diff options
| -rw-r--r-- | .gitattributes | 3 | ||||
| -rw-r--r-- | 44204-0.txt | 882 | ||||
| -rw-r--r-- | 44204-h/44204-h.htm | 1980 | ||||
| -rw-r--r-- | 44204-h/images/book.png | bin | 0 -> 364 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 44204-h/images/card.png | bin | 0 -> 249 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 44204-h/images/external.png | bin | 0 -> 172 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 44204-h/images/new-cover-tn.jpg | bin | 0 -> 23867 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 44204-h/images/new-cover.jpg | bin | 0 -> 123747 bytes | |||
| -rw-r--r-- | 44204-h/images/titlepage.png | bin | 0 -> 17753 bytes | |||
| -rw-r--r-- | LICENSE.txt | 11 | ||||
| -rw-r--r-- | README.md | 2 | ||||
| -rw-r--r-- | old/44204-8.txt | 1274 | ||||
| -rw-r--r-- | old/44204-8.zip | bin | 0 -> 25367 bytes | |||
| -rw-r--r-- | old/44204-h.zip | bin | 0 -> 195503 bytes | |||
| -rw-r--r-- | old/44204-h/44204-h.htm | 2395 | ||||
| -rw-r--r-- | old/44204-h/images/book.png | bin | 0 -> 364 bytes | |||
| -rw-r--r-- | old/44204-h/images/card.png | bin | 0 -> 249 bytes | |||
| -rw-r--r-- | old/44204-h/images/external.png | bin | 0 -> 172 bytes | |||
| -rw-r--r-- | old/44204-h/images/new-cover-tn.jpg | bin | 0 -> 23867 bytes | |||
| -rw-r--r-- | old/44204-h/images/new-cover.jpg | bin | 0 -> 123747 bytes | |||
| -rw-r--r-- | old/44204-h/images/titlepage.png | bin | 0 -> 17753 bytes |
21 files changed, 6547 insertions, 0 deletions
diff --git a/.gitattributes b/.gitattributes new file mode 100644 index 0000000..6833f05 --- /dev/null +++ b/.gitattributes @@ -0,0 +1,3 @@ +* text=auto +*.txt text +*.md text diff --git a/44204-0.txt b/44204-0.txt new file mode 100644 index 0000000..3d77bec --- /dev/null +++ b/44204-0.txt @@ -0,0 +1,882 @@ +*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44204 *** + + HET EILAND SCHIERMONNIKOOG + EN ZIJNE BEWONERS, + + GESCHETST + DOOR + F. ALLAN. + + + Met eene Kaart. + + + AMSTERDAM, + WEIJTINGH & VAN DER HAART. + 1856. + + + + + + + +VOORWOORD. + + +Het was naar aanleiding van eenige door mij geschreven werkjes, +over sommige Noord-Hollandsche Eilanden, dat ik door eenige mijner +vrienden en betrekkingen, (geboren Schiermonnikoogers) op wier +vriendschap ik hoogen prijs stel, werd aangezocht, om ook van hun +eiland iets te geven. Rekenende op hunne belofte, om, zoo veel in hun +vermogen was, mij met hunne inlichtingen ter zijde te zullen staan, +zette ik mij neder ter vervaardiging van het Werkje, dat ik hierbij, +mijnen Landgenooten in het algemeen, en den Schiermonnikoogers in +het bijzonder, met bescheidenheid aanbiede. + +Terwijl ik tevens mijnen dank betuig aan die allen, welke mij met +hunne inlichtingen wel hebben willen dienen. + +Moge het vele lezers vinden! + + +Eiland Marken, F. Allan. +den 1 Febr. 1856. + + + + + + + +HET EILAND SCHIERMONNIKOOG EN ZIJNE BEWONERS. + + +Het in zoo vele opzigten belangrijke eiland Schiermonnikoog, dat +inzonderheid door de geheel eigenaardige taal der bewoners, zich van +de overige Nederlandsche dialecten onderscheidt, maakt tegenwoordig +eene der grietenijen van de provincie Friesland uit, en behoort als +zoodanig, tot het Arrondissement Leeuwarden, Kanton Dockum. + +Ten Noorden omspoeld door de Noordzee, en ten Oosten door de +Lauwer, is het ten Zuiden begrensd door de Wadden, en ten Westen +door de uitwatering van de Hunse, welke het Groninger-Diep wordt +geheeten. Dit water loopt, na zijne zamenvloeijing met de mondingen der +Dockumer-Nieuwezijlen (de Ecumazijl en Munnekezijl,) bij Oostmahorn, +door het zoogenoemde Friesche-Gat, tusschen de Friesche kust en dit +eiland, in de Noordzee.-- + +De gemiddelde diepte van dit zeegat, dat vooral door zijnen sterken +stroom, bij den zeeman bekend is, bedraagt 18-36 voeten. De stroom +heeft te dezer plaats zulk eene groote kracht, dat men er, zelfs +gedurende de strengste winters, geen ijs aantreft. Dit is echter niet +het geval aan het andere einde van het eiland. De ruimte van dáár tot +aan de vaste kust der provincie Groningen, bestaat geheel uit Wadden +en Zandvlakten, die bij gewone weêrsgesteldheid, met laag water of +ebbe, telkenreize, bijna geheel en al droog vallen; ja, meermaals +zoude men, door den nood gedreven, aan deze zijde, den overtogt naar +den vasten wal, te voet kunnen ondernemen.--Men maakt echter van +deze, altijd zeer gewaagde gelegenheid, om het eiland te verlaten, +geen gebruik; naardien niet alleen de afstand groot, maar ook, omdat +de grond op sommige plaatsen zeer los en moerassig is.--Gedurende +strenge winters en aanhoudende koude, bedient men zich van het ijs, +om den vasten wal te naderen.-- + +De geographische ligging van Schiermonnikoog, Is 53°, 28', 47'' N.B., +en bijna 23 1/2° O.L.--; de afstand van de Friesche kust 1 1/2 uur, +van de Groninger kust en van het eiland Ameland 3 uur. + +Omtrent den naamsoorsprong van Schiermonnikoog bestaat verschil van +gevoelen. Naar sommiger meening zou dit eiland zijnen naam gekregen +hebben van zekere monnik-orde of konvent, tot welks toenmalige +bezittingen het behoorde. Het is echter niet genoegzaam zeker, of deze +monniken, hun verblijf hebben gehouden in een, op het eiland toenmalig +aanwezig klooster, dan wel in een ander gewijd gebouw, ergens elders +in Friesland.--Welligt, dat Schiermonnikoog eenen eigendom heeft +uitgemaakt van de rijke kloosters Lidlum en Ludingakerk;--van dezen +althans, is het bekend, dat derzelver bewoners, ter voldoening aan +hunne schraapzucht, veel in het noordelijk gedeelte der tegenwoordige +Zuiderzee, en de Wadden, hebben verrigt, dat naderhand ook op +de gesteldheid van de noordelijke eilanden grooten invloed heeft +uitgeoefend.--Zoo is het bekend, dat zij eene doorgraving lieten maken, +in die strook lands, waaruit in lateren tijd de eilanden Vlieland en +Terschelling zijn ontstaan, terwijl de Abt Gerhardus, van Lidlum, in +de nabijheid van Terschelling, zijnen lusthof had. De naam daarvan, +is nog aanwezig in de zandplaat de Abt, bij laatstgemeld eiland, +terwijl van de groote uitgestrektheid lands, waarvan de Grind nog +overig is gebleven, bijna niet meer dan den naam bekend is. En toch, +de Grind was eens eene hoogst belangrijke plaats, waar een der Abten +zelfs eene school voor de hoogere wetenschappen had gesticht.--Ook +is het bekend, dat de kloosterbroeders eene gracht lieten graven van +Harlingen naar de Grind, welke thans nog het grootscheeps vaarwater +uitmaakt, en de Harlinger Jetting, (uitwatering, gieting) geheeten +wordt.--Van de eertijds groote dorpen Westerbierum en Dijkshorne, zijn +niet de minste sporen meer zigtbaar; terwijl evenzoo de voornaamste +bezittingen van de aanzienlijke geslachten der Harmana's, Harlinga's +en Haltema's, in de diepte bedolven zijn. + +Oudtijds werd het eiland Monnikoog genoemd, waarschijnlijk eene +afleiding of verbastering van het Latijnsche Monicoga, waarbij later +het woorde Schier of Scheer gevoegd is, omtrent welks beteekenis +verschillende meeningen bestaan. Volgens sommigen komt het woordje +Schier af van de Schiere, d. i. grijze of graauwe mantels en kappen, +welke de kloosterlingen zouden gedragen hebben. Is dit gevoelen, +waarmede wij geheel instemmen, waar, dan volgt daaruit ook, dat er +veel waarschijnlijkheid bestaat voor de meening, dat op het eiland +zelve, en dus niet daar buiten, een klooster gestaan hebbe.-- + +Anderen nemen aan, dat de kloosterbroeders, dit oog of eiland in +eigendom hebbende, in de bekende binnenlandsche verdeeldheden tusschen +de zoogenaamde Schieringers (behoeftigen) en Vetkoopers (gegoeden) +welligt betrokken zijn geweest, of daaraan deel hebben genomen en +der Schieringer-partij waren toegedaan. + +Van daar zouden zij dan den naam van Schieringer-Monniken, en bij +verkorting, dien van Schiermonniken erlangd hebben.