
+en vraagt gij met verbazing hoe dat marmeren gedenkteeken ter eere van
+zekeren Graaf LAUDON hier terecht gekomen is. Die verbazing zal echter
+ophouden wanneer gij weet dat dit tehuis behoorde in de Engelsche
+Presbyteriaansche kerk, dat deze in het bedehuis der Gefaliede Begijnen
+gehouden werd, en dat dit later tot Academische Bibliotheek werd
+ingericht. Gij slaat dan tevens, en wel in de eerste plaats, een blik op
+dat boekental--eenige duizenden deelen--en begrijpt niet hoe hier nog
+over »betrekkelijke armoede" kan geklaagd worden, gelijk onlangs in een
+werkje van den geleerden Dr. SCHOTEL geschiedde. Wij verlaten dus het
+keurige gebouw, na ons herinnerd te hebben dat het WILLEM I, de Vader
+des Vaderlands, was aan wien de Bibliotheek hare twee eerste boeken
+dankte en dat die boeken bestonden uit de »Biblia Regia" en den
+»Joodschen Talmud". Daarna steken wij het pleintje weder over, slaan
+rechtsom, en vervolgen zoo onzen weg langs het boomrijke Rapenburg,
+tot aan de Houtstraat, welke wij echter eerst binnengaan nadat wij een
+bezoek gebracht hebben aan het Museum van natuurlijke historie dat zich
+in dat groote gebouw, op den hoek daarvan, bevindt. In een tal van zalen
+vindt gij hier schier alles bijeen, wat op zoötomisch en delfstoffelijk
+gebied uwe aandacht kan eischen. Bij het eerste gedeelte zal die
+wellicht het meest geboeid worden door de rijke afdeeling »vogels", bij
+de laatste door de kast met edelgesteenten. Gij zult de verscheurende
+dieren bewonderen en u verbazen over de grootte der nachtvogels, die u,
+met uitgespreide vlerken, schijnen aan te grijnzen; maar wat gij ook
+langdurig beschouwt of met vluggen tred voorbijgaat altijd zult gij
+bij het heengaan de overtuiging medenemen, dat gij eene verzameling
+aanschouwd hebt, welke als eene der rijkste van Europa moet aangemerkt
+worden, eene die den trots des Leidenaars uitmaakt, maar daarom
+niet minder door hem als eene belasting op zijn beschikbaren tijd
+wordt aangemerkt, wanneer hij, ter wille van vrienden of verwanten,
+genoodzaakt wordt meer dan eenmaal 's jaars er heen te gaan. Gij duidt
+het mij dan ook zeker niet ten kwade, als ik thans weder met u naar
+buiten treed en, de Houtstraat doorgaande, op het daaraan grenzende
+»Gerecht", uwe aandacht vestig op hetzelfde 's-Gravenstein dat wij
+straks van de andere zijde zagen en blijkbaar uit twee gedeelten bestaat
+in verschillende eeuwen gesticht. Dat aan de zijde der Houtstraat, in
+1672 voltooid, draagt behalve eenige burgemeesterlijke geslachtswapens
+in de gevelspits een tweetal beelden, de gerechtigheid en de
+voorzichtigheid voorstellende, welke, als bewaaksters van het tusschen
+hen instaande wapen, geene verwerpelijke attributen mogen genoemd
+worden. Het andere deel, meer naar de zijde waar vroeger het huis Te
+Lockhorst stond, ziet er daarentegen vrij middeleeuwsch uit en verkrijgt
+iets schilderachtigs door het torentje, dat zich ongeveer ter helfte
+van de getraliede galerij verheft. Bij die galerij, in het midden der
+gracht, welke, gelijk wij reeds zeiden, ook dezen »steen" omspoelde,
+verhief zich in vroegere jaren een zoogenaamd »groen zootje", rondom
+bewald, en op de hoeken met vier leeuwen versierd, die _Leidens_
+wapenschild vasthielden. Dit was de gerechtsplaats, welke zonderling
+genoeg, in de oude sententiën »Schoonverdriet" geheeten wordt, die tot
+1671 in stand bleef, en toen, bij de verbouwing van het huis, verdween;
+waarna men zich behielp met een houten schavot, dat, zoodra er executie
+moest gedaan worden, werd opgericht voor het gebouw, tegenover de
+Papengracht, alwaar het getal toeschouwers zooveel grooter kon wezen
+dan op het Gerecht, »ten einde eenen ijgelijck, des begeerig zijnde,
+te bekwamer de voorsz. executie zoude konnen aanschouwen". Hoe dit
+ook zij het groene zootje verdween in 1671 en Mr. JOHAN MEERMAN, wiens
+wapenschild mede den gevel van dat gebouw versiert, had dus geen kans
+daarop zoo gruwzaam behandeld te worden, als zijn vriend JOHAN DE WITT
+dat op het Haagsche groene zootje gedaan werd.
+
+Slaan wij thans de tegenover ons liggende Lockhorststraat in, dan wordt
+ter linkerzijde onze aandacht getrokken door een gebouw, dat blijkens
+zijn opschrift: »Pietati, Linguis et Artib. Liberal S.SPQ, Lugdunensis
+Restav", met een vroom en geleerd doel door _Leidens_ raad werd
+gesticht, en wel in 1600, zooals het daaronder gestelde jaartal
+aanduidt. Het is de »Latijnsche schole", thans het Gymnasium, gesteld
+op de plek waar vroeger de vierschaar van _Rijnland_ gehouden werd.
+De cijfers welke het jaar aanwijzen, een jaar waarin de slag bij
+_Nieuwpoort_ gewonnen werd, doen ons zien hoe de gevoerde oorlog niet
+in staat was de harten van _Leidens_ regeerders af te trekken van de
+zorge voor kunsten en wetenschappen, welke zij, ook onder den klank
+der wapenen, in hooge eere hielden.
+
+Heet de steeg op welker hoek het Gymnasium staat de Schoolsteeg, de
+gracht welke wij, insgelijks aan de linkerzijde der Lockhorststraat,
+doch aan het eind daarvan, voor ons zien, mocht wel de Schoolstraat
+heeten. Nauwelijks toch zijn wij haar opgegaan of wij zien ter
+linkerzijde een grootsch gebouw, met hooge blauwe steenen stoep,
+waarboven wij de woorden: »Hoogere Burgerschool" lezen, welks lokalen,
+zeer geschikt voor de lessen daar in verschillende vakken gegeven,
+tevens dienen voor de avondschool van het gunstig bekende genootschap
+»Mathesis scientiarum genitrix" in 1785 gesticht en sedert eene bron van
+kennis geworden voor menigeen wiens naam onder de deftige burgers van
+_Leiden_ schitterend heeft uitgeblonken. Niet verre van daar, in dat
+oude gebouw, met zijn fraaien gevel en het vriendelijke »Pax Huic Domui"
+boven de rondbogige poort, is de Leidsche schilder- en teeken-academie
+»Ars aemula naturae" gevestigd en bevindt zich eene bijzondere school
+door den Heer J. KNEPPELHOUT uit eigene fondsen gesticht en onderhouden,
+gelijk ook de daarnevens staande Gymnastiekschool--waarvan de bouwtrant
+eenigszins gunstig afsteekt bij al hetgeen in de laatste jaren binnen
+_Leiden_ verrees--door hem werd in het leven geroepen.
+
+Indien wij nu linksafslaan dan komen wij op de zoogenaamde Langebrug,
+gaan even de Papengracht op, om het keurige Brouckshovenshofje
+te bezichtigen, in de hoop dat het ons vergund zal worden op de
+regentenkamer eenige niet onverdienstelijke schilderijen te beschouwen,
+en vervolgen dan onzen weg naar het Rapenburg, u ter rechterzijde een
+huis en tuin aanwijzende dat zich van daar tot de Papengracht uitstrekt,
+vroeger een deel van het Sint-Barbaraklooster,--of wilt gij liever
+van het Prinsenhof--later het eerste academiegebouw van _Leidens_
+hoogeschool. Nu rechtsomslaande bewonderen wij de prachtige rij huizen
+welke zich aan beide zijden dezer gracht--die naar men meent aan de
+Heeren VAN RAAPHORST haren naam dankt--verheffen, werpen een blik op
+het aan de overzijde gelegen rechtsgebouw en bereiken al spoedig de
+Sint-Anthoniesbrug, alwaar wij weder een dier schoone stadsgezichten
+genieten, waarin _Leiden_ zoo rijk is. Wij houden ons echter daarbij
+niet op, maar betreden het Noordeinde, waar wij rechts de zaal »voor
+christelijke belangen" zien, gesticht in een tijd toen de kerkeraad
+der Nederduitsche Hervormde Gemeente steeds voortging met moderne
+predikanten te beroepen, zoodat hun die gaarne leeraren van eene andere
+richting hoorden niets overbleef dan buiten de kerkgebouwen eene plaatse
+des gebeds te openen. Als wij nu rechtuitgaan bereiken wij de plaats,
+waar vroeger de Witte poort zulk een eigenaardig gezicht opleverde, en
+de Kweekschool voor zeevaart is gesticht op de plek waar de moutmolen
+stond bewoond door den vader van REMBRANDT, welke vorst der schilders
+dan ook daar het levenslicht aanschouwde. Wij vervolgen dus onzen weg,
+slaan tevens een blik op de oude Kazerne, thans door artilleristen
+betrokken, en keeren dan op onze schreden terug om de oude Varkenmarkt
+op te gaan, waar wij rechts het Loridanshofje, vlak voor ons de
+poort van den Doelen--thans Cavaleriekazerne--beschouwen, welker
+fraaie voorstelling van St.-Joris en den draak, in steen opgericht,
+ons aangenaam aandoet, bij al het platte en povere wat onze
+negentiende-eeuwsche bouwmeesters ons niet zelden te aanschouwen geven.
+Die doelen--beter gezegd die doelens, want op dit terrein lagen er
+twee nevens elkander--welke ons aan het glansrijkste tijdperk onzer
+schutterijen herinneren, hebben thans al hun vroegeren luister verloren.
+De door THIBAUT beschilderde glasruiten, waarop _Hollands_ graven staan
+afgebeeld, de keurige portretten van hoplieden der XVIIe eeuw, welke
+vroeger die ruime zalen versierden, zullen wij straks in het stedelijk
+museum terugvinden; maar van het aardige hoektorentje, dat zich, eene
+eeuw geleden, nog boven het dak verhief, en waarin »eene eetplaats
+getimmert was, welke tot vermaeckelijkheid met tafel en gasten te
+gelijk rond gedraaid kon worden" is geen spoor meer te ontdekken, en
+het voorplein »met schoone boomen beplant" is een dorre plek gronds
+geworden, bestemd voor de oefeningen in de edele rij- en drilkunst
+van eerstbeginnende ruiters. Wanneer wij nu over de Groenhazengracht
+weder het Rapenburg willen bereiken zullen wij u maar niet op de
+Garnizoens-infirmerie wijzen, welke daar gevonden wordt, te minder omdat
+die spoedig zal worden overgebracht naar een ruim gebouw dat buiten
+de Morschpoort wordt opgericht. Liever slaan wij den blik op het oude
+huis aan den hoek der beide grachten, met het opschrift »Bibliotheca
+Thysiana", eene boekerij door den Hoogleeraar THYSIUS, historiograaf van
+_Holland_, achtergelaten en voor het publiek toegankelijk gesteld. Het
+groote hardsteenen gebouw dat niet verre van daar gezien wordt is 's
+Rijks Herbarium; een weinig verder voorbij de Doelensteeg--waarin het
+Eva Van Hoogeveens hofje zich bevindt--aanschouwen wij het Kabinet van
+pleisterbeelden, gravures en teekeningen en daarnevens het ijzeren hek,
+dat eene binnenplaats of beter gezegd een voorplein van den openbaren
+weg afsluit, waarbij gij links eene deur vindt, welke naar het
+Academiegebouw voert, vroeger de verblijfplaats der Witte Nonnen, die
+er natuurlijk al uit waren toen de »blonde jeugd van Leiden" hier zijn
+intocht deed. Als wij ons bij den concierge aanmelden zal hij er niets
+tegen hebben, ons de verschillende auditoria en de senaatskamer te laten
+bezichtigen, welke laatste vooral merkwaardig is door de portretten
+der hoogleeraren, die hier in lange rijen statig op u nederzien,
+als een vendel soudenieren in den dienst der wetenschap. Er is iets
+indrukwekkends in het zien van de gelaatstrekken dier mannen op de
+plaats waar zij geleefd en gewerkt hebben, iets dat ons tot langdurige
+bespiegelingen zoude opwekken, wanneer het bestek onzer wandeling geene
+kortheid gebood; en, dit in aanmerking genomen, treden wij weder naar
+buiten waar de Hortus Academicus, welks ingang nevens het Academiegebouw
+gelegen is, onze aandacht vraagt en ons bezoek eischt.
+
+Al wat het plantenrijk merkwaardigs aanbiedt vindt gij hier bijeen, even
+smaakvol als wetenschappelijk gerangschikt. Ruime kasten, waaronder die
+der »Victoria Regia" het meest uwe aandacht trekt, brengen de tropische
+gewassen in den waan dat zij hun geboorteland--geboortewater zou ik van
+sommigen moeten zeggen--niet verlaten hebben, dat zij geene
+
+    "Tristes exilés sur la terre étrangère"
+
+zijn. Zij groeien en bloeien er dan ook dapper op los en wekken de
+verbazing op van vreemdeling en stadgenoot, die deze schoone inrichting
+komen bezoeken. Hebt gij het voorrecht den waardigen hortulanus te
+ontmoeten, dan zal hij u gaarne nog eenige inlichtingen geven, altijd
+belangrijk uit den mond van een man, wiens dichterlijk geschreven proza
+aantoont, dat hij de taal der bloemen beluisterd en den harteklop der
+planten gevoeld heeft, als hij de pen opneemt om ze te beschrijven. Gij
+zult dan gaarne met hem uitrusten op eene der tuinbanken, welke zulke
+schoone gezichten opleveren; maar dan zal het na luttel poozens weder
+aan mij zijn om te herinneren dat wij verder moeten, dat de daarnevens
+gelegen Sterrenwacht nog onze aandacht vraagt en dat wij, naar
+buitentredende, nog wel eens een blik mogen slaan op het uitwendige der
+Academie, haar eigenaardig torentje en hooge kruisramen. En gij gaat, al
+onttrekt gij u noode aan die met ambergeur doorwademde bloemwarande, en
+gij wandelt met mij de Cellebroersgracht op, waarbij gij natuurlijk aan
+de Celliten of Alexianen denkt, die, ziekentroosters en bedienaars der
+begrafenissen tevens--en dat beiden kosteloos--hier hunne woonplaats en
+kapel hadden, vanwaar zij eenmaal 's jaars--op kermis--uittogen, om met
+een ezel door de stad te rijden, teneinde den intocht van JEZUS binnen
+_Jeruzalem_ den volke in herinnering te brengen. Toen ook deze broeders
+met de bewoners van andere conventen verdreven waren, werd hier het
+zoogenaamde Staten-College gesticht, waarin kosteloos jongelieden werden
+gehuisvest, die voor den predikdienst in de Nederlandsche Hervormde kerk
+werden opgeleid. Thans is het eene manége, gelijk de paardenkop boven
+de poort moet te kennen geven. Het gehinnik van STEGERHOEKS rossen en
+telgangers vervangt er den zang van vroegmet en vesper der monniken, en
+de plaats waar VAN DER PALM studeerde aanschouwt de pogingen van hen,
+die voor de eerste maal een paard beklimmen, op het gevaar af spoedig
+zandruiter te worden. Het is zeker dan ook om die reden dat men de
+antieke poort, welke daar twee eeuwen lang gestaan heeft, deed wegbreken
+en dit meesterstukje van portland-cement daarvoor in de plaats stelde.
+Zoo'n paardenkop is dan ook heel interessant en veel eigenaardiger dan
+die twee leeuwen op het andere poortje.
+
+Het viertal hofjes dat zich op deze gracht en in de daaraangrenzende
+Zegersteeg bevindt, vluchtig beschouwende, kunnen wij ons terstond naar
+de Sterrenwacht begeven, welker ingang hier gevonden wordt. Vergun mij
+echter bij dat bezoek uw geleider slechts te zijn in dien zin dat ik
+u onmiddellijk na onze aankomst overlaat aan de zorg van den custos,
+die u wel zal aanbevelen bij de autoriteiten wier rechtsgebied wij
+binnentreden; want hoewel ik niets ter wereld tegen de sterrenkunde
+heb, en er zelfs een tijd was toen ik NIEUWLANDS »Orion" uit het hoofd
+kende; ofschoon ik met gepasten eerbied Jupiter, Mars, Venus en andere
+grootmachten aan den hemel beschouw, en den Grooten Beer--den beste der
+beren omdat hij steeds op een behoorlijken afstand blijft--een goed hart
+toedraag, zoo ben ik toch een zeer ongeschikt persoon om u hier ter
+plaatse van eenig nut te zijn. Ik houd mij echter aanbevolen, zoodra wij
+dit gebouw en het erf waarop het gesticht is verlaten hebben, mijne taak
+weder op te vatten, en, na u de plek gewezen te hebben, waar het nieuwe
+Zoötomisch Kabinet verrijzen zal, met u de Cellebroersgracht overgaande,
+door de Bakkerssteeg--men heeft er verschillende in deze stad--naar
+den Vliet te wandelen, waar het eerste voedsel binnen _Leiden_ werd
+aangebracht toen de derde van Wijnmaand 1574 was aangebroken, om dan,
+door de Molensteeg, de Koepoortsgracht en de Raamsteeg te bereiken, waar
+wij een blik slaan op het ruime plein dat de ramp van 1807 ontstaan deed
+en waarop de academische gebouwen zullen verrijzen, tot welker stichting
+de regeering besloten heeft, en ons eenige oogenblikken ophouden bij
+het Roomsch-Catholieke Wees- en Oudeliedenhuis, dat zich op den hoek van
+Raamsteeg en Sint-Jacobsgracht verheft.
+
+Aangezien het plein er echter meer als een wildernis uitziet dan als
+eene wandelplaats of exercitieveld gelijk het vroeger was, haasten
+wij ons eerst rechts- dan linksomslaande, over de laatstgemelde gracht
+den Vestwal te betreden, die er zoo schilderachtig uitzag toen de
+koepelvormige toren der nu afgebroken Koepoort, evenals de torens van
+_Bourgondië_ en _Oostenrijk_, door welig en hoogopgaand geboomte werd
+overschaduwd. Thans zien wij er de laatste nog slechts, waarbij een
+krijgsknecht de wacht houdt die er op moet toezien dat gij voorbijgaande
+uwe sigaar--wanneer gij die rookt--dooft, opdat geen vonk daarvan de
+kracht ontboeie, welke in dien toren sluimert, eene kracht door BARTHOLD
+SCHWARTZ der menschheid geschonken, waarvan het Ruïneplein nog de
+vreeselijke sporen vertoont. Ik weet niet of hij er nog lang zal
+staan, dat eerwaardig overblijfsel uit vervlogene eeuwen, die zijn
+tweelingbroeder, niet lang geleden, zag vallen onder den moker, welke
+reeds zooveel eerwaardigs hier ter stede vernielde; maar lang of kort,
+het doet mij goed aan het hart dat hij voortgaat met eerbied in te
+boezemen, zij het bij allen niet door zijn vorm dan toch door zijn
+inhoud, en ik wensch hem liever dus te zien vallen dan als eene
+bewaarplaats van producten door het stelsel van LIERNUR verkregen een
+smadelijk bestaan te zien voortsleepen.
+
+Wanneer gij nu met mij voortwandelt zult gij eene liefelijke plek gronds
+aanschouwen, welke de Leidenaar met vooringenomenheid zijn Plantsoen
+heet, eene wandelplaats waarvan het bergje--met het rustiek koepeltje op
+zijn top en de breede Singelgracht, waarin witte zwanen dartelen, aan
+zijn voeten--zeker niet het minst pittoreske gedeelte uitmaakt. Wellicht
+verneemt gij van hier reeds de tonen eener militaire muziek en verhaast
+gij daarom den tred naar de zijde vanwaar het geluid tot u komt. Zoo gij
+dat doet dan staat gij weldra voor »Musis Sacrum", de zomersociëteit
+voor _Leidens_ burgerij in alle schakeeringen. Wilt gij er eenige
+oogenblikken met mij uitrusten, plaats u dan onder de ruime veranda. Of
+wilt gij liever verder gaan, sla dan een blik op de Hoogewoerdspoort
+die haar toren zoo slank ten hemel heft, op den doodenakker aan de
+overzijde van den Rijn, wiens hooggetopte populieren--bewogen door
+het zuidenwindje--wuiven, trillen en groeten, als waren het palmen
+des vredes, tuigende van de ruste des doods. Richt wanneer gij de
+poort,--reeds ten doode veroordeeld--zijt binnengetreden even het oog
+op de Binnenvestgracht en het Tevelshofje, en breng dan met mij een
+bezoek aan het keurige Ethnographisch museum--waarvan SIEBOLDS rijke
+verzameling, _China_ en _Japan_ betreffende, recht heeft op de eerste
+vermelding. Een eind verder vinden wij ter linkerzijde het »Gesticht
+der Voorzienigheid", eene instelling tot opvoeding van jeugdige
+Roomsch-Catholieke meisjes; en nog eenige schreden dan gaan wij de
+Sint-Jorissteeg in, en het ruime Levendaal op, teneinde een blik te
+slaan op het kerkgebouw waar Israël den God van »Abraham, Isaac en
+Jacob" aanroept. Daarna gaan wij door de Barbarasteeg weder naar de
+Hoogewoerd en zien wij ter rechterzijde de sociëteit ~Concordia~, de
+eenige hier ter stede waar het mannenpassende kegelspel nog in eere
+wordt gehouden.
+
+Aan het einde der Hoogewoerd gekomen, gaan wij, rechtsomslaande,
+het Gangetje door en dan, links, de Botermarkt op, waar eene reeks
+keurige winkels verrezen is, wier gaslicht des avonds, door het water
+weerkaatst, een zeer eigenaardig schouwspel oplevert. Het huis op den
+hoek van Botermarkt en Gangetje is ook in zooverre van beteekenis dat
+het vóór de derde vergrooting der stad in 1389 den naam »Roodentoren"
+droeg, gelijk ons het volgende opschrift leert, dat in den gevel te
+lezen staat:
+
+    Anno dertien hondert tachtig negen
+    Is Leyden vergroot door Godes segen
+        Steenschuyr was doen vest:
+        Myn naem Rooden toren,
+        Stae schier int best:
+        Danckt Godt daervooren.
+
+Dat »schier in 't best" staan is evenzeer het geval met de dan volgende
+Vischmarkt, waar onze aandacht weldra getrokken wordt door de met
+keurig beeldhouwwerk versierde fontein, die daar in het jaar 1692
+werd geplaatst en welker stralen des Woensdags en Zaterdags van 's
+voormiddags tien tot elf uren ten hemel stijgen of boogvormig den al
+te nabijkomenden toeschouwer bedreigen. Dit heeft evenzoo plaats op
+den laatsten werkdag in April van ieder jaar, des namiddags van zes tot
+zeven uren, wanneer het schoone klokkenspel van den stadhuistoren, welke
+ook van deze zijde door de Vischpoort te naderen is, zich doet hooren,
+terwijl eene vroolijke schare
+
+    "met juublende onrust in het bloed,
+        "den eersten Mei begroet."
+
+Gaan wij thans langs de Vischbrug, waar een cirkel van lichter gekleurde
+steenen wellicht aan een vroeger rechtsgebied herinnert, naar de
+Aalmarkt, dan wordt ons oog aangenaam geboeid door de Waag, uit arduin
+opgetrokken, maar met marmeren gevelsteen »uitbeeldende 't werk, 't
+welk in de waage werd gedaan". Ook het daarachter gelegen en daaraan
+verheelde Boterhuis, welks deur in de Mandenmakerssteeg uitkomt, bezit
+zoodanigen marmersteen welke de boterhandel aanschouwelijk voorstelt,
+en die beide kunstgewrochten (helaas met eene dikke verflaag besmeerd)
+danken wij aan de hand van den kunstenaar ROMBOUT VERHULST, die door
+dat werk zichzelven, maar ook den kunstzin der regeering vereeuwigd
+heeft; iets wat men zeker niet getuigen zal van het Schoolgebouw en het
+Telegraafkantoor, die insgelijks op de Aalmarkt gevonden worden. Wij
+zullen ons daarbij dan ook niet ophouden; maar, aan de Vrouwensteegsbrug
+gekomen, daarop even stilstaan om het schoone stadsgezicht te genieten
+dat zich hier aan beide zijden voordoet. Vervolgens willen wij den
+Apothekersdijk opgaan, waar ik er op reken dat gij in mijne woning,
+tegenover het nieuwe schoolgebouw, eenige oogenblikken uitrust. Ik zal
+u dan menig boekwerk kunnen in handen geven, waardoor gij een juister
+en ruimer inzicht zult krijgen in zaken, welke ik slechts even kan
+aanstippen, maar die ORLERS, SIMON VAN LEEWEN, VAN MIERIS, VAN ALPHEN,
+KIST, SCHOTEL, ELZEVIER, MONTAGNE en anderen u meer uitgebreid willen
+mededeelen. In elk geval kunnen wij hier een oogenblik uitrusten; gelijk
+ik voornemens ben het ook te doen.
+
+       *       *       *       *       *
+
+Zie zoo. Wij zijn bereid onze wandeling voort te zetten. Wilt gij
+nu, om het ~varietas delectat~ toe te passen, in plaats van door de
+Paardensteeg, met mij, door de Schapensteeg, over de Haarlemmerstraat,
+naar de Turfmarkt gaan, dan ziet gij aan beide zijden der eerstgenoemde
+steeg eene herinnering aan het Turfdragersgild--een dier vereenigingen,
+welke ondanks hare niet te loochenen gebreken, zooveel tot de
+krachtsontwikkeling en welvaart der burgerij hebben bijgedragen. Aan
+de zijde der Haarlemmerstraat ontwaart gij het ruime gildehuis, vroeger
+door den commissaris der corporatie bewoond, aan den kant van het
+Galgewater de zoogenaamde Turfbel, welke, in den tijd toen het recht
+tot vervoer van brandstoffen uitsluitend aan het gild behoorde, telkens
+klepte om de dragers, die gewoonlijk in de buurt der »bel" woonden, uit
+te noodigen zich voor de loting aan te melden, waarbij het werk verdeeld
+werd. Ook deze vereeniging heeft haren tijd gehad. De stralenkrans
+om haar ietwat groezelig hoofd is getaand en verdwenen. Iedereen die
+turfdragen en turftonnen wil mag het doen naar hartelust. Ieder is vrij
+in deze eeuw .... maar het is als fluistert de geest van den laatsten
+der commissarissen uit de bovenvensters van het oude gebouw ons woorden
+toe, die onze geestdrift zouden temperen .... Daarom luisteren wij
+er maar niet naar; wij mochten anders eens bekeerd worden van ons
+liberalisme. Wat baat het toch »de verzenen tegen de prikkelen te
+slaan". Wij hebben die »verzenen" veel te veel noodig om verder te
+wandelen en wel naar den Ouden Cingel--in de volkstaal de Oude Vest
+geheeten--eene benaming waarop de, parallel met deze loopende, gracht
+aan de andere zijde van het water slechts aanspraak heeft, om daar stil
+te houden voor een met portland-cement »volgegooiden" muur, en een poort
+waarop een volmolen geplaatst is in steen uitgehouwen. »Binnentredende
+op eene ruime voorplaats ziet men twee uitspringende vleugels, rustende
+ieder op vier steenen pilaren en twee pilasters, welke eene galerij of
+wandelplaats maken" zegt VAN MIERIS en nog is dit zoo. Ook het gebouw
+zelf--van de Jonische bouworde--heeft geene verandering ondergaan. Nog
+altijd vindt gij bovenaan den muur de verschillende attributen der
+lakenbereiding voorgesteld. Gij ziet hier dan ook de oude Lakenhalle,
+gesticht in een tijd toen de regeering zich nog gerechtigd achtte te
+waken voor den goeden naam der industrie, welke binnen hare muren
+gedreven werd, gelijk blijkt uit de verordeningen en interpretatiën,
+welke de laken-, saai-, baai- en greinhallen beheerschten.
+
+Sedert lang is echter deze belemmering der vrije »handteeringe"
+opgeheven, en werd het gebouw tot verschillende doeleinden gebezigd,
+waarvan het magazijn der Maatschappij van weldadigheid het meest
+dagelijksche en de inrichting tot cholera-hospitaal de schrikwekkendste
+en aandoenlijkste was. Thans is het ons »Museum van schilderijen en
+oudheden" dat voor tien cents de persoon dagelijks te bezichtigen is.
+Het glazen gedeelte van het overigens leien dak moge geschikter zijn
+voor een photographisch atelier dan voor eene tentoonstelling van
+schilderijen; toch is het gebouw de moeite der bezichtiging overwaardig;
+en al blijven wij van oordeel dat menig schilderstuk hier gevonden zijne
+plaats op het Raadhuis had moeten blijven behouden, wij verheugen ons
+aan de andere zijde dat menig kunstgewrocht, 'twelk anders door gebrek
+aan genoegzame zorg zoude zijn teloor gegaan, hier eene schuilplaats
+heeft gevonden tegen den vernielenden invloed van tijd, vocht en ...
+~wandalisme~. Als zoodanig begroeten wij dan ook hier met genoegen de
+glasschilderijen uit Sint-Joris-doelen en die kloeke hoplieden waarvan
+wij reeds vroeger gewaagden. Ook »het laatste oordeel" van LUCAS VAN
+LEYDEN--vroeger in Burgemeesterskamer opgehangen--vindt gij hier met tal
+van andere kunstgewrochten blijkbaar evenzeer van kerkelijken oorsprong.
+Ook de Staalmeesters van J. DE BAANE, ~welke in dit gebouw zoozeer op
+hunne plaats zijn~, en zoovele andere stukken hebben recht op onze
+aandacht. Wel het laatste, niet het eerste, kan getuigd worden van
+de schilderij, welke wij aan het penseel van VAN BREE danken, waarin
+VAN DER WERFFS zelfopofferend aanbod gehuldigd wordt; van de portretten
+van den beroemden JANUS DOUZA, _Noordwijks_ fieren Heer, van den
+Burgemeester ORLERS, van den Stadsbode PIETER CORNELISZ VAN DER MORSCH,
+en van de kast met verschillende voorwerpen, betreffende _Leidens_ beleg
+en andere voor onze stad belangrijke gebeurtenissen. Dezen behoorden
+mijns inziens op het Raadhuis te zijn gebleven, tot welks geschiedenis
+zij, als het ware, behooren. De portretten die VAN DER WERFF en VAN HOUT
+moeten voorstellen had men echter gerust hier kunnen plaatsen of in »het
+huis met de hoofden" aan den man brengen, daar deze noch VAN DER WERFFS
+noch VAN HOUTS gelaatstrekken te aanschouwen geven, en blijkbaar andere
+minbekende personen moesten vereeuwigen, zooals ook duidelijk blijkt
+uit het laatstbedoelde portret dat den persoon in quaestie op zijn
+zeventigste jaar voorstelt, welken leeftijd JAN VAN HOUT nimmer heeft
+bereikt. Ook de beeltenis van stichters der hofjes hadden wij liever
+voortdurend op de regentenkamers gewenscht, waar zij eigenlijk tehuis
+behooren en iets ~zeggen~; terwijl zij hier slechts eene ~ruimte
+innemen~. Het zal voorzeker uwe aandacht niet ontgaan zijn dat de
+meeste stukken gerestaureerd en met eene niet geringe hoeveelheid
+vernis bedekt zijn, welke ons, vooral als de zon zoo schel door de
+photographische-atelier-bovenramen schiet, zeer doen verlangen naar de
+~peinture mate~ in het kabinet WIERTZ te _Brussel_. Toch mogen wij dit
+gebouw niet verlaten, zonder ons te herinneren wat al ijver, geduld en
+talent er is noodig geweest om velen dier stukken te herstellen en wij
+brengen dan ook hulde toe aan de pogingen hier aangewend, om voor de
+nakomelingschap te bewaren wat anders voor altijd zoude verloren gaan.
+
+Kom, steek nu den catalogus in den zak, en wandel met mij den Ouden
+Cingel weder op tot aan de Mare, sla linksom en verwijl eenige
+oogenblikken met mij op de plek waar vroeger de standplaats was der
+
+                          "Marepoort,
+      "Die oud en slecht genoemd werd,
+    "Toen hij door 't edelachtbaar woord
+      "Ten ondergang gedoemd werd."
+
+Zoo gij den blik ter rechterzijde wendt, ziet gij de begraafplaats,
+welke nog altijd het Papegaaisbolwerk geheeten wordt, omdat daar vroeger
+de Papegaaistoren stond, een van die talrijke wachttorens, welke op
+bijna evenredige afstanden tusschen de wallen waren opgericht, waarvan
+wij ons door dien van _Oostenrijk_ nog eene voorstelling kunnen maken.
+Daarachter verheffen zich ronde ijzeren gevaarten, de vertegenwoordigers
+van den nieuwen tijd, de stolpen en retorten der Gasfabriek, welker
+inkomsten, door een feitelijk monopolie verkregen, gedurende geruimen
+tijd de stedelijke financiën hebben gebracht in eenen staat welke het
+mogelijk maakt de drukkende kosten van het onderwijs te bestrijden,
+welke, door verschillende wetten en verordeningen, van deze stad worden
+gevorderd. Ter linkerzijde ziet gij een gebouw dat niet minder van den
+nieuweren tijd en zijne sociale begrippen gewaagt: de broodfabriek door
+eenige aanzienlijke ingezetenen opgericht om de nijvere burgerklasse
+goed en goedkoop brood te verschaffen--al werd een deel dier klasse
+hierdoor het onafhankelijk burgerbestaan ontnomen;--dat desalniettemin
+de oprichters eene goede zaak voorstonden, zal ieder in het oog vallen,
+die het ~succes~ voor een ~beginsel~ aanziet, en geen overwegend
+bezwaar heeft in het verdwijnen of verzwakken van een eerbiedwaardigen
+middelstand, welke steeds de kracht van ons vaderland uitmaakte. Dat
+wij hier tevens de aanlegplaats der Haarlemsche trekschuit voor ons
+hebben, die ons aan vroegere toestanden herinnert, blijkt u, daar juist
+een zoodanig vaartuig zich gereed maakt van wal te steken. Natuurlijk
+stappen wij er niet in, hoewel anders de vaart op een warmen zomerdag
+niet onaangenaam is, maar gaan wij de brug bij de broodfabriek over en
+de Korte Langegracht--eene ~contradictio in terminis~--op, slaan een
+blik op de Armenkerk--de Hoogduitsche geheeten, toen _Leiden_ bij zijne
+thans nog bestaande Walsche, er ook eene Engelsche en eene Hoogduitsche
+Gemeente op nahield--en komen al spoedig aan de Westdwers- of
+zoogenaamde IJzerengracht, welke thans in een ruim plein veranderd is.