--Wat hiervan +zij, zoo veel is, blijkens een oud handschrift zeker, dat die van +Monnik-oog, zoo als het daarin heet, tot de partij der Schieringers +behoord hebben.-- + +Althans, genoemd handschrift gewaagt van een verdrag of overeenkomst, +dat op zekeren tijd stond gesloten te worden tusschen de Schieringers +en Vetkoopers, en dat onder de afgevaardigden of gecommitteerden van +beide partijen, van de zijde der Schieringers ook verschenen die van +Monnik-oog en Rottumer-oog; die bij dit verdrag, aan de Vetkoopers, +de vrije en onbelemmerde visscherij op hunne kusten toestonden.-- + +De vlakke inhoud van dit eiland, die thans ongeveer 1088 bunders +bedraagt, waarvan ruim 1079 bunders belastbaar land, was vroeger +veel uitgestrekter. De gestadige afbrokkeling, veroorzaakt door +de vreesselijke stormvloeden, welke in den loop der eeuwen ook +dit gedeelte van den vaderlandschen bodem teisterden, hebben +een aanmerkelijk gedeelte van het eiland ingekort en aan de zee +prijsgegeven. + +Het waren inzonderheid de verwoestende stormvloeden van Kerstnacht +1717, en van den 1e Januarij des jaars 1720, waardoor Schiermonnikoog +zeer veel had te lijden.--De natuurlijke schutsmuur, tegen de woede +der zee, de duinen, werden ten deele weggeslagen of verstoven, en +de bewoners genoodzaakt, hunne woningen af te breken en die zoo veel +mogelijk oostwaarts weder op te bouwen. + +Zoo bestond er in vroegere jaren aan de zuidzijde des eilands ook +eene haven, de Wiel genaamd, die vooral des winters, aan de schepen +tot eene veilige ligplaats diende, doch ook deze is thans door de +zee geheel verzwolgen. + +De duinen bezitten geen eigen namen, behalve eene, die algemeen +bekend staat, als de Witte Duin, en dezen naam draagt naar de helm, +waarmede zij is beplant. Tusschen de duinen heeft men drie tamelijk +uitgestrekte valeijen, gloppen genaamd, als 1e het Kaperglop, (waar +vroeger eene kaap of verkenningsteeken stond [1];)--2e Zeeduinen, en +3e het Zeeglop, terwijl buiten de duinen nog het Groene Glop gevonden +wordt. Voorts is er eene uitwatering aan de zuid-oostzijde des eilands, +het Nieuwlands-riet genaamd.-- + +Ook het lot dat der voormalige buurtschappen op dit eiland ten deele +is gevallen, bewijst mede de verandering, welke de natuurlijke +toestand van Schiermonnikoog heeft ondergaan. Vroeger namelijk, +bestonden hier 4 buurtschappen, Ooster- en Westerburen, Binnendijken en +Dompen. Deze laatste buurt, welke voorheen tot Westerburen behoorde, +is omstreeks het midden der 18e eeuw ten gevolge van overstrooming en +afkabbeling vernietigd, welk lot ook later ten deele aan Oosterburen +was beschoren.-- + +Een eigenlijk geregeld dorp of vlek, bestond er vóór 1720 niet. De +buurten telden te zamen een 160-tal woningen, die nagenoeg zonder +regel verspreid lagen.--Tegenwoordig bevat Schiermonnikoog een vijftal +buurten, die ééne gemeente uitmaken, n. l. de Voorste Streek, de Lange +Streek, de Middenstreek, Vierhuizen en Zevenhuizen, benevens een paar +meer afgelegen boerenplaatsen, te zamen bevattende p. m. 900 inwoners. + +Door de hierboven genoemde verplaatsing oostwaarts heen, erlangde +Oosterburen eene merkelijke uitbreiding, en werd langzamerhand een +regelmatig aangelegd dorp, dat voornamelijk uit twee rijen huizen +bestaat, die van elkander onderscheiden worden door de benamingen van +"de Oosterstraat of Voorstreek en de Westerstraat of Achterstreek, +waarvan eerstgenoemde het langste en het meest bevolkt is, terwijl +de andere, als bevattende de voornaamste huizingen, zoo als van den +geneesheer, ontvanger enz., het aanzienlijkste voorkomen heeft. + +Beide hoofdstraten strekken zich van het westen, oostwaarts uit, +en zijn niet geplaveid.-- + +De tegenwoordige kerk, welker stichting van 1762 dagteekent, is in het +midden dier straat, op een ruim plein dat tot algemeene begraafplaats +dient, gebouwd. Het is een langwerpig vierkant gebouw, dat zeer net +betimmerd is en dat, bij eene breedte van 25, eene lengte van 60 voeten +heeft. Op het midden der kap is eenen zeskanten groen geverwden toren, +waarin een' klok hangt, die, naar men zegt, afkomstig is van een +Engelsch schip, dat op de kusten van dit eiland strandde. + +Aan de oostzijde bezit dit bedehuis twee, aan den noordkant vier, +en aan de zuidzijde vijf ramen. Van de twee over elkander gelegene +ingangen is die aan de westzijde de hoofdingang met een portaal. Het +inwendige der kerk, welke een verwulf heeft, is versierd met eenige +fraaije wapenborden van de adellijke familie der Stachouwers, terwijl +een verheven zitbank, waaronder een grafkelder, het eigendom is van +de vroegere bezitters of heeren van dit eiland, dat ten jare 1638 +tot eene Vrije Heerlijkheid werd verheven, en door de Staten der +provincie Friesland beschonken, met de landen, zeeregten, impositiën +civiele en crimineele justitie, onder voorbehoud echter van het +regt van souvereiniteit en hommage te erkennen en te praesteren, bij +solemneelen eede van getrouwheid aan hunne provincie in het bijzonder, +en in gevolge van dien aan de geheele Unie, tegen eene som van f + 18,151, in vollen eigendom overgedragen aan Johan Stachouwer, Heer +van Rijsbergen, St. Anna en Isselietes, wiens nazaat, Jonkheer Edzard +Tjaard van Starkenborg Stachouwer tot Wehe, Lid van de Ridderschap der +provincie Groningen, verblijf houdende te Maarssen, provincie Utrecht, +de tegenwoordige eigenaar is. + +De waarde dezer Heerlijkheid was in den tijd van bijna anderhalve eeuw, +door ontwikkeling van de vruchtbaarheid des bodems, dermate gerezen, +dat dezelve ten jare 1761, bij eene boedelscheiding, op eene innerlijke +waarde van ongeveer 89,000 guldens werd geschat.-- + +Aangaande deze heerlijkheid vonden wij in een oud gedrukt stuk veel +wetenswaardigs betrekkelijk het "Eygen gekogte Regt van Civile en +Criminele Justitie" over dezelve. [2] + +Het vorig kerkgebouw, met steenen toren en pannen dak, werd +gesticht omstreeks 1600, doch in 1715, ten gevolge van aanhoudende +zandstuivingen der duinen, gesloopt en vervangen door eene andere, +waarvan men slechts ruim veertig jaren genot mogt hebben, naardien +zij in 1760 door de zee werd verwoest. + +Dan, niet alleen dat de veranderingen, welke er in den loop der eeuwen +op Schiermonnikoog hebben plaats gegrepen, blijken uit den bouw der +drie kerken, in een betrekkelijk kort tijdsbestek; maar er is meer +dat van die verandering getuigt. Zoo ontwaarde men omstreeks 1735, +dat het buitenstrand aan de Z.-West zijde, door het verloopen der +zeegaten en stroomen, op verontrustende wijze afnam. Deze afspoeling +nam zoo zeer toe, dat men omtrent 20 jaren later, het aan de zee prijs +geworden gedeelte lands, op meer dan een uur gaans konde begrooten, +terwijl het volgens latere waarnemingen, van 1814 tot en met het +noodlottige jaar 1825 gedaan, bleek, dat Schiermonnikoog aan de zuid- +en zuidwestelijke zijde, zoo zeer was ingekort, dat het in de breedte +verloren gedeelte lands eene uitgestrektheid had gehad, bijna gelijk +aan die van het land, dat toen nog van den zeekant tot aan de duinen +op het breedste gedeelte des eilands aanwezig was. Geen wonder dus, +dat de inwoners met reden bevreesd waren voor het toekomstige lot van +hun eiland, aangezien het te vermoeden was, dat, ingeval de loop des +strooms door het verbreken of aanslibben der voorliggende gronden, +geenen anderen weg werd aangewezen, de vaste bodem des eilands, binnen +korten tijd, afgespoeld zoude zijn, tot zelfs daar waar het dorp was +gebouwd. En nog te meer werden zij in hunne vrees bevestigd, naardien +de duinen reeds op onderscheidene plaatsen waren geïnundeerd, en de +Noordzee, ter plaatse waar deze natuurlijke zeeweringen ontbraken, +met vollen golfslag op het vlakke gedeelte des eilands aankwam, +terwijl het land dáár, waar dit niet plaats had, door aanhoudende +overstuiving der zandduinen bedorven geraakte.