+Haar overgaande komen wij weder op dezelfde brug, welke ons straks tot
+den Ouden Cingel toegang verleende en slaan linksaf, om zoodoende op de
+Oude Vest te komen, waar in de eerste plaats onze aandacht getrokken
+wordt door het Coninckshofje, dat in 1873 zijn honderdjarig bestaan
+vierde, zoodat het nog in zijne prille (hofjes-) jeugd is, vergeleken
+bij andere stichtingen van dien aard, en in ancienniteit verre
+achterstaat bij het Elizabeth-Gasthuis dat niet verre vandaar gevonden
+wordt. Beter zou het zich in dat opzicht kunnen meten met het nu als
+schoolgebouw gebezigde Nosocomium Academicum, vroeger het Walsche
+Weeshuis, en als zoodanig in 1768 ingewijd met een vroolijken maaltijd,
+die echter zeer onvroolijk verstoord werd door een brand in het Heilige
+Geest- of Armen-, Wees- en Kinderhuis, welke gelukkig bijtijds ook door
+de pogingen der Walsche weesjongens werd gestuit. Weinige schreden
+verder verrijst voor onze oogen de onlangs vernieuwde Schouwburg,
+thans onzer academiestad waardig, waar, behalve onze binnenlandsche
+tooneelgezelschappen, zich ook de Vlamingers, en de Fransche en
+Hoogduitsche operisten doen hooren. Wij zullen er maar niet
+binnentreden, omdat het er bij dag vrij duister is; maar kunnen u
+bij een langer verblijf wel aanraden met het keurig nette gebouw en
+betrekkelijk groot tooneel kennis te maken. Wij gaan dus verder, slaan
+links den hoek om en bevinden ons vrij spoedig voor de Marekerk,
+welke in 1649 gebouwd en dadelijk voor den Protestantschen eeredienst
+ingericht werd. Daar deze kerk als zoodanig noch uit een architectonisch
+noch uit een historisch oogpunt belangrijk kan geheeten worden,
+geven wij ons de moeite niet om ons naar de overzijde der gracht te
+verplaatsen en er toegang te verzoeken. Wij slaan liever dadelijk
+de een eindweegs verder, ter rechterzijde gelegene, Brandewijnsteeg
+in, vanwaar wij aan een soort van pleintje komen dat ~officieel~ het
+Vrouwenkerkhof maar in de volkstaal »het klooster" heet, hoewel die naam
+slechts aan een verder gelegen gedeelte van dit doolhof van straten
+toekomt. De oude muur welke zich voor ons oog vertoont schijnt voor
+de juistheid dier benaming te pleiten; hetgeen niet belet dat andere
+gedeelten dezer buurt daarop een gelijk recht zouden kunnen doen gelden;
+want inderdaad _Leiden_ was aan deze zijde der stad klooster en weder
+klooster. Toch hebben wij hier geen kloostermuur, maar wel die der
+Lieve-Vrouwekerk voor ons, die in de XIVe eeuw gebouwd, en in deze
+afgebroken werd, nadat zij van 1584 af voor de godsdienstoefeningen der
+Walsche gemeente gebezigd was. SCALIGERS gebeente werd daar eens ter
+ruste gelegd en zijn gedenkteeken daar gevonden. Had de zooeven genoemde
+kerkgemeente de macht niet om die eerbiedwaardige plek, waar zoovele
+edele _refugiés_ begraven waren, voor den moker des afbrekers te
+veiligen? Wij weten het niet; maar dit weten we dat zij, indien ze het
+gedaan had, aanspraak zou verkregen hebben op de erkentelijkheid van
+hen, die een eerbiedwaardig overblijfsel uit vroegere eeuwen gaarne voor
+het nageslacht willen behouden zien.
+
+Niet verre vandaar vindt gij het Sionshofje, het Cecilia-Gasthuis,
+thans buiten gebruik, en het goed ingerichte Werkhuis; doch ondanks de
+belangrijkheid dezer gebouwen zal het u wellicht niet onaangenaam zijn
+dit »dedaal" van straten te verlaten en de Haarlemmerstraat te betreden,
+welke wij naar de zijde van de Hartebrug verder opwandelen, waarna wij
+eenige oogenblikken wijden aan de Roomsch-Catholieke kerk, welke aan
+den hoek der Mare staat en gewijd is aan »Onze lieve Vrouwe onbevlekte
+ontvangenis", boven welker hoofdaltaar eene kopie naar RUBENS, »de
+stervende heilige FRANCISCUS", onze aandacht trekt. Voordat wij nu de
+Donkersteeg ingaan, slaan wij weder den blik op een kring van in het
+oogvallende keien, waar, naar onze meening, de plek moet wezen waar zich
+het rechtsgebied van _Leiderdorp_ en van _Oegstgeest_ vroeger scheidde
+en de roode steen te vinden was.
+
+Indien wij aan het eind der steeg op de Hoogstraat gekomen zijn dan
+verrijzen rechts het oude huis Ter Lugt, en links eenige huizen voor ons
+oog, welke, deels op deze straat, deels op den Nieuwen Rijn gelegen,
+ten opschrift dragen »de trouw der burgerij heeft hier 't geen door
+'t geweld der vlammen werd vernield in beet'ren staat hersteld" en
+wij herinneren ons dat in het jaar 1766 hier een brand woedde, welks
+treurige uitwerkselen door vrijwillige giften zoozeer werden gelenigd,
+dat niet slechts de verbrande perceelen door nieuwe vervangen werden,
+maar zelfs ongeveer twee duizend gulden overschoot, die tusschen de
+eigenaars, tevens bewoners, der gebouwen werden verdeeld. De beschrijver
+van dit »blij-eindend treurspel" voegt bij zijn verhaal deze opmerking,
+welke zeker niet zonder bijgedachte geschreven werd: »onzes bedunkens
+verdient het wel opmerking, dat men sedert den brand alhier zoo
+menigmalen van zwaren brand hoorde gewagen". Waarlijk ook die woorden
+zouden ons tot nadenken nopen, indien wij niet wat anders te doen
+hadden; want reeds zijn wij linksaf den Nieuwen Rijn opgeslagen en gaan
+wij, na een blik op de twee Korenbeurzen geworpen te hebben, weder,
+linksom, de Burgsteeg binnen, om, na eenige schreden gedaan te hebben,
+stil te staan voor een steenen poort met ijzeren hek, waarboven een
+klimmende leeuw staat met den eenen voorpoot het Leidsche wapen
+vasthoudende en met den anderen een zwaard voerende, om daardoor het
+»~Pugno pro Patria~", onder dat wapen geschreven, tot waarheid te maken.
+Een gedicht in de Latijnsche taal, waarin de Burg sprekende wordt
+voorgesteld, verhaalt ons verschillende topographische en historische
+bijzonderheden, welke ik bij u als bekend vooronderstel. Gij vindt daar
+tevens de namen der Burgemeesteren onder wier bestuur deze poort is
+gebouwd en daaronder die van den eersten stedelijken Burggraaf JAN
+PIETERSZ. VAN DER MAERSCHE. Die poort in- en het voorplein, door
+reusachtige kastanjeboomen overschaduwd betredende, ziet gij ter
+linkerzijde eene groote koffiehuiszaal, waar vooral op de marktdagen
+eene groote levendigheid heerscht; ter rechterzijde eene stalling en--u
+omkeerende--het eigenlijk gezegde »Heeren Logement aan den Burg" alwaar
+ook de openbare verkoopingen van onroerende goederen gehouden worden.
+Wilt gij hier nu eenige oogenblikken uitrusten, dan zullen wij niet
+in de koffiehuiszaal, niet in den zoogenaamden »gemeenen haard"--eene
+fiksche zaal die niets gemeens heeft met het gemeene in den slechten zin
+des woords--en evenmin in eenig ander vertrek van het ruime gebouw, maar
+onder de prachtige kastanjes, waarvan ik zoo straks gewaagde, plaats
+nemen; vooral omdat wij hier een goed gezicht hebben op de tweede
+burchtpoort, eigenlijk een ijzeren hek dat men bereikt langs een trap
+van blauwen steen, aan welker voet twee kolommen gevonden worden, welke
+volgens de overlevering op de Vischbrug stonden in het midden der XIIIe
+eeuw en, als door WILLEM II (den Hollandschen Graaf en Roomsch Koning)
+gesticht, het Keizerlijk en het Stedelijk wapen vertoonden. Ook hier
+stond voorheen een Latijnsch vers, evenals dat boven de buitenpoort van
+PETRUS SCRIVERIUS, dat, eigenlijk meer een oudheidkundig betoog, op den
+leeftijd van den burg een duizendtal jaren afdong, zoodat de »Wachttoren
+der Romeinen"--als eene inschrijving der publieke schuld onder
+NAPOLEON,--door den dichter nagenoeg getierceerd werd, iets wat den
+bezitters natuurlijk geen genoegen deed. Maar nog meer dan door dezen
+toegang wordt onze blik geboeid door die groenende, met vruchtboomen,
+bloemen en boschjes beplante, met beelden versierde hoogte, waarboven
+het ronde gebouw zich verheft, welks kanteelen niet onaardig te midden
+dier bloeiende natuur uitkomen. Dat dit gebouw echter slechts een romp
+is en geene woning, zult gij straks wanneer gij er met mij binnengaat
+ontwaren; dat daarbinnen vroeger een doolhof was, kan uwe belangstelling
+te beter wekken, wanneer gij uit LE FRANCQ VAN BERKHEY ziet hoe prettig
+keuvelen en koozen het daar moet geweest zijn in den
+
+    "Tijd der Werthers en Charlotten,
+    "Tijd der moesjes en der pruiken,"
+
+toen er nog Arcadische priëeltjes waren, waarin »dartele minnegoodjes"
+zweefden en »schoone harderinnen" harten braken en ontstaken, om, gelijk
+van zelf spreekt, met roosjes op de kaken, zelven in 't labyrinth te
+raken. Nu vinden wij er geene priëeltjes, tenzij gij er de kazematten
+voor houden wilt welke op evenredige afstanden onder de borstwering
+worden aangetroffen. Of deze priëeltjes ooit voor den dienst van Mars
+zijn bestemd geweest is moeilijk te beslissen. Zeker is het dat de
+rampspoedige ADA van _Holland_ in _Leidens_ Burg vluchtte, toen zij
+
+    "door Kennemers besprongen",
+
+gelijk zeker dichter het uitdrukt, hier eene belegering doorstond,
+waarbij het heet toeging en die met overgave der sterkte en
+gevangenneming der rampspoedige vorstin eindigde. Welke rol daarbij
+deze steenen omgeving, welke wij hier zien, kan gespeeld hebben is ons
+onbekend; maar zooveel schijnt zeker dat het eigenlijk gezegde kasteel
+daar ter plaatse niet stond, terwijl het gemis van schietgaten in
+de borstwering ook aan een ander gebruik dan dat des krijgs denken
+doet. Hoe dit ook zij, de plek waar wij ons thans bevinden is eene
+historische, en wanneer wij straks den omgang zullen rondwandelen, zult
+gij moeten erkennen dat het gebouw, althans als wachttoren, uitstekende
+diensten kan bewijzen. Willen wij nu eens tot die wandeling naar boven
+besluiten, dan voer ik u langs bloem- en grasrijke paden tot voor
+den hoofdingang der ruimte binnen den muur, boven welken vroeger een
+opschrift stond in Latijnsch proza, waarbij het »Aere civitatis publico"
+ten bewijze strekte dat burgemeesters te dien tijde wel hunne namen
+boven de poorten zetteden, maar toch het geld waarmede die betaald
+werden door de burgerij lieten opbrengen. Het tegendeel was dan ook
+trouwens niet te vergen of te verwachten, en dat zij hunne namen op die
+wijze gaarne vereeuwigd zagen is te begrijpelijker, naarmate dit voor de
+meesten hunner wel het eenige middel was om bij de nakomelingschap in
+herinnering te blijven. Maar reeds zijn wij de hier en daar met boomen
+beplante ruimte binnengetreden, en daar hier, na het verdwijnen van den
+put, waaraan zich een volksgeloof vastknoopte--namelijk dat men er mee
+naar _Katwijk_ kon komen--, niets te zien valt, haasten wij ons de trap
+te beklimmen, welke naar den omgang geleidt. Zie zoo! Wij zijn er. Kijk
+nu eens door die muuropeningen naar buiten, waar schoone stads- en
+landgezichten--natuurlijk eenigszins à ~vol d'oiseau~--u wachten. De
+torenspitsen van _Noordwijk_, _Oegstgeest_ en _Valkenburg_ duiken uit
+een zee van groene weilanden en bosschen aan den gezichteinder op,
+de Hooglandsche kerk, dat prachtige overblijfsel van middeleeuwschen
+kunstzin ligt voor u; het Raadhuis en de Marekerk, de »Saaihal" en de
+Sint-Petruskerk verheffen hunne torentjes van hier gezien minder fier
+ten hemel, omdat wij zooveel dichter bij dien hemel zelven staan.
+Het westenwindje stoeit met de bladeren der boomen en zendt ons
+bloemengeuren toe uit de wandelpaden rondom ons. Dat groote gebouw
+ginds is, gij herinnert het u reeds, het Academisch ziekenhuis, dat
+er met zijne rechte lijnen van hier gezien uitziet als eene kolossale
+~sarcophaag~. Dat tal van hooge schoorsteenen, waaruit de rookwalm
+dik en dompig opstijgt, getuigt van _Leidens_ bloeiende industrie,
+de talrijke zwarte en witte stippen op de groenende landouwen
+zijn de waarborg voor zijn druk bezochte veemarkt en betoogen de
+noodzakelijkheid der voortdurende instandhouding van zijn Boterhuis,
+terwijl de spoortrein welke daar ginds zijn vlag van stoom zegevierend
+doet voortijlen getuigt van eene aansluiting bij het Europeesch
+spoorwegnet, die niet anders dan gunstig op de welvaart dezer gemeente
+kan werken.--Niet waar? Gij kunt u bijna niet losscheuren van dat
+schoone gezicht, en toch het moet, want wij hebben nog veel te zien
+eer onze wandeling ten einde is. Volg mij dus weder naar beneden, sla
+een blik op dat ronde bekken in verband staande met de fontein op de
+Vischmarkt, welke daaruit, met een paard en molen, wordt voorzien van
+het genoegzame water, dat door kunstmatige persing naar boven moet
+gedreven worden, en verlaat dan met mij eene stichting die zoo zij
+al geene Romeinsche is--toch de taal der Romeinen menigmaal moet
+gehoord hebben wanneer de professoren er hunne maaltijden hielden en de
+studenten hunne promotiepartijen vierden. Wij gaan dus de Nieuwstraat
+op--die, gelijk dit ook in vele andere steden het geval is--tot de
+oudste gedeelten der bebouwde stad behoort, en bereiken door de
+Wintersteeg de Hooglandsche Kerkgracht, waar wij ons haasten een blik
+te slaan eerst op het Heilige Geest- of Armen-, Wees- en Kinderhuis,
+met zijn zestiende-eeuwsch voorkomen, zijne beelden en eigenaardige
+voorstelling van het nederdalen des Heiligen Geestes boven de voorpoort,
+dan op de daartegenover gelegene Luthersche kerk; maar keeren
+onmiddellijk op onze schreden terug, om het grijze gebouw, welks schoone
+Gothische vormen ons reeds getroffen hebben, toen wij op de burgtinne
+wandelden, de Sint-Pancraskerk, in 1315 gewijd, eerst van buiten dan
+van binnen te beschouwen. Heeft zij, wat haar leeftijd betreft, het
+hoofd te buigen voor de stichting ter eere van St.-Pieter en Paulus, in
+kunstwaarde is hare victorie over hare oudere zuster onbetwistbaar. Hoe
+stout en harmonisch zijn die lijnen aan de beide hoofdingangen, vooral
+die van den noorder transept-gevel, hoe fijn is dat boven-muurwerk, hoe
+indrukwekkend dat geheel, waar het niet door kleingeestige winzucht en
+huisjesmelkerij tot omsluiering veroordeeld werd. Waarlijk ORLERS had
+wel gelijk door te verklaren dat er geen »constrycker kercke in gantsch
+_Holland_" zou geweest zijn indien zij afgebouwd ware en in plaats van
+het klokhuis, waarin de zware klok hangt, welke vroeger »de Cruysmarckt"
+(kermis) placht in te luiden, een toren het gebouw waardig daaraan ware
+toegevoegd. Toch is het uiterlijke van dat gebouw indrukwekkend en
+vooral is het prachtig en schoon den Godgewijden tempel te zien zooals
+hij zich vertoont aan de zijde der Hartesteeg, wanneer het blauwachtig
+zilveren maanlicht zijn steenen kantwerk omstraalt en zich spiegelt in
+zijn hooge kruisramen. En behalve die schoonheid van bouw bezat zij ook
+nog andere voorrechten, welke haar boven hare oudere zuster verhieven.
+Zij werd namelijk vijftig jaren na hare inwijding eene canonicale kerk,
+de zetel van het kapittel »Ten hoogen lande," welks rijke prebenden en
+vicary-goederen eene bron van inkomsten waren voor de geestelijkheid,
+doch later aan de stad _Leiden_ en nog later aan den staat gekomen zijn.
+
+Zoo gij wilt, zullen wij ons thans door de kosterij in de kerk begeven
+welke op zes en dertig zuilen rust en, met bruin-eikenhouten banken
+bezet, er zeer eerwaardig uitziet. Ook hier betreden wij heiligen grond,
+want onder de kille zerken rusten mannen van groote verdiensten. Niet de
+minste onder hen is hij wiens naam en afbeeldsel aan een der hoofdzuilen
+gevonden wordt, PIETER ADRIAANSZ. VAN DER WERFF, twaalf malen--en ook in
+1574--Burgemeester van _Leiden_, twee malen lid van _Hollands_ staten,
+de man voor wien Leiden een standbeeld wil oprichten op een der openbare
+pleinen, als wilde men daardoor aanduiden dat hij zich niet jegens een
+kerkgenootschap, maar omtrent het geheele vaderland had verdienstelijk
+gemaakt. Maar ook andere regeeringsfamiliën der stad hebben hier eene
+rustplaats gevonden. Dat getuigen de grafschriften der VAN DER MEERS en
+VAN BANCHEMS, en van die EVA VAN HOOGEVEEN, wier naam zich hecht aan
+eene weldadige stichting--het Hoogeveenshofje in de Doelensteeg, welke
+wij straks voorbijgingen. Vergeet vooral niet die zerk in het koor
+te bezichtigen, waarop een man en eene vrouw, de eerste in ijzeren
+krijgsgewaad, staan afgebeeld, en waarop vroeger een ijzeren hoofdhelm
+was geplaatst, die thans aan zijne bestemming schijnt onttrokken te
+zijn; want daaronder rust, in een looden kist, het gebeente van JUSTINUS
+VAN NASSAU, natuurlijken zoon van den »Vader des Vaderlands" en Admiraal
+van _Zeeland_, met dat zijner gemalin ANNA VAN MERODE.
+
+Het samentreffen dier twee namen is vooral opmerkelijk in het oog van
+hem, die zich herinnert dat in de ~St.-Gudule~ te _Brussel_ een monument
+gevonden wordt voor een Graaf DE MERODE, wiens voorname aanspraak op die
+onderscheiding juist daarin bestond dat hij met de zijnen er in geslaagd
+is de regeering van een anderen WILLEM DEN EERSTE, Grave van Nassau,
+omver te werpen. Ook CULBIUS VAN ZOLM, de getrouwe dienaar, eerst van
+
+          "Ce héros qui régna sur la France
+    "Et par droit de conquête et par droit de naissance",
+
+later van den rampspoedigen FREDERIK V, Koning van _Boheme_, rust daar
+van zijnen edelmoedigen arbeid. Maar reeds valt uw oog met welgevallen
+op een gedenkteeken ter eere van den dichter JOANNES LE FRANCQ VAN
+BERKHEY, wiens zoetvloeiende poëzie zoo dikwijls _Leidens_ roem
+verheerlijkte en nog heden meer moest gekend en gewaardeerd worden, en
+dan weder maakt die geest der poëzie zich van u meester, dat is uwe
+verbeeldingskracht ontwaakt en voert u terug naar de dagen van weleer.
+Die ledige ruimte wordt gevuld met eene knielende schare, waarop de
+Heiligenbeelden, getint door de veelkleurige kerkglazen, goedkeurend
+schijnen neder te zien. Het hoogaltaar straalt in den glans van het
+aangebrachte waslicht en eene rij kanunniken mengt zijne stemmen in het
+koor dat het »~Gloria in excelsis~" of het »~Dies irae, dies illa~" doet
+klinken door de hooge gewelven; het laatste zeker niet het minst nu
+van verre reeds de noodstorm brult--die den beeldstorm voorafgaat. De
+beeldstorm. Zie, hij is gekomen met moker en houweel. De biddende schare
+is uiteengestoven, de priesters zijn verdwenen, de lichten des altaars
+gedoofd en in plaats van dat alles eene woeste schare die in luttel
+uren vernielt, vergruizelt, neerhaalt, vertrapt, vernietigt wat jaren
+kunstvlijts hebben in het leven geroepen. Dan ook dit tooneel gaat
+voorbij. De orde is hersteld, het hoogaltaar verdwenen en de ledige
+draagsteenen duiden nog slechts de plaats aan waar de Heiligenbeelden
+gestaan hebben. En weder klinkt daar een kerkgezang; maar 't is niet
+meer het plechtige lied in de Latijnsche taal door weinigen ~voor~ de
+gemeente aangeheven--neen, het dankt aan de Dietsche sprake eene ruwe
+kracht en klinkt tegelijk uit duizend monden, want het wordt gezongen
+door al de vergaderden, zonder onderscheid van leeftijd of kunne. Zie
+hen daar neergezeten, die kloeke poorters met den ernst des levens op
+het gelaat, en wees er zeker van dat die handen, welke zich zoo gewillig
+vouwen ten gebede, zich straks--mocht het noodig zijn--even krachtig
+zullen klemmen om den greep van het zijdgeweer of de kolf van den
+snaphaan. En weder .... maar reeds lang genoeg verwijlden wij te dezer
+plaatse. Wij moeten verder en gaan door de Hooglandsche Kerkkoorsteeg
+naar de Hooigracht, slaan linksaf, laten het kerkje der Bisschoppelijke
+Klerezij, welks toegang wij hier zien, onbezocht, en bereiken spoedig
+een hofje, »het Sint-Anna Aalmoezeniershuis", waar de portierster ons
+gaarne in de gelegenheid stelt de kleine kapel, in 1492 gebouwd, met
+het zich daarin bevindende altaar »ghewijt in die eer der heylighe
+vrouwe sinte anna", het eenige dat in den beeldstorm gespaard bleef, te
+bezichtigen. Zij vertoont u dan ook het kamertje en eenige voorwerpen
+bij den laatsten pastoor in gebruik, die nu reeds ongeveer driehonderd
+jaren tot zijne vaderen verzameld is, zoodat die zaken een zeer
+eerbiedwaardigen ouderdom moeten hebben. Ik raad u echter, voor zooveel
+deze niet in schilderijen, altaarsieraden en koperen kandelaars bestaan,
+omzichtig te wezen bij uwe bewondering, aangezien het glas- en aardewerk
+niets anders met den pastoor gemeens heeft dan dat het dienen moest om
+het gebrokene te vervangen. Wij treden dus maar weer naar buiten waar
+wij de Hooigracht ten einde, links, den nieuwen Rijn op-, het kerkgebouw
+eener vrije gemeente voorbijgaan, en Middelste en Uiterste gracht
+onbezocht latende op de Heerengrachtsbrug gekomen een blik slaan op het
+rechts gelegen Utrechtsche veer, waar de stoomboot naar _Woerden_ juist
+haar schril gefluit doet hooren en de Utrechtsche trekschuit spreekt van
+een rustiger geslacht, dat dit middel van vervoer voor zijne behoeften
+voldoende vond. Zoo een schuitenmijmering zou, onder de hand van een
+DICKENS, iets belangwekkends kunnen verkrijgen, iets elegisch, dat als
+maatgezang zou ruischen wanneer het water zachtkens kabbelt tegen het
+kalm voortschrijdende vaartuig; maar voor zoo iets ontbreekt ons alweer
+de tijd. Wij slaan dus linksom, de oostzijde der Heerengracht op en zijn
+dus in het nieuwste gedeelte der stad, door de zesde vergrooting, in
+1659, verkregen. De vijfde toch bracht het niet verder dan het aan de
+westzijde gelegen huis, waar een gedenksteen in den gevel ons te lezen
+geeft:
+
+    "Door gunst van God
+    "Staat hier het slot
+      "Van 't laatst vergrooten".
+
+Aan onze zijde zien wij het »Oude mannen- en vrouwenhuis" in het jaar
+1783 gesticht en zouden u ook het Minnehuis, eene dergelijke inrichting,
+kunnen aanwijzen, indien wij de aan onze rechterhand gelegene vierde
+Groenesteeg binnentraden, welker bewoners met »de Predikantsdochter" van
+HEINE getuigen kunnen:
+
+    "Wir bekommen nur etwas zu sehen,
+    "Wenn sie jemanden begraben."
+
+Daar ik u echter niet op eene begraafplaats rondleiden wil, gaan
+wij die steeg voorbij, bereiken het Waardkerksplein en zien daar
+de groote fabriek der Heeren DE HEYDER EN Co. die ook al »door 't
+geweld der vlammen vernield" doch evenzeer »in beetren staat hersteld"
+werd; echter niet door de »trouw der burgerij" maar door eenige
+brandwaarborgmaatschappijen, die zulk eene trouw tegenwoordig overbodig
+maken. Op datzelfde plein staat ook de nieuwe kerk van de Waard, in
+de wandeling »de Loodskerk" genoemd, een hoogst eenvoudig Godsgebouw,
+voor het meerendeel uit hout samengesteld, en in niets gelijkende
+op de verwezenlijking van het plan, om daar ter plaatse eene groote
+kerk met een »driehonderd Rijnlandsche voeten hoogen toren" te bouwen;
+welk voornemen een begin van uitvoering ontving, toen het vierjarig
+zoontje van Burgemeester JOHAN MEERMAN, op den 5en November 1663
+er de eerste steen van leide. Er werd zelfs nog meer gedaan: de
+Thesaurier-extra-ordinaris maakte een reisje naar Amsterdam om Noordsche
+masten voor het heiwerk aan te koopen; doch hierbij bleef het dan ook.
+De staatkundige verwikkelingen der volgende jaren gedoogden niet het
+plan uit te voeren en de houten loods die wij voor ons zien was het vrij
+mager surrogaat voor het schoone Godsgebouw, dat men zich gedroomd had.
+Wanneer wij den blik naar de overzijde wenden, ontdekt gij het nederig
+bedehuis eener Christelijk-Gereformeerde gemeente, die er, zonder
+inmenging van staats- of stadsbestuur, vrij spoedig in slaagde zich eene
+vergaderplaats tot godsdienstig doeleinde te verzekeren, welke hoewel
+niet weelderig ingericht, althans uit steen is opgetrokken en aan de
+eenvoudige eischen van den daarin uitgeoefend wordenden eeredienst
+voldoet.
+
+Vervolgen wij onzen weg, dan bereiken wij al spoedig de ter linkerzijde
+gelegene Haven, waar een zeker getal stoombooten met verschillende
+nummers ons de graden van »Volharding" tebinnenbrengen, welke de
+Maatschappij van dien naam noodig had om _Gouda_, _Leiden_ en
+tusschenliggende gemeenten eene geregelde stoom-communicatie te
+verzekeren. Aan het einde dezer gracht verrijst, de in Dorischen stijl
+gebouwde Zijlpoort, waarvan in 1667 de eerste steen gelegd werd, op
+welks bovenlokaal een tijdt lang de Leidsche Rederijkers vergaderden,
+waarna het in 1736 tot Armenschool werd ingericht. Nevens die poort zien
+wij den toegang tot de begraafplaats der Catholieken, maar bezoeken
+deze evenmin als wij dit de overige Godsakkers gedaan hebben. Wij gaan
+dus eenige voetstappen terug en bereiken door de Korte Looierstraat,
+de Verwersstraat, een tamelijk ruim plein, waar eenige nette
+arbeiderswoningen staan door de Diaconie der Nederduitsche Hervormde
+Gemeente voor minvermogenden gebouwd en tegen zeer matige huurprijzen
+beschikbaar gesteld. Vervolgens komen wij weder op de Heerengracht, maar
+op dat gedeelte 't welk den bijnaam van »Oude" draagt, omdat het geacht
+wordt niet tot de vijfde of zesde--maar tot de vierde vergrooting der
+stad te behooren, welke reeds in 1610 plaats had. Slaan wij vanhier een
+blik op de tegenover ons gelegene Oude Vest en Ouden Cingel, dan zien
+wij op den hoek der laatstgenoemde gracht en der Koolstraat een groot
+gebouw, »de Zoutkeet" van de firma »WEYLAND en DE FREMERIJ", welke
+aldaar korten tijd na de zooeven genoemden vierde vergrooting der
+stad gesticht werd en zeker onder de meest belangrijke industrieele
+ondernemingen mag gerekend worden. Achter haar ligt alweder eene
+begraafplaats, die der minste klasse, wanneer men in het doodenrijk nog
+van klassen mag gewagen. Wij laten beiden--evenals de daartegenover
+gelegene bad- en zwemplaats--onbezocht, slaan eerst links- dan rechtsom
+en komen op die wijze naar de Haarlemmerstraat, welke wij aan de
+Donkersteeg hebben verlaten, om haar aan de Havenbrug weder te betreden.
+Het Sint-Janshofje den 26en Juni 1504 opgericht en gesticht »ter Eere
+Gods, van MARIA zijn gebenedijde moeder en van de twaalf apostelen"
+onbezien latende, wijden wij onze aandacht aan eene andere stichting
+bij welke insgelijks van dezelfde »gebenedijde" sprake is, namelijk de
+Roomsch-Catholieke kerk aan »onze Lieve Vrouwe Hemelvaart" toegewijd,
+in quasi-Gothischen stijl opgetrokken, en inwendig der bezichtiging
+waardig, al ware het slechts om het beeldhouwwerk van VENEMAN, dat
+daarin wordt aangetroffen en de fraaie beschildering (polychromie)
+van het priesterkoor met het kostbare hoofdaltaar. Zij heet in den
+mond des volks, nog steeds »de Monpeer", afgeleid van het Fransche
+»Mon Père" en verkregen door het oude gebouw »de zon" genaamd, dat op
+dezelfde plaats stond, waarin--gelijk VAN MIERIS ons mededeelt--een
+Fransche ongeschoende Karmeliet den dienst als pastoor waarnam. Een
+weinig verder staat weder een kerk, thans schoolgebouw voor eene
+Roomsch-Catholieke onderwijs-inrichting. Gaan wij nu de daarnevens
+gelegene Bakkerssteeg--ook Pelikaanstraat genoemd--in, dan wordt onze
+aandacht ter linkerzijde getrokken door een groot gebouw dat zich
+bijna van de Marendorps Achtergracht tot aan de Oude Vest uitstrekt:
+eene bewaarschool voor kinderen derzelfde godsdienstgezindte, door
+geestelijke zusters bestuurd. Op die (gedempte) achtergracht vindt gij
+eene poort, thans mede tot dit gesticht behoorende en een bijzonder,
+eenigszins vervallen woonhuis, beiden duidelijke sporen vertoonende van
+een bouwtrant, welke aan vroegere eeuwen herinnert. Door wien en wanneer
+het gesticht werd, boezemt ons voor het oogenblik minder belangstelling
+in. Het is ons genoeg te weten dat het huis, waartoe ook de poort
+behoorde, in 1574 bewoond werd door PIETER ADRIAANSZ. VERMEER, of
+zooals hij meer bekend is VAN DER WERFF, _Leidens_ fieren burgemeester,
+een van die krachtige heldengestalten onzer historie, welke het
+begrijpelijk maken hoe het kleine handelsvolk zich, met goed gevolg,
+tegen het machtig _Spanje_ kon verzetten, eene figuur die met JOHAN VAN
+DER DOES en JAN VAN HOUT een drietal uitmaakt, dat bij het nageslacht
+zal leven, zoolang _Nederland_ zich zijne groote mannen herinnert.
+
+Zijn wij de kleine straat ten einde en, linksaf, de Oude Vest opgegaan,
+dan trekt al spoedig »Meermansburg", een zeer deftig en aanzienlijk
+hofje, onze aandacht. Gesticht door den Heer MAERTEN MEERMAN,
+bewindhebber van de _Oost-Indische_ compagnie »ter kamere van _Delft_"
+en zijne echtgenoote HELENA VERBURCH, op den grond van het vroegere
+klooster Nazareth, dient het, volgens de bepalingen van den stichtbrief,
+behalve voor den portier die gehuwd mag wezen, voor »eerbaere, nugtere
+weduwen ofte vrouwspersonen, ten minste boven de veertigh jaeren oudt
+sijnde, geen kinderen hebbende, ofte, dezelve hebbende, te moeten houden
+t' eenemaal buyten laste van 't voorz. hofken" en is eene hoogstgezochte
+verblijfplaats voor burgerjuffrouwen, wier middelen niet te ruim zijn
+of althans geacht worden dat niet te wezen en die gaarne in eene
+hoogstkalme omgeving hare laatste levensdagen slijten willen.
+
+Men vergunne ons thans door de Bouwelouwesteeg weder de Haarlemmerstraat
+te bereiken en aangezien wij dit niet kunnen doen zonder de
+Marendorpsachtergracht over te steken, wijs ik u op het nieuwe
+schoollokaal daar verrezen, dat alweder doet zien hoe onbekrompen alles
+wat het openbaar onderwijs betreft hier geregeld wordt; terwijl ik op
+die straat gekomen, linksaf gaande, mij haast weder de Bakkerssteeg
+te bereiken, thans echter dat gedeelte 't welk naar de Hooigracht
+voert, waar ik u verzoek een blik te slaan op de tweede kerk der
+Christelijk-Gereformeerden, hun Diaconiehuis en het hofje van
+FRANÇOIS HOUTTIJN, om dan door de rechts gelegene Heerensteeg op
+den Middelweg te komen, waar wij eerst de Remonstrantsche kerk, dan
+het Evangelisch-Luthersch Wees- en Oudeliedenhuis, eindelijk het
+Invalidenhuis aanschouwen. Van het laatste zullen wij ons echter een
+beter denkbeeld kunnen maken, indien wij--gelijk we dan ook doen--ons
+door de Koppenhinksteeg naar den Ouden Rijn begeven, rechtsafgaan en den
+blik vestigen op het ruime met hoog geboomte beplante plein, waar wij
+op de daar geplaatste banken eenige grijze verdedigers des vaderlands
+zien neergezeten. Zij zijn, gelijk we aan hunne bewegingen meenen te
+bemerken, in een levendig gesprek gewikkeld. Spreken zij over de dagen
+vanouds, toen zij onder de vanen van den algemeen beminden WILLEM II ten
+strijde togen op de velden van Waterloo of lauwren gaarden bij _Hasselt_
+en _Leuven_ of geldt wellicht hunne conversatie de gewichtige vraag of
+de kok genoegzame zorgen heeft gewijd aan den reusachtigen soepketel?