--Zoo als wij boven reeds +aanmerkten, hadden er van tijd tot tijd verhuizingen plaats gehad, +ter oorzake waarvan de voormalige buurtschappen waren verdwenen. Dan +ook dit middel, om den gevreesden vijand, het water, althans tijdelijk +te ontkomen, baatte niet meer, aangezien de watervloed van Februarij +1825 had doen zien, dat de woningen reeds op het hoogste gedeelte des +eilands stonden, zoodat het vooruitzigt der bewoners, bij eene aldus +voortgaande afneming, waardoor het te voorzien was, dat het eiland +eindelijk in eene kale zandbank zoude verkeeren, allezins bang was.-- + +Bovendien was het in het voormelde jaar, 1825, gebleken, dat de +kunstmatige [3] zeeweringen, geene genoegzame sterkte bezaten, om, +in tijd van nood, den aandrang des zeewaters te keeren. Zoo was het +op den avond van den 5den Februarij v.m.j. dat het zeewater met zulk +eene snelheid rees, dat het ongeveer ten zeven uren bijna 1/4 Ned. el +hooger stond dan bij den hoogsten waterstand van den vloed in November +1824.--Het opkomend vloedwater stortte met geweld over den zeedijk +heen, en naderde, voortgestuwd door den hevigen wind, met eenen +geweldigen aandrang het dorp. Al wat buiten het dorp woonde, vlugtte +herwaarts; het vee trachtte men zoo veel mogelijk op de hoogste deelen +des eilands te brengen, waarop het dan ook behouden bleef.--De wind +nam intusschen in hevigheid toe; het water liep, bij zijnen hoogsten +stand, ter diepte van ruim eene Ned. el over de dijken, baande zich +met hevigen golfslag door de Zuiderduinen, welke op onderscheidene +plaatsen weggeslagen werden, eenen doortogt, verwoestte geheel of +ten deele verscheidene landbouwershoeven, schuren en andere zaken, +hooi, graan en andere levensbehoeften, en bedekte de landerijen geheel +onder het van de duinen losgescheurde en afgestoken land.-- + +Geen wonder dus, dat deze eilanders, na zulke voorvallen en onder +zulke omstandigheden, zich de toekomst van hun eiland als hoogst +treurig voorstelden.--Dan, de goede Voorzienigheid waakte ook +over Schiermonnikoog. De vrees van deszelfs bewoners is merkelijk +verminderd, of wèl geheel weggenomen, dewijl aan het westeinde des +eilands, in eene zuidwaartsche rigting, eene plaat of bank is verrezen, +die zich in eene vrij groote uitgestrektheid naar Peazens rigt. Het is +voorzeker opmerkelijk, dat deze plaat of zandbank, welke zich aldaar +zonder eenige kunstmatige tegemoetkoming gevormd heeft, en die onder +den naam van den Noorman, zeer verre in het Friesche Gat uitloopt, +hier als het ware tot een bolwerk is opgeworpen, die de verkleining +van Schiermonnikoog, door aanhoudende afkabbeling der zee, door het +vernietigen van den stroomloop, voorkomt.-- + +Onder de meldingswaardige bijzonderheden, welke er vroeger op +Schiermonnikoog gevonden werden, behoort vooral genoemd te worden het +te Binnendijken gestaan hebbende Stamhuis der Heeren en Vrouwen van de +Heerlijkheid Schiermonnikoog, het Huis Binnendijken. Dit aanzienlijk +gebouw is echter, nadat het verwoest was, door de overstroomingen +en inbreken der zee, vervangen door een ander gebouw, Rijsbergen +geheeten, zijnde eene versterkte burg, waarop zich de eigenaars der +Heerlijkheid, gedurende vele jaren met ter woon hebben gevestigd, +en die oostwaarts van buurt Oosterburg stond, terwijl de adellijke +familie der Stachouwers daarna gedurende langen tijd verblijf gehouden +heeft, op de buitenplaats Patmos, die meer westwaarts stond, en waarop +de vorige Grietman van Schiermonnikoog woonde. + +Behalve de genoemde bijzondere Heerenhuizingen was er vroeger nog eene +andere buitenplaats, Duinenburg geheeten, die omgeven was met grachten, +bosschen, boomgaard en tuinen. Deze plaats heeft echter vele en groote +veranderingen ondergaan, en dient heden tot pastorie van den predikant, +die hier het leeraarambt bekleedt over de 900 inwoners, die allen der +Hervormde Godsdienst zijn toegedaan, en waaronder circa 300 ledematen +zijn, die eene gemeente uitmaken, welke tot de klassis van Dockum, +Ring van Holwerd, behoort. + +Sedert twee eeuwen geleden was de gemeente van Schiermonnikoog +gecombineerd met die van Nes, in Friesland. De predikant van +laatstgemelde plaats, ging op bepaalde tijden derwaarts prediken, +hetgeen duurde tot aan het jaar 1617. Van toen af tot aan 1640 +vervulde de predikant van Paezens, zijnde Cornelis Pophh, de dienst +op het eiland. Deze ijverige leeraar kwam op eene zijner terugreizen +van het eiland, door slecht weder, ellendig om het leven.--Gedurende +de daarop volgende vier jaren, dus tot 1644, bleef Schiermonnikoog +vacant, doch bekwam toen zijnen eersten eigen' herder en leeraar in +Cornelis Pieters, die, na slechts vijf jaren zijn ambt met trouw en +ijver waargenomen te hebben, aldaar overleed.-- + +Het beroep, dat vroeger eene Heerlijke Collatie was, is sedert eenige +jaren eene Koninklijke geworden. + +Behalve een gebouw van de Noord- en Zuid-Hollandsche +Reddingmaatschappij dat in de nabijheid der kerk staat, en waarin eene +zeer doelmatig ingerigte reddingboot met toebehooren bewaard wordt, +verdient ook de inrigting van liefdadigheid genoemd te worden.--Al wie +in deze gemeente diaconale ondersteuning noodig heeft en daarom vraagt, +is, volgens de bestaande verordeningen, verpligt, zich geheel en al +aan de diakonie over te geven, die dus ook zorg draagt, dat het hem aan +niets ontbreke. Al de door de diakonie ondersteund wordende personen, +erlangen hun onderhoud in een daartoe bestemd gebouw, waarin zij, +even als in een weeshuis, aan eene gemeene tafel, en bij den gemeenen +haard gevoed en gehuisvest worden. Aan deze armeninrigting is een +werkhuis verbonden, dat in het laatste gedeelte der voorgaande eeuw, +op kosten van den Heer des eilands, is gesticht. Zij, die onderstand +erlangende, in staat zijn om te arbeiden, moeten zich dagelijks naar +dit werkhuis begeven, om behulpzaam te zijn in het spinnen van garen, +dat van hennip wordt gemaakt en bestemd is voor de rolreederij. + +De openbare school, waarin ook onderwijs gegeven wordt in de +zeevaartkunde, en waarvan, vooral des winters, door vele jonge +varensgezellen gebruik wordt gemaakt, telt gemiddeld ruim 100 kinderen. + +Als eene bijzonderheid merken wij mede aan, dat de meeste huizen, die +van gele mopsteen zijn opgebouwd, begroeid zijn met eiloof of klimop. + +De inwoners erlangen voor het meerendeel hun bestaan in de scheepvaart, +en ofschoon zich sedert 1825 vele familiën, elders, inzonderheid in of +in de nabijheid van Amsterdam hebben gevestigd, zijn er nog een groot +aantal koopvaardijkapiteins, stuurlieden enz., met hunne huisgezinnen. + +Vroeger bezaten de Schiermonnikoogers eene belangrijke hoeveelheid +schepen, wier getal zelfs tot meer dan honderd beliep, en die allen, +voor eigen rekening dezer eilanders, in de vaart gebragt werden. Men +noemde deze vaartuigen Snikken, en het meerendeel daarvan werd +gebezigd tot uitoefening der vischvangst op de Noordzee. Destijds +was dit eiland inzonderheid vermaard door de gedroogde schol, welke +van daar allerwege verzonden werd, en die nog heden ten dage, aldaar +het best behandeld wordt. + +Deze visch ontweek echter later meer onze kusten, zoodat de vangst +verminderde en de Schiermonnikooger visschers genoodzaakt waren, om, +verstoken van deze broodwinning, zich van hunne snikken te ontdoen +en van schepen te voorzien, geschikt om ter koopvaart te worden +gebezigd. Van toen af lagen zij zich meer bepaald op de zeevaart toe, +en begaven zij zich naar de kusten van Holstein en andere plaatsen, +en sedert de tweede helft der zeventiende eeuw ook naar de Oostzee, +en de Fransche en Engelsche havens, werwaarts zij, van uit onze +vaderlandsche havens, allerlei koopwaren en stukgoederen vervoerden, +en van waar zij die ook herwaarts overbragten,--terwijl sommige hunner, +inzonderheid na de meer algemeene uitbreiding van onzen koophandel, +zich op de groote vaart toeleiden, zoo dat men heden ten dage, onder +de Oost- en West-Indische scheepsgezagvoerders vele Schiermonnikoogers +aantreft. [4]-- + +Een ander gedeelte der bevolking legt zich op den landbouw toe, vooral +sints de landerijen, door de bemoeijingen van den Heer des eilands, +die zorg droeg voor een doelmatige bemesting, eene vruchtbaarheid +hebben ontwikkeld, welke veel verschilt met hunnen voormaligen +toestand. Groeiden toen daarop slechts eenige dorre mosplanten, +thans ziet men daarop de beste boom- en veldvruchten wassen.--De +aardappelen inzonderheid, munten door eenen overheerlijken smaak uit; +dit is het eenigste voedingsmiddel, waarvan eene kleine hoeveelheid +wordt uitgevoerd. Landbouw en veeteelt worden overigens uitgeoefend +alleen ter voorziening in de dagelijksche behoeften der eilanders. De +veestapel bestaat uit 22 paarden, 160 runderen en 100 schapen. + +De invoer bestaat in brandstoffen, manufacturen, koloniale producten, +granen en andere noodwendigheden, en heeft plaats uit Amsterdam en +uit de provinciën Friesland en Groningen, waartoe meestal de op dit +eiland te huis behoorende vaartuigen gebezigd worden. + +Dat de oorlog een geessel der menschheid mag geheeten worden, werd +ook tijdens de landing der Engelschen in Noord-Holland, op het +einde der vorige eeuw, op Schiermonnikoog ondervonden.--Ook hier +kwamen, behalve een paar gewapende kotters, een brik van 18 en eene +korvet van 20 stukken, het Friesche Gat binnen, waarvoor nog twee +vijandelijke fregatten ten anker lagen. Aldaar lag eene Bataafsche +brik gestationneerd, the Crash geheeten, welke onder het bevel van +den luitenant ter zee Bijbel Stond, en die achtervolgens slaags +geraakte, eerst met de kotters, vervolgens met de brik en eindelijk +met de korvet. + +Intusschen nam de Bataafsche kanonneerboot de Weerwraak de vlugt, +tot onder Schiermonnikoog, en zag men op de brik, na eene manmoedige +verdediging, de Bataafsche vlag strijken.--Hetzelfde lot wachtte ook +de Weerwraak, waarop de luitenant ter zee Van Maaren bevel voerde, +en die zich weldra door eene brik, een kotter en negen gewapende +barkassen zag aanvallen.--Van maaren, wel overtuigd, dat hij in dezen +ongelijken strijd het onderspit zoude moeten delven, besloot, om den +aan hem toevertrouwden bodem eerder in brand te steken, dan aan den +vijand over te geven. + +Nadat hij, een drietal zijner trouwste krijgsmakkers uitgenomen, de +geheele bemanning der boot had weggezonden, wist hij het, al vechtende +en schietende uit zijne boegstukken, zoo lang uit te houden, dat, +toen de brik hem de volle laag gegeven had en de overige vijandelijke +vaartuigen op zestig passen afstand hem genaderd waren, de vlam +uit het voorluik der boot sloeg, op welk gezigt de barkassen zich +haasteden, af te houden.--De boot verbrandde en viel den vijand dus +niet in handen, terwijl de moedige Van Maaren en zijne drie gezellen, +ofschoon bedreigd door eene hagelbui van geweerkogels, ongedeerd met +de sloep aan land kwamen. + +Den volgenden dag, zijnde den 15den Augustus, naderden eenige +vijandelijke oorlogbodems op nieuw het eiland, welks verdediging +was opgedragen aan den Luitenant Broers, Die 26 manschappen onder +zijn kommando en twee kleine veldstukjes ter zijner beschikking +had. De vijand zond eenige gewapende sloepen en barkassen, zeer +sterk bemand, naar land, die hier dan ook, onder bedekking van het +geschut eener brik, die een hevig vuur op het strand onderhield, +aan wal kwamen.--Dit vuur noodzaakte Luitenant Broers, om met zijne +onderhebbende manschappen naar het dorp te wijken, hetgeen zij echter +niet deden, dan na de beide veldstukjes vernageld te hebben, die later +den Engelschen in handen vielen, door wien ook 9 tjalken werden prijs +gemaakt en een verbrand, terwijl twee andere vaartuigen intusschen +gelegenheid hadden gevonden, om den vijand te ontkomen. + +Gedurende twee uren openden de Engelschen op de onzen een hevig vuur, +doch vruchteloos;--de moed en de goed gekozen positie dezer laatsten +was oorzaak, dat het dorp behouden bleef. + +Wij besluiten deze schets, met het volgende omtrent de bevolking aan +te merken. + +Over het geheel worden deze eilanders, waaronder er thans ook +velen zijn, die ten gevolge van verminderde welvaart, in armoedige +omstandigheden verkeeren, om hunne regtschapenheid, trouw en reine +zeden, algemeen geacht. + +Hunne huishouding is in den regel eenvoudig, terwijl hunne +kleederdragt, ten opzigte waarvan vooral sommige vrouwen nog al pronk- +en modeziek zijn, de gewone Friesche volksdragt is. + +Hun verkeer met alle soorten van menschen, onafscheidelijk met het +zeemansleven verbonden, maakt, dat zij ook voor het meerendeel in +uitwendige beschaving niet ten achteren komen.-- + +Eene bijzondere gewoonte is hier de oprigting van eenen Meiboom, +hier Kallemooi geheeten, en wel Zaturdags voor Pinksteren, wordende +dan de kermis, die drie dagen duurt, ingewijd. + +De jonge lieden planten namelijk op den avond van voormelden Zaturdag, +een' mast in den grond, aan welks boveneinde een' groenen boomtak +bevestigd wordt. Aan deze laatste hangt een' mand, waarin den haan +gezet wordt, die, voorzien van genoegzaam voedsel, gedurende den +kermistijd dáár blijft hangen. Na afloop der kermis wordt de Kallemooi +weder afgebroken, en den haan, den eigenaar (doorgaans de kastelein) +terugbezorgd. + +Doop- en huwlijks-plegtigheden worden hier gelijk elders in ons +vaderland gevierd. Een vriendenmaal wordt bij zulke gelegenheden in +geen geval verzuimd.-- + +Het onderlinge verkeer der jongelieden, pleit zeer ten gunste van +het zedelijk karakter dezer eilanders, en ofschoon dezen de meeste +vrijheid wordt gelaten, zoo hoort men al zeer zeldzaam van onzedelijke +bedrijven. Onechte geboorten hebben er hoogst zelden plaats, terwijl +wij van huisselijke twisten als anderzins, geene voorbeelden kennen.-- + +Omtrent het zoogenaamde vrijen merken wij aan, dat er dan eerst een +welgemeend verbond der liefde, tusschen twee jonge lieden, geacht kan +worden te bestaan, wanneer beide zich des Zondags, te zamen naar de +kerk begeven; alsdan zegt men, dat zij aan elkander verloofd zijn, +in welk geval het tot de zeldzaamheden behoort, indien zoodanig +verloofd zijn, niet gevolgd wordt door getrouwd zijn. + +Het voornaamste, waardoor de Schiermonnikoogers zich van de overige +Nederlanders onderscheiden, is hunne eigenaardige taal. Daarvan +moge het volgende stukje ten bewijze strekken, dat, vervaardigd +door een geboren Schiermonnikooger, met name H. Conter, Ons door +vriendschappelijke bezorging, ter plaatsing in dit boekske werd +afgestaan: + + + KROMMER DAN KROM EN TOCH REGT. + + Schoon 't voor ons oog onmooglijk schijn', + Gij ziet het hier, het kan zoo zijn; + Want ik vraag aan 't Hollandsen oor: + Wie leest dit verstaanbaar voor? + "t Is onmooglijk zult gij zeggen." + Vraag ik zulks op Schiermonkoog + Daar is 't duidlijk voor hun oog. + En dat is ook Neerland's grond + Waar men het verstaanbaar vond. + + Ook nog aan 't Schiermonniks oor + Geeft het soms een valsch gehoor + Veeltijds brengt de tong te regt + Wat de pen te scheef u zegt. + Het zal niemand ooit gelukken. + 't Zijn klinkletters wat ons schort: + 'k Schiet er nog wel zes te kort. + + Eer ik 't heb ter neer gezet + Heb ik meer dan eens gelet, + Om de klanken zoo te wringen, + Als de tong ze u op kan dringen. + + Die het zonder fouten schrieuwt, + Zis ik dat mien mester blieuwt; + Want buug