+Wij weten het niet; maar zooveel is zeker dat zij veel gezien, veel
+gedaan, veel ondervonden hebben, dat zij het vaderland trouw dienden en
+een onweersproken recht bezitten op de eervolle rust, welke hun hier
+verleend wordt; zoodat wij, hen ziende, instemmen met het woord van
+onzen JACOB VAN LENNEP:
+
+    "Het vaderland vergeet die braven niet!"
+
+Weder een eindweegs verder zien wij een gebouw, dat, bekend onder
+den naam van »Huiszittenhuis" de zetel is der Diaconie van het
+Nederduitsch-Hervormd kerkgenootschap en tevens als armbakkerij gebruikt
+wordt. Ruim het vierde eener eeuw geleden was het een twistappel
+tusschen de Stedelijke regeering en den Kerkeraad. Thans is de veete
+daardoor ontstaan, en door eenige eerzuchtigen op treurige wijze gevoed,
+naar het gebied der historie verwezen, en is er, welke quaestiën ook aan
+de orde gesteld worden, althans van de befaamde »huiszittenhuisquaestie"
+geene sprake meer.
+
+Zoo pratende zijn wij de Vischbrug weder genaderd en voeren wij u langs
+Aal-, Bloem- en Boommarkt, over de Borstelbrug, door de Paardensteeg,
+over de Blauwpoortsbrug en Steenstraat, weder naar den Heerenweg, welke
+eigenlijk de Stationsweg heeten moest; natuurlijk met het doel om u
+naar de plek te geleiden, vanwaar wij het genoegen hadden u te komen
+afhalen. Daar de trein nog lang niet in het gezicht en het aan zoo'n
+station gewoonlijk vrij saai en vervelend is, noodig ik u uit eenige
+oogenblikken met mij dat Zomerzorg binnen te treden, waar wij zoo straks
+voorbijgingen.
+
+Gij zult u voorzeker dat bezoek niet beklagen, hetzij ge u nederzet
+onder het geboomte en den blik slaat op die inderdaad keurige
+bloemperken en op dien vijver door den zonneglans verzilverd en met
+goudschubbige visschen als bezaaid; hetzij gij de zaal beschouwt, waarin
+_Leidens_ ~beau monde~ de vlucht neemt, wanneer het zomerweder maar niet
+wil toegeven dat DUNKLER of VÖLLMAR juist in de open lucht de gaven van
+hun muziekcorps moeten tentoonstellen, hetzij gij u begeeft naar de
+achterzijde en, neergezeten op de eenvoudige houten bank het oog laat
+weiden over een echt Hollandsch landschap,--steeds zult gij moeten
+toegeven, dat Zomerzorg met zijne vriendelijke wandeldreven ook in
+uw oog den goeden dunk rechtvaardigt, dien stadgenoot en vreemdeling
+daarvan koesteren; dat het, welke plaatsen van vereeniging en genot
+er ook in en om _Leiden_ verrijzen mogen, eene geheel eigenaardige
+aantrekkelijkheid bezit, die het in den strijd met deze de overwinning
+verzekeren--althans geene nederlaag berokkenen zal.
+
+Maar reeds klinkt de schel ten teeken dat de trein in het gezicht is.
+
+Ik bid u, schrik niet op en haast u maar niet!
+
+Men waarschuwt hier bijtijds, dat wil zeggen vroeg genoeg voor lieden
+die aan langdurig afscheidnemen gewoon zijn.
+
+En daar wij niet tot die soort behooren kunnen wij doodbedaard
+opwandelen naar het Station.
+
+Zie zoo, we zijn er. De locomotief vertraagt hare vaart, het geratel
+houdt stil.
+
+»_Leiden_, Heeren!" klinkt het vele malen uit den mond der conducteurs
+en de reizigers komen een voor een uit de deurtjes der rijtuigen.
+
+Het is tijd in te stappen. Een handdruk nog door het portier en gij
+verlaat mij.
+
+Hebt gij u nog al geamuseerd, mijn waarde tochtgenoot; hebt gij u
+althans niet verveeld?
+
+Het antwoord gaat verloren in het krijschend schel gefluit van het
+snuivende en kokende monster, dat zich in beweging stelt; en voordat ik
+mijne vraag kan herhalen glijdt de wagen voort.
+
+Hoe het ook zij, God zegene u! Vaarwel!
+
+
+
+
+AANWIJZING DER OPENBARE GEBOUWEN EN INRICHTINGEN.
+
+
+ No. op den                                                    Blz. van
+plattegrond.                                                 dit werkje.
+
+ 1    Stadhuis.--_Breêstraat 98._                                     13
+
+ 1    Bureau van Politie.--_Breêstraat 98._                           13
+
+ 2    Burcht.--_Burgsteeg 14._                                        34
+
+ 3    Stads-gehoorzaal.--_Breêstraat 62._                             11
+
+ 4    Schouwburg.--_Oude vest 43._                                    32
+
+ 5    Huis van arrest, genaamd
+      's-Gravenstein.--_Pieterskerkplein 6._                    20 en 22
+
+      Huis van Militaire Detentie en Militaire
+      strafgevangenis.--_Singel tusschen de Morsch- en
+      Rijnsburgschepoortsbruggen._                                    --
+
+ 5_a_ Arrondissements-rechtbank.--_Rapenburg 19._                     24
+
+ 5_a_ Kantongerecht.--_Rapenburg 19._                                 24
+
+ 6    Stedelijke werk-inrichting.--_Vrouwenkamp 12._                   1
+
+ 7    Postkantoor.--_Breêstraat 44._                                  11
+
+ 7_a_ Kantoor van de rijks-telegraaf.--_Aalmarkt 7._                  29
+
+ 8    Gemeenlands-huis van Rijnland.--_Breêstraat 59._                11
+
+ 9    Stads-bank-van-leening.--_Nieuwsteeg 6._                        17
+
+10    Korenbeurs.--_Nieuwen rijn._                                    34
+
+11    Waag en boterhuis.--_Aalmarkt 21._                              28
+
+12    Stads-timmerwerf.--_Galgewater 22._                              9
+
+      Stedelijke gasfabriek.--_Vestwal bij de Marepoortsbrug._        31
+
+13    Stedelijk museum van schilderijen en oudheden.--_Ouden
+      Singel 32._                                                     30
+
+14    Fontein.--_Vischmarkt._                                         28
+
+15    Kruittoren.--_Vestwal bij de Koepoortsbrug._                    27
+
+16    Hervormden weeshuis.--_Hooglandsche kerkgracht 17._             36
+
+17    Roomschen wees- en oudeliedenhuis.--_St.-Jacobsgracht 1._       27
+
+      Gesticht der Voorzienigheid.--_Hoogewoerd 57._                  27
+
+18    Lutherschen wees- en oudeliedenhuis.--_Middelweg 38._           42
+
+19    Walschen wees- en oudeliedenhuis.--_Pieterskerkhof 40._         17
+
+20    Christelijk Gereformeerden diaconiehuis.--_Hooigracht 97._      42
+
+21    Oude mannen- en vrouwenhuis.--_Heerengracht 35._                39
+
+22    Minnehuis.--_Kaarsenmakersstraat 7._                            39
+
+23    Huiszittenhuis.--_Ouden rijn 44._                               43
+
+23    Armbakkerij.--_Ouden rijn 44._                                  43
+
+24    Gymnasium.--_Lokhorststraat 16._                                43
+
+24_a_ Hoogere Burgerschool met vijfjarigen
+      cursus.--_Pieterskerkgracht 13._                                23
+
+24_a_ Genootschap Mathesis Scientiarum
+      Genitrix.--_Pieterskerkgracht 13._                              23
+
+      Schilder- en teekenacademie.--_Pieterskerkgracht 9._            23
+
+25    Gemeenteschool.--_Boommarkt 1._                                  9
+
+26    Gemeenteschool.--_Aalmarkt 9._                                  29
+
+27       »       »     _Breêstraat 66._                               --
+
+27    Openbare teekenschool.--_Breêstraat 66._                        11
+
+28    Gemeenteschool.--_Pieterskerkstraat 5._                         --
+
+28_a_    »       »     _Oude vest 35._                                --
+
+29       »       »     _Haverstraat 49._                              --
+
+30       »       »     _Binnenvestgracht aan het plantsoen 48._       --
+
+31       »       »     _Brandewijnsteeg 2._                           --
+
+31_a_    »       »     _Marendorps-achtergracht 72._                  42
+
+32    Openbare bewaarschool.--_Groenesteeg 97._                       --
+
+32_a_    »         »      _Marendorps-achtergracht 100._              --
+
+33    Bijzondere school.--_Haarlemmerstraat 240._                     --
+
+33_a_    »         »      _Bakkersteeg 1._                            --
+
+33_a_ Inrichting van liefdadigheid voor de
+      Roomsch-Cathol.--_Marendorps-achtergracht 96._                  41
+
+34    Bijzondere school.--_Haarlemmerstraat 93._                      --
+
+35       »         »      _Hoogewoerd 41._                            --
+
+36       »         »      _Uiterste gracht 132._                      --
+
+         »         »      _Pieterskerkgracht 9._                      23
+
+36_a_ Gymnastiekschool.--_Pieterskerkgracht 7._                       23
+
+37    Pieterskerk.--_Pieterskerkplein 23._                         17-19
+
+38    Hooglandsche of St.-Pancras-kerk.--_Hooglandschekerkgracht
+      52._                                                            37
+
+39    Mare-kerk.--_Mare 14._                                          32
+
+40    Waard- of Ooster-kerk.--_Langestraat 73._                       40
+
+41    Armen-kerk.--_Korte Langegracht 57._                            32
+
+42    St.-Petrus-kerk.--_Langebrug 56._                               17
+
+43    St.-Ludovicus-kerk.--_Steenschuur 19._                          16
+
+44    St.-Maria-kerk.--_Haarlemmerstraat 262._                        41
+
+45    L. Vrouwe-kerk.--_Haarlemmerstraat 110._                        33
+
+46    Christ. Gereformeerden kerk.--_Hooigracht 99._                  42
+
+47    Christ. Gereformeerden kerk.--_Heerengracht 70._                40
+
+47_a_ Kerk der Geref. gemeente.--_Nieuwen Rijn 76._                   39
+
+48    Evangelisch-Lutherschen kerk.--_Hooglandschekerkgracht 26._     37
+
+49    Israëlitische synagoge.--_Levendaal 16._                        28
+
+      Vereeniging voor christelijke belangen.--_Noordeinde 38._       24
+
+50    Walschen kerk.--_Breêstraat 64._                                11
+
+51    Remonstrantschen kerk.--_Middelweg 26._                         42
+
+52    Doopsgezinden kerk.--_Pieterskerkstraat 1._                     28
+
+53    Oud-Catholieken kerk.--_Hooigracht 27._                         39
+
+53_a_ Gebouw der Vrijmetselaars-loge La Vertu.--_Steenschuur 4_
+      en _6_.                                                         16
+
+54    Academie.--_Rapenburg 73._                                      25
+
+54_a_ Rijks-instelling voor de Ind. taal-, land- en
+      volkenkunde.--_Kloksteeg 23_ en _25_.                           20
+
+55    Hortus of plantentuin.--_Rapenburg 73._                         25
+
+56    Kabinet van landbouw.--_Ruïne._ Ingang in de
+      _Nieuwsteeg 124._                                               17
+
+56    Scheikundig laboratorium.--_Ruïne._ Ingang in de
+      _Nieuwsteeg 124._                                               17
+
+56    Industrie-college.--_Ruïne._ Ingang in de _Nieuwsteeg 124._     17
+
+56    Anatomisch kabinet.--_Ruïne._ Ingang op het _Rapenburg 124._    17
+
+56    Kabinet van natuurkundige werktuigen.--_Ruïne._ Ingang op de
+      _Langebrug 124._                                                17
+
+57    Physiologisch laboratorium.--_Ruïne._ Ingang in de
+      _Zonneveldsteeg 18._                                            17
+
+57_a_ Zoötomisch laboratorium.--_Cellebroêrsgracht._                  26
+
+58    Academisch ziekenhuis.--_Vestwal bij de Morschpoort 32a._        8
+
+59    Academische bibliotheek.--_Rapenburg 72._                       21
+
+60    Rijks museum van natuurlijke historie.--_Rapenburg 28._         22
+
+61      »     »     »  oudheden.--_Breêstraat 18._                    10
+
+61    Kabinet van munten en penningen.--_Boommarkt._                  10
+
+62    's Rijks herbarium.--_Rapenburg 33._                            25
+
+63    Kabinet van pleisterbeelden, gravures en
+      teekeningen.--_Rapenburg 71._                                   25
+
+64    Rijks Ethnographisch museum.--_Hoogewoerd 108._                 27
+
+64    Japansche verzameling.--_In het Ethnographisch museum._         27
+
+65    Bibliotheek van Thysius.--_Rapenburg 25._                       24
+
+66    Observatorium.--_Cellebroêrsgracht 57._                         26
+
+67    Manége.--_Cellebroêrsgracht 13._                                26
+
+68    Gebouw Tot nut van 't algemeen.--_Steenschuur 21._              16
+
+      Sociëteit Amicitia.--_Breêstraat 86._                           12
+
+      Zomersociëteit Amicitia.--_Steenstraat bij de
+      Rijnsburgschepoortsbrug 2._                                      8
+
+      Studenten-sociëteit Minerva.--_Breêstraat 50._                  11
+
+68_a_ Nieuwe Sociëteit.--_Langebrug 58._                              16
+
+      Sociëteit Concordia.--_Hoogewoerd 6._                           28
+
+      Musis Sacrum.--_Plantsoen._                                     27
+
+      Leesmuseum.--_Breêstraat, tegenover het Stadhuis 113._          12
+
+      Bad- en zwemplaats.--_Vestwal bij de Heerepoortsbrug 1._        41
+
+      Bad- en zweminrichting Rijnzicht.--_Morschweg._                  9
+
+69    Cavalerie-kazerne (huzaren).--_Groenhazengracht 12._            24
+
+70    Artillerie-kazerne (veld-artillerie).--_Noordeinde 2._          24
+
+70_a_ Kweekschool voor zeevaart.--_Weddesteeg 4._                     24
+
+71    Infanterie-kazerne (4e regiment).--_Galgstraat 64._              9
+
+72    Invalidenhuis.--_Middelweg 40._                                 42
+
+73    Infirmerie.--_Groenhazengracht 6._                              24
+
+73_a_ Nieuwe Infirmerie.--_Hooge Morsch._                             --
+
+74    Meermans-burg.--_Oude Vest 159._                                42
+
+75    Coninck's-hofje.--_Oude Vest 15._                               32
+
+76    P. Gz. Speck's-hof.--_Pieterskerkhof 42._                       17
+
+77    Jan Pesijn's-hof.--_Kloksteeg 21._                              19
+
+78    Jan Michielsz.'s-hof.--_Pieterskerkstraat 10._                  --
+
+79    Gesticht voor weduwen uit het Zions-hof.--_Schoolsteeg 3._      --
+
+80    Brouckhoven's-hof.--_Papenstraat 16._                           23
+
+81    Eva van Hoogeveen's-hof.--_Doelensteeg 7._                      25
+
+82    Pieter Loridan's-hof.--_Oude Varkenmarkt 1._                    24
+
+83    St.-Salvator's-hof.--_Steenstraat 17._                           9
+
+84    Jan De Later's-hof.--_Binnenvestgracht, bij de
+      Rijnsburgschepoortsbrug 13._                                    --
+
+85    B. Wz. van Assendelft's-hof.--_Langegracht 49._                 --
+
+86    St.-Jan's-hof.--_Haarlemmerstraat 264._                         41
+
+87    J. Wz. van Woudendorp's-hof.--_Brandewijnsteeg 17._             --
+
+88    St.-Elisabeth's gasthuis-hof.--_Oude Vest 25._                  32
+
+89    Convent van Tethrode of St.-Steven's-hof.--_Haarlemmerstraat
+      50._                                                            --
+
+90    Zions-hof.--_St. Joseph-steeg 4._                               33
+
+91    St.-Anna-aalmoeshuis.--_Hooigracht 9._                          39
+
+92    St.-Anna-hofje of Joost H. van
+      Duiveland's-poort.--_Zegersteeg 10._                            26
+
+92    Catharina Jacobs Dr.-hof.--_Zegersteeg 17._                     26
+
+93    Hofje genaamd François Houttijn.--_Hooigracht 81._              42
+
+94    Schachtenhof.--_Middelste gracht 27._                           --
+
+95    Charles Tevel's-hof, genaamd:
+      Thevelinck-hofken.--_Binnenvestgracht bij de
+      Hoogewoerds-poort 7._                                           27
+
+96    Bethlehem's-hof.--_Levendaal 111._                              --
+
+97    St.-Barbara's-hof.--_Levendaal 23._                             --
+
+98    Catharina Maartens Dr.-hof.--_Zijdgracht 26._                   --
+
+99    Barend van Namen's-hof.--_Kijfhoekstraat 12._                   --
+
+100   Samuel de Zee's-hof.--_Koepoortsgracht 16._                     --
+
+101   St.-Jacobs- of G. van Crayenbos'-hof.--_Koepoortsgracht 25._    --
+
+102   Hofje van Jeruzalem.--_Cellebroêrsgracht 49._                   26
+
+103   Bethaniën of Emaus-hof.--_Cellebroêrsgracht 43._                --
+
+104   J. Frans van der Linden's-poort.--_Marendorps-achtergracht
+      50._                                                            --
+
+105   Hofje van den H. Geest of Cornelis Sprong's-hof.--_Rapenburg
+      135._                                                           --
+
+
+
+
+[Illustratie: {plattegrond}; LEIDEN._DE BREUK & SMITS._1874.]
+
+
+
+
+             #Bij de uitgevers dezes zijn mede verschenen:#
+
+
+                         #~LEIDENS OMSTREKEN~#
+                          WANDELEND GESCHETST,
+
+                   #met eene zeer nauwkeurige kaart#.
+
+                           Prijs: één gulden.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                         DE KAART AFZONDERLIJK,
+                           #op groot papier#.
+
+                          Prijs: zestig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                           De Breuk & Smits'
+
+                         #~ALGEMEEN ADRESBOEK~
+                        VAN DE GEMEENTE LEIDEN.#
+
+                  Prijs: één gulden en vijftig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                          #~HUISNOMMER-BOEK~#
+                            VAN DE GEMEENTE
+                               ~LEIDEN~.
+
+                #Naar de officiëele bescheiden gedrukt#.
+
+                  Prijs: één gulden en vijftig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                        #~DE POORT DER MANEGE~#
+                        VAN DE GEMEENTE LEIDEN,
+
+                #voorheen het "Collegium Theologicum"#.
+
+                         Prijs: vijftig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                          #~MAGDALENA MOONS,~
+                     het behoud van Leiden in 1574.#
+
+                     Met aanteekeningen en bijlagen
+                                  DOOR
+                             J. H. EICHMAN.
+
+                         Prijs: negentig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                            ~EENE BLADZIJDE~
+                            UIT HET VERHAAL
+                                  VAN
+                       #LEIDENS BELEG EN ONTZET
+                                in 1574#
+
+                      toegelicht en verdedigd door
+                             J. H. EICHMAN.
+
+                       Prijs: vijfendertig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                        #~HET BELEG EN ONTZET~#
+                                DER STAD
+                           #LEIDEN IN 1574.#
+
+                                  DOOR
+                            ~J. H. EICHMAN~.
+
+                     #Met portret en fac-similé van
+                         P. Az. Van der Werff.#
+
+                      Prijs: vijfentwintig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+                              ~HET LEVEN~
+                                  VAN
+                        #~P. Az. VAN DE WERFF.~#
+
+                                  DOOR
+                         Dr. G. D. J. SCHOTEL.
+
+                         Prijs: zeventig cents.
+
+                   *       *       *       *       *
+
+            #Het uitmuntend gelijkend en keurig uitgevoerd#
+
+                                PORTRET
+                                  VAN
+                        #~P. Az. VAN DER WERFF~#
+
+                           #met fac-similé#.
+
+                       Proefdruk op groot papier
+                          met Chineesch-tint.
+
+                         Prijs: vijftig cents.
+
+
+             BOEK- EN STEEN-DRUKKERIJ VAN DE BREUK & SMITS.
+
+
+
+
+  +---------------------------------------------------+
+  |                                                   |
+  |           OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:            |
+  |                                                   |
+  |  De volgende correcties zijn in de tekst          |
+  |  aangebracht:                                     |
+  |                                                   |
+  |  Bron (B:) -- Correctie (C:)                      |
+  |                                                   |
+  |  B: het volgende rijmpje                          |
+  |  C: het volgende rijmpje:                         |
+  |  B: en bijge-gebouwen het ruime plein beslaat     |
+  |  C: en bijgebouwen het ruime plein beslaat        |
+  |  B: PALM, BRUGMANS en KEMPER van Mr. JOHAN        |
+  |  C: PALM, BRUGMANS en KEMPER, van Mr. JOHAN       |
+  |  B: benaming waarop de, paralel met deze          |
+  |  C: benaming waarop de, parallel met deze         |
+  |  B: Geest- of Armen- Wees- en Kinderhuis,         |
+  |  C: Geest- of Armen-, Wees- en Kinderhuis,        |
+  |  B:  ater van den rampspoedigen                   |
+  |  C: later van den rampspoedigen                   |
+  |  B: verzekeren. Aan he- einde dezer gracht        |
+  |  C: verzekeren. Aan het einde dezer gracht        |
+  |  B: daarin wordt aantroffen en de                 |
+  |  C: daarin wordt aangetroffen en de               |
+  |  B: die krachtige heldengestallen onzer           |
+  |  C: die krachtige heldengestalten onzer           |
+  |  B: FRANCOIS HOUTTIJN, om dan door de rechts      |
+  |  C: FRANÇOIS HOUTTIJN, om dan door de rechts      |
+  |  B: _Cellebroêrsgracht 43._                       |
+  |  C: _Cellebroêrsgracht 43._                --     |
+  |                                                   |
+  +---------------------------------------------------+
+
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Korte beschrijving van Leiden, by 
+Jacobus Marinus Everhardus Dercksen
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN ***
+
+***** This file should be named 35219-8.txt or 35219-8.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/3/5/2/1/35219/
+
+Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations.
+To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
diff --git a/35219-8.zip b/35219-8.zip
new file mode 100644
index 0000000..5823303
--- /dev/null
+++ b/35219-8.zip
diff --git a/35219-h.zip b/35219-h.zip
new file mode 100644
index 0000000..20a4024
--- /dev/null
+++ b/35219-h.zip
diff --git a/35219-h/35219-h.htm b/35219-h/35219-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..6ca947d
--- /dev/null
+++ b/35219-h/35219-h.htm
@@ -0,0 +1,2690 @@
+<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD XHTML 1.1//EN"
+    "http://www.w3.org/TR/xhtml11/DTD/xhtml11.dtd">
+
+<html xmlns="http://www.w3.org/1999/xhtml" xml:lang="nl">
+
+<head>
+  <meta http-equiv="Content-Type" content="text/html;charset=iso-8859-1" />
+  <meta http-equiv="Content-Style-Type" content="text/css" />
+  <meta name="description" content="Korte beschrijving van Leiden, wegwijzer voor vreemdeling en stadgenoot; met een nieuwen plattegrond der stad en eene aanwijzing harer openbare gebouwen en inrichtingen" />
+  <meta name="keywords" content="Leiden,oud-Leiden,historische,rondleiding,geschiedenis,plattegrond,binnenstad,stad,centrum,kaart" />
+  <meta name="author" content="Jacobus Marinus Everhardus Dercksen" />
+  <title>
+    The Project Gutenberg eBook of Korte beschrijving van Leiden, by J. M. E. Dercksen.
+  </title>
+  <style type="text/css">
+
+body         {margin-left: 8%; margin-right: 8%;}
+
+h1           {text-align: center; clear: both; margin-top: 2em; margin-bottom: 1em; font-size: 275%;}
+h2           {text-align: center; clear: both; margin-top: 4em; font-size: 100%;}
+
+p            {margin-top: .4em; margin-bottom: .4em; text-align: justify; text-indent: 1em;}
+p.tp         {margin-top: 2em; margin-bottom: 2em; text-align: center; text-indent: 0em;}
+p.ad         {text-indent: 0; text-align: center; line-height: 2em;}
+
+div.title    {margin-top: 3em; margin-bottom: 1em; text-align: center;}
+div.voorblad {margin-top: 2em; margin-bottom: 0em; text-align: center;
+              letter-spacing: -0.1em; font-size: 200%;}
+div.drukker  {margin-top: 4em; margin-bottom: 2em; margin-left: auto; margin-right: auto;
+              width: 33em; font-size: 80%; text-align: center; border-top: 1px solid black;}
+div.aanwijz  {margin-top: 3em; margin-bottom: 3em;}
+div.ad       {width: 90%; margin-top: 3em; margin-bottom: 2em; margin-left: auto; margin-right: auto;}
+div.adhead   {margin-top: 2em; margin-bottom: 2em; text-align: center; font-size: 120%;}
+
+/* TB */
+hr           {width: 33%; clear: both; border: 1px solid black;
+              margin-top: 1em; margin-bottom: 2em; margin-left: auto; margin-right: auto;}
+hr.tb        {border-style: none;}
+hr.fnsep     {width: 10%; text-align: left; margin-top: 0.5em; margin-bottom: 1em; margin-left: 0; margin-right: 0;}
+hr.tp        {width: 18%; border: 1px solid black;}
+hr.newad     {width: 4em; border: 2px solid black; margin-top: 0.7em; margin-bottom: 0.7em;}
+
+.pagenum     {/* uncomment the next line for invisible page numbers */
+              /* visibility: hidden;  */
+              position: absolute; left: 93%; text-indent: 0em; text-align: right;
+              font-size: small; font-weight: normal; font-variant: normal; font-style: normal;
+              letter-spacing: normal; color: #888888;}
+span[title].pagenum:after {content: "[" attr(title) "] ";}
+
+.quote       {text-indent: 0; margin-top: 0.2em; margin-bottom: 0.2em;
+              text-align: center; clear: both; display: block; font-size: 80%;}
+
+/* TABLES */
+table        {margin-left: auto; margin-right: auto;
+              padding: 0; border: 0; border-collapse: collapse;}
+td.tdl       {text-align: left; padding-left: 0.5em; padding-right: 0.5em;
+              vertical-align: top; width: 5em;}
+td.tdj       {text-align: justify; padding-left: 0.5em; padding-right: 0.5em;
+              vertical-align: top; width: 40em;}
+td.tdr       {text-align: right; padding-left: 0.5em; padding-right: 0.5em;
+              vertical-align: top; width: 5em;}
+
+/* ALIGN */
+.clear       {clear: both;}
+.center      {text-align: center;}
+.floatleft   {float: left; width: auto;}
+.floatright  {text-align: left; text-indent: 0em; float: right; width: auto;}
+.i1          {text-indent: 1em; text-align: left;}
+.i2          {text-indent: 2em;}
+
+sup          {vertical-align: 0.3em; font-size: 75%;}
+sub          {vertical-align: -0.3em; font-size: 75%;}
+.smcap       {font-size: 80%;}
+.mixcap      {font-variant: small-caps;}
+.g           {letter-spacing: 0.2em; margin-right: -0.2em; font-weight: normal; font-style: normal;}
+.ls1         {letter-spacing: 0.1em; margin-right: -0.1em;}
+.ls2         {letter-spacing: 0.2em; margin-right: -0.2em;}
+.idem        {word-spacing: 2em;}
+.columnleft  {float: left; width: 47%; padding-right: 1%; border-right: 1px solid black;}
+.columnright {float: right; width: 51%;}
+ins.corr     {border-bottom: 1px dotted red; text-decoration: none;}
+ins.info     {border-bottom: 1px dotted green; text-decoration: none;}
+
+/* IMAGES */
+img          {border: 0;}
+.figcenter   {margin-left: auto; margin-right: auto; margin-top: 3em; margin-bottom: 3em; text-align: center;}
+.caption     {text-align: center; font-family: monospace;}
+
+/* FOOTNOTES */
+.footnote        {margin-left: 5%; margin-right: 5%; font-size: 90%; text-align: justify; }
+.footnote .label {position: absolute; right: 89%; text-align: right; text-decoration: none;}
+.fnanchor        {text-decoration: none; margin-left: 0.05em;}
+
+/* POETRY */
+.poem            {margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: left; font-size: 80%;}
+.poem2           {margin-left: auto; margin-right: auto; text-align: left; font-size: 80%;}
+.poem br         {display: none;}
+.poem .stanza    {margin: 1em 0em 1em 0em;}
+
+.poem span.i0    {display: block; margin-left: 0em; padding-left: 3em; text-indent: -3em;}
+.poem span.i1    {display: block; margin-left: 1em; padding-left: 3em; text-indent: -3em;}
+.poem span.i2    {display: block; margin-left: 2em; padding-left: 3em; text-indent: -3em;}
+.poem span.i11     {display: block; margin-left: 11em; padding-left: 3em; text-indent: -3em;}
+
+.size67      {font-size: 67%;}
+.size80      {font-size: 80%;}
+.size85      {font-size: 85%;}
+.size110     {font-size: 110%;}
+.size130     {font-size: 130%;}
+.size150     {font-size: 150%;}
+
+/* Transcriber Note */
+.TNbox       {margin: 10% 10% 5% 10%; border: 1px solid; padding: 1em;
+              background-color: #dddddd; font-family: sans-serif; font-size: 90%;}
+.TNbox h2    {font-variant: small-caps; font-size: 130%; letter-spacing: 0;
+              margin-top: 1em; margin-bottom: 1em; line-height: 2em;}
+.TNbox p     {text-indent: 0em; margin-top: 0.7em; margin-bottom: 0.7em;}
+.TNbox table {width: 100%; font-size: 90%;}
+.TNbox th    {text-align: left;}
+.TNbox td    {text-align: left; vertical-align: top;}
+td.td2       {width: 20%;}
+td.td4       {width: 40%;}
+
+  </style>
+</head>
+
+<body>
+
+
+<pre>
+
+The Project Gutenberg EBook of Korte beschrijving van Leiden, by 
+Jacobus Marinus Everhardus Dercksen
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+
+Title: Korte beschrijving van Leiden
+       wegwijzer voor vreemdeling en stadgenoot
+
+Author: Jacobus Marinus Everhardus Dercksen
+
+Release Date: February 8, 2011 [EBook #35219]
+
+Language: Dutch
+
+Character set encoding: ISO-8859-1
+
+*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN ***
+
+
+
+
+Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net
+
+
+
+
+
+
+</pre>
+
+
+<div class="TNbox">
+
+  <h2>Opmerkingen van de bewerker</h2>
+
+  <p>De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele, verouderde spelling.
+  Er is geen poging gedaan de tekst te moderniseren.</p>
+
+  <p>Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld.<br />
+  De voetnoten zijn naar het eind van het hoofdstuk verplaatst.</p>
+
+  <p>Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn gecorrigeerd; deze zijn voorzien van een
+  <ins class="corr" title="Bron: dnnne roed stipppellijn">dunne rode stippellijn</ins>,
+  waarbij de Brontekst via een zwevende pop-up beschikbaar is.