dit krume noch zö lang + Het wet net jogt dan trog uus tang. + + + + DE AAISTE JANNEWARIS. [5] + + 'k Hef 't wol vaker al probeere + Om iëen stök ien Eilaaunstaal, + Maar ik mogt het drooij' of keere, + 't Hiea altied zon rare vaal. + 'k Zil het nog reis iêan keer waaigje, + 't Is ne mien gebeurtedei, + 'k Zil mien hassens zö lang plaaigje, + Dat het mie toch lökken mei. + 't Slimste is maar om 't to schrieuwen, + To digten sjog dat taol ik net, + Maar om 't aolles zö tö wrieuwen, + Dat het veur elk laosbaar wet. + 't Is dan d' aaiste Jannewaris, + Dus van zollem Neijiers dei + Dat elk die maorne eer bie daar is, + Is 't veur zon dan zelfs al dei. + Ja, ne wieml' het op de strieäte, + Lietje en goat van huus tot huus. + Gimmen ken het jaan neu lieäte, + Scheun cent bie cent, 't vult toch de buus. + Ieüwral wet men komm of staaije, + Daadlik: "glok ien 't neiaje jier." + Wat men heere af wat men sjaaije + Alles is dan ien plezier. + Maar ach 't is noch ieans gen jaaune + Of 't giea wiear op 't aaude speur + D'ieane mak'ke d'eauwr te schaaune + Dat die maorne noch wiea ien vleur + + Ja, ik leeuw wol vast dat völe + Wenstje en ja wietet net, + Scheun 't wol van har lippen röle + Jo zesset maar Jao mien het net + Ken men dat zö gauw verjette + Wat uns öine mule zei: + Wil er toch wat mair op lette, + Vreuânen as 'k jemm' bidde mei. + + En dat rochjen van een ewr, + Star lak en brak tö loäzen + Elk bescheaüw hem zollem Jewr, + Dat zue wat botter woäze + En Jezus zei uus aaik: wie zille + En ewr gen kwaaid oon dwaan + Maar krekt zö as wie 't zollem wille, + Zö maöt wie 't n'eâur aaik jaan; + + Kom lieat uus dan mooi 't Neiaje jiear, + En botter paaid betrede, + Dan waaundelje wie mooi pleiziear + En elk is dan tö vrede. + As elk dat paaid guëd haauwde ken + En komt disz dei veur uus dan wiear, + Dan reupt elk neâur mooi bliedschap to + "Gelok en zegen ien 't Neiajiear." + + + + OON DEN LOAZER. + + 't Is aaiste ien uus oine spraak, + Verscheunje dus den dichter; + Want zeker dacht hie het wat vaak, + 't Wet botter en aaik ligter. + + Wil mie dus vut geen straf op lesse, + As 't somtieds net to loazen wiea + Want 'k ken 't jemm' wol mooi wiearheid sesse, + 'k Wiea blied, dat ik het zö viear hiea.-- + + + + + + + +EXTRACT UIT DE: + + "Verdediginge van het Vrij + eygen gekogte Regt van Civile + en Criminele Justitie, over + de Heerlijkheid Schiermonnikoog.-- + + +"Onder alle volkeren van Europa Frieslandt geroemt werdende, te +leven na de Roomsche Keizerlijke Wetten, en hare Land-regten en +Statuten soo veel doenlijk conform deselve, volgens het goedvinden +van Albert Hertog van Saxen, in den Jare 1499 in train gebragt, als +noch in heilige Observantie zijnde, soo is het seer te verwonderen, +dat men aldaar over een eijgen vrij gekogt Regt moet disputeren, +ende wel over een regt van een stuk goed eertijds soo seer veragt, +ende dat nooit het geringste gedeelte van die Provincie is geweest: + +"Want, wanneer de Heerlijkheit van Schiermonnikoog nog in den eigendom +van de Heeren Staten van Frieslandt was, en onder de Domainen van die +Provincie behoorde, bestonde het alleen in eenige weinige visschers +hutten, die van arme menschen wierden bewoont, sig met visschen +generende, en jaarlijks voor de Provincie van Frieslandt niet meer +opbragte dan seven â acht honderd Car. guldens, als geblijken kan +uit de rekeningen der Domainen van die tijdt." + +"Ook wierde het doen ter tijdt door de Heeren Staten, als behorende +aan den eijgendom van de provincie, jure dominii bestierd, sonder +dat vereischt wierde eenig ander Hoog-Geregte, omme haar in de +administratie van de civile en criminele Justitie te adsisteren, +'t welk ook van geen geregte hoe hoog konde gepretendeert worden, ten +ware het specialijk van de Heeren Eygenaars was gedemandeert, dat nooit +geschiet is...... gelijk ook op te maken is uijt de Staats-Regeringe" +van Friesland, "als bestaande uijt vier Quartieren, onder geen van +welke Schiermonnikoog behoort," of waarvan althans geene melding is +gemaakt [6]. + +"De reden waarom deselve daarbuijten is gelaten, is ogenschijnlijk +dese, namentlijk de inconvenientie ten respecte van de +verafgelegentheit, welke ondragelijke kosten voor dese arme visschers +soude veroorsaken, ja boven haar vermogen gaan; of de kleijne +aangelegentheit, om dat geen part of deel was van de Provincie, +veel min ijets in de Staatsregeringe van Frieslandt te seggen hadde; +of omdat het getal der Inwoonders doen ter tijdt soo kleijn was, +dat het gemakkelijk door het Neder-gerechte van die Heerlijkheit +konde worde in ordre gehouden, soo niet, bij de Heeren Staten als +Eijgenaars wel middel in handen was, om het Regt ter executie te +stellen; of om de noodtsakelijkheit, dat het ten tijde, wanneer +het sig onder de Provincie van Frieslandt begeven heeft, sodanig is +geconvenieert, want de eerste bewoonders sijn van geboorte Sweden +geweest, die sig aldaar hebben neergeset: Derhalven doen ter tijd +niet hebbende behoort onder de Provincie van Frieslandt, ofte de +civile en criminele Jurisdictie van het selve aan het Hoog-gerechte +van die Provincie gedemandeert, soo is het seer vreemt, dat nu dien +te neffens eenige gedagten gemaakt worden; althans de Eijgenaars +van de Heerlijkheit Schiermonnikoog bevinden sig genoegsaam in staat +schoon er nu wel hondert en vijftig huijsgesinnen meer sijn, als ten +tijde van de koop, om het Regt soo civil als crimineel sonder behulp +van een ander Hoog-geregte te konnen administreren, in welke vrije +administratie alsoo deselve geturbeert worden, is redelijk, dat sij, +vermits de Jura met geen minder regt als de Landen gekogt hebben, ende +door den koop tot haar patrimonieel goed behoren, ook dit haar vrij +eijgen gekogt Regt defenderen; want sij besitten dese Heerlijkheit van +Schiermonkoge, met alle deselve regten en præeminentien, uit welken +hoofde ook de Eygenaars de lasten van de Jurisdictie moeten dragen," +al hetwelk ten koopbrief soo specifice staat uytgedrukt + +"Dat de Heerlijkheid van Schiermonkoog met sulk een vrij eijgene +civile en criminele Justitie verkogt is, behoeft niemant vreemt voor +te komen, geconsidereert zijnde, dat het geschiet is op verzoek van +Gecommitteerde Raden van Staaten, voorbehoudens den nooddwang uijt +kragte van de reserve van Souverainiteit." + +"Soo heeft ook Ameland voormaals behoort ouder Frieslandt," [7] +alsmede het Eyland de Bandt, dat Noordelijker lag [8],--benevens de +Heerlijkheid Visvliet welke voormaals door de Staten verkogt zijn, +met het regt van civile en criminele Justitie,--"sonder dat het Hof +van Frieslandt sig oijt of oijt met de Jurisdictie van dien gemoeijt +heeft.-- + +"Aanmerkelijk is het, dat er geen een Dissentierende gevonden wort, +of hij stelt vast en seker, dat aan de Heer Stachouwer Is Verkogt, +ende in eygendom overgedragen de civile en criminele Jurisdictie, +ook kan dat niet ontkent worden volgens de woorden van het Koop-brief +en daar mede te doen en laten sulks een ijder met sijn vrij eijgen +beoorlovet is." + +"Waaromme ook geen uijtsonderinge van sodanige Jurisdictiën plaats kan +hebben, gelijk verscheijdene criminele Sententien bij den Eijgenaar van +Schiermonkoog sijn ter executie gesteld, selve die aan den lijve ginge, +waar inne hij door niemant oijt ofte oijt is belet of geturbeert."-- + +"Also in Frieslandt geen andere Geregten bekent sijn, als Hoge en +Lage, soo is het een ontegenseggelijke waarheijdt, dat de Heeren +Staten ten tijde van de koop geen andere Jurisdictie konnen geseijt +worden gehadt te hebben, als die hoogste is, welk Hoog-geregte de +selve aan den Heer Stachouwer."-- + +"Immers kan niet ontkent worden, dat de Heeren Staten hebben verkogt +het gene haar eijgen was, ende geensins, dat de selve met een tweede +gemeen hadden, nog veel minder dat Regt, dat een ander, namentlijk de +Ingesetenen van de Heerlijkheijt toebehoorde, alwaaromme de Heeren +Staten, hebbende een Souveraine Jurisdictie, geen andere konnen +verstaan worden verkogt te hebben, als die de hare was.-- + +"Hier tegens kan niets ingebragt worden, want de Eijgenaars van de +Heerlijkheijt Schiermonkoge sijn door de koop geworden ware Eijgenaars, +soo van de Landen, als van de Regten, enz. sonder eenige conditie, +bepalinge of reserve, gelijk de selve Eijgenaars in hare Deductie, +aan de Heeren Staten van Frieslandt den 25 Februari 1737 gepresenteert, +hebben aangetoont. + +"Daarom is men geheel het spoor bijster, wanneer men de Heer van +Schiermonkoog, als Eijgenaar van de civile en criminele Justitie van +die Heerlijkheit, nogtans wat haar personen en patrimonieel goedt, +selfs die soo vrij gekogte Heerlijkheid belangt, subject stelt onder +de Hove van Frieslandt.-- + +"De Heerlijkheit van Schiermonkoog is niet bekent, dat oijt aan de +Provincie van Frieslandt vast, of een gedeelte van dien geweest +is, maar sedert immemoriale tijdt daarvan afgescheiden door de +Lauwer-Stroom en alsoo twee afsonderlijke Heerlijkheden, ten minste was +het soo al omtrent der Franke wederkomste bij de overwateringe van de +dartiende eeuwe, volgens getuigenisse van Menso Alting, wanneer men +nog in de Provincie van Frieslandt van geen Hof van Justitie wiste, +want dat is eerst opgeregt in den Jare 1499, door Albert Hertog van +Saxen, alleen over Oostergoo en Westergoo, bestaande in ses Raden +uijt Oostergoo en vier uijt Westergoo, benevens Hessel Martena als +der Vorsten Cancellier, om uijt de naam van die Vorst te vonnissen, +welk Hof door sijn Soon Georg in den Jare 1504 nader is bevestigt, +en de Cancellarije binnen Leeuwarden gelegt [9]. + +"De woorden in den koopbrief vermelt, ende bij gevolge van dien aan +de Generale Unie, expliceren genoegsaam wat Souverainiteit de Heeren +verkoopers gereserveert hebben, namentlijk sodanige, die haar de +magt en autoriteit gaf, om dese Heerlijkheit van Schiermonkoog te +doen verblijven onder de Generale Unie, of onder sodanige aliantie, +als de selve namaals verstonden; want voor de verkopinge als een +geassocieerde Heerlijkheit mede begrepen onder de Generale Unie, was +het in de magt niet van de Heeren Staten, sonder præjudicie deselve +behalven dese reserve te verkopen.-- + +"Wat aangaat de comporatie van de Geregtigheden van het Hof van +Hollandt ende de Heerlijkheden, in die Provincie gelegen, met +het Regt van het Hof van Frieslandt, en het Regt van de Heer van +Schiermonkoog, kan in dezen geen de minste applicatie hebben, van +wegens het over groot verschil dat tusschen die beide is, namentlijk +om dat de Hollandsche Heerlijkheden, leggen in die Provintie, en wel +het grootste gedeelte van het Graafschap uijtmaken, als ook omdat die +Heerlijkheden verkogt worden als feudale goederen met submissie van +den Hove en Hoogen Raad, waar nog bij gevoegt moet worden, dat het +met eene speciale expressie is uijtgedrukt in de Instructie van het +Hof van Hollandt van den 20 Augusti 1531, Art. 7, 8 en 12, en bij de +alteratie van eenige Articulen van de Instructie van den Leen-Hove +van Hollant van den 2 Maij 1525, wort de Jurisdictie uijtgedrukt te +sijn, over Heerlijkheden, hoge en lage, begraven Huijsen, Sloten of +Jurisdictien, soo ook in de Ordonnantie van de Criminele Justitie +van Konink Philip Anno 1570, Art. 14 en veele volgende: Waar vint +men van dit alles de minste schijn in Frieslandt ten resspecte van +de Heerlijkheit Schiermonkoog? ende om den onkundige nog verder +op de regte weg te helpen, is werelt-kundig, dat de Eijgenaars +van Heerlijkheden in Hollandt leden sijn van die Provintie, die +het Hof van Hollandt als Opper-regters over haar hebben verkoren; +men zie maar eens het accoord tusschen Hollandt en Zeelandt van den +8 November 1576, en verdrag van den 13 Augusti 1587, bestaande de +geheele Staats-regeringe van Hollandt uit Heerlijkheden en Steden. + +"Wat belangt de verscheidene gevallen van sententien, appoinchementen, +citatien en exploicten, met vrijwillige toelatinge geaccordeert +of sonder de selve geschiet, geven niet te kennen, dat het Hof van +Frieslandt het Opper-gerigte heeft, over de Heerlijkheid Schiermonkoog. + +"De eigenaars van Schiermonkoog weten, dat hare voorsaten tot drie +verscheidene tijden sig nopens dit poinct (in contradictorio) +hebben laten horen, eens in den jare 1648 den 4 Julij, wanneer +het finaal appoinctement was: sal sig desen aangaande hebben +te addresseren aan de Heer van de Heerlijkheit;--wederom in den +Jare 1691, het Hof van Frieslandt Brieven van compusorien hebbende +verleent, heeft den Eijgenaar van de Heerlijkheit van Schiermonkoog +bij Exceptie sijn Regt aangetoont en gedeserdeert, welke exceptie +tot nog toe niet afgedaan sijnde, hebben de verleende brieven van +compulsorien geen effect gehadt: In den voorgaanden Jare wierden +wederom brieven van compulsorien versogt, wanneer bij rescriptie de +Eijgenaars van Schiermonkoog wederom haar vrij eijgen gekogt regt +van civile en criminele Justitie hebben bewaart, ende is op den 8 +October 1736 verstaan geen apel plaats te hebben, gelijk ook het +versaak van compulsorien afgeslagen, dese drie gevallen sijn door +het Hof van Frieslandt zelfs soo verstaan, en verstrekken alsoo +als drie onwraakbare getuigen, van het regt van de Heerlijkheit +Schiermonkoog enz." + + + +Dit stuk waaraan een gedrukt jaartal ontbreekt, is aldus onderschreven: + + + "Uijt naam en order van de + Eijgenaars van de Heerlijkheit + Schiermonkoog." + + (get.) S. ACRONIUS. + + +Bij of onder deze naamteekening staat geschreven: 1738. + + + + + + + +VOETNOTEN + + +[1] Sedert 1853 bezit het eiland twee vuurtorens. De eerste staat +N. N. W. van de kerk; de andere N. W. ten W. van daar. Beiden zijn +103 voeten hoog. De eerste staat op het vlakke land, de andere op +eene duin. Bij heldere lucht zijn dezelve op eenen afstand 5 mijlen +in zee zigtbaar. Er branden staande lichten in van de 2e klasse. + +[2] Zie beneden op bladz. 23. + +[3] De kunstmatige zeeweringen op dit eiland bestaan in dijken, +wier buitenzijden beschoten zijn met opstaande planken of schrooten, +die bevestigd zijn aan strekkende balken, welke ondersteund worden +door ingeheide palen, die met eene tusschenruimte van 1 1/2 à 2 voet +langs den geheelen dijk staan. + +[4] Tegenwoordig telt men onder de bevolking 21 kapiteins, wier +schepen hier--en 25, wier schepen elders te huis behooren.-- + +[5] De eerste Januarij. + +[6] Instructie van het Hof van Frieslandt van den 10 Maij 1597, Art. 24. + ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, 28 Oct. 1637, Art. 28. + +[7] Volgens erkentenisse van F. D. v. Camminga in Vind-Secund-Amel. + +[8] Te zien bij Winsemius. + +[9] Winsem. Chronijk, Schotanus Friessche Historiën op die Jaren, +Hub. Hist. Civ. P. 2, L. 1, Sect. 3, Cap. 10. + + + + + +End of the Project Gutenberg EBook of Het Eiland Schiermonnikoog en Zijne +Bewoners, by Francis Allan + +*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44204 *** diff --git a/44204-h/44204-h.htm b/44204-h/44204-h.htm new file mode 100644 index 0000000..ca70943 --- /dev/null +++ b/44204-h/44204-h.htm @@ -0,0 +1,1980 @@ +<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN" +"http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd"> +<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2013-11-17T09:32:39Z. --> +<html lang="nl-1900"> +<head> +<meta name="generator" content= +"HTML Tidy for Windows (vers 25 March 2009), see www.w3.org"> +<title>Het eiland Schiermonnikoog en zijne bewoners</title> +<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=UTF-8"> +<meta