+  Variaties in spelling zijn behouden.<br />
+  Een extra verduidelijking of vertaling is beschikbaar bij woorden die voorzien zijn van een
+  <ins class="info" title="Vertaling of verduidelijking.">dunne groene stippellijn</ins>.</p>
+
+  <p>Een overzicht van de aangebrachte correcties is te vinden aan
+  <a href="#correctie">het eind van dit bestand</a>.</p>
+
+</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="voor">&nbsp;</span><a id="p_voor"></a></p>
+
+<div class="figcenter" style="width: 348px;">
+<a href="images/cover-l.jpg"><img src="images/cover.jpg" width="348" height="516" alt="voorkant boek" title="Klik voor vergroting (966×1433px, 213kb)" /></a>
+</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="1">&nbsp;</span><a id="p_1"></a></p>
+
+<div class="voorblad">KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN.</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="2">&nbsp;</span><a id="p_2"></a></p>
+
+<div class="drukker">BOEK- EN STEEN-DRUKKERIJ VAN DE BREUK &amp; SMITS.</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="3">&nbsp;</span><a id="p_3"></a></p>
+
+<div class="title">
+
+  <h1>KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN.</h1>
+
+  <hr class="tp" />
+
+  <p class="tp size150">WEGWIJZER VOOR VREEMDELING EN STADGENOOT.</p>
+
+  <p class="tp size67">DOOR</p>
+
+  <p class="tp size150 ls1"><b>J. M. E. DERCKSEN.</b></p>
+
+  <p class="tp size110"><b>MET EEN NIEUWEN PLATTEGROND DER STAD<br /><br />
+  en eene aanwijzing harer openbare gebouwen en inrichtingen.</b></p>
+
+  <div class="figcenter" style="width: 108px;">
+  <img src="images/ill_tp.png" width="108" height="111" alt="" title="" />
+  </div>
+
+  <p class="tp ls2"><span class="size85">LEIDEN,</span><br />
+  <span class="size130">DE BREUK &amp; SMITS.<br />
+  1874.</span></p>
+
+<p><span class="pagenum" title="4">&nbsp;</span><a id="p_4"></a></p>
+
+<br />
+
+</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="5">&nbsp;</span><a id="p_5"></a></p>
+
+<p style="margin-top: 6em;"><i>Leiden.</i> Wat is <i>Leiden</i>? Vraag het aan verschillende personen van
+onderscheidene geaardheid en vorming en het antwoord zal even
+verschillend wezen als die geaardheid en vorming zijn. Richt gij die
+vraag tot den statisticus, hij zal u antwoorden: het is eene stad in het
+koninkrijk der <i>Nederlanden</i>, provincie <i>Zuid-Holland</i>, welker
+oppervlakte ongeveer tweehonderd bunders beslaat, gelegen aan den Rijn,
+op drie uren gaans afstand van <i>'s-Gravenhage</i>, vijf uren van <i>Haarlem</i>,
+evenzooveel van <i>Rotterdam</i> en acht uren van <i>Amsterdam</i>; zij bezit
+bijna veertig duizend inwoners, waarvan er zooveel tot het vrouwelijk
+en zooveel tot het mannelijk geslacht behooren; terwijl u met
+nauwkeurigheid wordt opgegeven welke godsdienstige meeningen die
+ingezetenen, door doop, belijdenis, of andere middelen van introductie
+in eenig kerkgenootschap, geacht worden te belijden, waarbij slechts een
+twintigtal worden uitgezonderd die er rond voor zijn uitgekomen, dat zij
+er te dien aanzien geene voorkeur op nahouden. Als bronnen van bestaan
+en welvaart zullen worden genoemd: de laken-, grein-, saai-, deken-
+en wollengarenfabrieken, de boter- en kaashandel, de ijzer- en
+katoen-industrie en&mdash;'t laatst maar niet het minst&mdash;het voortdurend
+bestaan eener hoogeschool, welke niet slechts een aantal jongelieden uit
+de aanzienlijkste en rijkste familiën des lands daarheen lokt, maar ook
+de voor het onderwijs noodzakelijke hoogleeraren, op éene uitzondering
+na, daar hunne woonplaats doet vestigen. En vraagt gij nu aan de zooeven
+genoemde jongelieden: wat is <i>Leiden</i>? Het antwoord zal vol geestdrift
+klinken: het is de woonstede der Alma Mater, die niet slechts haren
+kinderen de volle moederborst der wetenschap aanbiedt, maar er
+nevens&mdash;wij zeggen niet bovendien&mdash;hun genoegzame gelegenheid laat om
+zich van de bedoelde borst te spenen en den beker der vreugde aan de
+jeugdige lippen te brengen. Voor hen is die stad het tooneel, waarop
+het schoonst bedrijf huns levens, in schier onbeperkte vrijheid, wordt
+afgespeeld, en wanneer ook zij in de statistieke bijzonderheden der
+grootte van schier tweehonderd bunders en de drie uren afstands van
+<i>Den Haag</i> belang stellen, dan dient de eerste om, eens voorgoed, uit
+<span class="pagenum" title="6">&nbsp;</span><a id="p_6"></a>te maken dat dit bundertal te weinig ruimte heeft voor een Leidsch
+student, en de laatste om daaraan de gevolgtrekking te kunnen
+vastknoopen dat »de vrijster van de buren&rdquo;&mdash;gelijk <span class="smcap">HUYGENS</span> de residentie
+noemt&mdash;eigenlijk voor hen niets dan de <i>succursaal</i> der bloeiende
+academiestad is. Hebben de beide eerstondervraagden slechts weinige
+oogenblikken met het geven van hun antwoord gewacht, niet zoo spoedig is
+dat van den oudheidkundige gereed. Hij, gewoon nauwkeurig te wikken en
+te wegen, verklaart het voor waarschijnlijk dat <i>Leiden</i> is het
+<i xml:lang="la">Lugdunum Batavorum</i>, waarvan reeds <span class="smcap" xml:lang="la">PTOLEMÆUS</span>, in de tweede eeuw na
+<span class="smcap">CHRISTUS'</span> geboorte, gewag maakt, en nu moge hij er bescheiden bijvoegen
+niet te weten wanneer en door wien dit <i xml:lang="la">Lugdunum</i> werd aangelegd, het is
+hem genoeg uit het reisboek van Keizer <span class="smcap" xml:lang="la">ANTONINUS</span> en het oude kaartboek,
+door Keizer <span class="smcap" xml:lang="la">THEODOSIUS</span> gebruikt, het feit bevestigd te zien dat dit
+<i xml:lang="la">Lugdunum</i> lag waar thans <i>Leiden</i> gelegen is, dat men »vandaar op- of
+omtrent de uitwatering van den Rijn in de Noordzee gereisd&rdquo; en zich
+verplaatst heeft op het <span xml:lang="la">Praetorium Agrippinae</span> (later <i>Roomburg</i>), het
+wapenhuis der Romeinen; vandaar op <span xml:lang="la">Matilone</span> (het tegenwoordige
+<i>Koudekerk</i>), op <span xml:lang="la">Albiniana</span> (<i>Alphen</i>) en verder over <span xml:lang="la">Nigropullo</span>
+(<i>Oudewater</i>) naar <i>Utrecht</i> en <i>Gelderland</i>. Reken hier echter niet op
+de eenstemmigheid welke gij bij de statistici en studenten hebt
+aangetroffen. Reeds hoort gij toch een ander broeder uit hetzelfde gild
+uitroepen, dat de stichting van den wachttoren der Romeinen al even
+onbewezen is als die van het <span xml:lang="la">Forum Hadriani</span> (<i>Voorburg</i>) door Koning
+<span class="smcap" xml:lang="la">ELINUS</span>, en zoo ge, een beroep doende op de hoogte van <i>Leidens</i> burg en
+het ringvormige gebouw daarop, nog waagt van den Romeinschen oorsprong
+der stad te reppen, men zal u eenvoudig naar soortgelijke hoogten in
+<i>Nederland</i> verwijzen en uw krijgshaftigen wachttoren tot eenen
+eenvoudigen Germaanschen vluchtheuvel doen afdalen.</p>
+
+<p>Maar reeds acht gij, waarde lezer of lieve lezeres, de vraag waarmede ik
+dit boekske aanving, zooal niet te uwen genoege, dan toch voor zooverre
+beantwoord, als met het bijzondere doel waarmede dit werkje geschreven
+is wenschelijk kan geacht worden; want&mdash;de titel heeft het u reeds
+gezegd&mdash;het is mij noch om dorre statistieke cijfers, noch om de
+schildering van het academieleven, noch om het leveren eener
+oudheidkundige verhandeling te doen, wanneer ik de pen opneem, om u het
+een en ander mede te deelen over de stad mijner inwoning. Wat ik wil?
+Het is niet anders dan u, gelijk men dat een vriend doet, afhalen aan
+het station van den Hollandschen spoorweg, u daar verwelkomen en met u,
+in den geest, het <i>Leiden</i> der negentiende eeuw doorwandelen, om u op
+het vele goede en schoone, dat daarin gevonden wordt, opmerkzaam te
+maken, nu en dan den indruk van het heden afwisselende door herdenken
+aan het verleden, waartoe zoo menig gedeelte der stad ons
+onwederstaanbaar uitlokt.</p>
+
+<p><span class="pagenum" title="7">&nbsp;</span><a id="p_7"></a></p>
+
+<p>Ik neem dus aan dat een »felle salamander&rdquo; u langs de »tweelingslijn&rdquo;
+van den zooeven genoemden spoorweg naar of liever bij <i>Leiden</i> heeft
+overgebracht en ik haast mij, na mijn beleefdste buiging voor u gemaakt
+te hebben, met u een blik te slaan op het niet weelderige maar toch nog
+voldoende stationsgebouw, waarna wij <i xml:lang="fr">sain et sauf</i> heentreden door een
+<i xml:lang="fr">cordon</i> van pakjesdragers wier »wegwijzen, wegwijzen, Mijnheer!&rdquo; u,
+naar ik mij vlei, koel laat, overtuigd als gij zijt, dat gij hunne hulp
+niet behoeft, waar ik mij de eere heb voorbehouden u de oude sleutelstad
+binnen te leiden. Het eerste wat echter reeds vooraf aanspraak maakt op
+onze opmerkzaamheid is het ter linkerzijde gelegene »Zomerzorg&rdquo;, het
+vriendelijk plekje gronds, waar de ruime zaal en de warme kachel u te
+midden van sneeuw, wind en regen, des winters&mdash;waar het weelderige groen
+en verkwikkende lommer u des zomers zachtkens henen trekken. Toch zullen
+wij er thans niet binnengaan, maar vervolgen wij onzen weg en slaan ter
+linkerzijde den blik op eenige kleinere gelegenheden tot verversching en
+gebruik van geestrijke vochten, waaronder Zomerlust en Eigenzorg
+verdienen genoemd te worden. Ter rechter vraagt het opschrift »de
+Haverzaklaan&rdquo; onze aandacht en voert ons al aanstonds in de verbeelding
+naar den tijd van <i>Leidens</i> beleg, toen het daarnevens gelegen erf voor
+een zak haver verkocht werd, terwijl onlangs eenige zakken guldens
+noodig bleken om dezelfde eigendomsoverdracht te verkrijgen. Treedt gij
+nu verder met mij voort naar de plek, waar eene breede ijzeren brug een
+viertal onooglijke en onmogelijke leeuwtjes draagt, dan ziet gij rechts
+het standbeeld van den grooten <span class="smcap">BOERHAVE</span>, den wereldberoemden Hoogleeraar
+aan <i>Leidens</i> schitterende Hoogeschool: eene waardige, krachtige,
+ernstige figuur, geplaatst op een voetstuk, waarin met zijn naam, de
+dagteekening en plaats zijner geboorte en die van zijn overlijden staan
+gegrift. Geen enkel woord van lof, geene vleiende benaming vergezelt die
+eenvoudige woorden. Zij waren dan ook overbodig waar sprake was van
+vereering eens mans, omtrent wien de overlevering verhaalt dat, in een
+tijd toen het postwezen nog in een primitieven staat van ontwikkeling
+verkeerde, een brief geadresseerd »Aan <span class="smcap">BOERHAVE</span>, in <i>Europa</i>&rdquo; behoorlijk
+aan 's mans woning bezorgd werd, en zij waren onwenschelijk waar de
+gedenksteen moest getuigen van hem, die het <i xml:lang="la">Simplex sigillum veri</i> tot
+devies en randschrift van zijn geslachtswapen gekozen had. Daar was dan
+ook eene schoonere hulde aan 's mans nagedachtenis te brengen dan die
+van brallende opschriften of hoogdravende redevoeringen. En die werd
+gebracht. Zij staat, niet in steen gebeiteld, maar uit steen en hout
+opgetrokken, achter zijn standbeeld, in dat academisch ziekenhuis, dat,
+bestemd tot heul en troost der lijdende menschheid, toch ook&mdash;ja niet
+het minst&mdash;bestemd is om het clinisch onderwijs te bevorderen, waarvan
+<span class="smcap">BOERHAVE</span> <span class="pagenum" title="8">&nbsp;</span><a id="p_8"></a>hier te lande de schepper mag genoemd worden. Het is een
+grootsch en statig gebouw, wel niet zoo fraai als hetgeen in vroegere
+eeuwen werd tot stand gebracht, maar toch minder smakeloos, dan wij
+sedert jaren gewoon zijn te zien verrijzen. Wilt gij het bezichtigen, de
+welwillende en ijverige directeur zal het u wellicht vergunnen; hoewel
+uit den aard der zaak die vergunningen uitzonderingen moeten blijven op
+den algemeenen regel dat een gebouw aan krankenverpleging gewijd geen
+museum, nog minder eene publieke vermakelijkheid is. Wordt u het
+binnentreden veroorloofd, gij zult dan verbaasd staan over die ruime
+gangen, luchtige ziekenkamers en welingerichte leerzalen, en tevens het
+fraaie uitzicht bewonderen dat u uit menig vertrek verleend wordt. Zijt
+gij een man van 't vak gij zult met waardeering opmerken hoe alles wat
+de wetenschap, niet het minst die der chirurgie, behoeft, daar op
+onbekrompen wijze is aangebracht; hoe het gedeelte voor besmettelijke
+ziekten bestemd op doelmatige wijze van het andere voor gewone lijders
+ingericht is afgescheiden; hoe het snel en voortreffelijk bereiden der
+geneesmiddelen verzekerd wordt door eene goedgeordende apotheek,
+verbonden aan een ruw en een chemisch laboratorium welker reusachtige
+toestellen door stoomkracht in beweging gebracht aan de eischen der
+<i>pharmacie</i> in haren ruimsten omvang beantwoorden; en wanneer gij tot de
+groote keuken, met hare insgelijks door stoom verwarmde kooktoestellen
+afdaalt en daar een oogenblik verblijft, om er de talrijke bevelen aan
+te hooren, welke daar onmiddellijk worden ten uitvoer gebracht, dan
+begrijpt gij dat ook voor de reconvalescenten en voor hen wier ziekte
+eene goede voeding noodzakelijk maakt in behoorlijke mate wordt gezorgd;
+ja gij zult er wellicht langer willen verblijven dan wij, die, hoewel
+met waardeering van al hetgeen daar ten behoeve der lijders gedaan
+wordt, weder naar de frissche lucht verlangen, en, na deze schoone
+inrichting te hebben verlaten, onze blikken wenden naar het gebouw uit
+hout opgetrokken, tegenover <span class="smcap">BOERHAVE'S</span> standbeeld. Het ziet er
+vriendelijk uit met zijn ijzeren hek en ruime veranda, omgeven door hoog
+opgaand geboomte, welig gazoen en keurige bloemperken, doorsneden met
+breede wandeldreven. Menig genoeglijk oogenblik wordt daar gesmaakt,
+niet het minst wanneer de tent, welke gij daar ziet, gevuld wordt met
+het orchest, waarvoor zij bestemd is, en een heir van tonen uitzendt
+naar de boschjes en in den omtrek, teruggekaatst door het singelwater
+aan welks breede kom het gebouw gelegen is. Wij zijn hier in de
+zomersociëteit Amicitia, de plek waar <i>Leidens</i> <em class="g" xml:lang="fr">beau monde</em> zich bij
+feestelijke gelegenheden in vrij grooten getale vergadert; een getal dat
+zeker heelwat grooter zou wezen als eene betrekkelijk hooge contributie
+daartegen geen overwegend bezwaar in den weg leide.</p>
+
+<p><span class="pagenum" title="9">&nbsp;</span><a id="p_9"></a></p>
+
+<p>En nu voorwaarts, de Steenstraat op, waar ter linkerzijde de
+Sint-Aagtenstraat u aan het vroeger hier gestaan hebbende
+Sint-Agathaklooster en ter rechterzijde het Sint-Salvatorshofje u aan
+den weldadigheidszin onzer voorvaderen herinnert. Wij zullen de laatste
+soort van stichtingen dikwijls op onzen weg kunnen aanwijzen, hoewel ik
+niet durf beloven dit steeds te zullen doen, daar allen, hoe belangrijk
+om den goeden geest der menschenliefde te kunnen bewonderen, welke onze
+natie onderscheidt, het toch niet genoegzaam zijn om eene
+aanduiding&mdash;veelmin eene beschrijving&mdash;te rechtvaardigen, in een werkje
+dat geene uitvoerige stedebeschrijving&mdash;slechts een wegwijzer heeten
+mag.</p>
+
+<p>Wij houden ons dus ook bij dit hofje niet langer op en zien al spoedig
+de ruime Beestenmarkt, welke <i>Leiden</i>, als in het hart van het
+beemdrijke Rijnland gelegen, behoeft, om plaats te verleenen aan het
+groot getal runderen, schapen en ander vee, dat daar ter plaatse tot een
+druk marktverkeer aanleiding geeft. Iets verder gaande vinden wij ter
+rechterzijde de Klei- of Galgstraat aan welker einde wij het eenvoudig,
+maar toch behaaglijk koepeldak en torentje der Morschpoort ontwaren.
+Gaarne zouden wij die straat willen binnentreden indien de kazerne der
+infanterie aan het eind daarvan gelegen of de zich daarnevens bevindende
+stadstimmerwerf de moeite der bezichtiging beloonden. Dit echter niet
+het geval zijnde slaan wij liever links af, en gaan, ter plaatse waar
+vroeger de Haarlemmer, duitjes- of blauwe poort stond, de breede brug
+over, ons voerende naar de Paardensteeg, welke wij doorgaan, om daarna
+op de aan het eind daarvan gelegene Borstelbrug een oogenblik stil te
+staan en het schoone uitzicht te genieten dat zich hier aan ons oog
+vertoont. De Rijn&mdash;want waarlijk wij hebben hier met
+
+<span class="quote">&bdquo;den grootvorst van <i>Europa's</i> stroomen&rdquo;<a id="FNa_1" href="#FN_1" class="fnanchor"><sup>1</sup>)</a></span>
+
+te doen, dien de Leidenaars hier ter plaatse echter
+
+<span class="quote">&bdquo;den schurkennaam van Galgewater geven&rdquo;<a id="FNa_2" href="#FN_2" class="fnanchor"><sup>2</sup>)</a>&mdash;</span>
+
+de Rijn dan, stroomt onder deze brug door, ter rechterzijde langs de
+pasgenoemde timmerwerf en kazerne, het vriendelijke Oranjelust, de zwem-
+en badinrichting Rijnzicht, de Vink en het Haagsche Schouw, om bij
+Katwijks sluizen kalm en waardig een leven te eindigen niet verre van
+<i>Schafhausens</i> waterval krachtig, schitterend en bruischend begonnen;
+ter linkerzijde zich bij Boommarkt en Apothekersdijk uitstrekkende langs
+die boomrijke oevers welke zoo jammerlijk ontsierd worden door het aan
+het water gelegen schoolgebouw, dat, ten blijke van gemeenteraadlijke
+willekeur, een groot gedeelte eener vriendelijke gracht in eene nauwe
+straat herschiep en ons voor het oogenblik belet een klein huis te
+beschouwen, welks inhoud <span class="pagenum" title="10">&nbsp;</span><a id="p_10"></a>even schitterend is als het uitwendige
+eenvoudig, schier onooglijk, kan geheeten worden. Daar toch bevindt zich
+het munt- en penningkabinet der Hoogeschool en vindt de geschiedvorscher
+het spoor van vergane geslachten, de <i xml:lang="la">numismaticus</i> bevrediging eener
+zucht tot genot en aanleiding tot eene studie, welker voorstanders hoe
+langer hoe meer tot de zeldzaamheden gaan behooren. 't Is dan ook
+eigenlijk maar het achtergebouw van 't Museum van oudheden, dat wij
+wanneer we het Kort Rapenburg over en de Breedestraat zijn opgegaan, ter
+linkerzijde tegenover de Papengracht aantreffen. Daar vindt gij een
+schat van overblijfselen uit den grijzen voortijd, met moeite verkregen,
+met onvermoeide wetenschappelijke werkzaamheid beschouwd, met zorg
+bewaard en gerangschikt. Als gij er binnentreedt gaat u eene huivering
+van eerbied en ontzag door de leden. Datgene wat voorgeslachten van
+onderscheiden aanleg en ontwikkeling heeft gediend in huis en veld,
+vrede en krijg, grootheid en armoede, vrijheid en slavernij, leven en
+dood, als voorwerpen der vreeze of der vereering, dat alles vindt gij
+hier bij elkander, onder één dak, geschift, geordend, geboekt door de
+hand dier machtige wetenschap, dier ontzagwekkende critiek, welke als
+het ware de dooden oproept, om in metaal, hout of steen te verhalen, wat
+zij verricht, gedacht, geloofd, gevreesd, misdaan hebben. Daar sluimert
+in ruste het offermes des priesters naast de spade des landmans, het
+gevreesde afgodsbeeld bij de aarden waterkruik, de werpspiets des
+Germaans nevens den Romeinschen mijlsteen van de legioenen der Caesaren.
+<i xml:lang="la">Pompeji</i> en <i xml:lang="la">Herculanum</i> zijn er vertegenwoordigd en spreken van den
+vuurbrakenden Vesuvius, die zijne vlammen hoog doet opstijgen in
+<i>Napels'</i> blauwe lucht en zijn lava rommelend, kokend en ziedend over
+steden en dorpen, straten en velden, hutten en paleizen uitstort.
+<i>Egypte</i>, het land van Isis en Osiris, moest er zijne doodkisten met
+hiëroglyphen bedekt aan afstaan en wat meer zegt de gebalsemde lijken
+van de machtige dienaars zijner schier almachtige Pharaonen. Zij,
+toevertrouwd met bijna vorstelijke praal aan de steenen wanden der
+pyramide, welke zij zich als hunne laatste rustplaats hadden gedacht,
+hebben niet kunnen beletten dat hun gebeente is overgevoerd naar verre
+gewesten en dat zij, bij name genoemd, worden overgeleverd aan de
+blikken eener onverschillige, niet altijd bescheidene en eerbiedige
+menigte. Daartoe behoort gij voorzeker niet, mijn lezer of lezeres. Het
+»<span xml:lang="la">sic transit gloria mundi</span>&rdquo; ruischt u hier te welsprekend tegen, dan dat
+gij het wagen zoudt met oneerbiedige luchthartigheid of onbetamelijken
+spot hen te naderen, die daar, verre van hun geboortegrond, den langen
+slaap des doods slapen; want ook uit die gesloten mond klinkt een woord
+en uit die ledige lijkkist een stemme, die u toeroept: »het is den
+mensch gezet eenmaal te sterven.&rdquo;</p>
+
+<p><span class="pagenum" title="11">&nbsp;</span><a id="p_11"></a></p>
+
+<p>»Maar,&rdquo; hoor ik mij toeroepen, »mijnheer de auteur? Is dat nu eene
+manier om ons te <i>Leiden</i> een aangenamen dag te bezorgen? Wie praat er
+toch van den dood, wanneer hij voor zijn pleizier uit is?&rdquo;</p>
+
+<p>Vergeef mij, lezer of lezeres, zoo ik u onaangenaam aandeed; maar wijt
+dit in de eerste plaats niet aan mij. Mij dunkt dat er weinig kans is,
+om hetzij hier, hetzij elders, in eenige plaats van ons vaderland, ja in
+de geheele wereld, waar wij weten dat menschengeslachten geleefd hebben,
+den voet te zetten, zonder de kans te hebben dat een ernstig »<em class="g" xml:lang="la">memento
+mori</em>&rdquo; ons op de eene of andere wijze voor den geest komt. Wij moeten ons
+dus aan dat denkbeeld maar zoogoed mogelijk zien te gewennen. Wat de
+mummies der Egyptenaren betreft zij behoeven u echter niet langer
+ernstig of somber te stemmen; want reeds verlaten wij het
+eerbiedwekkende gebouw, en vervolgen onzen weg langs de
+Breedestraat&mdash;des Leidenaars rechtmatige trots&mdash;en doen nu de prachtige
+huizen, welke wij hier aantreffen, de revue passeeren.</p>
+
+<p>Ter linkerzijde wordt onze aandacht getrokken door het nieuwgebouwde
+Postkantoor, de Studentensociëteit Minerva, aan den hoek der
+Vrouwensteeg staande, het sierlijke geveltje van het huis vroeger door
+de aanzienlijke familie <span class="smcap">WARMONT</span> bewoond, de Stadsgehoorzaal&mdash;eene
+wezenlijke behoefte voor <i>Leiden</i> zoodra het tien duizend gegoede
+inwoners meer tellen en zijne grenzen uitbreiden zal,&mdash;de Walsche
+kerk&mdash;vroeger die van Sint-Catharyne's gasthuis, gelijk het
+huiveringwekkende rad met de scherpe vilmessen omkranst, waarmede die
+Heilige gemarteld werd, boven de kerkdeur, aanwijst, de openbare
+teekenschool en daar tegenover door het zoo schilderachtige
+Gemeenlandshuis van <i>Rijnland</i>, in 1597 voltooid, met zijne drie
+trapgevels en boogvormige poort. Het laatste vooral heeft recht op onze
+aandacht, als de zetel van een waterschap dat een der belangrijkste van
+<i>Nederland</i> mag genoemd worden, als de herinnering, uit steen
+opgetrokken, aan dat machtige Hoogheemraadschap, waarvan de grijze
+staatsman Jhr. Mr. <span class="smcap">D. T. GEVERS VAN ENDEGEEST</span> ons de geschiedenis op zoo
+getrouwe en boeiende wijze geschreven heeft. Hoe dikwijls is die
+eikenhouten poort ontsloten geworden voor de zoodanigen die er recht
+kwamen vragen, er steun kwamen eischen tegen de aanvallen van den
+waterwolf, die ook in <i>Holland</i> steeds rondwaart, zoekende wat hij zal
+kunnen verslinden; maar hoe dikwijls ook werd de ruime vestibule
+betreden met een angstig hart, door hen die de poort niet weder
+uitgingen dan na eene arbitraire correctie binnenskamers beloopen te
+hebben, die wèl het smadelijke, maar niet het pijnlijke eener openbare
+vernedering miste. Ja, ook daar zijn, gelijk niet zelden in de oude
+rechtspleging, daden van willekeur geschied, <span class="pagenum" title="12">&nbsp;</span><a id="p_12"></a>die de Schouten en
+Baljuwen meer als verpersoonlijking van criminaliteit en penaliteit,
+meer als rechtsschenders, dan als steunpilaren der rechtvaardigheid
+deden beschouwen.</p>
+
+<p>Dan genoeg hiervan, want nauwelijks eenige schreden verder vraagt ter
+linkerzijde de (binnen)sociëteit Amicitia onze aandacht; niet omdat het
+uit twee gedeelten bestaande gebouw, boven welks ingang vroeger het
+stoïcijnsche »'t is niet anders!&rdquo; geschreven stond, zooveel
+bezichtigingswaardigs aanbiedt, als wel omdat zij als verzamelingsplaats
+van den aanzienlijken stand eene zekere reputatie geniet, welke reeds
+van het jaar 1794 af dagteekent, toen de Heeren <span class="smcap">SPOORS</span>, <span class="smcap" xml:lang="fr">LA PIERRE</span> en <span class="smcap">VAN
+LELYVELD</span>, als commissarissen, haar doopten met den naam, welken zij
+thans draagt. Dat dit: »'t is niet anders&rdquo; het gevolg zou geweest zijn
+van een gebrek in de bouworde, waarbij de deur vergeten was, is even
+onzeker, als het onbewezen is dat, gelijk weleens beweerd is, <span class="smcap">JAN VAN
+HOUT</span> hier ter plaatse of daarnevens zijne woonplaats zoude gehad hebben;
+maar zeker is het dat dit opschrift van toepassing kan geacht worden op
+veel wat in de jaren, welke die van de vestiging der sociëteit
+voorafgingen en onmiddellijk volgden, plaatsgreep. Het moet vooral
+menigeen die zoo luid om vrijheid had geschreeuwd, als een bittere
+ironie in het oog zijn gevallen, wanneer hij die woorden las in een
+tijdvak toen hij wel vrij van Oranje was, maar slaven moest in het juk
+eens dwingelands, wiens verschijning men toch schier als eene uitredding
+moest beschouwen na de verschrikkingen eener koningsmoordende revolutie
+en een burgervernielend <i>terrorisme</i>. Dan waartoe hier te politiseeren?
+Het is er reeds genoeg gedaan in 1795 en later. Er met u binnengaan
+willen wij evenmin, daar de zaal er uitziet als alle andere lokalen,
+waar couranten gelezen en gezelschapsspelen gespeeld worden. Liever
+slaan wij eerst een blik op de plek waar vroeger de blauwe steen&mdash;plaats
+van stedelijke rechtsoefening&mdash;werd gevonden, gelijk dit nog door eene
+ringvormige bestrating bij de Maarsmansteeg wordt aangeduid, en steken
+dan schuins over naar het Leesmuseum, hetzelfde lokaal dat van 1768 tot
+1794 voor sociëteit van dezelfde klasse van ingezetenen als waarvoor
+thans Amicitia bestemd is, gediend heeft en toen in eigendom behoorde
+aan <span class="smcap">HENDRIK HOOGENSTRATEN</span>; zoodat dit huis, na gedurende eenige jaren
+voor schoollokaal en bijzonder woonhuis gediend te hebben thans weder
+aan een soortgelijk gebruik hergeven is als waartoe het vroeger geëigend
+was. Wij zeggen een soortgelijk gebruik&mdash;niet hetzelfde; want als gij
+met mij de blauwe trappen van dat huis bestegen, den toegang verkregen
+hebt, dan ziet gij geen biljart of speeltafels, maar eene
+eerbiedwaardige hoeveelheid tijdschriften, <i xml:lang="fr">feuilletons</i>, dag- en
+weekbladen, brochures en andere werken, die <em class="g" xml:lang="fr">à l'ordre du jour</em> zijn, op
+boekenrekken <span class="pagenum" title="13">&nbsp;</span><a id="p_13"></a>en tafels uitgespreid. Bevreemdt het u, met mij, wellicht
+dat de leeskamer zoo klein, de conversatiekamer zooveel grooter is, het
+belet u niet, met mij u in het laatstgemelde vertrek neder te zetten op
+een der met bruin leder overtrokken canapés, voor die reusachtige
+vensterruit, waardoor gij een onbelemmerd uitzicht geniet op het
+daartegenover gelegene Raadhuis in <i xml:lang="fr">renaissance</i> stijl opgetrokken en in
+het laatst der zestiende eeuw gebracht tot dien staat waarin wij het
+thans aantreffen. Ik vooronderstel dat gij, afstand doende van uw goed
+recht om den hier aanwezigen letterschat te doorzoeken, liever de
+gelegenheid aangrijpt om dat Raadhuis van buiten op uw gemak te
+bezichtigen. Nietwaar? Het ziet er goed uit met zijn dubbele schuinsche
+trap, ieder versierd met een leeuwenpaar dat <i>Leidens</i> wapen, twee
+kruiselings liggende roode sleutels op een wit veld, krachtig schijnt te
+willen beschermen&mdash;met zijn slanken toren die zijn spits fier ten hemel
+heft&mdash;iets wat zijn voorganger eenmaal duur te staan kwam, toen hij, bij
+het rondwaren van het bliksemvuur, in het begin van 1573 door dat
+element werd verteerd. Gij richt ook voorzeker met belangstelling den
+blik op den hoofdingang aan het boveneind der beide trappen en op de
+poorten daarnevens; aan de eene zijde die toegang verleenende tot de
+hoofdwacht, woning van den concierge, het bureau van den burgerlijken
+stand en de thesaurie; aan de andere zijde die leidende tot het
+commissariaat van politie en de schuttersraadkamer. Gij vraagt mij den
+naam van het ongezellig verblijf, welks ingang onder de bedoelde trappen
+is en ik antwoord u dat gij hier de vroegere vleeschhal vindt, thans tot
+lokaal voor de nachtwacht ingericht; maar vooral trekken de opschriften
+boven enkele dier toegangen uwe aandacht en wellicht deed u dit
+besluiten eerder dan anders uw plan was het Leesmuseum te verlaten, om
+daardoor in de gelegenheid te geraken die te lezen, indien ik u die niet
+kon mededeelen. Thans vertoeft gij naar ik hoop, nog eenige oogenblikken
+en verneemt uit mijnen mond den inhoud.</p>
+
+<p>Boven den hoofdingang vindt gij op verschillende plaatsen <i>deze</i> regels:</p>
+
+<div class="poem" style="width: 13em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i0">&bdquo;Bewaert Heer Hollandt<br /></span>
+  <span class="i1">En salicht Leyden.&rdquo;<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<div class="poem" style="width: 20em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i0">U Hand mij had geraeckt &bdquo;Heer<br /></span>
+  <span class="i0">Mijn mond U gunst nu smaeckt&rdquo; weer.<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<div class="poem2" style="width: 20em;">
+  <div class="stanza floatleft"><div class="center">Anno MDLXXIIII<br /> geraeckt.</div></div>
+  <div class="stanza floatright"><div class="center">Anno MDXCVIIII<br /> gemaeckt.</div></div>
+  <br class="clear" />
+</div>
+
+<p>De ingang naar de thesaurie&mdash;ook tot de Vischpoort&mdash;draagt tot opschrift
+het volgende rijmpje<ins class="corr" id="corr1" title="Niet in Bron.">:</ins></p>
+
+<p><span class="pagenum" title="14">&nbsp;</span><a id="p_14"></a></p>
+
+<div class="poem" style="width: 21em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i1">Thrijc van Spaengien, hem verbliden,<br /></span>
+  <span class="i2">In tbeleggen, als si sagen,<br /></span>
+  <span class="i1">Met gedult, mi dragen t'liden,<br /></span>
+  <span class="i2">Zo veel letters, zo veel dagen.<br /></span>
+  <span class="i1 mixcap">nae zVVarte hVnger-noot,<br /></span>
+  <span class="i1 mixcap">gebraCht had tot de doot,<br /></span>
+  <span class="i0 mixcap">binaest zes-dVIzent MensChen:<br /></span>
+  <span class="i1 mixcap">aLst god den heer Verdroot,<br /></span>
+  <span class="i1 mixcap">gaf hI Vns VVeder broot,<br /></span>
+  <span class="i0 mixcap">zo Veel VVI CVnsten VVensChen.<br /></span>
+  <span class="i0">Zuuct en vint 'tjaer, van liden zwaer,<br /></span>
+  <span class="i1">Dat niet en was te herden:<br /></span>
+  <span class="i0">De Here, maer, vrid' uns daer naer,<br /></span>
+  <span class="i1">Der tiender maent, den derden.<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<p>Gij hebt natuurlijk reeds ontdekt dat in het middenvers, zoowel de 131
+dagen van het beleg, door het getal letters, als het jaar 1574, door de
+daarin voorkomende kapitalen zijn aangeduid, en naar ik vertrouw,
+genoegzame aandacht overgehouden voor het vers uitgehouwen boven de
+poort die naar het politiebureau voert en dus luidende:</p>
+
+<div class="poem" style="width: 22em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i0">Indien Gods goetheyt u brengt voort<br /></span>
+  <span class="i0">Gheluc en spoet, niet trots t' gemoet<br /></span>
+  <span class="i2">Maer neer wil dragen.<br /></span>
+  <span class="i0">En zend hij (siet) weeromme aen t' boort<br /></span>
+  <span class="i0">Angstich verdriet, weest daerom niet,<br /></span>
+  <span class="i2">Te zeer verslaghen:<br /></span>
+  <span class="i0">U heyl, zulc hil, en toebehoort:<br /></span>
+  <span class="i0">Danct God, swycht stil, zoo was zijn wil<br /></span>
+  <span class="i2">Begeer behaghen.<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<p>Naar men zegt zijn deze rijmen samengesteld door den Notaris en
+Stadssecretaris <span class="smcap">JAN VAN HOUT</span>, die uit eigen ondervinding spreken kon van
+het lijden »dat niet en was te herden,&rdquo; maar aan wien <i>Leiden</i> het te
+danken heeft dat er volhard is, ondanks honger en pest, tegen den
+vijand, wiens twee en zestig schansen iederen toegang tot de benauwde
+stad versperden.</p>
+
+<p>Hebt gij nu lust, waarde lezer, met mij de trappen tegenover ons te
+bestijgen? Zoo ja! dan bevinden wij ons al spoedig op de zoogenaamde
+Groote Pers van het Raadhuis, eene soort van <i>vestibule</i>, waarop
+onderscheidene vertrekken uitkomen. Ter rechterzijde valt uw oog op een
+getimmerte met vele glasruiten, eigenlijk een glazen huis, dat aan een
+buffet doet denken en bodenkamer genoemd wordt. Gaan wij daar voorbij en
+een gangetje in, dan vinden wij rechts de kamer van den
+Burgemeester&mdash;vroeger die van Curatoren der Leidsche hoogeschool, en de
+oude Wees- en boedelkamer. Keeren wij terug op onze schreden, dan
+ontwaren wij een deur, <span class="pagenum" title="15">&nbsp;</span><a id="p_15"></a>welker opschrift »Artillerykamer&rdquo; ons doet
+denken aan den tijd toen de stad haar eigen geschut en twee
+artilleriemeesters bezat, waarvan in 1672 de schrijver van het »Roomsch
+Hollands Recht&rdquo;&mdash;Mr. <span class="smcap">SIMON VAN LEEWEN</span>&mdash;er een was; maar reeds ziet gij
+in de nabijheid der zoogenaamde »Kleine Pers&rdquo;&mdash;een tweede voorportaal
+dat zich aan de zijde van de trap bevindt die naar het bureau van den
+burgerlijken stand voert&mdash;eene andere kamer, die van Burgemeester en
+Wethouders, naar veler meening, ook door ons gedeeld, het oudste vertrek
+van dit merkwaardig gebouw, welks koepelvormige zolder de wapenschilden
+en namen draagt van het viertal burgemeesteren, welke tijdens de
+restauratie der zaal op het kussen waren, met een antieken schoorsteen
+en daarboven een stuk van <span class="smcap">FERDINAND BOL</span> voorstellende hoe de Vrede en de
+Liefde elkander omhelzen, welke voorstelling ook daar ter plaatse zijn
+nut kan hebben. Ook het fraaie behangsel, dat <span class="smcap">ALEXANDERS</span> intocht binnen
+<i>Babylon</i> vereeuwigt, is zeer bezienswaardig, en zeker veel fraaier dan
+dat in de zaal die wij door de deur over ons binnentreden, welk vertrek,
+vroeger de Vroedschapskamer geheeten, thans de vergaderzaal is van den
+Leidschen gemeenteraad. Toch zal het u aangenaam zijn dat het
+laatstbedoelde <i>gobelin</i>&mdash;een bosch met vogels en andere dieren te
+aanschouwen gevende&mdash;hier behouden bleef, en niet vervangen werd door
+een modern »deftig behangsel&rdquo;, waardoor de eigenaardige schoorsteen met
+de schilderij van <span class="smcap">JAN LIEVENSZ</span>: »Scipio de Africaner en de bruid van
+Carthago&rdquo; tevens »opgeruimd&rdquo; zou geworden zijn. De meerderheid van den
+raad deed echter die nieuwe poging tot »wandalisme&rdquo; falen; het behangsel
+werd in 1873 gerestaureerd en de leeuwen boven den gevernisten
+schoorsteen zien nog steeds bloedrood van verontwaardiging over de
+voorgenomen schennis. Verlaten wij thans de plaats waar de belangen der
+gemeente behandeld worden, dan treden wij door eene zijdeur de oude
+Schepenkamer binnen, welker schoon beschilderd <i>plafond</i> minder onze
+aandacht trekt dan het schoorsteenstuk van <span class="smcap">KAREL DE MOOR</span>, Brutus'
+strafoefening over zijne schuldige zonen in herinnering brengende.</p>
+
+<p>Ware mij de eer beschoren geweest u een paar jaren vroeger door dit
+Raadhuis rond te leiden, ik had u op menig treffelijk schilderstuk
+kunnen wijzen, dat den wand der vertrekken versierde; maar sedert wij
+onze uitstekende Lakenhal tot een minder geschikt museum hebben
+ingericht, zijn die stukken daarhenen verhuisd. Zelfs <span class="smcap">VAN DER WERFF</span>,
+<span class="smcap">ORLERS</span> en <span class="smcap">VAN DER DOES</span> hebben het lot niet kunnen ontgaan, dat hunne
+verbanning uit eene plaats waar zij geleefd, gewerkt, geheerscht hadden
+voorschreef.</p>
+
+<p>Dan .... reeds lang genoeg hebben wij hier verwijld. Toch niet te lang.
+Wellicht zou dit het geval zijn geweest indien ik u had rondgeleid in de
+<span class="pagenum" title="16">&nbsp;</span><a id="p_16"></a>verschillende vertrekken ingenomen door de bureaux der gemeentelijke
+administratie of u een opstijgen naar het archief had aanbevolen, naar
+dat rijke archief in zoo jammerlijk lokaal opgetast. Maar ook dan zelfs
+zou ik geene verschooning gevraagd hebben voor mijne handelwijze. Een
+Raadhuis toch is altijd een belangrijk deel eener gemeente; vooral
+wanneer die gemeente eene historie&mdash;een rijk, schoon en schitterend
+verleden heeft.</p>
+
+<p>Nauwelijks zijn wij naar buiten getreden of wij ontwaren een anderen
+cirkel van wittere steenen, vlak voor het Raadhuis, tusschen de
+grijsblauwe keien, waarmede de Breedestraat ten deele geplaveid is, en
+lezen daarin de woorden »Al niet sonder God. 1586&rdquo;,&mdash;een dier spreuken
+welke ons weder den godsdienstigen geest onzer vaderen in herinnering
+brengen&mdash;en wij gaan de schoone straat ten einde, om, rechts, het
+Steenschuur op te slaan, waar ons oog getroffen wordt links door het aan
+de overzijde gelegen gebouw der vrijmetselaarsloge »<i xml:lang="fr">La vertu</i>&rdquo;, rechts
+door de Heilige Lodewijkskerk, vroeger als saaihal- en nog vroeger als
+gasthuis gebezigd, doch onder het bestuur&mdash;wij zeggen: het bestuur, niet
+de regeering&mdash;van Koning <span class="smcap">LODEWIJK NAPOLEON</span> den Roomsch-Catholieken
+afgestaan. Zij is de bezichtiging overwaardig, al ware het slechts om
+het beeld van den Heiligen <span class="smcap">LODEWIJK</span>, en het marmeren altaarstuk de
+afneming van het kruis voorstellende, daar aanwezig. Het gebouw uit
+roode en gele steen opgetrokken ziet er met zijn slanken toren
+allervriendelijkst uit en schijnt bestemd om al de negentiende-eeuwsche
+naaktheid van het daarnevens gelegen rechtlijnige huis, waarboven de
+woorden »Tot nut van 't algemeen&rdquo; geschreven staan, te doen uitkomen.
+Toch is dit laatste voor <i>Leiden</i> eene belangrijke stichting geweest,
+niet zoozeer omdat daar de vergaderingen der maatschappij, wier naam
+boven den ingang staat, plaats hebben, als wel omdat hier gelegenheid
+geschonken wordt tot het houden van verschillende soorten van
+bijeenkomsten en de rijke bibliotheek der maatschappij van Nederlandsche
+letterkunde hier bewaard wordt, al deden ook de met zaagsel en turf
+opgevulde afscheidingen der vertrekken en het brandgevaar aan
+vergaderings- en uitspanningslokalen onafscheidelijk verbonden,
+bestuurders dier inrichting besluiten hare kostelijke handschriften op
+veiliger plaats in bewaring te stellen en de hoop voeden ook den anderen
+boeken een beter verblijf te bezorgen.</p>
+
+<p>Het grootsche gebouw eenige schreden verder staande links latende
+liggen, slaan wij den hoek om en zien ter rechterzijde een tweeden
+ingang tot het nutsgebouw, welke naar de bewaarschool voert door het
+Leidsche departement in het leven geroepen en door geene instelling van
+dien aard tot dusverre overtroffen. Daarnevens verheft zich het
+vriendelijke&mdash;en in vergelijking met »het nut&rdquo; artistieke huis, waarin
+de Nieuwe Sociëteit geherbergd is, welke als een hooggewaardeerde plaats
+van ontspanning door <span class="pagenum" title="17">&nbsp;</span><a id="p_17"></a>de Leidsche burgerij van den deftigen stand wordt
+aangemerkt. Nog eenige schreden verder en de Sint-Petruskerk&mdash;hoofdkerk
+der Roomsch-Catholieken te <i>Leiden</i>&mdash;vertoont zich met zijne vier
+pilaren en frontespies, zijn Petrus-beeld en zijn koepelvormigen toren
+aan ons oog. Wie haar binnentreedt zal er eene keurige schilderij van
+<span class="smcap">NICAISE DE KEYZER</span> vinden, boven het altaar geplaatst en den
+Apostel&mdash;patroon van deze kerk&mdash;voorstellende in gesprek met den Heer
+der Gemeente. Wij doen dit dan ook en slaan daarna een blik op het
+grootsche gebouw, waarvan wij reeds straks gewaagden, dat met zijn tuin
+en <ins class="corr" id="corr2" title="Bron: bijge-gebouwen">bijgebouwen</ins> het ruime plein beslaat vroeger als
+Kleine Ruïne bekend. Gij vindt daar het chemisch en het physiologisch
+laboratorium, het anatomisch kabinet, dat van den landbouw en van
+natuurkundige werktuigen, en bij dat alles ruime zalen voor het
+academisch onderwijs in eenige dier vakken. Het dient tevens tot het
+geven van een industriecollege dat steeds&mdash;vooral onder wijlen Professor
+<span class="smcap">VAN DER BOON MESCH</span>&mdash;oprechte waardeering vond. Wilt gij die lokalen
+bezoeken, houd dan in het oog dat de Nieuwsteeg toegang tot kabinet van
+landbouw en scheikundig laboratorium; de Zonneveldsteeg (straatnummer
+18) tot physiologisch laboratorium, het Steenschuur (straatnummer 124)
+tot anatomisch kabinet en de zijde waar wij ons thans bevinden, de
+Langebrug, dien tot het kabinet van natuurkundige werktuigen verleent;
+terwijl gij u voor de bezichtiging van het anatomisch kabinet zult
+hebben aan te melden bij den custos, die in de Zonneveldsteeg zelve
+(straatnummer 9) woonachtig is. Wij gaan daar juist voorbij, wanneer
+wij, links afslaande, ons naar de Nieuwsteeg begeven, daar gekomen
+rechts gaan, en zoo door die steeg&mdash;alwaar slechts de Bank-van-leening,
+in 1675 opgericht, onze aandacht trekt&mdash;het Pieterskerkhof bereiken, een
+blik slaan op het Walsche weeshuis en het zich daarachter verschuilende
+»Speckhofje&rdquo; om dan, weder links wendende, aan de kosterij der
+Sint-Pieterskerk aan te schellen, welke kerk een bezoek overwaardig is.</p>
+
+<p>De Pieterskerk&mdash;vroeger de Sint-Pieter- en Pauluskerk&mdash;is een schoon
+gebouw in den Gothischen stijl opgetrokken, den 11 September 1121
+gewijd, in het jaar 1339 vergroot, ten dienste van den
+Roomsch-Catholieken eeredienst, welke er ruim een dertigtal altaren
+bezat, boven een waarvan de schilderij van <span class="smcap">LUCAS VAN LEYDEN</span> »het laatste
+oordeel&rdquo;&mdash;later in Burgemeesters kamer opgehangen&mdash;gevonden werd. Zij
+had toen een hoogen toren, welke in Maart 1512, na een schier
+driehonderdjarig bestaan, instortte en&mdash;volgens <span class="smcap">JAN VAN HOUT</span>&mdash;een deel
+van het stedelijk archief dat daarin bewaard werd deed verloren gaan,
+welk gezegde later is gebleken onjuist te wezen, daar dit
+archiefsgedeelte in de nabijheid der tegenwoordige thesaurie schijnt te
+zijn teruggevonden. Treden wij dezen tempel binnen dan gevoelen wij ons
+ernstig en plechtig gestemd. Als een woud van steen, verheffen <span class="pagenum" title="18">&nbsp;</span><a id="p_18"></a>de
+reusachtige pijlers zich tot aan het looverdak der kruisbogen in zachte
+en toch krachtige golvingen en lijnen verzinlijken zij de gedachte welke
+aan den tempelbouw ten grondslag ligt. Gelijk de toren op het dak met
+zijne spitse naar boven wijst, zoo is het geheele plan des bouwheers er
+op ingericht uit zijne schepping van hout en steen een eeuwendurend
+»<span xml:lang="la">Excelsior</span>&rdquo; te doen hooren. En dan dat in de zonnestralen schitterend
+koperen hek dat het majestueuze koor van het schip der kerk afscheidt,
+hoe getuigt het van de onbekrompen wijze waarop die werken vroeger
+werden in het leven geroepen. Een viertal der zuilen&mdash;van het vier en
+twintigtal dat het gewelf schraagt&mdash;schijnt door zijne dikte aan te
+duiden dat het vroeger heelwat meer te dragen had dan tegenwoordig, en
+zoo is het, want zij dienden mede tot steunsel voor den toren waarvan
+wij daar straks gewaagden en de daarin zijnde zware klok, welke na den
+torenval in een afzonderlijk klokhuis werd opgehangen, waarnaar de
+steeg, welke wij straks zullen betreden, nog de Kloksteeg heet. Het
+orgel dat gij hier ziet is een der fraaiste van Nederland; terwijl een
+tal van monumenten hier worden aangetroffen, welke het bewijs schijnen
+te leveren dat de beeldstormerij&mdash;helaas, ook hier vertoond&mdash;geen
+noodzakelijk gevolg was van het Protestantisme, maar de geïsoleerde daad
+van datzelfde opgewonden, kwaadaardig gestemde grauw, dat, zijne woede
+koelend aan alles wat geestelijk en wereldlijk boven hem staat, ook in
+1795 hier op schandelijke wijze huishield en de wapenschilden der
+patriciërs vernielde. Toch hebben deze beeld- en wapenstormers nog het
+recht als <i xml:lang="fr">cause atténuante</i> aan te voeren dat zij in den roes der
+godsdienstige dweepzucht en onder den prikkel der revolutionaire
+ijlkoorts gehandeld hebben; maar wat zal men zeggen van hen die de
+beschilderde pilaren daarginds met een laag kalk overdekten, gelijk dat
+witgedasten en wittenden schoonmakers betaamt. Dan zwijgen wij hierover.
+Wijzen wij liever op den kunstzin van een onzer stadgenooten, Mr.
+<span class="smcap">KNEPPELHOUT VAN STERKENBURG</span>, die de teekening dezer muurschilderingen
+voor het nageslacht bewaarde, al werden zijzelven ook achter hout
+verborgen. Beschouwen wij veeleer de monumenten&mdash;waaronder wij ook de
+grafsteenen begrijpen&mdash;welke hier in groote mate aanwezig zijn en welker
+opschriften ons aan de laatste abdissen van <i>Leeuwenhorst</i> en
+<i>Rijnsburg</i>, aan den kruidkundige <span class="smcap">DODONAEUS</span>, aan de godgeleerden
+<span class="smcap">HOLMANUS</span>, <span class="smcap">VAN KERKHOVEN</span> en <span class="smcap">COCCEJUS</span>, den mathematicus <span class="smcap">SNELLIUS VAN
+ROYEN</span>, den wereldberoemden <span class="smcap">SCALIGER</span> en aan zoovele andere edele mannen
+en vrouwen herinneren; slaan wij een blik op de gedenkteekenen gewijd
+aan <span class="smcap">GERARD</span> en <span class="smcap">JOHAN MEERMAN</span>, leden van een burgemeesterlijk geslacht in
+<i>Delft</i> en <i>Leiden</i> op het kussen gezeten, van de Hoogleeraren <span class="smcap">CAMPER</span>,
+<span class="smcap">VAN DER PALM</span>, <span class="smcap">BRUGMANS</span> en <span class="smcap">KEMPER</span><ins class="corr" id="corr3" title="Niet in Bron.">,</ins> van Mr. <span class="smcap">JOHAN LUZAC</span>,
+»den schrik der verdrukkers, <span class="pagenum" title="19">&nbsp;</span><a id="p_19"></a>den troost der verdrukten,&rdquo; en op den
+steen onder het orgel die van Dr. <span class="smcap" xml:lang="fr">E. LAURILLARDS</span> verblijf hier ter stede
+en de daarmede in verband staande vernieuwing van het inwendige dezer
+kerk spreekt. Misschien hebt gij ook nog lust aan de zuiderdeur een
+marmeren gedenkplaat te bewonderen, waarmede eene eerbewijzing bedoeld
+wordt aan zekeren Student <span class="smcap">BEECKMAN</span>, die&mdash;als zoovele anderen&mdash;in den
+strijd met <i>België</i> gebleven is; maar die dat deed als student-jager en
+daarom aan het nageslacht ter herinnering moest worden aanbevolen. Een
+der pilaren draagt het wapen der <span class="smcap">VAN DUIVENBODES</span>, wier naam denken doet
+aan de diensten door hen en hunne vogels in <i>Leidens</i> tweede beleg
+bewezen, en die herinnering brengt ons den derden October van het jaar
+1574 voor den geest, toen de psalm der verlossing in dit bedehuis
+weerklonk en eene blijde schare hing aan de lippen des predikers, die de
+gemeente in den gebede voorging en God, met haar, voor de verkregen
+uitredding dankte. Geen wonder dan ook dat deze kerk steeds eene
+hoofdrol speelde, waar er sprake was van godsdienstige plechtigheden,
+welke met <i>Leidens</i> ontzet in verband stonden, en dat de Leidenaar
+daarvoor eene zekere vereering gevoelt, welke, op de geschiedenis zijner
+stad steunend, van geslachte tot geslachte hen bezielt die een voet
+zetten op de blauwe zerken, waaronder hunne dooden eenmaal zijn ter
+ruste gelegd.</p>
+
+<p>Onder die dooden is er een, die noch in zijn leven noch bij zijn sterven
+tot de machtigen der aarde werd gerekend, en wiens naam toch aan gene
+zijde des oceaans een weerklank heeft, welke onze <span class="smcap">MEERMANNEN</span> en andere
+mannen daar vruchteloos zouden zoeken. Zijn naam is <span class="smcap" xml:lang="en">ROBINSON</span>. Hij was
+een dier Engelsche puriteinen, die, even gehaat door de Roomsche als
+door de Episcopale kerk, na de hitte der vervolging in hun vaderland
+verduurd en ontweken te hebben, hier eene schuilplaats vonden en later
+stichters werden van de Amerikaansche kolonie <i xml:lang="en">Plymouth</i>. Op hem is
+echter wel het eerste niet het laatste toepasselijk; want toen de
+broederen te <i>Delfshaven</i> scheep gingen, toen vergezelde hij hen tot aan
+de »<i xml:lang="en">Speedwell</i>&rdquo;, welke hen naar het beloofde land zou overvoeren; maar
+hijzelf bleef als herder der kudde die te <i>Leiden</i> verbleef aan deze
+verbonden en het schip kliefde de golven der Maze zonder hem. Waar men
+hem ten grafkuil heeft nedergelaten is ons onbekend; maar dat het in
+deze kerk geschiedde, op den 4 Maart 1625, is bewezen door het
+begrafenisboek, waaruit tevens schijnt te blijken dat het er met zijn
+boedel povertjes moet hebben uitgezien, daar er zeer weinig voor zijne
+teraardebestelling betaald werd.</p>
+
+<p>Toch zien wij, wanneer wij het kerkgebouw verlaten hebben, uit een steen
+in den voorgevel van het Walsche Jan Pesijnshof, dat zijne nagedachtenis
+dierbaar is aan zijn volk want, al mocht de steller van het vers boven
+den <span class="pagenum" title="20">&nbsp;</span><a id="p_20"></a>ingang gewagen van »het puin van een bouwvallig nest&rdquo; waaruit dit
+»fraai gebouw&rdquo; oprees, dat bouwvallig nest wekte de belangstelling van
+tijdgenoot en nageslacht, en wanneer de zonen van het vrije <i>Amerika
+Leiden</i> bezoeken, dan laten zij zich gaarne naar de plek geleiden, waar
+een hunner in grauwen steen deze woorden deed griffelen:
+
+<span class="quote" xml:lang="en">ON THIS SPOT<br />
+LIVED, TAUGHT AND DIED<br />
+JOHN ROBINSON<br />
+1611&ndash;1625.</span>
+
+en zij werpen een blik van eerbied op de plek waar de »Predikant der
+Engelsche gemeente bij het klokhuis&rdquo; den laatsten adem uitblies. Wij
+hopen dat zij in dat geval nog eenige opmerkzaamheid zullen overhouden
+voor de nevens dat hofje gevestigde instelling voor de Indische taal-,
+land- en volkenkunde, welke ons aan Nederlands koloniën in <i>Azië</i>
+herinnert, door ons verkregen, toen <i>Engeland</i> zijne macht in <i>Amerika</i>
+vestigde of uitbreidde. Indien wij thans over het Pieterskerkplein het
+Godsgebouw nog eens rondwandelen, om den aanblik daarvan, waar die niet
+door kleine huisjes bedorven is, te genieten, dan valt ons oog in de
+eerste plaats op het aloude 's-Gravenstein, thans huis van arrest, welks
+beeld van Themis ons aan den tijd doet denken toen hier voor het laatst
+een schavot werd opgeslagen. Verder vertoont zich aan deze zijde niets
+wat onze belangstelling waardig is. Wij slaan dus rechtsaf en vragen
+eene wijle uwe aandacht voor dat blok huizen tegenover de
+noorderkerkdeur, waar niets meer doet vermoeden dat daar vroeger een
+vorstelijk verblijf stond, dat met den grond van des Graven steen (de
+oude naam voor gevangenis) een eiland vormde door breede grachten
+omringd en slechts door bruggen met het vasteland verbonden. Dat blok
+huizen begrensd door de Muscadelsteeg, de Lokhorststraat, het
+Pieterskerkhof en de Pieterskerkstraat, in welke laatste de kerk der
+Doopsgezinden zich bevindt, droeg in vervlogen eeuwen den naam van het
+huis Te Lockhorst en vernam de eerste levenskreten van den Hollandschen
+Graaf en Roomsch Koning <span class="smcap">WILLEM</span> II. Zoo dit u belangstelling inboezemt,
+hoezeer zal die niet worden verhoogd door te weten dat ook een andere
+Hollandsche Graaf hier het eerste levenslicht aanschouwde, wiens naam
+met liefde door het nageslacht wordt genoemd; en wel <span class="smcap">FLORIS</span> V, der
+Keerlen God, zooals hij knarsetandend geheeten werd door de ontevredene
+edelen des lands, wier macht hij fnuikte, waar die misbruikt werd tot
+knevelarij der onderzaten, en wier haat de hand van <i>Velzens</i> Heer
+wapende met het vorstenmoordend staal. Waarlijk, onze fantasie mocht dat
+slot weder opbouwen, het zou fantasie wezen en niets meer; want geen
+enkele steen is er welke aan dat glansrijke verleden herinnert. <span class="pagenum" title="21">&nbsp;</span><a id="p_21"></a>Wij
+houden ons dan ook niet langer op om hier te mijmeren; maar, altijd
+rechts houdende, staan wij al spoedig aan de Heerensteeg, wier naam ons
+aan de oude Predikheeren van Sint-Jan herinnert, en die in 1592 ten
+gebruike der inwoners begaanbaar gemaakt werd, waartoe echter eene
+overeenkomst noodig was van de Stad met den Commandeur der Duitsche
+orde, wiens betrekking tot deze plek nog in de benaming der niet verre
+van hier gelegene Commandurysteeg voortleeft. De Heerensteeg doorgaande
+komen wij uit op het Rapenburg, slaan rechtsom en bevinden ons al
+spoedig voor een pleintje, gedeeltelijk als parkje aangelegd, door een
+ijzeren hek van den openbaren weg afgesloten, welks openstaande deur tot
+binnentreden uitlokt, hetgeen evenzeer het geval is met die van het
+daarachter gelegen gebouw, met glazen dak, waarin de Academische
+Bibliotheek thans op waardige wijze is gehuisvest. Wij moeten hier even
+toeven en zijn binnen weinige oogenblikken in de ruime kamer, waar het
+dienstdoend personeel zich bezig houdt met het afgeven en verzenden of
+het terug ontvangen van boeken, en waar de talrijke doozen en boekjes
+gevonden worden, welke een completen catalogus vervangen, voor welke een
+minister wien men een standbeeld wil oprichten geene gelden op de
+begrooting wilde brengen omdat hij »het nut er niet van inzag&rdquo;. Had die
+catalogus nu betrekking gehad op het gebied der kunst men zou zulk eene
+handelwijze begrepen hebben, want »kunst is geen regeeringszaak&rdquo; was
+zijne leuze; maar hier gold het »wetenschap.&rdquo; Vanwaar dan die
+zonderlinge meening? Ook de daarnevens gelegene leeskamer eischt onze
+aandacht, al ware het slechts om het portret van <span class="smcap">WILLEM</span> I, dat den
+schoorsteen versiert en de beeltenissen van beroemde hoogleeraren hier
+en in de voorzaal opgehangen. Gaat gij nu verder met mij de keurige
+wenteltrappen op, welke u tot de verschillende verdiepingen van het
+gebouw brengen, dan trekt nog eene beeltenis van Prins <span class="smcap">MAURITS</span> uw oog,
+en vraagt gij met verbazing hoe dat marmeren gedenkteeken ter eere van
+zekeren Graaf <span class="smcap">LAUDON</span> hier terecht gekomen is. Die verbazing zal echter
+ophouden wanneer gij weet dat dit tehuis behoorde in de Engelsche
+Presbyteriaansche kerk, dat deze in het bedehuis der Gefaliede Begijnen
+gehouden werd, en dat dit later tot Academische Bibliotheek werd
+ingericht. Gij slaat dan tevens, en wel in de eerste plaats, een blik op
+dat boekental&mdash;eenige duizenden deelen&mdash;en begrijpt niet hoe hier nog
+over »betrekkelijke armoede&rdquo; kan geklaagd worden, gelijk onlangs in een
+werkje van den geleerden Dr. <span class="smcap">SCHOTEL</span> geschiedde. Wij verlaten dus het
+keurige gebouw, na ons herinnerd te hebben dat het <span class="smcap">WILLEM</span> I, de Vader
+des Vaderlands, was aan wien de Bibliotheek hare twee eerste boeken
+dankte en dat die boeken bestonden uit de »<span xml:lang="la">Biblia Regia</span>&rdquo; en den
+»Joodschen Talmud&rdquo;. Daarna steken wij het pleintje weder over, <span class="pagenum" title="22">&nbsp;</span><a id="p_22"></a>slaan
+rechtsom, en vervolgen zoo onzen weg langs het boomrijke Rapenburg, tot
+aan de Houtstraat, welke wij echter eerst binnengaan nadat wij een
+bezoek gebracht hebben aan het Museum van natuurlijke historie dat zich
+in dat groote gebouw, op den hoek daarvan, bevindt. In een tal van zalen
+vindt gij hier schier alles bijeen, wat op zoötomisch en delfstoffelijk
+gebied uwe aandacht kan eischen. Bij het eerste gedeelte zal die
+wellicht het meest geboeid worden door de rijke afdeeling »vogels&rdquo;, bij
+de laatste door de kast met edelgesteenten. Gij zult de verscheurende
+dieren bewonderen en u verbazen over de grootte der nachtvogels, die u,
+met uitgespreide vlerken, schijnen aan te grijnzen; maar wat gij ook
+langdurig beschouwt of met vluggen tred voorbijgaat altijd zult gij bij
+het heengaan de overtuiging medenemen, dat gij eene verzameling
+aanschouwd hebt, welke als eene der rijkste van Europa moet aangemerkt
+worden, eene die den trots des Leidenaars uitmaakt, maar daarom niet
+minder door hem als eene belasting op zijn beschikbaren tijd wordt
+aangemerkt, wanneer hij, ter wille van vrienden of verwanten,
+genoodzaakt wordt meer dan eenmaal 's jaars er heen te gaan. Gij duidt
+het mij dan ook zeker niet ten kwade, als ik thans weder met u naar
+buiten treed en, de Houtstraat doorgaande, op het daaraan grenzende
+»Gerecht&rdquo;, uwe aandacht vestig op hetzelfde 's-Gravenstein dat wij
+straks van de andere zijde zagen en blijkbaar uit twee gedeelten bestaat
+in verschillende eeuwen gesticht. Dat aan de zijde der Houtstraat, in
+1672 voltooid, draagt behalve eenige burgemeesterlijke geslachtswapens
+in de gevelspits een tweetal beelden, de gerechtigheid en de
+voorzichtigheid voorstellende, welke, als bewaaksters van het tusschen
+hen instaande wapen, geene verwerpelijke attributen mogen genoemd
+worden. Het andere deel, meer naar de zijde waar vroeger het huis Te
+Lockhorst stond, ziet er daarentegen vrij middeleeuwsch uit en verkrijgt
+iets schilderachtigs door het torentje, dat zich ongeveer ter helfte van
+de getraliede galerij verheft. Bij die galerij, in het midden der
+gracht, welke, gelijk wij reeds zeiden, ook dezen »steen&rdquo; omspoelde,
+verhief zich in vroegere jaren een zoogenaamd »groen zootje&rdquo;, rondom
+bewald, en op de hoeken met vier leeuwen versierd, die <i>Leidens</i>
+wapenschild vasthielden. Dit was de gerechtsplaats, welke zonderling
+genoeg, in de oude sententiën »Schoonverdriet&rdquo; geheeten wordt, die tot
+1671 in stand bleef, en toen, bij de verbouwing van het huis, verdween;
+waarna men zich behielp met een houten schavot, dat, zoodra er executie
+moest gedaan worden, werd opgericht voor het gebouw, tegenover de
+Papengracht, alwaar het getal toeschouwers zooveel grooter kon wezen dan
+op het Gerecht, »ten einde eenen ijgelijck, des begeerig zijnde, te
+bekwamer de voorsz. executie zoude konnen aanschouwen&rdquo;. Hoe dit ook zij
+het groene zootje verdween in 1671 en Mr. <span class="smcap">JOHAN MEERMAN</span>, <span class="pagenum" title="23">&nbsp;</span><a id="p_23"></a>wiens
+wapenschild mede den gevel van dat gebouw versiert, had dus geen kans
+daarop zoo gruwzaam behandeld te worden, als zijn vriend <span class="smcap">JOHAN DE WITT</span>
+dat op het Haagsche groene zootje gedaan werd.</p>
+
+<p>Slaan wij thans de tegenover ons liggende Lockhorststraat in, dan wordt
+ter linkerzijde onze aandacht getrokken door een gebouw, dat blijkens
+zijn opschrift: »<span xml:lang="la">Pietati, Linguis et Artib. Liberal S.SPQ, Lugdunensis
+Restav</span>&rdquo;, met een vroom en geleerd doel door <i>Leidens</i> raad werd
+gesticht, en wel in 1600, zooals het daaronder gestelde jaartal
+aanduidt. Het is de »Latijnsche schole&rdquo;, thans het Gymnasium, gesteld op
+de plek waar vroeger de vierschaar van <i>Rijnland</i> gehouden werd. De
+cijfers welke het jaar aanwijzen, een jaar waarin de slag bij
+<i>Nieuwpoort</i> gewonnen werd, doen ons zien hoe de gevoerde oorlog niet in
+staat was de harten van <i>Leidens</i> regeerders af te trekken van de zorge
+voor kunsten en wetenschappen, welke zij, ook onder den klank der
+wapenen, in hooge eere hielden.</p>
+
+<p>Heet de steeg op welker hoek het Gymnasium staat de Schoolsteeg, de
+gracht welke wij, insgelijks aan de linkerzijde der Lockhorststraat,
+doch aan het eind daarvan, voor ons zien, mocht wel de Schoolstraat
+heeten. Nauwelijks toch zijn wij haar opgegaan of wij zien ter
+linkerzijde een grootsch gebouw, met hooge blauwe steenen stoep,
+waarboven wij de woorden: »Hoogere Burgerschool&rdquo; lezen, welks lokalen,
+zeer geschikt voor de lessen daar in verschillende vakken gegeven,
+tevens dienen voor de avondschool van het gunstig bekende genootschap
+»<span xml:lang="la">Mathesis scientiarum genitrix</span>&rdquo; in 1785 gesticht en sedert eene bron van
+kennis geworden voor menigeen wiens naam onder de deftige burgers van
+<i>Leiden</i> schitterend heeft uitgeblonken. Niet verre van daar, in dat
+oude gebouw, met zijn fraaien gevel en het vriendelijke »<span xml:lang="la">Pax Huic Domui</span>&rdquo;
+boven de rondbogige poort, is de Leidsche schilder- en teeken-academie
+»<span xml:lang="la">Ars aemula naturae</span>&rdquo; gevestigd en bevindt zich eene bijzondere school
+door den Heer <span class="smcap">J. KNEPPELHOUT</span> uit eigene fondsen gesticht en onderhouden,
+gelijk ook de daarnevens staande Gymnastiekschool&mdash;waarvan de bouwtrant
+eenigszins gunstig afsteekt bij al hetgeen in de laatste jaren binnen
+<i>Leiden</i> verrees&mdash;door hem werd in het leven geroepen.</p>
+
+<p>Indien wij nu linksafslaan dan komen wij op de zoogenaamde Langebrug,
+gaan even de Papengracht op, om het keurige Brouckshovenshofje te
+bezichtigen, in de hoop dat het ons vergund zal worden op de
+regentenkamer eenige niet onverdienstelijke schilderijen te beschouwen,
+en vervolgen dan onzen weg naar het Rapenburg, u ter rechterzijde een
+huis en tuin aanwijzende dat zich van daar tot de Papengracht uitstrekt,
+vroeger een deel van het Sint-Barbaraklooster,&mdash;of wilt gij liever van
+het Prinsenhof&mdash;later het eerste academiegebouw van <i>Leidens</i>
+hoogeschool. Nu rechtsomslaande bewonderen wij de prachtige rij huizen
+welke zich aan beide zijden dezer <span class="pagenum" title="24">&nbsp;</span><a id="p_24"></a>gracht&mdash;die naar men meent aan de
+Heeren <span class="smcap">VAN RAAPHORST</span> haren naam dankt&mdash;verheffen, werpen een blik op het
+aan de overzijde gelegen rechtsgebouw en bereiken al spoedig de
+Sint-Anthoniesbrug, alwaar wij weder een dier schoone stadsgezichten
+genieten, waarin <i>Leiden</i> zoo rijk is. Wij houden ons echter daarbij
+niet op, maar betreden het Noordeinde, waar wij rechts de zaal »voor
+christelijke belangen&rdquo; zien, gesticht in een tijd toen de kerkeraad der
+Nederduitsche Hervormde Gemeente steeds voortging met moderne
+predikanten te beroepen, zoodat hun die gaarne leeraren van eene andere
+richting hoorden niets overbleef dan buiten de kerkgebouwen eene plaatse
+des gebeds te openen. Als wij nu rechtuitgaan bereiken wij de plaats,
+waar vroeger de Witte poort zulk een eigenaardig gezicht opleverde, en
+de Kweekschool voor zeevaart is gesticht op de plek waar de moutmolen
+stond bewoond door den vader van <span class="smcap">REMBRANDT</span>, welke vorst der schilders
+dan ook daar het levenslicht aanschouwde. Wij vervolgen dus onzen weg,
+slaan tevens een blik op de oude Kazerne, thans door artilleristen
+betrokken, en keeren dan op onze schreden terug om de oude Varkenmarkt
+op te gaan, waar wij rechts het Loridanshofje, vlak voor ons de poort
+van den Doelen&mdash;thans Cavaleriekazerne&mdash;beschouwen, welker fraaie
+voorstelling van St.-Joris en den draak, in steen opgericht, ons
+aangenaam aandoet, bij al het platte en povere wat onze
+negentiende-eeuwsche bouwmeesters ons niet zelden te aanschouwen geven.
+Die doelen&mdash;beter gezegd die doelens, want op dit terrein lagen er twee
+nevens elkander&mdash;welke ons aan het glansrijkste tijdperk onzer
+schutterijen herinneren, hebben thans al hun vroegeren luister verloren.
+De door <span class="smcap" xml:lang="fr">THIBAUT</span> beschilderde glasruiten, waarop <i>Hollands</i> graven staan
+afgebeeld, de keurige portretten van hoplieden der XVIIe eeuw, welke
+vroeger die ruime zalen versierden, zullen wij straks in het stedelijk
+museum terugvinden; maar van het aardige hoektorentje, dat zich, eene
+eeuw geleden, nog boven het dak verhief, en waarin »eene eetplaats
+getimmert was, welke tot vermaeckelijkheid met tafel en gasten te gelijk
+rond gedraaid kon worden&rdquo; is geen spoor meer te ontdekken, en het
+voorplein »met schoone boomen beplant&rdquo; is een dorre plek gronds
+geworden, bestemd voor de oefeningen in de edele rij- en drilkunst van
+eerstbeginnende ruiters. Wanneer wij nu over de Groenhazengracht weder
+het Rapenburg willen bereiken zullen wij u maar niet op de
+Garnizoens-infirmerie wijzen, welke daar gevonden wordt, te minder omdat
+die spoedig zal worden overgebracht naar een ruim gebouw dat buiten de
+Morschpoort wordt opgericht. Liever slaan wij den blik op het oude huis
+aan den hoek der beide grachten, met het opschrift »<span xml:lang="la">Bibliotheca
+Thysiana</span>&rdquo;, eene boekerij door den Hoogleeraar <span class="smcap">THYSIUS</span>, historiograaf van
+<i>Holland</i>, achtergelaten en voor het <span class="pagenum" title="25">&nbsp;</span><a id="p_25"></a>publiek toegankelijk gesteld. Het
+groote hardsteenen gebouw dat niet verre van daar gezien wordt is 's
+Rijks Herbarium; <a id="cross1">een weinig verder voorbij de Doelensteeg</a>&mdash;waarin het
+Eva Van Hoogeveens hofje zich bevindt&mdash;aanschouwen wij het Kabinet van
+pleisterbeelden, gravures en teekeningen en daarnevens het ijzeren hek,
+dat eene binnenplaats of beter gezegd een voorplein van den openbaren
+weg afsluit, waarbij gij links eene deur vindt, welke naar het
+Academiegebouw voert, vroeger de verblijfplaats der Witte Nonnen, die er
+natuurlijk al uit waren toen de »blonde jeugd van Leiden&rdquo; hier zijn
+intocht deed. Als wij ons bij den concierge aanmelden zal hij er niets
+tegen hebben, ons de verschillende auditoria en de senaatskamer te laten
+bezichtigen, welke laatste vooral merkwaardig is door de portretten der
+hoogleeraren, die hier in lange rijen statig op u nederzien, als een
+vendel soudenieren in den dienst der wetenschap. Er is iets
+indrukwekkends in het zien van de gelaatstrekken dier mannen op de
+plaats waar zij geleefd en gewerkt hebben, iets dat ons tot langdurige
+bespiegelingen zoude opwekken, wanneer het bestek onzer wandeling geene
+kortheid gebood; en, dit in aanmerking genomen, treden wij weder naar
+buiten waar de <span xml:lang="la">Hortus Academicus</span>, welks ingang nevens het Academiegebouw
+gelegen is, onze aandacht vraagt en ons bezoek eischt.</p>
+
+<p>Al wat het plantenrijk merkwaardigs aanbiedt vindt gij hier bijeen, even
+smaakvol als wetenschappelijk gerangschikt. Ruime kasten, waaronder die
+der »<span xml:lang="la">Victoria Regia</span>&rdquo; het meest uwe aandacht trekt, brengen de tropische
+gewassen in den waan dat zij hun geboorteland&mdash;geboortewater zou ik van
+sommigen moeten zeggen&mdash;niet verlaten hebben, dat zij geene
+
+<span class="quote" xml:lang="fr">&bdquo;Tristes exilés sur la terre étrangère&rdquo;</span>
+
+zijn. Zij groeien en bloeien er dan ook dapper op los en wekken de
+verbazing op van vreemdeling en stadgenoot, die deze schoone inrichting
+komen bezoeken. Hebt gij het voorrecht den waardigen hortulanus te
+ontmoeten, dan zal hij u gaarne nog eenige inlichtingen geven, altijd
+belangrijk uit den mond van een man, wiens dichterlijk geschreven proza
+aantoont, dat hij de taal der bloemen beluisterd en den harteklop der
+planten gevoeld heeft, als hij de pen opneemt om ze te beschrijven. Gij
+zult dan gaarne met hem uitrusten op eene der tuinbanken, welke zulke
+schoone gezichten opleveren; maar dan zal het na luttel poozens weder
+aan mij zijn om te herinneren dat wij verder moeten, dat de daarnevens
+gelegen Sterrenwacht nog onze aandacht vraagt en dat wij, naar
+buitentredende, nog wel eens een blik mogen slaan op het uitwendige der
+Academie, haar eigenaardig torentje en hooge kruisramen. En gij gaat, al
+onttrekt gij u noode aan die met ambergeur doorwademde bloemwarande, en
+gij wandelt met mij de Cellebroersgracht op, waarbij gij natuurlijk aan
+de Celliten of Alexianen denkt, <span class="pagenum" title="26">&nbsp;</span><a id="p_26"></a>die, ziekentroosters en bedienaars der
+begrafenissen tevens&mdash;en dat beiden kosteloos&mdash;hier hunne woonplaats en
+kapel hadden, vanwaar zij eenmaal 's jaars&mdash;op kermis&mdash;uittogen, om met
+een ezel door de stad te rijden, teneinde den intocht van <span class="smcap">JEZUS</span> binnen
+<i>Jeruzalem</i> den volke in herinnering te brengen. Toen ook deze broeders
+met de bewoners van andere conventen verdreven waren, werd hier het
+zoogenaamde Staten-College gesticht, waarin kosteloos jongelieden werden
+gehuisvest, die voor den predikdienst in de Nederlandsche Hervormde kerk
+werden opgeleid. Thans is het eene manége, gelijk de paardenkop boven de
+poort moet te kennen geven. Het gehinnik van <span class="smcap">STEGERHOEKS</span> rossen en
+telgangers vervangt er den zang van vroegmet en vesper der monniken, en
+de plaats waar <span class="smcap">VAN DER PALM</span> studeerde aanschouwt de pogingen van hen,
+die voor de eerste maal een paard beklimmen, op het gevaar af spoedig
+zandruiter te worden. Het is zeker dan ook om die reden dat men de
+antieke poort, welke daar twee eeuwen lang gestaan heeft, deed wegbreken
+en dit meesterstukje van portland-cement daarvoor in de plaats stelde.
+Zoo'n paardenkop is dan ook heel interessant en veel eigenaardiger dan
+die twee leeuwen op het andere poortje.</p>
+
+<p>Het viertal hofjes dat zich op deze gracht en in de daaraangrenzende
+Zegersteeg bevindt, vluchtig beschouwende, kunnen wij ons terstond naar
+de Sterrenwacht begeven, welker ingang hier gevonden wordt. Vergun mij
+echter bij dat bezoek uw geleider slechts te zijn in dien zin dat ik u
+onmiddellijk na onze aankomst overlaat aan de zorg van den custos, die u
+wel zal aanbevelen bij de autoriteiten wier rechtsgebied wij
+binnentreden; want hoewel ik niets ter wereld tegen de sterrenkunde heb,
+en er zelfs een tijd was toen ik <span class="smcap">NIEUWLANDS</span> »Orion&rdquo; uit het hoofd kende;
+ofschoon ik met gepasten eerbied Jupiter, Mars, Venus en andere
+grootmachten aan den hemel beschouw, en den Grooten Beer&mdash;den beste der
+beren omdat hij steeds op een behoorlijken afstand blijft&mdash;een goed hart
+toedraag, zoo ben ik toch een zeer ongeschikt persoon om u hier ter
+plaatse van eenig nut te zijn. Ik houd mij echter aanbevolen, zoodra wij
+dit gebouw en het erf waarop het gesticht is verlaten hebben, mijne taak
+weder op te vatten, en, na u de plek gewezen te hebben, waar het nieuwe
+Zoötomisch Kabinet verrijzen zal, met u de Cellebroersgracht overgaande,
+door de Bakkerssteeg&mdash;men heeft er verschillende in deze stad&mdash;naar den
+Vliet te wandelen, waar het eerste voedsel binnen <i>Leiden</i> werd
+aangebracht toen de derde van Wijnmaand 1574 was aangebroken, om dan,
+door de Molensteeg, de Koepoortsgracht en de Raamsteeg te bereiken, waar
+wij een blik slaan op het ruime plein dat de ramp van 1807 ontstaan deed
+en waarop de academische gebouwen zullen verrijzen, tot welker stichting
+de regeering <span class="pagenum" title="27">&nbsp;</span><a id="p_27"></a>besloten heeft, en ons eenige oogenblikken ophouden bij
+het Roomsch-Catholieke Wees- en Oudeliedenhuis, dat zich op den hoek van
+Raamsteeg en Sint-Jacobsgracht verheft.</p>
+
+<p>Aangezien het plein er echter meer als een wildernis uitziet dan als
+eene wandelplaats of exercitieveld gelijk het vroeger was, haasten wij
+ons eerst rechts- dan linksomslaande, over de laatstgemelde gracht den
+Vestwal te betreden, die er zoo schilderachtig uitzag toen de
+koepelvormige toren der nu afgebroken Koepoort, evenals de torens van
+<i>Bourgondië</i> en <i>Oostenrijk</i>, door welig en hoogopgaand geboomte werd
+overschaduwd. Thans zien wij er de laatste nog slechts, waarbij een
+krijgsknecht de wacht houdt die er op moet toezien dat gij voorbijgaande
+uwe sigaar&mdash;wanneer gij die rookt&mdash;dooft, opdat geen vonk daarvan de
+kracht ontboeie, welke in dien toren sluimert, eene kracht door <span class="smcap" xml:lang="de">BARTHOLD
+SCHWARTZ</span> der menschheid geschonken, waarvan het Ruïneplein nog de
+vreeselijke sporen vertoont. Ik weet niet of hij er nog lang zal staan,
+dat eerwaardig overblijfsel uit vervlogene eeuwen, die zijn
+tweelingbroeder, niet lang geleden, zag vallen onder den moker, welke
+reeds zooveel eerwaardigs hier ter stede vernielde; maar lang of kort,
+het doet mij goed aan het hart dat hij voortgaat met eerbied in te
+boezemen, zij het bij allen niet door zijn vorm dan toch door zijn
+inhoud, en ik wensch hem liever dus te zien vallen dan als eene
+bewaarplaats van producten door het stelsel van <span class="smcap">LIERNUR</span> verkregen een
+smadelijk bestaan te zien voortsleepen.</p>
+
+<p>Wanneer gij nu met mij voortwandelt zult gij eene liefelijke plek gronds
+aanschouwen, welke de Leidenaar met vooringenomenheid zijn Plantsoen
+heet, eene wandelplaats waarvan het bergje&mdash;met het rustiek koepeltje op
+zijn top en de breede Singelgracht, waarin witte zwanen dartelen, aan
+zijn voeten&mdash;zeker niet het minst pittoreske gedeelte uitmaakt. Wellicht
+verneemt gij van hier reeds de tonen eener militaire muziek en verhaast
+gij daarom den tred naar de zijde vanwaar het geluid tot u komt. Zoo gij
+dat doet dan staat gij weldra voor »<span xml:lang="la">Musis Sacrum</span>&rdquo;, de zomersociëteit
+voor <i>Leidens</i> burgerij in alle schakeeringen. Wilt gij er eenige
+oogenblikken met mij uitrusten, plaats u dan onder de ruime veranda. Of
+wilt gij liever verder gaan, sla dan een blik op de Hoogewoerdspoort die
+haar toren zoo slank ten hemel heft, op den doodenakker aan de overzijde
+van den Rijn, wiens hooggetopte populieren&mdash;bewogen door het
+zuidenwindje&mdash;wuiven, trillen en groeten, als waren het palmen des
+vredes, tuigende van de ruste des doods. Richt wanneer gij de
+poort,&mdash;reeds ten doode veroordeeld&mdash;zijt binnengetreden even het oog op
+de Binnenvestgracht en het Tevelshofje, en breng dan met mij een bezoek
+aan het keurige Ethnographisch museum&mdash;waarvan <span class="smcap">SIEBOLDS</span> rijke
+verzameling, <i>China</i> en <i>Japan</i> betreffende, recht heeft op de eerste
+vermelding. Een eind verder vinden wij ter linkerzijde het »Gesticht der
+Voorzienigheid&rdquo;, eene instelling tot opvoeding <span class="pagenum" title="28">&nbsp;</span><a id="p_28"></a>van jeugdige
+Roomsch-Catholieke meisjes; en nog eenige schreden dan gaan wij de
+Sint-Jorissteeg in, en het ruime Levendaal op, teneinde een blik te
+slaan op het kerkgebouw waar Israël den God van »Abraham, Isaac en
+Jacob&rdquo; aanroept. Daarna gaan wij door de Barbarasteeg weder naar de
+Hoogewoerd en zien wij ter rechterzijde de sociëteit <em class="g" xml:lang="la">Concordia</em>, de
+eenige hier ter stede waar het mannenpassende kegelspel nog in eere
+wordt gehouden.</p>
+
+<p>Aan het einde der Hoogewoerd gekomen, gaan wij, rechtsomslaande, het
+Gangetje door en dan, links, de Botermarkt op, waar eene reeks keurige
+winkels verrezen is, wier gaslicht des avonds, door het water
+weerkaatst, een zeer eigenaardig schouwspel oplevert. Het huis op den
+hoek van Botermarkt en Gangetje is ook in zooverre van beteekenis dat
+het vóór de derde vergrooting der stad in 1389 den naam »Roodentoren&rdquo;
+droeg, gelijk ons het volgende opschrift leert, dat in den gevel te
+lezen staat:</p>
+
+<div class="poem" style="width: 19.5em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i0">Anno dertien hondert tachtig negen<br /></span>
+  <span class="i0">Is Leyden vergroot door Godes segen<br /></span>
+  <span class="i2">Steenschuyr was doen vest:<br /></span>
+  <span class="i2">Myn naem Rooden toren,<br /></span>
+  <span class="i2">Stae schier int best:<br /></span>
+  <span class="i2">Danckt Godt daervooren.<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<p>Dat »schier in 't best&rdquo; staan is evenzeer het geval met de dan volgende
+Vischmarkt, waar onze aandacht weldra getrokken wordt door de met keurig
+beeldhouwwerk versierde fontein, die daar in het jaar 1692 werd
+geplaatst en welker stralen des Woensdags en Zaterdags van 's
+voormiddags tien tot elf uren ten hemel stijgen of boogvormig den al te
+nabijkomenden toeschouwer bedreigen. Dit heeft evenzoo plaats op den
+laatsten werkdag in April van ieder jaar, des namiddags van zes tot
+zeven uren, wanneer het schoone klokkenspel van den stadhuistoren, welke
+ook van deze zijde door de Vischpoort te naderen is, zich doet hooren,
+terwijl eene vroolijke schare
+
+<span class="quote">&bdquo;met juublende onrust in het bloed,<br />
+<span class="i2">&bdquo;den eersten Mei begroet.&rdquo;</span></span>
+</p>
+
+<p>Gaan wij thans langs de Vischbrug, waar een cirkel van lichter gekleurde
+steenen wellicht aan een vroeger rechtsgebied herinnert, naar de
+Aalmarkt, dan wordt ons oog aangenaam geboeid door de Waag, uit arduin
+opgetrokken, maar met marmeren gevelsteen »uitbeeldende 't werk, 't welk
+in de waage werd gedaan&rdquo;. Ook het daarachter gelegen en daaraan
+verheelde Boterhuis, welks deur in de Mandenmakerssteeg uitkomt, bezit
+zoodanigen marmersteen welke de boterhandel aanschouwelijk <span class="pagenum" title="29">&nbsp;</span><a id="p_29"></a>voorstelt,
+en die beide kunstgewrochten (helaas met eene dikke verflaag besmeerd)
+danken wij aan de hand van den kunstenaar <span class="smcap">ROMBOUT VERHULST</span>, die door dat
+werk zichzelven, maar ook den kunstzin der regeering vereeuwigd heeft;
+iets wat men zeker niet getuigen zal van het Schoolgebouw en het
+Telegraafkantoor, die insgelijks op de Aalmarkt gevonden worden. Wij
+zullen ons daarbij dan ook niet ophouden; maar, aan de Vrouwensteegsbrug
+gekomen, daarop even stilstaan om het schoone stadsgezicht te genieten
+dat zich hier aan beide zijden voordoet. Vervolgens willen wij den
+Apothekersdijk opgaan, waar ik er op reken dat gij in mijne woning,
+tegenover het nieuwe schoolgebouw, eenige oogenblikken uitrust. Ik zal u
+dan menig boekwerk kunnen in handen geven, waardoor gij een juister en
+ruimer inzicht zult krijgen in zaken, welke ik slechts even kan
+aanstippen, maar die <span class="smcap">ORLERS</span>, <span class="smcap">SIMON VAN LEEWEN</span>, <span class="smcap">VAN MIERIS</span>, <span class="smcap">VAN ALPHEN</span>,
+<span class="smcap">KIST</span>, <span class="smcap">SCHOTEL</span>, <span class="smcap">ELZEVIER</span>, <span class="smcap">MONTAGNE</span> en anderen u meer uitgebreid willen
+mededeelen. In elk geval kunnen wij hier een oogenblik uitrusten; gelijk
+ik voornemens ben het ook te doen.</p>
+
+<hr class="tb" />
+
+<p>Zie zoo. Wij zijn bereid onze wandeling voort te zetten. Wilt gij nu, om
+het <em class="g" xml:lang="la">varietas delectat</em> toe te passen, in plaats van door de Paardensteeg,
+met mij, door de Schapensteeg, over de Haarlemmerstraat, naar de
+Turfmarkt gaan, dan ziet gij aan beide zijden der eerstgenoemde steeg
+eene herinnering aan het Turfdragersgild&mdash;een dier vereenigingen, welke
+ondanks hare niet te loochenen gebreken, zooveel tot de
+krachtsontwikkeling en welvaart der burgerij hebben bijgedragen. Aan de
+zijde der Haarlemmerstraat ontwaart gij het ruime gildehuis, vroeger
+door den commissaris der corporatie bewoond, aan den kant van het
+Galgewater de zoogenaamde Turfbel, welke, in den tijd toen het recht tot
+vervoer van brandstoffen uitsluitend aan het gild behoorde, telkens
+klepte om de dragers, die gewoonlijk in de buurt der »bel&rdquo; woonden, uit
+te noodigen zich voor de loting aan te melden, waarbij het werk verdeeld
+werd. Ook deze vereeniging heeft haren tijd gehad. De stralenkrans om
+haar ietwat groezelig hoofd is getaand en verdwenen. Iedereen die
+turfdragen en turftonnen wil mag het doen naar hartelust. Ieder is vrij
+in deze eeuw .... maar het is als fluistert de geest van den laatsten
+der commissarissen uit de bovenvensters van het oude gebouw ons woorden
+toe, die onze geestdrift zouden temperen .... Daarom luisteren wij er
+maar niet naar; wij mochten anders eens bekeerd worden van ons
+liberalisme. Wat baat het toch »de verzenen tegen de prikkelen te
+slaan&rdquo;. Wij hebben die »verzenen&rdquo; veel te veel noodig om verder te
+wandelen en wel naar den Ouden Cingel&mdash;in de volkstaal de Oude Vest
+geheeten&mdash;eene benaming waarop de, <ins class="corr" id="corr4" title="Bron: paralel">parallel</ins> <span class="pagenum" title="30">&nbsp;</span><a id="p_30"></a>met deze
+loopende, gracht aan de andere zijde van het water slechts aanspraak
+heeft, om daar stil te houden voor een met portland-cement
+»volgegooiden&rdquo; muur, en een poort waarop een volmolen geplaatst is in
+steen uitgehouwen. »Binnentredende op eene ruime voorplaats ziet men
+twee uitspringende vleugels, rustende ieder op vier steenen pilaren en
+twee pilasters, welke eene galerij of wandelplaats maken&rdquo; zegt <span class="smcap">VAN
+MIERIS</span> en nog is dit zoo. Ook het gebouw zelf&mdash;van de Jonische
+bouworde&mdash;heeft geene verandering ondergaan. Nog altijd vindt gij
+bovenaan den muur de verschillende attributen der lakenbereiding
+voorgesteld. Gij ziet hier dan ook de oude Lakenhalle, gesticht in een
+tijd toen de regeering zich nog gerechtigd achtte te waken voor den
+goeden naam der industrie, welke binnen hare muren gedreven werd, gelijk
+blijkt uit de verordeningen en interpretatiën, welke de laken-, saai-,
+baai- en greinhallen beheerschten.</p>
+
+<p>Sedert lang is echter deze belemmering der vrije »handteeringe&rdquo;
+opgeheven, en werd het gebouw tot verschillende doeleinden gebezigd,
+waarvan het magazijn der Maatschappij van weldadigheid het meest
+dagelijksche en de inrichting tot cholera-hospitaal de schrikwekkendste
+en aandoenlijkste was. Thans is het ons »Museum van schilderijen en
+oudheden&rdquo; dat voor tien cents de persoon dagelijks te bezichtigen is.
+Het glazen gedeelte van het overigens leien dak moge geschikter zijn
+voor een photographisch atelier dan voor eene tentoonstelling van
+schilderijen; toch is het gebouw de moeite der bezichtiging overwaardig;
+en al blijven wij van oordeel dat menig schilderstuk hier gevonden zijne
+plaats op het Raadhuis had moeten blijven behouden, wij verheugen ons
+aan de andere zijde dat menig kunstgewrocht, 'twelk anders door gebrek
+aan genoegzame zorg zoude zijn teloor gegaan, hier eene schuilplaats
+heeft gevonden tegen den vernielenden invloed van tijd, vocht en ...
+<em class="g">wandalisme</em>. Als zoodanig begroeten wij dan ook hier met genoegen de
+glasschilderijen uit Sint-Joris-doelen en die kloeke hoplieden waarvan
+wij reeds vroeger gewaagden. Ook »het laatste oordeel&rdquo; van <span class="smcap">LUCAS VAN
+LEYDEN</span>&mdash;vroeger in Burgemeesterskamer opgehangen&mdash;vindt gij hier met tal
+van andere kunstgewrochten blijkbaar evenzeer van kerkelijken oorsprong.
+Ook de Staalmeesters van <span class="smcap">J. DE BAANE</span>, <em class="g">welke in dit gebouw zoozeer op
+hunne plaats zijn</em>, en zoovele andere stukken hebben recht op onze
+aandacht. Wel het laatste, niet het eerste, kan getuigd worden van de
+schilderij, welke wij aan het penseel van <span class="smcap">VAN BREE</span> danken, waarin <span class="smcap">VAN
+DER WERFFS</span> zelfopofferend aanbod gehuldigd wordt; van de portretten van
+den beroemden <span class="smcap">JANUS DOUZA</span>, <i>Noordwijks</i> fieren Heer, van den
+Burgemeester <span class="smcap">ORLERS</span>, van den Stadsbode <span class="smcap">PIETER CORNELISZ VAN DER MORSCH</span>,
+en van de kast met verschillende voorwerpen, betreffende <i>Leidens</i> beleg
+en andere voor onze stad belangrijke <span class="pagenum" title="31">&nbsp;</span><a id="p_31"></a>gebeurtenissen. Dezen behoorden
+mijns inziens op het Raadhuis te zijn gebleven, tot welks geschiedenis
+zij, als het ware, behooren. De portretten die <span class="smcap">VAN DER WERFF</span> en <span class="smcap">VAN HOUT</span>
+moeten voorstellen had men echter gerust hier kunnen plaatsen of in »het
+huis met de hoofden&rdquo; aan den man brengen, daar deze noch <span class="smcap">VAN DER WERFFS</span>
+noch <span class="smcap">VAN HOUTS</span> gelaatstrekken te aanschouwen geven, en blijkbaar andere
+minbekende personen moesten vereeuwigen, zooals ook duidelijk blijkt uit
+het laatstbedoelde portret dat den persoon in quaestie op zijn
+zeventigste jaar voorstelt, welken leeftijd <span class="smcap">JAN VAN HOUT</span> nimmer heeft
+bereikt. Ook de beeltenis van stichters der hofjes hadden wij liever
+voortdurend op de regentenkamers gewenscht, waar zij eigenlijk tehuis
+behooren en iets <em class="g">zeggen</em>; terwijl zij hier slechts eene <em class="g">ruimte innemen</em>.
+Het zal voorzeker uwe aandacht niet ontgaan zijn dat de meeste stukken
+gerestaureerd en met eene niet geringe hoeveelheid vernis bedekt zijn,
+welke ons, vooral als de zon zoo schel door de
+photographische-atelier-bovenramen schiet, zeer doen verlangen naar de
+<em class="g" xml:lang="fr">peinture mate</em> in het kabinet <span class="smcap">WIERTZ</span> te <i>Brussel</i>. Toch mogen wij dit
+gebouw niet verlaten, zonder ons te herinneren wat al ijver, geduld en
+talent er is noodig geweest om velen dier stukken te herstellen en wij
+brengen dan ook hulde toe aan de pogingen hier aangewend, om voor de
+nakomelingschap te bewaren wat anders voor altijd zoude verloren gaan.</p>
+
+<p>Kom, steek nu den catalogus in den zak, en wandel met mij den Ouden
+Cingel weder op tot aan de Mare, sla linksom en verwijl eenige
+oogenblikken met mij op de plek waar vroeger de standplaats was der</p>
+
+<div class="poem" style="width: 19.5em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i11">&bdquo;Marepoort,<br /></span>
+  <span class="i1">&bdquo;Die oud en slecht genoemd werd,<br /></span>
+  <span class="i0">&bdquo;Toen hij door 't edelachtbaar woord<br /></span>
+  <span class="i1">&bdquo;Ten ondergang gedoemd werd.&rdquo;<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<p>Zoo gij den blik ter rechterzijde wendt, ziet gij de begraafplaats,
+welke nog altijd het Papegaaisbolwerk geheeten wordt, omdat daar vroeger
+de Papegaaistoren stond, een van die talrijke wachttorens, welke op
+bijna evenredige afstanden tusschen de wallen waren opgericht, waarvan
+wij ons door dien van <i>Oostenrijk</i> nog eene voorstelling kunnen maken.
+Daarachter verheffen zich ronde ijzeren gevaarten, de vertegenwoordigers
+van den nieuwen tijd, de stolpen en retorten der Gasfabriek, welker
+inkomsten, door een feitelijk monopolie verkregen, gedurende geruimen
+tijd de stedelijke financiën hebben gebracht in eenen staat welke het
+mogelijk maakt de drukkende kosten van het onderwijs te bestrijden,
+welke, door verschillende wetten en verordeningen, van deze stad worden
+gevorderd. Ter linkerzijde ziet gij een gebouw dat niet minder van den
+nieuweren tijd en zijne sociale begrippen gewaagt: de broodfabriek door
+eenige aanzienlijke ingezetenen opgericht <span class="pagenum" title="32">&nbsp;</span><a id="p_32"></a>om de nijvere burgerklasse
+goed en goedkoop brood te verschaffen&mdash;al werd een deel dier klasse
+hierdoor het onafhankelijk burgerbestaan ontnomen;&mdash;dat desalniettemin
+de oprichters eene goede zaak voorstonden, zal ieder in het oog vallen,
+die het <em class="g">succes</em> voor een <em class="g">beginsel</em> aanziet, en geen overwegend bezwaar
+heeft in het verdwijnen of verzwakken van een eerbiedwaardigen
+middelstand, welke steeds de kracht van ons vaderland uitmaakte. Dat wij
+hier tevens de aanlegplaats der Haarlemsche trekschuit voor ons hebben,
+die ons aan vroegere toestanden herinnert, blijkt u, daar juist een
+zoodanig vaartuig zich gereed maakt van wal te steken. Natuurlijk
+stappen wij er niet in, hoewel anders de vaart op een warmen zomerdag
+niet onaangenaam is, maar gaan wij de brug bij de broodfabriek over en
+de Korte Langegracht&mdash;eene <em class="g" xml:lang="la">contradictio in terminis</em>&mdash;op, slaan een blik
+op de Armenkerk&mdash;de Hoogduitsche geheeten, toen <i>Leiden</i> bij zijne thans
+nog bestaande Walsche, er ook eene Engelsche en eene Hoogduitsche
+Gemeente op nahield&mdash;en komen al spoedig aan de Westdwers- of
+zoogenaamde IJzerengracht, welke thans in een ruim plein veranderd is.
+Haar overgaande komen wij weder op dezelfde brug, welke ons straks tot
+den Ouden Cingel toegang verleende en slaan linksaf, om zoodoende op de
+Oude Vest te komen, waar in de eerste plaats onze aandacht getrokken
+wordt door het Coninckshofje, dat in 1873 zijn honderdjarig bestaan
+vierde, zoodat het nog in zijne prille (hofjes-) jeugd is, vergeleken
+bij andere stichtingen van dien aard, en in ancienniteit verre
+achterstaat bij het Elizabeth-Gasthuis dat niet verre vandaar gevonden
+wordt. Beter zou het zich in dat opzicht kunnen meten met het nu als
+schoolgebouw gebezigde <span xml:lang="la">Nosocomium Academicum</span>, vroeger het Walsche
+Weeshuis, en als zoodanig in 1768 ingewijd met een vroolijken maaltijd,
+die echter zeer onvroolijk verstoord werd door een brand in het Heilige
+Geest- of Armen-<ins class="corr" id="corr5" title="Niet in Bron.">,</ins> Wees- en Kinderhuis, welke gelukkig bijtijds ook
+door de pogingen der Walsche weesjongens werd gestuit. Weinige schreden
+verder verrijst voor onze oogen de onlangs vernieuwde Schouwburg, thans
+onzer academiestad waardig, waar, behalve onze binnenlandsche
+tooneelgezelschappen, zich ook de Vlamingers, en de Fransche en
+Hoogduitsche operisten doen hooren. Wij zullen er maar niet
+binnentreden, omdat het er bij dag vrij duister is; maar kunnen u bij
+een langer verblijf wel aanraden met het keurig nette gebouw en
+betrekkelijk groot tooneel kennis te maken. Wij gaan dus verder, slaan
+links den hoek om en bevinden ons vrij spoedig voor de Marekerk, welke
+in 1649 gebouwd en dadelijk voor den Protestantschen eeredienst
+ingericht werd. Daar deze kerk als zoodanig noch uit een architectonisch
+noch uit een historisch oogpunt belangrijk kan geheeten worden, geven
+wij ons de moeite niet om ons naar de overzijde der gracht te
+<span class="pagenum" title="33">&nbsp;</span><a id="p_33"></a>verplaatsen en er toegang te verzoeken. Wij slaan liever dadelijk de
+een eindweegs verder, ter rechterzijde gelegene, Brandewijnsteeg in,
+vanwaar wij aan een soort van pleintje komen dat <em class="g">officieel</em> het
+Vrouwenkerkhof maar in de volkstaal »het klooster&rdquo; heet, hoewel die naam
+slechts aan een verder gelegen gedeelte van dit doolhof van straten
+toekomt. De oude muur welke zich voor ons oog vertoont schijnt voor de
+juistheid dier benaming te pleiten; hetgeen niet belet dat andere
+gedeelten dezer buurt daarop een gelijk recht zouden kunnen doen gelden;
+want inderdaad <i>Leiden</i> was aan deze zijde der stad klooster en weder
+klooster. Toch hebben wij hier geen kloostermuur, maar wel die der
+Lieve-Vrouwekerk voor ons, die in de XIVe eeuw gebouwd, en in deze
+afgebroken werd, nadat zij van 1584 af voor de godsdienstoefeningen der
+Walsche gemeente gebezigd was. <span class="smcap">Scaligers</span> gebeente werd daar eens ter
+ruste gelegd en zijn gedenkteeken daar gevonden. Had de zooeven genoemde
+kerkgemeente de macht niet om die eerbiedwaardige plek, waar zoovele
+edele <i xml:lang="fr">refugiés</i> begraven waren, voor den moker des afbrekers te
+veiligen? Wij weten het niet; maar dit weten we dat zij, indien ze het
+gedaan had, aanspraak zou verkregen hebben op de erkentelijkheid van
+hen, die een eerbiedwaardig overblijfsel uit vroegere eeuwen gaarne voor
+het nageslacht willen behouden zien.</p>
+
+<p>Niet verre vandaar vindt gij het Sionshofje, het Cecilia-Gasthuis, thans
+buiten gebruik, en het goed ingerichte Werkhuis; doch ondanks de
+belangrijkheid dezer gebouwen zal het u wellicht niet onaangenaam zijn
+dit »dedaal&rdquo; van straten te verlaten en de Haarlemmerstraat te betreden,
+welke wij naar de zijde van de Hartebrug verder opwandelen, waarna wij
+eenige oogenblikken wijden aan de Roomsch-Catholieke kerk, welke aan den
+hoek der Mare staat en gewijd is aan »Onze lieve Vrouwe onbevlekte
+ontvangenis&rdquo;, boven welker hoofdaltaar eene kopie naar <span class="smcap">RUBENS</span>, »de
+stervende heilige <span class="smcap">FRANCISCUS</span>&rdquo;, onze aandacht trekt. Voordat wij nu de
+Donkersteeg ingaan, slaan wij weder den blik op een kring van in het
+oogvallende keien, waar, naar onze meening, de plek moet wezen waar zich
+het rechtsgebied van <i>Leiderdorp</i> en van <i>Oegstgeest</i> vroeger scheidde
+en de roode steen te vinden was.</p>
+
+<p>Indien wij aan het eind der steeg op de Hoogstraat gekomen zijn dan
+verrijzen rechts het oude huis Ter Lugt, en links eenige huizen voor ons
+oog, welke, deels op deze straat, deels op den Nieuwen Rijn gelegen, ten
+opschrift dragen »de trouw der burgerij heeft hier 't geen door 't
+geweld der vlammen werd vernield in beet'ren staat hersteld&rdquo; en wij
+herinneren ons dat in het jaar 1766 hier een brand woedde, welks
+treurige uitwerkselen door vrijwillige giften zoozeer werden gelenigd,
+dat niet slechts de verbrande perceelen <span class="pagenum" title="34">&nbsp;</span><a id="p_34"></a>door nieuwe vervangen werden,
+maar zelfs ongeveer twee duizend gulden overschoot, die tusschen de
+eigenaars, tevens bewoners, der gebouwen werden verdeeld. De beschrijver
+van dit »blij-eindend treurspel&rdquo; voegt bij zijn verhaal deze opmerking,
+welke zeker niet zonder bijgedachte geschreven werd: »onzes bedunkens
+verdient het wel opmerking, dat men sedert den brand alhier zoo
+menigmalen van zwaren brand hoorde gewagen&rdquo;. Waarlijk ook die woorden
+zouden ons tot nadenken nopen, indien wij niet wat anders te doen
+hadden; want reeds zijn wij linksaf den Nieuwen Rijn opgeslagen en gaan
+wij, na een blik op de twee Korenbeurzen geworpen te hebben, weder,
+linksom, de Burgsteeg binnen, om, na eenige schreden gedaan te hebben,
+stil te staan voor een steenen poort met ijzeren hek, waarboven een
+klimmende leeuw staat met den eenen voorpoot het Leidsche wapen
+vasthoudende en met den anderen een zwaard voerende, om daardoor het
+»<em class="g" xml:lang="la">Pugno pro Patria</em>&rdquo;, onder dat wapen geschreven, tot waarheid te maken.
+Een gedicht in de Latijnsche taal, waarin de Burg sprekende wordt
+voorgesteld, verhaalt ons verschillende topographische en historische
+bijzonderheden, welke ik bij u als bekend vooronderstel. Gij vindt daar
+tevens de namen der Burgemeesteren onder wier bestuur deze poort is
+gebouwd en daaronder die van den eersten stedelijken Burggraaf <span class="smcap">JAN
+PIETERSZ</span>. <span class="smcap">VAN DER MAERSCHE.</span> Die poort in- en het voorplein, door
+reusachtige kastanjeboomen overschaduwd betredende, ziet gij ter
+linkerzijde eene groote koffiehuiszaal, waar vooral op de marktdagen
+eene groote levendigheid heerscht; ter rechterzijde eene stalling en&mdash;u
+omkeerende&mdash;het eigenlijk gezegde »Heeren Logement aan den Burg&rdquo; alwaar
+ook de openbare verkoopingen van onroerende goederen gehouden worden.
+Wilt gij hier nu eenige oogenblikken uitrusten, dan zullen wij niet in
+de koffiehuiszaal, niet in den zoogenaamden »gemeenen haard&rdquo;&mdash;eene
+fiksche zaal die niets gemeens heeft met het gemeene in den slechten zin
+des woords&mdash;en evenmin in eenig ander vertrek van het ruime gebouw, maar
+onder de prachtige kastanjes, waarvan ik zoo straks gewaagde, plaats
+nemen; vooral omdat wij hier een goed gezicht hebben op de tweede
+burchtpoort, eigenlijk een ijzeren hek dat men bereikt langs een trap
+van blauwen steen, aan welker voet twee kolommen gevonden worden, welke
+volgens de overlevering op de Vischbrug stonden in het midden der XIIIe
+eeuw en, als door <span class="smcap">WILLEM II</span> (den Hollandschen Graaf en Roomsch Koning)
+gesticht, het Keizerlijk en het Stedelijk wapen vertoonden. Ook hier
+stond voorheen een Latijnsch vers, evenals dat boven de buitenpoort van
+<span class="smcap">PETRUS SCRIVERIUS</span>, dat, eigenlijk meer een oudheidkundig betoog, op den
+leeftijd van den burg een duizendtal jaren afdong, zoodat de »Wachttoren
+der Romeinen&rdquo;&mdash;als eene inschrijving der publieke schuld onder
+<span class="smcap">NAPOLEON</span>,&mdash;door den dichter nagenoeg getierceerd <span class="pagenum" title="35">&nbsp;</span><a id="p_35"></a>werd, iets wat den
+bezitters natuurlijk geen genoegen deed. Maar nog meer dan door dezen
+toegang wordt onze blik geboeid door die groenende, met vruchtboomen,
+bloemen en boschjes beplante, met beelden versierde hoogte, waarboven
+het ronde gebouw zich verheft, welks kanteelen niet onaardig te midden
+dier bloeiende natuur uitkomen. Dat dit gebouw echter slechts een romp
+is en geene woning, zult gij straks wanneer gij er met mij binnengaat
+ontwaren; dat daarbinnen vroeger een doolhof was, kan uwe belangstelling
+te beter wekken, wanneer gij uit <span class="smcap">LE FRANCQ VAN BERKHEY</span> ziet hoe prettig
+keuvelen en koozen het daar moet geweest zijn in den
+
+<span class="quote" style="margin-top: 0.8em; margin-bottom: 0.8em;">
+&bdquo;Tijd der Werthers en Charlotten,<br />
+&bdquo;Tijd der moesjes en der pruiken,&rdquo;</span>
+
+toen er nog Arcadische priëeltjes waren, waarin »dartele minnegoodjes&rdquo;
+zweefden en »schoone harderinnen&rdquo; harten braken en ontstaken, om, gelijk
+van zelf spreekt, met roosjes op de kaken, zelven in 't labyrinth te
+raken. Nu vinden wij er geene priëeltjes, tenzij gij er de kazematten
+voor houden wilt welke op evenredige afstanden onder de borstwering
+worden aangetroffen. Of deze priëeltjes ooit voor den dienst van Mars
+zijn bestemd geweest is moeilijk te beslissen. Zeker is het dat de
+rampspoedige <span class="smcap">ADA</span> van <i>Holland</i> in <i>Leidens</i> Burg vluchtte, toen zij
+
+<span class="quote">&bdquo;door Kennemers besprongen&rdquo;,</span>
+
+gelijk zeker dichter het uitdrukt, hier eene belegering doorstond,
+waarbij het heet toeging en die met overgave der sterkte en
+gevangenneming der rampspoedige vorstin eindigde. Welke rol daarbij deze
+steenen omgeving, welke wij hier zien, kan gespeeld hebben is ons
+onbekend; maar zooveel schijnt zeker dat het eigenlijk gezegde kasteel
+daar ter plaatse niet stond, terwijl het gemis van schietgaten in de
+borstwering ook aan een ander gebruik dan dat des krijgs denken doet.
+Hoe dit ook zij, de plek waar wij ons thans bevinden is eene
+historische, en wanneer wij straks den omgang zullen rondwandelen, zult
+gij moeten erkennen dat het gebouw, althans als wachttoren, uitstekende
+diensten kan bewijzen. Willen wij nu eens tot die wandeling naar boven
+besluiten, dan voer ik u langs bloem- en grasrijke paden tot voor den
+hoofdingang der ruimte binnen den muur, boven welken vroeger een
+opschrift stond in Latijnsch proza, waarbij het »<span xml:lang="la">Aere civitatis publico</span>&rdquo;
+ten bewijze strekte dat burgemeesters te dien tijde wel hunne namen
+boven de poorten zetteden, maar toch het geld waarmede die betaald
+werden door de burgerij lieten opbrengen. Het tegendeel was dan ook
+trouwens niet te vergen of te verwachten, en dat zij hunne namen op die
+wijze gaarne vereeuwigd zagen is te begrijpelijker, naarmate dit voor de
+meesten hunner wel het eenige middel was om bij de nakomelingschap <span class="pagenum" title="36">&nbsp;</span><a id="p_36"></a>in
+herinnering te blijven. Maar reeds zijn wij de hier en daar met boomen
+beplante ruimte binnengetreden, en daar hier, na het verdwijnen van den
+put, waaraan zich een volksgeloof vastknoopte&mdash;namelijk dat men er mee
+naar <i>Katwijk</i> kon komen&mdash;, niets te zien valt, haasten wij ons de trap
+te beklimmen, welke naar den omgang geleidt. Zie zoo! Wij zijn er. Kijk
+nu eens door die muuropeningen naar buiten, waar schoone stads- en
+landgezichten&mdash;natuurlijk eenigszins <em class="g" xml:lang="fr">à vol d'oiseau</em>&mdash;u wachten. De
+torenspitsen van <i>Noordwijk</i>, <i>Oegstgeest</i> en <i>Valkenburg</i> duiken uit
+een zee van groene weilanden en bosschen aan den gezichteinder op, de
+Hooglandsche kerk, dat prachtige overblijfsel van middeleeuwschen
+kunstzin ligt voor u; het Raadhuis en de Marekerk, de »Saaihal&rdquo; en de
+Sint-Petruskerk verheffen hunne torentjes van hier gezien minder fier
+ten hemel, omdat wij zooveel dichter bij dien hemel zelven staan. Het
+westenwindje stoeit met de bladeren der boomen en zendt ons
+bloemengeuren toe uit de wandelpaden rondom ons. Dat groote gebouw ginds
+is, gij herinnert het u reeds, het Academisch ziekenhuis, dat er met
+zijne rechte lijnen van hier gezien uitziet als eene kolossale
+<em class="g">sarcophaag</em>. Dat tal van hooge schoorsteenen, waaruit de rookwalm dik en
+dompig opstijgt, getuigt van <i>Leidens</i> bloeiende industrie, de talrijke
+zwarte en witte stippen op de groenende landouwen zijn de waarborg voor
+zijn druk bezochte veemarkt en betoogen de noodzakelijkheid der
+voortdurende instandhouding van zijn Boterhuis, terwijl de spoortrein
+welke daar ginds zijn vlag van stoom zegevierend doet voortijlen getuigt
+van eene aansluiting bij het Europeesch spoorwegnet, die niet anders dan
+gunstig op de welvaart dezer gemeente kan werken.&mdash;Niet waar? Gij kunt u
+bijna niet losscheuren van dat schoone gezicht, en toch het moet, want
+wij hebben nog veel te zien eer onze wandeling ten einde is. Volg mij
+dus weder naar beneden, sla een blik op dat ronde bekken in verband
+staande met de fontein op de Vischmarkt, welke daaruit, met een paard en
+molen, wordt voorzien van het genoegzame water, dat door kunstmatige
+persing naar boven moet gedreven worden, en verlaat dan met mij eene
+stichting die zoo zij al geene Romeinsche is&mdash;toch de taal der Romeinen
+menigmaal moet gehoord hebben wanneer de professoren er hunne maaltijden
+hielden en de studenten hunne promotiepartijen vierden. Wij gaan dus de
+Nieuwstraat op&mdash;die, gelijk dit ook in vele andere steden het geval
+is&mdash;tot de oudste gedeelten der bebouwde stad behoort, en bereiken door
+de Wintersteeg de Hooglandsche Kerkgracht, waar wij ons haasten een blik
+te slaan eerst op het Heilige Geest- of Armen-, Wees- en Kinderhuis, met
+zijn zestiende-eeuwsch voorkomen, zijne beelden en eigenaardige
+voorstelling van het nederdalen des Heiligen Geestes boven de voorpoort,
+dan op de daartegenover <span class="pagenum" title="37">&nbsp;</span><a id="p_37"></a>gelegene Luthersche kerk; maar keeren
+onmiddellijk op onze schreden terug, om het grijze gebouw, welks schoone
+Gothische vormen ons reeds getroffen hebben, toen wij op de burgtinne
+wandelden, de Sint-Pancraskerk, in 1315 gewijd, eerst van buiten dan van
+binnen te beschouwen. Heeft zij, wat haar leeftijd betreft, het hoofd te
+buigen voor de stichting ter eere van St.-Pieter en Paulus, in
+kunstwaarde is hare victorie over hare oudere zuster onbetwistbaar. Hoe
+stout en harmonisch zijn die lijnen aan de beide hoofdingangen, vooral
+die van den noorder transept-gevel, hoe fijn is dat boven-muurwerk, hoe
+indrukwekkend dat geheel, waar het niet door kleingeestige winzucht en
+huisjesmelkerij tot omsluiering veroordeeld werd. Waarlijk <span class="smcap">ORLERS</span> had
+wel gelijk door te verklaren dat er geen »constrycker kercke in gantsch
+<i>Holland</i>&rdquo; zou geweest zijn indien zij afgebouwd ware en in plaats van
+het klokhuis, waarin de zware klok hangt, welke vroeger »de Cruysmarckt&rdquo;
+(kermis) placht in te luiden, een toren het gebouw waardig daaraan ware
+toegevoegd. Toch is het uiterlijke van dat gebouw indrukwekkend en
+vooral is het prachtig en schoon den Godgewijden tempel te zien zooals
+hij zich vertoont aan de zijde der Hartesteeg, wanneer het blauwachtig
+zilveren maanlicht zijn steenen kantwerk omstraalt en zich spiegelt in
+zijn hooge kruisramen. En behalve die schoonheid van bouw bezat zij ook
+nog andere voorrechten, welke haar boven hare oudere zuster verhieven.
+Zij werd namelijk vijftig jaren na hare inwijding eene canonicale kerk,
+de zetel van het kapittel »Ten hoogen lande,&rdquo; welks rijke prebenden en
+vicary-goederen eene bron van inkomsten waren voor de geestelijkheid,
+doch later aan de stad <i>Leiden</i> en nog later aan den staat gekomen zijn.</p>
+
+<p>Zoo gij wilt, zullen wij ons thans door de kosterij in de kerk begeven
+welke op zes en dertig zuilen rust en, met bruin-eikenhouten banken
+bezet, er zeer eerwaardig uitziet. Ook hier betreden wij heiligen grond,
+want onder de kille zerken rusten mannen van groote verdiensten. Niet de
+minste onder hen is hij wiens naam en afbeeldsel aan een der hoofdzuilen
+gevonden wordt, <span class="smcap">PIETER ADRIAANSZ</span>. <span class="smcap">VAN DER WERFF</span>, twaalf malen&mdash;en ook in
+1574&mdash;Burgemeester van <i>Leiden</i>, twee malen lid van <i>Hollands</i> staten,
+de man voor wien Leiden een standbeeld wil oprichten op een der openbare
+pleinen, als wilde men daardoor aanduiden dat hij zich niet jegens een
+kerkgenootschap, maar omtrent het geheele vaderland had verdienstelijk
+gemaakt. Maar ook andere regeeringsfamiliën der stad hebben hier eene
+rustplaats gevonden. Dat getuigen de grafschriften der <span class="smcap">VAN DER MEERS</span> en
+<span class="smcap">VAN BANCHEMS</span>, en van die <span class="smcap">EVA VAN HOOGEVEEN</span>, wier naam zich hecht aan
+eene weldadige stichting&mdash;het Hoogeveenshofje in de Doelensteeg, welke
+wij <a href="#cross1">straks</a> voorbijgingen. Vergeet vooral niet die zerk in het
+koor te bezichtigen, waarop een man en eene vrouw, de <span class="pagenum" title="38">&nbsp;</span><a id="p_38"></a>eerste in ijzeren
+krijgsgewaad, staan afgebeeld, en waarop vroeger een ijzeren hoofdhelm
+was geplaatst, die thans aan zijne bestemming schijnt onttrokken te
+zijn; want daaronder rust, in een looden kist, het gebeente van <span class="smcap">JUSTINUS
+VAN NASSAU</span>, natuurlijken zoon van den »Vader des Vaderlands&rdquo; en Admiraal
+van <i>Zeeland</i>, met dat zijner gemalin <span class="smcap">ANNA VAN MERODE</span>.</p>
+
+<p>Het samentreffen dier twee namen is vooral opmerkelijk in het oog van
+hem, die zich herinnert dat in de <em class="g" xml:lang="fr">St.-Gudule</em> te <i>Brussel</i> een monument
+gevonden wordt voor een Graaf <span class="smcap">DE MERODE</span>, wiens voorname aanspraak op die
+onderscheiding juist daarin bestond dat hij met de zijnen er in geslaagd
+is de regeering van een anderen <span class="smcap">WILLEM DEN EERSTE</span>, Grave van Nassau,
+omver te werpen. Ook <span class="smcap">CULBIUS VAN ZOLM</span>, de getrouwe dienaar, eerst van
+
+<span class="quote" xml:lang="fr">
+&bdquo;Ce héros qui régna sur la France<br />
+&bdquo;Et par droit de conquête et par droit de naissance&rdquo;,</span>
+
+<ins class="corr" id="corr6" title="Bron: &nbsp;ater">later</ins> van den rampspoedigen <span class="smcap">FREDERIK V</span>, Koning van <i>Boheme</i>,
+rust daar van zijnen edelmoedigen arbeid. Maar reeds valt uw oog met
+welgevallen op een gedenkteeken ter eere van den dichter <span class="smcap">JOANNES LE
+FRANCQ VAN BERKHEY</span>, wiens zoetvloeiende poëzie zoo dikwijls <i>Leidens</i>
+roem verheerlijkte en nog heden meer moest gekend en gewaardeerd worden,
+en dan weder maakt die geest der poëzie zich van u meester, dat is uwe
+verbeeldingskracht ontwaakt en voert u terug naar de dagen van weleer.
+Die ledige ruimte wordt gevuld met eene knielende schare, waarop de
+Heiligenbeelden, getint door de veelkleurige kerkglazen, goedkeurend
+schijnen neder te zien. Het hoogaltaar straalt in den glans van het
+aangebrachte waslicht en eene rij kanunniken mengt zijne stemmen in het
+koor dat het »<em class="g" xml:lang="la">Gloria in excelsis</em>&rdquo; of het »<em class="g" xml:lang="la">Dies irae, dies illa</em>&rdquo; doet
+klinken door de hooge gewelven; het laatste zeker niet het minst nu van
+verre reeds de noodstorm brult&mdash;die den beeldstorm voorafgaat. De
+beeldstorm. Zie, hij is gekomen met moker en houweel. De biddende schare
+is uiteengestoven, de priesters zijn verdwenen, de lichten des altaars
+gedoofd en in plaats van dat alles eene woeste schare die in luttel uren
+vernielt, vergruizelt, neerhaalt, vertrapt, vernietigt wat jaren
+kunstvlijts hebben in het leven geroepen. Dan ook dit tooneel gaat
+voorbij. De orde is hersteld, het hoogaltaar verdwenen en de ledige
+draagsteenen duiden nog slechts de plaats aan waar de Heiligenbeelden
+gestaan hebben. En weder klinkt daar een kerkgezang; maar 't is niet
+meer het plechtige lied in de Latijnsche taal door weinigen <em class="g">voor</em> de
+gemeente aangeheven&mdash;neen, het dankt aan de Dietsche sprake eene ruwe
+kracht en klinkt tegelijk uit duizend monden, want het wordt gezongen
+door al de vergaderden, zonder onderscheid van leeftijd of kunne. Zie
+hen daar neergezeten, die kloeke poorters met den ernst des levens op
+het gelaat, en wees er <span class="pagenum" title="39">&nbsp;</span><a id="p_39"></a>zeker van dat die handen, welke zich zoo
+gewillig vouwen ten gebede, zich straks&mdash;mocht het noodig zijn&mdash;even
+krachtig zullen klemmen om den greep van het zijdgeweer of de kolf van
+den snaphaan. En weder .... maar reeds lang genoeg verwijlden wij te
+dezer plaatse. Wij moeten verder en gaan door de Hooglandsche
+Kerkkoorsteeg naar de Hooigracht, slaan linksaf, laten het kerkje der
+Bisschoppelijke Klerezij, welks toegang wij hier zien, onbezocht, en
+bereiken spoedig een hofje, »het Sint-Anna Aalmoezeniershuis&rdquo;, waar de
+portierster ons gaarne in de gelegenheid stelt de kleine kapel, in 1492
+gebouwd, met het zich daarin bevindende altaar »ghewijt in die eer der
+heylighe vrouwe sinte <abbr title="anna">an&#772;a</abbr>&rdquo;, het eenige dat in den beeldstorm gespaard
+bleef, te bezichtigen. Zij vertoont u dan ook het kamertje en eenige
+voorwerpen bij den laatsten pastoor in gebruik, die nu reeds ongeveer
+driehonderd jaren tot zijne vaderen verzameld is, zoodat die zaken een
+zeer eerbiedwaardigen ouderdom moeten hebben. Ik raad u echter, voor
+zooveel deze niet in schilderijen, altaarsieraden en koperen kandelaars
+bestaan, omzichtig te wezen bij uwe bewondering, aangezien het glas- en
+aardewerk niets anders met den pastoor gemeens heeft dan dat het dienen
+moest om het gebrokene te vervangen. Wij treden dus maar weer naar
+buiten waar wij de Hooigracht ten einde, links, den nieuwen Rijn op-,
+het kerkgebouw eener vrije gemeente voorbijgaan, en Middelste en
+Uiterste gracht onbezocht latende op de Heerengrachtsbrug gekomen een
+blik slaan op het rechts gelegen Utrechtsche veer, waar de stoomboot
+naar <i>Woerden</i> juist haar schril gefluit doet hooren en de Utrechtsche
+trekschuit spreekt van een rustiger geslacht, dat dit middel van vervoer
+voor zijne behoeften voldoende vond. Zoo een schuitenmijmering zou,
+onder de hand van een <span class="smcap">DICKENS</span>, iets belangwekkends kunnen verkrijgen,
+iets elegisch, dat als maatgezang zou ruischen wanneer het water
+zachtkens kabbelt tegen het kalm voortschrijdende vaartuig; maar voor
+zoo iets ontbreekt ons alweer de tijd. Wij slaan dus linksom, de
+oostzijde der Heerengracht op en zijn dus in het nieuwste gedeelte der
+stad, door de zesde vergrooting, in 1659, verkregen. De vijfde toch
+bracht het niet verder dan het aan de westzijde gelegen huis, waar een
+gedenksteen in den gevel ons te lezen geeft:</p>
+
+<div class="poem" style="width: 16em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i0">&bdquo;Door gunst van God<br /></span>
+  <span class="i0">&bdquo;Staat hier het slot<br /></span>
+  <span class="i2">&bdquo;Van 't laatst vergrooten&rdquo;.<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<p>Aan onze zijde zien wij het »Oude mannen- en vrouwenhuis&rdquo; in het jaar
+1783 gesticht en zouden u ook het Minnehuis, eene dergelijke inrichting,
+kunnen aanwijzen, indien wij de aan onze rechterhand gelegene vierde
+Groenesteeg binnentraden, welker bewoners met »de Predikantsdochter&rdquo; van
+<span class="smcap">HEINE</span> getuigen kunnen:</p>
+
+<p><span class="pagenum" title="40">&nbsp;</span><a id="p_40"></a></p>
+
+<div class="poem" xml:lang="de" style="width: 20em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i0">&bdquo;Wir bekommen nur etwas zu sehen,<br /></span>
+  <span class="i0">&bdquo;Wenn sie jemanden begraben.&rdquo;<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<p>Daar ik u echter niet op eene begraafplaats rondleiden wil, gaan wij die
+steeg voorbij, bereiken het Waardkerksplein en zien daar de groote
+fabriek der Heeren <span class="smcap">DE HEYDER EN C<sup>o</sup>.</span> die ook al »door 't geweld der
+vlammen vernield&rdquo; doch evenzeer »in beetren staat hersteld&rdquo; werd; echter
+niet door de »trouw der burgerij&rdquo; maar door eenige
+brandwaarborgmaatschappijen, die zulk eene trouw tegenwoordig overbodig
+maken. Op datzelfde plein staat ook de nieuwe kerk van de Waard, in de
+wandeling »de Loodskerk&rdquo; genoemd, een hoogst eenvoudig Godsgebouw, voor
+het meerendeel uit hout samengesteld, en in niets gelijkende op de
+verwezenlijking van het plan, om daar ter plaatse eene groote kerk met
+een »<ins class="info" title="94,2 meter">driehonderd Rijnlandsche voeten</ins> hoogen toren&rdquo; te
+bouwen; welk voornemen een begin van uitvoering ontving, toen het
+vierjarig zoontje van Burgemeester <span class="smcap">JOHAN MEERMAN</span>, op den 5<sub>en</sub> November
+1663 er de eerste steen van leide. Er werd zelfs nog meer gedaan: de
+Thesaurier-extra-ordinaris maakte een reisje naar Amsterdam om Noordsche
+masten voor het heiwerk aan te koopen; doch hierbij bleef het dan ook.
+De staatkundige verwikkelingen der volgende jaren gedoogden niet het
+plan uit te voeren en de houten loods die wij voor ons zien was het vrij
+mager surrogaat voor het schoone Godsgebouw, dat men zich gedroomd had.
+Wanneer wij den blik naar de overzijde wenden, ontdekt gij het nederig
+bedehuis eener Christelijk-Gereformeerde gemeente, die er, zonder
+inmenging van staats- of stadsbestuur, vrij spoedig in slaagde zich eene
+vergaderplaats tot godsdienstig doeleinde te verzekeren, welke hoewel
+niet weelderig ingericht, althans uit steen is opgetrokken en aan de
+eenvoudige eischen van den daarin uitgeoefend wordenden eeredienst
+voldoet.</p>
+
+<p>Vervolgen wij onzen weg, dan bereiken wij al spoedig de ter linkerzijde
+gelegene Haven, waar een zeker getal stoombooten met verschillende
+nummers ons de graden van »Volharding&rdquo; tebinnenbrengen, welke de
+Maatschappij van dien naam noodig had om <i>Gouda</i>, <i>Leiden</i> en
+tusschenliggende gemeenten eene geregelde stoom-communicatie te
+verzekeren. Aan <ins class="corr" id="corr7" title="Bron: he-">het</ins> einde dezer gracht verrijst, de in
+Dorischen stijl gebouwde Zijlpoort, waarvan in 1667 de eerste steen
+gelegd werd, op welks bovenlokaal een tijdt lang de Leidsche Rederijkers
+vergaderden, waarna het in 1736 tot Armenschool werd ingericht. Nevens
+die poort zien wij den toegang tot de begraafplaats der Catholieken,
+maar bezoeken deze evenmin als wij dit de overige Godsakkers gedaan
+hebben. Wij gaan dus eenige voetstappen terug en bereiken door de Korte
+Looierstraat, de Verwersstraat, een tamelijk ruim plein, waar eenige
+nette arbeiderswoningen staan door de Diaconie <span class="pagenum" title="41">&nbsp;</span><a id="p_41"></a>der Nederduitsche
+Hervormde Gemeente voor minvermogenden gebouwd en tegen zeer matige
+huurprijzen beschikbaar gesteld. Vervolgens komen wij weder op de
+Heerengracht, maar op dat gedeelte 't welk den bijnaam van »Oude&rdquo;
+draagt, omdat het geacht wordt niet tot de vijfde of zesde&mdash;maar tot de
+vierde vergrooting der stad te behooren, welke reeds in 1610 plaats had.
+Slaan wij vanhier een blik op de tegenover ons gelegene Oude Vest en
+Ouden Cingel, dan zien wij op den hoek der laatstgenoemde gracht en der
+Koolstraat een groot gebouw, »de Zoutkeet&rdquo; van de firma »<span class="smcap">WEYLAND</span> en <span class="smcap">DE
+FREMERIJ</span>&rdquo;, welke aldaar korten tijd na de zooeven genoemden vierde
+vergrooting der stad gesticht werd en zeker onder de meest belangrijke
+industrieele ondernemingen mag gerekend worden. Achter haar ligt alweder
+eene begraafplaats, die der minste klasse, wanneer men in het doodenrijk
+nog van klassen mag gewagen. Wij laten beiden&mdash;evenals de daartegenover
+gelegene bad- en zwemplaats&mdash;onbezocht, slaan eerst links- dan rechtsom
+en komen op die wijze naar de Haarlemmerstraat, welke wij aan de
+Donkersteeg hebben verlaten, om haar aan de Havenbrug weder te betreden.
+Het Sint-Janshofje den 26<sub>en</sub> Juni 1504 opgericht en gesticht »ter Eere
+Gods, van <span class="smcap">MARIA</span> zijn gebenedijde moeder en van de twaalf apostelen&rdquo;
+onbezien latende, wijden wij onze aandacht aan eene andere stichting bij
+welke insgelijks van dezelfde »gebenedijde&rdquo; sprake is, namelijk de
+Roomsch-Catholieke kerk aan »onze Lieve Vrouwe Hemelvaart&rdquo; toegewijd, in
+quasi-Gothischen stijl opgetrokken, en inwendig der bezichtiging
+waardig, al ware het slechts om het beeldhouwwerk van <span class="smcap">VENEMAN</span>, dat
+daarin wordt <ins class="corr" id="corr8" title="Bron: aantroffen">aangetroffen</ins> en de fraaie beschildering
+(polychromie) van het priesterkoor met het kostbare hoofdaltaar. Zij
+heet in den mond des volks, nog steeds »de Monpeer&rdquo;, afgeleid van het
+Fransche »<span xml:lang="fr">Mon Père</span>&rdquo; en verkregen door het oude gebouw »de zon&rdquo; genaamd,
+dat op dezelfde plaats stond, waarin&mdash;gelijk <span class="smcap">VAN MIERIS</span> ons
+mededeelt&mdash;een Fransche ongeschoende Karmeliet den dienst als pastoor
+waarnam. Een weinig verder staat weder een kerk, thans schoolgebouw voor
+eene Roomsch-Catholieke onderwijs-inrichting. Gaan wij nu de daarnevens
+gelegene Bakkerssteeg&mdash;ook Pelikaanstraat genoemd&mdash;in, dan wordt onze
+aandacht ter linkerzijde getrokken door een groot gebouw dat zich bijna
+van de Marendorps Achtergracht tot aan de Oude Vest uitstrekt: eene
+bewaarschool voor kinderen derzelfde godsdienstgezindte, door
+geestelijke zusters bestuurd. Op die (gedempte) achtergracht vindt gij
+eene poort, thans mede tot dit gesticht behoorende en een bijzonder,
+eenigszins vervallen woonhuis, beiden duidelijke sporen vertoonende van
+een bouwtrant, welke aan vroegere eeuwen herinnert. Door wien en wanneer
+het gesticht werd, boezemt ons voor het oogenblik minder belangstelling
+in. Het is ons genoeg te weten dat het huis, waartoe ook de poort
+behoorde, in 1574 bewoond werd <span class="pagenum" title="42">&nbsp;</span><a id="p_42"></a>door <span class="smcap">PIETER ADRIAANSZ</span>. <span class="smcap">VERMEER</span>, of
+zooals hij meer bekend is <span class="smcap">VAN DER WERFF</span>, <i>Leidens</i> fieren burgemeester,
+een van die krachtige <ins class="corr" id="corr9" title="Bron: heldengestallen">heldengestalten</ins> onzer
+historie, welke het begrijpelijk maken hoe het kleine handelsvolk zich,
+met goed gevolg, tegen het machtig <i>Spanje</i> kon verzetten, eene figuur
+die met <span class="smcap">JOHAN VAN DER DOES</span> en <span class="smcap">JAN VAN HOUT</span> een drietal uitmaakt, dat bij
+het nageslacht zal leven, zoolang <i>Nederland</i> zich zijne groote mannen
+herinnert.</p>
+
+<p>Zijn wij de kleine straat ten einde en, linksaf, de Oude Vest opgegaan,
+dan trekt al spoedig »Meermansburg&rdquo;, een zeer deftig en aanzienlijk
+hofje, onze aandacht. Gesticht door den Heer <span class="smcap">MAERTEN MEERMAN</span>,
+bewindhebber van de <i>Oost-Indische</i> compagnie »ter kamere van <i>Delft</i>&rdquo;
+en zijne echtgenoote <span class="smcap">HELENA VERBURCH</span>, op den grond van het vroegere
+klooster Nazareth, dient het, volgens de bepalingen van den stichtbrief,
+behalve voor den portier die gehuwd mag wezen, voor »eerbaere, nugtere
+weduwen ofte vrouwspersonen, ten minste boven de veertigh jaeren oudt
+sijnde, geen kinderen hebbende, ofte, dezelve hebbende, te moeten houden
+t' eenemaal buyten laste van 't voorz. hofken&rdquo; en is eene hoogstgezochte
+verblijfplaats voor burgerjuffrouwen, wier middelen niet te ruim zijn of
+althans geacht worden dat niet te wezen en die gaarne in eene
+hoogstkalme omgeving hare laatste levensdagen slijten willen.</p>
+
+<p>Men vergunne ons thans door de Bouwelouwesteeg weder de Haarlemmerstraat
+te bereiken en aangezien wij dit niet kunnen doen zonder de
+Marendorpsachtergracht over te steken, wijs ik u op het nieuwe
+schoollokaal daar verrezen, dat alweder doet zien hoe onbekrompen alles
+wat het openbaar onderwijs betreft hier geregeld wordt; terwijl ik op
+die straat gekomen, linksaf gaande, mij haast weder de Bakkerssteeg te
+bereiken, thans echter dat gedeelte 't welk naar de Hooigracht voert,
+waar ik u verzoek een blik te slaan op de tweede kerk der
+Christelijk-Gereformeerden, hun Diaconiehuis en het hofje van
+<span class="smcap"><ins class="corr" id="corr10" title="Bron: FRANCOIS">FRANÇOIS</ins> HOUTTIJN</span>, om dan door de rechts gelegene
+Heerensteeg op den Middelweg te komen, waar wij eerst de Remonstrantsche
+kerk, dan het Evangelisch-Luthersch Wees- en Oudeliedenhuis, eindelijk
+het Invalidenhuis aanschouwen. Van het laatste zullen wij ons echter een
+beter denkbeeld kunnen maken, indien wij&mdash;gelijk we dan ook doen&mdash;ons
+door de Koppenhinksteeg naar den Ouden Rijn begeven, rechtsafgaan en den
+blik vestigen op het ruime met hoog geboomte beplante plein, waar wij op
+de daar geplaatste banken eenige grijze verdedigers des vaderlands zien
+neergezeten. Zij zijn, gelijk we aan hunne bewegingen meenen te
+bemerken, in een levendig gesprek gewikkeld. Spreken zij over de dagen
+vanouds, toen zij onder de vanen van den algemeen beminden <span class="smcap">WILLEM II</span> ten
+strijde togen op de velden van Waterloo of lauwren gaarden bij <i>Hasselt</i>
+en <i>Leuven</i> <span class="pagenum" title="43">&nbsp;</span><a id="p_43"></a>of geldt wellicht hunne conversatie de gewichtige vraag of
+de kok genoegzame zorgen heeft gewijd aan den reusachtigen soepketel?
+Wij weten het niet; maar zooveel is zeker dat zij veel gezien, veel
+gedaan, veel ondervonden hebben, dat zij het vaderland trouw dienden en
+een onweersproken recht bezitten op de eervolle rust, welke hun hier
+verleend wordt; zoodat wij, hen ziende, instemmen met het woord van
+onzen <span class="smcap">JACOB VAN LENNEP</span>:</p>
+
+<div class="poem" style="width: 22em;">
+<div class="stanza">
+  <span class="i0">&bdquo;Het vaderland vergeet die braven niet!&rdquo;<br /></span>
+</div>
+</div>
+
+<p>Weder een eindweegs verder zien wij een gebouw, dat, bekend onder den
+naam van »Huiszittenhuis&rdquo; de zetel is der Diaconie van het
+Nederduitsch-Hervormd kerkgenootschap en tevens als armbakkerij gebruikt
+wordt. Ruim het vierde eener eeuw geleden was het een twistappel
+tusschen de Stedelijke regeering en den Kerkeraad. Thans is de veete
+daardoor ontstaan, en door eenige eerzuchtigen op treurige wijze gevoed,
+naar het gebied der historie verwezen, en is er, welke quaestiën ook aan
+de orde gesteld worden, althans van de befaamde »huiszittenhuisquaestie&rdquo;
+geene sprake meer.</p>
+
+<p>Zoo pratende zijn wij de Vischbrug weder genaderd en voeren wij u langs
+Aal-, Bloem- en Boommarkt, over de Borstelbrug, door de Paardensteeg,
+over de Blauwpoortsbrug en Steenstraat, weder naar den Heerenweg, welke
+eigenlijk de Stationsweg heeten moest; natuurlijk met het doel om u naar
+de plek te geleiden, vanwaar wij het genoegen hadden u te komen afhalen.
+Daar de trein nog lang niet in het gezicht en het aan zoo'n station
+gewoonlijk vrij saai en vervelend is, noodig ik u uit eenige
+oogenblikken met mij dat Zomerzorg binnen te treden, waar wij zoo straks
+voorbijgingen.</p>
+
+<p>Gij zult u voorzeker dat bezoek niet beklagen, hetzij ge u nederzet
+onder het geboomte en den blik slaat op die inderdaad keurige
+bloemperken en op dien vijver door den zonneglans verzilverd en met
+goudschubbige visschen als bezaaid; hetzij gij de zaal beschouwt, waarin
+<i>Leidens</i> <em class="g" xml:lang="fr">beau monde</em> de vlucht neemt, wanneer het zomerweder maar niet
+wil toegeven dat <span class="smcap" xml:lang="de">DUNKLER</span> of <span class="smcap" xml:lang="de">VÖLLMAR</span> juist in de open lucht de gaven van
+hun muziekcorps moeten tentoonstellen, hetzij gij u begeeft naar de
+achterzijde en, neergezeten op de eenvoudige houten bank het oog laat
+weiden over een echt Hollandsch landschap,&mdash;steeds zult gij moeten
+toegeven, dat Zomerzorg met zijne vriendelijke wandeldreven ook in uw
+oog den goeden dunk rechtvaardigt, dien stadgenoot en vreemdeling
+daarvan koesteren; dat het, welke plaatsen van vereeniging en genot er
+ook in en om <i>Leiden</i> verrijzen mogen, eene geheel eigenaardige
+aantrekkelijkheid bezit, die het in den strijd met deze de overwinning
+verzekeren&mdash;althans geene nederlaag berokkenen zal.</p>
+
+<p>Maar reeds klinkt de schel ten teeken dat de trein in het gezicht is.</p>
+
+<p><span class="pagenum" title="44">&nbsp;</span><a id="p_44"></a></p>
+
+<p>Ik bid u, schrik niet op en haast u maar niet!</p>
+
+<p>Men waarschuwt hier bijtijds, dat wil zeggen vroeg genoeg voor lieden
+die aan langdurig afscheidnemen gewoon zijn.</p>
+
+<p>En daar wij niet tot die soort behooren kunnen wij doodbedaard
+opwandelen naar het Station.</p>
+
+<p>Zie zoo, we zijn er. De locomotief vertraagt hare vaart, het geratel
+houdt stil.</p>
+
+<p>»<i>Leiden</i>, Heeren!&rdquo; klinkt het vele malen uit den mond der conducteurs
+en de reizigers komen een voor een uit de deurtjes der rijtuigen.</p>
+
+<p>Het is tijd in te stappen. Een handdruk nog door het portier en gij
+verlaat mij.</p>
+
+<p>Hebt gij u nog al geamuseerd, mijn waarde tochtgenoot; hebt gij u
+althans niet verveeld?</p>
+
+<p>Het antwoord gaat verloren in het krijschend schel gefluit van het
+snuivende en kokende monster, dat zich in beweging stelt; en voordat ik
+mijne vraag kan herhalen glijdt de wagen voort.</p>
+
+<p>Hoe het ook zij, God zegene u! Vaarwel!</p>
+
+<hr class="fnsep" />
+
+<div class="footnote"><a id="FN_1" href="#FNa_1" class="label"><sup>1</sup>)</a> Borger, Aan den Rijn.</div>
+
+<div class="footnote"><a id="FN_2" href="#FNa_2" class="label"><sup>2</sup>)</a> Beets, De maskerade.</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="45">&nbsp;</span><a id="p_45"></a></p>
+
+<div class="aanwijz">
+
+<h2><a id="AANWIJZING"></a>AANWIJZING DER OPENBARE GEBOUWEN EN INRICHTINGEN.</h2>
+
+<table summary="">
+  <tbody>
+    <tr><td class="tdl size80">N<sup>o</sup>. op den<br /> <a href="#plattegrond">plattegrond</a>.</td><td></td><td class="tdr size80">Blz. van<br />dit werkje.</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">1</td><td class="tdj">Stadhuis.&mdash;<i>Breêstraat 98.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_13">13</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">1</td><td class="tdj">Bureau van Politie.&mdash;<i>Breêstraat 98.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_13">13</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">2</td><td class="tdj">Burcht.&mdash;<i>Burgsteeg 14.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_34">34</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">3</td><td class="tdj">Stads-gehoorzaal.&mdash;<i>Breêstraat 62.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_11">11</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">4</td><td class="tdj">Schouwburg.&mdash;<i>Oude vest 43.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_32">32</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">5</td><td class="tdj">Huis van arrest, genaamd 's-Gravenstein.&mdash;<i>Pieterskerkplein 6.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_20">20</a> en <a href="#p_22">22</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Huis van Militaire Detentie en Militaire strafgevangenis.&mdash;<i>Singel
+    tusschen de Morsch- en Rijnsburgschepoortsbruggen.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">5<i>a</i></td><td class="tdj">Arrondissements-rechtbank.&mdash;<i>Rapenburg 19.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">5<i>a</i></td><td class="tdj">Kantongerecht.&mdash;<i>Rapenburg 19.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">6</td><td class="tdj">Stedelijke werk-inrichting.&mdash;<i>Vrouwenkamp 12.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_1">1</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">7</td><td class="tdj">Postkantoor.&mdash;<i>Breêstraat 44.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_11">11</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">7<i>a</i></td><td class="tdj">Kantoor van de rijks-telegraaf.&mdash;<i>Aalmarkt 7.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_29">29</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">8</td><td class="tdj">Gemeenlands-huis van Rijnland.&mdash;<i>Breêstraat 59.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_11">11</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">9</td><td class="tdj">Stads-bank-van-leening.&mdash;<i>Nieuwsteeg 6.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">10</td><td class="tdj">Korenbeurs.&mdash;<i>Nieuwen rijn.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_34">34</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">11</td><td class="tdj">Waag en boterhuis.&mdash;<i>Aalmarkt 21.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_28">28</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">12</td><td class="tdj">Stads-timmerwerf.&mdash;<i>Galgewater 22.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_9">9</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Stedelijke gasfabriek.&mdash;<i>Vestwal bij de Marepoortsbrug.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_31">31</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">13</td><td class="tdj">Stedelijk museum van schilderijen en oudheden.&mdash;<i>Ouden Singel 32.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_30">30</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">14</td><td class="tdj">Fontein.&mdash;<i>Vischmarkt.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_28">28</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">15</td><td class="tdj">Kruittoren.&mdash;<i>Vestwal bij de Koepoortsbrug.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_27">27</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">16</td><td class="tdj">Hervormden weeshuis.&mdash;<i>Hooglandsche kerkgracht 17.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_36">36</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">17</td><td class="tdj">Roomschen wees- en oudeliedenhuis.&mdash;<i>St.-Jacobsgracht 1.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_27">27</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Gesticht der Voorzienigheid.&mdash;<i>Hoogewoerd 57.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_27">27</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">18</td><td class="tdj">Lutherschen wees- en oudeliedenhuis.&mdash;<i>Middelweg 38.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">19</td><td class="tdj">Walschen wees- en oudeliedenhuis.&mdash;<i>Pieterskerkhof 40.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">20</td><td class="tdj">Christelijk Gereformeerden diaconiehuis.&mdash;<i>Hooigracht 97.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">21</td><td class="tdj">Oude mannen- en vrouwenhuis.&mdash;<i>Heerengracht 35.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_39">39</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">22</td><td class="tdj">Minnehuis.&mdash;<i>Kaarsenmakersstraat 7.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_39">39</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">23</td><td class="tdj">Huiszittenhuis.&mdash;<i>Ouden rijn 44.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_43">43</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">23</td><td class="tdj">Armbakkerij.&mdash;<i>Ouden rijn 44.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_43">43</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">24</td><td class="tdj">Gymnasium.&mdash;<i>Lokhorststraat 16.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_43">43</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">24<i>a</i></td><td class="tdj">Hoogere Burgerschool met vijfjarigen cursus.&mdash;<i>Pieterskerkgracht 13.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_23">23</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">24<i>a</i></td><td class="tdj">Genootschap Mathesis Scientiarum Genitrix.&mdash;<i>Pieterskerkgracht 13.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_23">23</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Schilder- en teekenacademie.&mdash;<i>Pieterskerkgracht 9.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_23">23</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">25</td><td class="tdj">Gemeenteschool.&mdash;<i>Boommarkt 1.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_9">9</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl"><span class="pagenum" title="46">&nbsp;</span><a id="p_46"></a>26</td><td class="tdj">Gemeenteschool.&mdash;<i>Aalmarkt 9.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_29">29</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">27</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Breêstraat 66.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">27</td><td class="tdj">Openbare teekenschool.&mdash;<i>Breêstraat 66.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_11">11</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">28</td><td class="tdj">Gemeenteschool.&mdash;<i>Pieterskerkstraat 5.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">28<i>a</i></td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Oude vest 35.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">29</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Haverstraat 49.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">30</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Binnenvestgracht aan het plantsoen 48.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">31</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Brandewijnsteeg 2.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">31<i>a</i></td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Marendorps-achtergracht 72.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">32</td><td class="tdj">Openbare bewaarschool.&mdash;<i>Groenesteeg 97.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">32<i>a</i></td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Marendorps-achtergracht 100.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">33</td><td class="tdj">Bijzondere school.&mdash;<i>Haarlemmerstraat 240.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">33<i>a</i></td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Bakkersteeg 1.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">33<i>a</i></td><td class="tdj">Inrichting van liefdadigheid voor de Roomsch-Cathol.&mdash;<i>Marendorps-achtergracht 96.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_41">41</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">34</td><td class="tdj">Bijzondere school.&mdash;<i>Haarlemmerstraat 93.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">35</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Hoogewoerd 41.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">36</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Uiterste gracht 132.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;</span> <i>Pieterskerkgracht 9.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_23">23</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">36<i>a</i></td><td class="tdj">Gymnastiekschool.&mdash;<i>Pieterskerkgracht 7.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_23">23</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">37</td><td class="tdj">Pieterskerk.&mdash;<i>Pieterskerkplein 23.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a>&ndash;<a href="#p_19">19</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">38</td><td class="tdj">Hooglandsche of St.-Pancras-kerk.&mdash;<i>Hooglandschekerkgracht 52.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_37">37</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">39</td><td class="tdj">Mare-kerk.&mdash;<i>Mare 14.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_32">32</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">40</td><td class="tdj">Waard- of Ooster-kerk.&mdash;<i>Langestraat 73.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_40">40</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">41</td><td class="tdj">Armen-kerk.&mdash;<i>Korte Langegracht 57.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_32">32</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">42</td><td class="tdj">St.-Petrus-kerk.&mdash;<i>Langebrug 56.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">43</td><td class="tdj">St.-Ludovicus-kerk.&mdash;<i>Steenschuur 19.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_16">16</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">44</td><td class="tdj">St.-Maria-kerk.&mdash;<i>Haarlemmerstraat 262.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_41">41</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">45</td><td class="tdj">L. Vrouwe-kerk.&mdash;<i>Haarlemmerstraat 110.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_33">33</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">46</td><td class="tdj">Christ. Gereformeerden kerk.&mdash;<i>Hooigracht 99.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">47</td><td class="tdj">Christ. Gereformeerden kerk.&mdash;<i>Heerengracht 70.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_40">40</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">47<i>a</i></td><td class="tdj">Kerk der Geref. gemeente.&mdash;<i>Nieuwen Rijn 76.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_39">39</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">48</td><td class="tdj">Evangelisch-Lutherschen kerk.&mdash;<i>Hooglandschekerkgracht 26.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_37">37</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">49</td><td class="tdj">Israëlitische synagoge.&mdash;<i>Levendaal 16.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_28">28</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Vereeniging voor christelijke belangen.&mdash;<i>Noordeinde 38.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">50</td><td class="tdj">Walschen kerk.&mdash;<i>Breêstraat 64.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_11">11</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">51</td><td class="tdj">Remonstrantschen kerk.&mdash;<i>Middelweg 26.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">52</td><td class="tdj">Doopsgezinden kerk.&mdash;<i>Pieterskerkstraat 1.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_28">28</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">53</td><td class="tdj">Oud-Catholieken kerk.&mdash;<i>Hooigracht 27.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_39">39</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">53<i>a</i></td><td class="tdj">Gebouw der Vrijmetselaars-loge <span xml:lang="fr">La Vertu</span>.&mdash;<i>Steenschuur 4</i> en <i>6</i>.</td><td class="tdr"><a href="#p_16">16</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl"><span class="pagenum" title="47">&nbsp;</span><a id="p_47"></a>54</td><td class="tdj">Academie.&mdash;<i>Rapenburg 73.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_25">25</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">54<i>a</i></td><td class="tdj">Rijks-instelling voor de Ind. taal-, land- en volkenkunde.&mdash;<i>Kloksteeg 23</i> en <i>25</i>.</td><td class="tdr"><a href="#p_20">20</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">55</td><td class="tdj">Hortus of plantentuin.&mdash;<i>Rapenburg 73.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_25">25</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">56</td><td class="tdj">Kabinet van landbouw.&mdash;<i>Ruïne.</i> Ingang in de <i>Nieuwsteeg 124.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">56</td><td class="tdj">Scheikundig laboratorium.&mdash;<i>Ruïne.</i> Ingang in de <i>Nieuwsteeg 124.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">56</td><td class="tdj">Industrie-college.&mdash;<i>Ruïne.</i> Ingang in de <i>Nieuwsteeg 124.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">56</td><td class="tdj">Anatomisch kabinet.&mdash;<i>Ruïne.</i> Ingang op het <i>Rapenburg 124.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">56</td><td class="tdj">Kabinet van natuurkundige werktuigen.&mdash;<i>Ruïne.</i> Ingang op de <i>Langebrug 124.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">57</td><td class="tdj">Physiologisch laboratorium.&mdash;<i>Ruïne.</i> Ingang in de <i>Zonneveldsteeg 18.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">57<i>a</i></td><td class="tdj">Zoötomisch laboratorium.&mdash;<i>Cellebroêrsgracht.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_26">26</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">58</td><td class="tdj">Academisch ziekenhuis.&mdash;<i>Vestwal bij de Morschpoort 32a.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_8">8</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">59</td><td class="tdj">Academische bibliotheek.&mdash;<i>Rapenburg 72.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_21">21</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">60</td><td class="tdj">Rijks museum van natuurlijke historie.&mdash;<i>Rapenburg 28.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_22">22</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">61</td><td class="tdj"><span class="idem">&nbsp;»&nbsp;»&nbsp;»</span> oudheden.&mdash;<i>Breêstraat 18.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_10">10</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">61</td><td class="tdj">Kabinet van munten en penningen.&mdash;<i>Boommarkt.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_10">10</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">62</td><td class="tdj">'s Rijks herbarium.&mdash;<i>Rapenburg 33.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_25">25</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">63</td><td class="tdj">Kabinet van pleisterbeelden, gravures en teekeningen.&mdash;<i>Rapenburg 71.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_25">25</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">64</td><td class="tdj">Rijks Ethnographisch museum.&mdash;<i>Hoogewoerd 108.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_27">27</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">64</td><td class="tdj">Japansche verzameling.&mdash;<i>In het Ethnographisch museum.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_27">27</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">65</td><td class="tdj">Bibliotheek van Thysius.&mdash;<i>Rapenburg 25.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">66</td><td class="tdj">Observatorium.&mdash;<i>Cellebroêrsgracht 57.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_26">26</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">67</td><td class="tdj">Manége.&mdash;<i>Cellebroêrsgracht 13.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_26">26</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">68</td><td class="tdj">Gebouw Tot nut van 't algemeen.&mdash;<i>Steenschuur 21.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_16">16</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Sociëteit Amicitia.&mdash;<i>Breêstraat 86.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_12">12</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Zomersociëteit Amicitia.&mdash;<i>Steenstraat bij de Rijnsburgschepoortsbrug 2.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_8">8</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Studenten-sociëteit Minerva.&mdash;<i>Breêstraat 50.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_11">11</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">68<i>a</i></td><td class="tdj">Nieuwe Sociëteit.&mdash;<i>Langebrug 58.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_16">16</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Sociëteit Concordia.&mdash;<i>Hoogewoerd 6.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_28">28</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj"><span xml:lang="la">Musis Sacrum.</span>&mdash;<i>Plantsoen.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_27">27</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Leesmuseum.&mdash;<i>Breêstraat, tegenover het Stadhuis 113.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_12">12</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Bad- en zwemplaats.&mdash;<i>Vestwal bij de Heerepoortsbrug 1.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_41">41</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">&nbsp;</td><td class="tdj">Bad- en zweminrichting Rijnzicht.&mdash;<i>Morschweg.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_9">9</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">69</td><td class="tdj">Cavalerie-kazerne (huzaren).&mdash;<i>Groenhazengracht 12.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">70</td><td class="tdj">Artillerie-kazerne (veld-artillerie).&mdash;<i>Noordeinde 2.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">70<i>a</i></td><td class="tdj">Kweekschool voor zeevaart.&mdash;<i>Weddesteeg 4.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl"><span class="pagenum" title="48">&nbsp;</span><a id="p_48"></a>71</td><td class="tdj">Infanterie-kazerne (4e regiment).&mdash;<i>Galgstraat 64.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_9">9</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">72</td><td class="tdj">Invalidenhuis.&mdash;<i>Middelweg 40.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">73</td><td class="tdj">Infirmerie.&mdash;<i>Groenhazengracht 6.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">73<i>a</i></td><td class="tdj">Nieuwe Infirmerie.&mdash;<i>Hooge Morsch.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">74</td><td class="tdj">Meermans-burg.&mdash;<i>Oude Vest 159.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">75</td><td class="tdj">Coninck's-hofje.&mdash;<i>Oude Vest 15.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_32">32</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">76</td><td class="tdj">P. Gz. Speck's-hof.&mdash;<i>Pieterskerkhof 42.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_17">17</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">77</td><td class="tdj">Jan Pesijn's-hof.&mdash;<i>Kloksteeg 21.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_19">19</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">78</td><td class="tdj">Jan Michielsz.'s-hof.&mdash;<i>Pieterskerkstraat 10.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">79</td><td class="tdj">Gesticht voor weduwen uit het Zions-hof.&mdash;<i>Schoolsteeg 3.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">80</td><td class="tdj">Brouckhoven's-hof.&mdash;<i>Papenstraat 16.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_23">23</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">81</td><td class="tdj">Eva van Hoogeveen's-hof.&mdash;<i>Doelensteeg 7.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_25">25</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">82</td><td class="tdj">Pieter Loridan's-hof.&mdash;<i>Oude Varkenmarkt 1.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_24">24</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">83</td><td class="tdj">St.-Salvator's-hof.&mdash;<i>Steenstraat 17.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_9">9</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">84</td><td class="tdj">Jan De Later's-hof.&mdash;<i>Binnenvestgracht, bij de Rijnsburgschepoortsbrug 13.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">85</td><td class="tdj">B. Wz. van Assendelft's-hof.&mdash;<i>Langegracht 49.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">86</td><td class="tdj">St.-Jan's-hof.&mdash;<i>Haarlemmerstraat 264.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_41">41</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">87</td><td class="tdj">J. Wz. van Woudendorp's-hof.&mdash;<i>Brandewijnsteeg 17.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">88</td><td class="tdj">St.-Elisabeth's gasthuis-hof.&mdash;<i>Oude Vest 25.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_32">32</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">89</td><td class="tdj">Convent van Tethrode of St.-Steven's-hof.&mdash;<i>Haarlemmerstraat 50.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">90</td><td class="tdj">Zions-hof.&mdash;<i>St. Joseph-steeg 4.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_33">33</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">91</td><td class="tdj">St.-Anna-aalmoeshuis.&mdash;<i>Hooigracht 9.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_39">39</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">92</td><td class="tdj">St.-Anna-hofje of Joost H. van Duiveland's-poort.&mdash;<i>Zegersteeg 10.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_26">26</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">92</td><td class="tdj">Catharina Jacobs Dr.-hof.&mdash;<i>Zegersteeg 17.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_26">26</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">93</td><td class="tdj">Hofje genaamd François Houttijn.&mdash;<i>Hooigracht 81.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_42">42</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">94</td><td class="tdj">Schachtenhof.&mdash;<i>Middelste gracht 27.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">95</td><td class="tdj">Charles Tevel's-hof, genaamd: Thevelinck-hofken.&mdash;<i>Binnenvestgracht
+                                               bij de Hoogewoerds-poort 7.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_27">27</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">96</td><td class="tdj">Bethlehem's-hof.&mdash;<i>Levendaal 111.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">97</td><td class="tdj">St.-Barbara's-hof.&mdash;<i>Levendaal 23.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">98</td><td class="tdj">Catharina Maartens Dr.-hof.&mdash;<i>Zijdgracht 26.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">99</td><td class="tdj">Barend van Namen's-hof.&mdash;<i>Kijfhoekstraat 12.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">100</td><td class="tdj">Samuel de Zee's-hof.&mdash;<i>Koepoortsgracht 16.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">101</td><td class="tdj">St.-Jacobs- of G. van Crayenbos'-hof.&mdash;<i>Koepoortsgracht 25.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">102</td><td class="tdj">Hofje van Jeruzalem.&mdash;<i>Cellebroêrsgracht 49.</i></td><td class="tdr"><a href="#p_26">26</a></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">103</td><td class="tdj">Bethaniën of Emaus-hof.&mdash;<i>Cellebroêrsgracht 43.</i></td><td class="tdr"><ins class="corr" id="corr11" title="Niet in Bron.">&mdash;</ins></td></tr>
+    <tr><td class="tdl">104</td><td class="tdj">J. Frans van der Linden's-poort.&mdash;<i>Marendorps-achtergracht 50.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+    <tr><td class="tdl">105</td><td class="tdj">Hofje van den H. Geest of Cornelis Sprong's-hof.&mdash;<i>Rapenburg 135.</i></td><td class="tdr">&mdash;</td></tr>
+  </tbody>
+</table>
+
+</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="kaart">&nbsp;</span><a id="p_kaart"></a></p>
+
+<div class="figcenter" id="plattegrond" style="width: 672px;">
+<a href="images/plattegrond.png"><img src="images/plattegrond-t.png" width="672" height="454" alt="LEIDEN._DE BREUK &amp; SMITS._1874." title="Klik voor vergroting (2800×1893px, 1110kb)" /></a>
+<span class="caption">LEIDEN._DE BREUK &amp; SMITS._1874.</span>
+</div>
+
+<p><span class="pagenum" title="achter">&nbsp;</span><a id="p_achter"></a></p>
+
+<div class="ad">
+
+ <div id="reclame" class="adhead">Bij de uitgevers dezes zijn mede verschenen:</div>
+
+ <div class="columnleft">
+
+   <p class="ad"><span class="ls2"><b>LEIDENS OMSTREKEN</b></span><br />
+   <span class="size80">WANDELEND GESCHETST,<br />
+   <b>met eene zeer nauwkeurige kaart</b>.</span></p>
+
+   <p class="ad">Prijs: één gulden.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad">DE KAART AFZONDERLIJK,<br />
+   <b class="size80">op groot papier.</b></p>
+
+   <p class="ad">Prijs: zestig cents.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad"><span class="mixcap">De Breuk &amp; Smits'</span><br />
+   <b class="ls2">ALGEMEEN ADRESBOEK</b><br />
+   <b class="size80">VAN DE GEMEENTE LEIDEN.</b></p>
+
+   <p class="ad">Prijs: één gulden en vijftig cents.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad"><b class="ls2">HUISNOMMER-BOEK</b><br />
+   <span class="size80">VAN DE GEMEENTE</span><br />
+   <span class="ls2">LEIDEN</span>.</p>
+
+   <p class="ad size80"><b>Naar de officiëele bescheiden gedrukt</b>.</p>
+
+   <p class="ad">Prijs: één gulden en vijftig cents.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad"><b class="ls2">DE POORT DER MANEGE</b><br />
+   <span class="size80">VAN DE GEMEENTE LEIDEN,<br />
+   <b>voorheen het &bdquo;Collegium Theologicum&rdquo;</b>.</span></p>
+
+   <p class="ad">Prijs: vijftig cents.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad"><b><span class="ls2">MAGDALENA MOONS,</span><br />
+   het behoud van Leiden in 1574.</b></p>
+
+   <p class="ad">Met aanteekeningen en bijlagen<br />
+   <span class="size80">DOOR</span><br />
+   J. H. EICHMAN.</p>
+
+   <p class="ad">Prijs: negentig cents.</p>
+
+ </div>
+ <div class="columnright">
+
+   <p class="ad"><span class="ls2">EENE BLADZIJDE</span><br />
+   <span class="size80">UIT HET VERHAAL<br />
+   VAN</span><br />
+   <b>LEIDENS BELEG EN ONTZET<br />
+   in 1574</b><br />
+   toegelicht en verdedigd door<br />
+   J. H. EICHMAN.</p>
+
+   <p class="ad">Prijs: vijfendertig cents.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad"><b class="ls2">HET BELEG EN ONTZET</b><br />
+   <span class="size80">DER STAD</span><br />
+   <b>LEIDEN IN 1574.</b><br />
+   DOOR<br />
+   <span class="ls2">J. H. EICHMAN</span>.</p>
+
+   <p class="ad size80"><b>Met portret en fac-similé van<br />
+   P. Az. Van der Werff.</b></p>
+
+   <p class="ad">Prijs: vijfentwintig cents.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad"><span class="ls2">HET LEVEN</span><br />
+   <span class="size80">VAN</span><br />
+   <b class="ls2">P. Az. VAN DE WERFF.</b><br />
+   <span class="size80">DOOR</span><br />
+   Dr. G. D. J. SCHOTEL.</p>
+
+   <p class="ad">Prijs: zeventig cents.</p>
+
+   <hr class="newad" />
+
+   <p class="ad"><b>Het uitmuntend gelijkend en keurig uitgevoerd<br />
+   PORTRET</b><br />
+   <span class="size80">VAN</span><br />
+   <b>P. Az. <span class="ls2">VAN DER WERFF</span><br />
+   met fac-similé</b>.</p>
+
+   <p class="ad size80">Proefdruk op groot papier met Chineesch-tint.</p>
+
+   <p class="ad">Prijs: vijftig cents.</p>
+ </div>
+
+ <br class="clear" />
+
+ <div class="drukker">BOEK- EN STEEN-DRUKKERIJ VAN DE BREUK &amp; SMITS.</div>
+
+</div>
+
+<div class="TNbox">
+<a id="correctie"></a>
+
+<h2>Overzicht aangebrachte correcties</h2>
+
+<p>De volgende correcties zijn aangebracht in de tekst:</p>
+
+<table summary="correcties in tekst">
+  <thead>
+    <tr><th>Plaats</th><th>Bron</th><th>Correctie</th></tr>
+  </thead>
+  <tbody>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr1">Blz. 13</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">:</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr2">Blz. 17</a></td><td class="td4">bijge-gebouwen</td><td class="td4">bijgebouwen</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr3">Blz. 18</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">,</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr4">Blz. 29</a></td><td class="td4">paralel</td><td class="td4">parallel</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr5">Blz. 32</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">,</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr6">Blz. 38</a></td><td class="td4">&nbsp;ater</td><td class="td4">later</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr7">Blz. 40</a></td><td class="td4">he-</td><td class="td4">het</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr8">Blz. 41</a></td><td class="td4">aantroffen</td><td class="td4">aangetroffen</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr9">Blz. 42</a></td><td class="td4">heldengestallen</td><td class="td4">heldengestalten</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr10">Blz. 42</a></td><td class="td4 smcap">FRANCOIS</td><td class="td4 smcap">FRANÇOIS</td></tr>
+    <tr><td class="td2"><a href="#corr11">Blz. 47</a></td><td class="td4">[<i>Niet in Bron.</i>]</td><td class="td4">&mdash;</td></tr>  </tbody>
+</table>
+</div>
+
+
+
+
+
+
+
+
+<pre>
+
+
+
+
+
+End of the Project Gutenberg EBook of Korte beschrijving van Leiden, by 
+Jacobus Marinus Everhardus Dercksen
+
+*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK KORTE BESCHRIJVING VAN LEIDEN ***
+
+***** This file should be named 35219-h.htm or 35219-h.zip *****
+This and all associated files of various formats will be found in:
+        http://www.gutenberg.org/3/5/2/1/35219/
+
+Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
+http://www.pgdp.net
+
+
+Updated editions will replace the previous one--the old editions
+will be renamed.
+
+Creating the works from public domain print editions means that no
+one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
+(and you!) can copy and distribute it in the United States without
+permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
+set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
+copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
+protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
+Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
+charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
+do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
+rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
+such as creation of derivative works, reports, performances and
+research.  They may be modified and printed and given away--you may do
+practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
+subject to the trademark license, especially commercial
+redistribution.
+
+
+
+*** START: FULL LICENSE ***
+
+THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
+PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
+
+To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
+distribution of electronic works, by using or distributing this work
+(or any other work associated in any way with the phrase "Project
+Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
+Gutenberg-tm License (available with this file or online at
+http://gutenberg.org/license).
+
+
+Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
+electronic works
+
+1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
+electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
+and accept all the terms of this license and intellectual property
+(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
+the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
+all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
+If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
+Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
+terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
+entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
+
+1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
+used on or associated in any way with an electronic work by people who
+agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
+things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
+even without complying with the full terms of this agreement.  See
+paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
+Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
+and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
+works.  See paragraph 1.E below.
+
+1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
+or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
+Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
+collection are in the public domain in the United States.  If an
+individual work is in the public domain in the United States and you are
+located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
+copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
+works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
+are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
+Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
+freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
+this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
+the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
+keeping this work in the same format with its attached full Project
+Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
+
+1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
+what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
+a constant state of change.  If you are outside the United States, check
+the laws of your country in addition to the terms of this agreement
+before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
+creating derivative works based on this work or any other Project
+Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
+the copyright status of any work in any country outside the United
+States.
+
+1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
+
+1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
+access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
+whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
+phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
+Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
+copied or distributed:
+
+This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
+almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
+re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
+with this eBook or online at www.gutenberg.org
+
+1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
+from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
+posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
+and distributed to anyone in the United States without paying any fees
+or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
+with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
+work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
+through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
+Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
+1.E.9.
+
+1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
+with the permission of the copyright holder, your use and distribution
+must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
+terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
+to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
+permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
+
+1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
+License terms from this work, or any files containing a part of this
+work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
+
+1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
+electronic work, or any part of this electronic work, without
+prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
+active links or immediate access to the full terms of the Project
+Gutenberg-tm License.
+
+1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
+compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
+word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
+distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
+"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
+posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
+you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
+copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
+request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
+form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
+License as specified in paragraph 1.E.1.
+
+1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
+performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
+unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
+
+1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
+access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
+that
+
+- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
+     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
+     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
+     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
+     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
+     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
+     must be paid within 60 days following each date on which you
+     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
+     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
+     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
+     address specified in Section 4, "Information about donations to
+     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
+
+- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
+     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
+     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
+     License.  You must require such a user to return or
+     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
+     and discontinue all use of and all access to other copies of
+     Project Gutenberg-tm works.
+
+- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
+     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
+     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
+     of receipt of the work.
+
+- You comply with all other terms of this agreement for free
+     distribution of Project Gutenberg-tm works.
+
+1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
+electronic work or group of works on different terms than are set
+forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
+both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
+Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
+Foundation as set forth in Section 3 below.
+
+1.F.
+
+1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
+effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
+public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
+collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
+works, and the medium on which they may be stored, may contain
+"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
+corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
+property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
+computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
+your equipment.
+
+1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
+of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
+Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
+Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
+liability to you for damages, costs and expenses, including legal
+fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
+LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
+PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
+TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
+LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
+INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
+DAMAGE.
+
+1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
+defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
+receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
+written explanation to the person you received the work from.  If you
+received the work on a physical medium, you must return the medium with
+your written explanation.  The person or entity that provided you with
+the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
+refund.  If you received the work electronically, the person or entity
+providing it to you may choose to give you a second opportunity to
+receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
+is also defective, you may demand a refund in writing without further
+opportunities to fix the problem.
+
+1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
+in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
+WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
+WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
+
+1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
+warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
+If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
+law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
+interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
+the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
+provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
+
+1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
+trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
+providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
+with this agreement, and any volunteers associated with the production,
+promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
+harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
+that arise directly or indirectly from any of the following which you do
+or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
+work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
+Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
+
+
+Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
+
+Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
+electronic works in formats readable by the widest variety of computers
+including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
+because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
+people in all walks of life.
+
+Volunteers and financial support to provide volunteers with the
+assistance they need, are critical to reaching Project Gutenberg-tm's
+goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
+remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
+Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
+and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
+To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
+and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
+and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
+
+
+Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
+Foundation
+
+The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
+501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
+state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
+Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
+number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
+http://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
+permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
+
+The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
+Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
+throughout numerous locations.  Its business office is located at
+809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
+business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
+information can be found at the Foundation's web site and official
+page at http://pglaf.org
+
+For additional contact information:
+     Dr. Gregory B. Newby
+     Chief Executive and Director
+     gbnewby@pglaf.org
+
+
+Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
+Literary Archive Foundation
+
+Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
+spread public support and donations to carry out its mission of
+increasing the number of public domain and licensed works that can be
+freely distributed in machine readable form accessible by the widest
+array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
+($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
+status with the IRS.
+
+The Foundation is committed to complying with the laws regulating
+charities and charitable donations in all 50 states of the United
+States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
+considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
+with these requirements.  We do not solicit donations in locations
+where we have not received written confirmation of compliance.  To
+SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
+particular state visit http://pglaf.org
+
+While we cannot and do not solicit contributions from states where we
+have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
+against accepting unsolicited donations from donors in such states who
+approach us with offers to donate.
+
+International donations are gratefully accepted, but we cannot make
+any statements concerning tax treatment of donations received from
+outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.
+
+Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
+methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
+ways including checks, online payments and credit card donations.
+To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
+
+
+Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
+works.
+
+Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm
+concept of a library of electronic works that could be freely shared
+with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
+Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
+
+
+Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
+editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
+unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
+keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
+
+
+Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
+
+     http://www.gutenberg.org
+
+This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
+including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
+Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
+subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
+
+
+</pre>
+
+</body>
+</html>
diff --git a/35219-h/images/cover-l.jpg b/35219-h/images/cover-l.jpg
new file mode 100644
index 0000000..a8767ff
--- /dev/null
+++ b/35219-h/images/cover-l.jpg
diff --git a/35219-h/images/cover.jpg b/35219-h/images/cover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..0ca072b
--- /dev/null
+++ b/35219-h/images/cover.jpg
diff --git a/35219-h/images/ill_tp.png b/35219-h/images/ill_tp.png
new file mode 100644
index 0000000..05c25b7
--- /dev/null
+++ b/35219-h/images/ill_tp.png
diff --git a/35219-h/images/plattegrond-t.png b/35219-h/images/plattegrond-t.png
new file mode 100644
index 0000000..835d757
--- /dev/null
+++ b/35219-h/images/plattegrond-t.png
diff --git a/35219-h/images/plattegrond.png b/35219-h/images/plattegrond.png
new file mode 100644
index 0000000..0efc61c
--- /dev/null
+++ b/35219-h/images/plattegrond.png
diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt
new file mode 100644
index 0000000..6312041
--- /dev/null
+++ b/LICENSE.txt
@@ -0,0 +1,11 @@
+This eBook, including all associated images, markup, improvements,
+metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be
+in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES.
+
+Procedures for determining public domain status are described in
+the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org.
+
+No investigation has been made concerning possible copyrights in
+jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize
+this eBook outside of the United States should confirm copyright
+status under the laws that apply to them.
diff --git a/README.md b/README.md
new file mode 100644
index 0000000..a656d8a
--- /dev/null
+++ b/README.md
@@ -0,0 +1,2 @@
+Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for
+eBook #35219 (https://www.gutenberg.org/ebooks/35219)