name="generator" content= +"tei2html.xsl, see http://code.google.com/p/tei2html/"> +<meta name="author" content="Francis Allan"> +<link rel="coverpage" href="images/new-cover.jpg"> +<link rel="schema.DC" href= +"http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/"> +<meta name="DC.Creator" content="Francis Allan"> +<meta name="DC.Title" content= +"Het eiland Schiermonnikoog en zijne bewoners"> +<meta name="DC.Language" content="nl-1900"> +<meta name="DC.Format" content="text/html"> +<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg"> +<meta name="DC:Subject" content="#####"> +<style type="text/css"> +body +{ +font-family: "Times New Roman", Times, serif; +font-size: 100%; +line-height: 1.2em; +margin: 1.58em 16%; +text-align: left; +} +/* Titlepage */ +.titlePage +{ +border: #DDDDDD 2px solid; +margin: 3em 0% 7em 0%; +padding: 5em 10% 6em 10%; +text-align: center; +} +.titlePage .docTitle +{ +line-height: 3.5em; +margin: 2em 0% 2em 0%; +font-weight: bold; +} +.titlePage .docTitle .mainTitle +{ +font-size: 1.8em; +} +.titlePage .docTitle .subTitle, .titlePage .docTitle .seriesTitle, .titlePage .docTitle .volumeTitle +{ +font-size: 1.44em; +} +.titlePage .byline +{ +margin: 2em 0% 2em 0%; +font-size:1.2em; +line-height:1.72em; +} +.titlePage .byline .docAuthor +{ +font-size: 1.2em; +font-weight: bold; +} +.titlePage .figure +{ +margin: 2em 0% 2em 0%; +margin-left: auto; +margin-right: auto; +} +.titlePage .docImprint +{ +margin: 4em 0% 0em 0%; +font-size: 1.2em; +line-height: 1.72em; +} +.titlePage .docImprint .docDate +{ +font-size: 1.2em; +font-weight: bold; +} +/* End Titlepage */ +.transcribernote +{ +background-color:#DDE; +border:black 1px dotted; +color:#000; +font-family:sans-serif; +font-size:80%; +margin:2em 5%; +padding:1em; +} +.advertisment +{ +background-color:#FFFEE0; +border:black 1px dotted; +color:#000; +margin:2em 5%; +padding:1em; +} +.correctiontable +{ +width: 75%; +} +.width20 +{ +width: 20%; +} +.width40 +{ +width: 40%; +} +.indextoc +{ +text-align: center; +} +.div0 +{ +padding-top: 5.6em; +} +.div1 +{ +padding-top: 4.8em; +} +.index +{ +font-size: 80%; +} +.div2 +{ +padding-top: 3.6em; +} +.div3, .div4, .div5 +{ +padding-top: 2.4em; +} +.footnotes .body, +.footnotes .div1 +{ +padding: 0; +} +.apparatusnote +{ +text-decoration: none; +} +table.alignedtext +{ +border-collapse: collapse; +} +table.alignedtext td +{ +vertical-align: top; +width: 50%; +} +table.alignedtext td.first +{ +border-width: 0 0.2px 0 0; +border-color: gray; +border-style: solid; +padding-right: 10px; +} +table.alignedtext td.second +{ +padding-left: 10px; +} +h1, h2, h3, h4, h5, h6, .h1, .h2, .h3, .h4 +{ +clear: both; +font-style: normal; +text-transform: none; +} +h3, .h3 +{ +font-size:1.2em; +line-height:1.2em; +} +h3.label +{ +font-size:1em; +line-height:1.2em; +margin-bottom:0; +} +h4, .h4 +{ +font-size:1em; +line-height:1.2em; +} +.alignleft +{ +text-align:left; +} +.alignright +{ +text-align:right; +} +.alignblock +{ +text-align:justify; +} +p.tb, hr.tb +{ +margin-top: 1.6em; +margin-bottom: 1.6em; +margin-left: auto; +margin-right: auto; +text-align: center; +} +p.argument, p.note, p.tocArgument +{ +font-size:0.9em; +line-height:1.2em; +text-indent:0; +} +p.argument, p.tocArgument +{ +margin:1.58em 10%; +} +p.tocPart +{ +margin:1.58em 0%; +font-variant: small-caps; +} +p.tocChapter +{ +margin:1.58em 0%; +} +p.tocSection +{ +margin:0.7em 5%; +} +.opener, .address +{ +margin-top: 1.6em; +margin-bottom: 1.6em; +} +.addrline +{ +margin-top: 0; +margin-bottom: 0; +} +.dateline +{ +margin-top: 1.6em; +margin-bottom: 1.6em; +text-align: right; +} +.salute +{ +margin-top: 1.6em; +margin-left: 3.58em; +text-indent: -2em; +} +.signed +{ +margin-top: 1.6em; +margin-left: 3.58em; +text-indent: -2em; +} +.epigraph +{ +font-size:0.9em; +line-height:1.2em; +width: 60%; +margin-left: auto; +} +.epigraph span.bibl +{ +display: block; +text-align: right; +} +.trailer +{ +clear: both; +padding-top: 2.4em; +padding-bottom: 1.6em; +} +.figure +{ +margin-left: auto; +margin-right: auto; +} +.floatLeft +{ +float:left; +margin:10px 10px 10px 0; +} +.floatRight +{ +float:right; +margin:10px 0 10px 10px; +} +p.figureHead +{ +font-size:100%; +text-align:center; +} +.figAnnotation +{ +font-size:80%; +position:relative; +margin: 0 auto; /* center this */ +} +.figTopLeft, .figBottomLeft +{ +float: left; +} +.figTop, .figBottom +{ +} +.figTopRight, .figBottomRight +{ +float: right; +} +.hangq +{ +text-indent: -0.32em; +} +.hangqq +{ +text-indent: -0.40em; +} +.hangqqq +{ +text-indent: -0.71em; +} +.figure p +{ +font-size:80%; +margin-top:0; +text-align:center; +} +img +{ +border-width:0; +} +p.smallprint,li.smallprint +{ +color:#666666; +font-size:80%; +} +span.parnum +{ +font-weight: bold; +} +.marginnote +{ +font-size:0.8em; +height:0; +left:1%; +line-height:1.2em; +position:absolute; +text-indent:0; +width:14%; +} +.pagenum +{ +display:inline; +font-size:70%; +font-style:normal; +margin:0; +padding:0; +position:absolute; +right:1%; +text-align:right; +} +a.noteref, a.pseudonoteref +{ +font-size: 80%; +text-decoration: none; +vertical-align: 0.25em; +} +.displayfootnote +{ +display: none; +} +div.footnotes +{ +font-size: 80%; +margin-top: 1em; +padding: 0; +} +hr.fnsep +{ +margin-left: 0; +margin-right: 0; +text-align: left; +width: 25%; +} +p.footnote +{ +margin-bottom: 0.5em; +margin-top: 0.5em; +} +p.footnote .label +{ +float:left; +width:2em; +height:12pt; +display:block; +} +/* Tables */ +tr, td, th +{ +vertical-align: top; +} +td.bottom +{ +vertical-align: bottom; +} +td.label, tr.label td +{ +font-weight: bold; +} +td.unit, tr.unit td +{ +font-style: italic; +} +span.sum +{ +padding-top: 2px; border-top: solid black 1px; +} +/* Table border styles */ +/* Table with borders on the outside and between the table head and data. */ +table.borderOutside +{ +border-collapse: collapse; +} +table.borderOutside td +{ +padding-left: 4px; +padding-right: 4px; +} +table.borderOutside .cellHeadTop, table.borderOutside .cellTop +{ +border-top: 2px solid black; +} +table.borderOutside .cellHeadBottom +{ +border-bottom: 1px solid black; +} +table.borderOutside .cellBottom +{ +border-bottom: 2px solid black; +} +table.borderOutside .cellLeft, table.borderOutside .cellHeadLeft +{ +border-left: 2px solid black; +} +table.borderOutside .cellRight, table.borderOutside .cellHeadRight +{ +border-right: 2px solid black; +} +/* Table with borders on the vertical inside edges. */ +table.verticalBorderInside +{ +border-collapse: collapse; +} +table.verticalBorderInside td +{ +padding-left: 4px; +padding-right: 4px; +border-left: 1px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellHeadTop, table.verticalBorderInside .cellTop +{ +border-top: 2px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellHeadBottom +{ +border-bottom: 1px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellBottom +{ +border-bottom: 2px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellLeft, table.verticalBorderInside .cellHeadLeft +{ +border-left: 0px solid black; +} +/* Table with borders on all edges, outer edges somewhat fatter. */ +table.borderAll +{ +border-collapse: collapse; +} +table.borderAll td +{ +padding-left: 4px; +padding-right: 4px; +border: 1px solid black; +} +table.borderAll .cellHeadTop, table.borderAll .cellTop +{ +border-top: 2px solid black; +} +table.borderAll .cellHeadBottom +{ +border-bottom: 1px solid black; +} +table.borderAll .cellBottom +{ +border-bottom: 2px solid black; +} +table.borderAll .cellLeft, table.borderAll .cellHeadLeft +{ +border-left: 2px solid black; +} +table.borderAll .cellRight, table.borderAll .cellHeadRight +{ +border-right: 2px solid black; +} +/* Special purpose tables: */ +table.intralinear +{ +display: inline; +border-collapse: collapse; +} +table.intralinear td +{ +font-size: small; +text-align: center; +} +table.ditto +{ +display: inline; +border-collapse: collapse; +vertical-align: bottom; +} +table.ditto tr.s +{ +height: 0; +color: white; +line-height: 0; +} +table.ditto tr.s td +{ +padding: 0px; +} +table.ditto tr.d td +{ +text-align: center; +line-height: 10pt; +} +/* Poetry */ +.lgouter +{ +margin-left: auto; +margin-right: auto; +display:table; /* used to make the block shrink to the actual size */ +} +.lg +{ +text-align: left; +} +.lg h4, .lgouter h4 +{ +font-weight: normal; +} +.lg .linenum, .sp .linenum, .lgouter .linenum +{ +color:#777; +font-size:90%; +left: 16%; +margin:0; +position:absolute; +text-align:center; +text-indent:0; +top:auto; +width:1.75em; +} +p.line +{ +margin: 0 0% 0 0%; +} +span.hemistich /* invisible text to achieve visual effect of hemistich indentation. */ +{ +color: white; +} +.versenum +{ +font-weight:bold; +} +/* Drama */ +.speaker +{ +font-weight: bold; +margin-bottom: 0.4em; +} +.sp .line +{ +margin: 0 10%; +text-align: left; +} +/* End Drama */ +/* right aligned page number in table of contents */ +span.tocPageNum, span.flushright +{ +position: absolute; +right: 16%; +top: auto; +} +table.tocList +{ +width: 100%; +margin-left: auto; +margin-right: auto; +border-width: 0; +border-collapse: collapse; +} +td.tocPageNum, td.tocDivNum +{ +text-align: right; +width: 10%; +border-width: 0; +} +td.tocDivNum +{ +padding-left: 0; +padding-right: 0.5em; +} +td.tocPageNum +{ +padding-left: 0.5em; +padding-right: 0; +} +td.tocDivTitle +{ +width: auto; +} +span.corr, span.gap +{ +border-bottom:1px dotted red; +} +span.abbr +{ +border-bottom:1px dotted gray; +} +span.measure +{ +border-bottom:1px dotted green; +} +/* Font Styles and Colors */ +.ex +{ +letter-spacing: 0.2em; +} +.sc +{ +font-variant: small-caps; +} +.uc +{ +text-transform: uppercase; +} +.tt +{ +font-family: monospace; +} +.underline +{ +text-decoration: underline; +} +/* overline is actually a bit too high; overtilde is approximated with overline */ +.overline, .overtilde +{ +text-decoration: overline; +} +.rm +{ +font-style: normal; +} +.red +{ +color: red; +} +/* End Font Styles and Colors */ +hr +{ +clear:both; +height:1px; +margin-left:auto; +margin-right:auto; +margin-top:1em; +text-align:center; +width:45%; +} +.aligncenter, div.figure +{ +text-align:center; +} +h1, h2 +{ +font-size:1.44em; +line-height:1.5em; +} +h1.label, h2.label +{ +font-size:1.2em; +line-height:1.2em; +margin-bottom:0; +} +h5, h6 +{ +font-size:1em; +font-style:italic; +line-height:1em; +} +p +{ +text-indent:0; +} +p.firstlinecaps:first-line +{ +text-transform: uppercase; +} +p.dropcap:first-letter +{ +float: left; +clear: left; +margin: 0em 0.05em 0 0; +padding: 0px; +line-height: 0.8em; +font-size: 420%; +vertical-align:super; +} +.lg +{ +padding: .5em 0% .5em 0%; +} +p.quote,div.blockquote, div.argument +{ +font-size:0.9em; +line-height:1.2em; +margin:1.58em 5%; +} +.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden +{ +text-decoration:none; +} +ul { list-style-type: none; } +.castlist, .castitem { list-style-type: none; } +/* External Links */ +.pglink, .catlink, .exlink, .wplink, .biblink, .seclink +{ +background-repeat: no-repeat; +background-position: right center; +} +.pglink +{ +background-image: url(images/book.png); +padding-right: 18px; +} +.catlink +{ +background-image: url(images/card.png); +padding-right: 17px; +} +.exlink, .wplink, .biblink, .seclink +{ +background-image: url(images/external.png); +padding-right: 13px; +} +.pglink:hover +{ +background-color: #DCFFDC; +} +.catlink:hover +{ +background-color: #FFFFDC; +} +.exlink:hover, .wplink:hover, .biblink:hover +{ +background-color: #FFDCDC; +} +body +{ +background: #FFFFFF; +font-family: "Times New Roman", Times, serif; +} +body, a.hidden +{ +color: black; +} +h1, .h1 +{ +padding-bottom: 5em; +} +h1, h2, .h1, .h2 +{ +text-align: center; +font-variant: small-caps; +font-weight: normal; +} +p.byline +{ +text-align: center; +font-style: italic; +margin-bottom: 2em; +} +.figureHead, .noteref, .pseudonoteref, .marginnote, p.legend, .versenum +{ +color: #660000; +} +.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a +{ +color: #AAAAAA; +} +a.hidden:hover, a.noteref:hover +{ +color: red; +} +h1, h2, h3, h4, h5, h6 +{ +font-weight: normal; +} +table +{ +margin-left: auto; +margin-right: auto; +} +.tablecaption +{ +text-align: center; +} +.pagenum, .linenum +{ +speak: none; +} +</style> + +<style type="text/css"> +.xd21e105width +{ +width:540px; +} +.xd21e112width +{ +width:433px; +} +.xd21e978 +{ +text-indent:2em; +} +.xd21e1020 +{ +text-align:left; +} +</style> +</head> +<body> +<div>*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44204 ***</div> + +<div class="front"> +<div class="div1 cover"> +<div class="divBody"> +<p class="first"></p> +<div class="figure xd21e105width"><img src="images/new-cover.jpg" alt= +"Nieuw ontworpen voorkant." width="540" height="720"></div> +</div> +</div> +<div class="div1 titlepage"> +<div class="divBody"> +<p class="first"></p> +<div class="figure xd21e112width"><img src="images/titlepage.png" alt= +"Oorspronkelijke titelpagina." width="433" height="720"></div> +</div> +</div> +<div class="titlePage"> +<div class="docTitle"> +<div class="mainTitle">HET EILAND SCHIERMONNIKOOG</div> +<div class="subTitle">EN ZIJNE BEWONERS,</div> +</div> +<div class="byline">GESCHETST<br> +DOOR<br> +<span class="docAuthor">F. ALLAN.</span></div> +<div class="docImprint">Met eene Kaart.<br> +AMSTERDAM,<br> +WEIJTINGH & <span class="sc">VAN DER</span> HAART.<br> +<span class="docDate">1856.</span></div> +</div> +<p><span class="pagenum">[<a id="pb4" href="#pb4" name= +"pb4">4</a>]</span></p> +<div class="div1 preface"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">VOORWOORD.</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first"><i>Het was naar aanleiding van eenige door mij +geschreven werkjes, over sommige <span class= +"ex">Noord-Hollandsche</span> Eilanden, dat ik door eenige mijner +vrienden en betrekkingen, (geboren Schiermonnikoogers) op wier +vriendschap ik hoogen prijs stel, werd aangezocht, om ook van</i> hun +<span class="sc">eiland</span> <i>iets te geven. Rekenende op hunne +belofte, om, zoo veel in hun vermogen was, mij met hunne inlichtingen +ter zijde te zullen staan, zette ik mij neder ter vervaardiging van het +Werkje, dat ik hierbij, mijnen Landgenooten in het algemeen, en den +Schiermonnikoogers in het bijzonder, met bescheidenheid +aanbiede.</i></p> +<p><i>Terwijl ik tevens mijnen dank betuig aan die allen, welke mij met +hunne inlichtingen wel hebben willen dienen.</i></p> +<p><i>Moge het vele lezers vinden!</i></p> +<p class="signed"><span class="ex">Eiland Marken</span>, <span class= +"sc">F. Allan.</span><br> +den 1 Febr. 1856. <span class="pagenum">[<a id="pb5" href="#pb5" name= +"pb5">5</a>]</span></p> +</div> +</div> +</div> +<div class="body"> +<div class="div1 chapter"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">HET EILAND SCHIERMONNIKOOG EN ZIJNE BEWONERS.</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first">Het in zoo vele opzigten belangrijke eiland +<span class="sc">Schiermonnikoog</span>, dat inzonderheid door de +geheel eigenaardige <i>taal</i> der bewoners, zich van de overige +Nederlandsche dialecten onderscheidt, maakt tegenwoordig eene der +grietenijen van de provincie Friesland uit, en behoort als zoodanig, +tot het <i>Arrondissement</i> <span class="ex">Leeuwarden</span>, +<i>Kanton</i> <span class="ex">Dockum</span>.</p> +<p>Ten Noorden omspoeld door <span class="ex">de Noordzee</span>, en +ten Oosten door <span class="ex">de Lauwer</span>, is het ten Zuiden +begrensd door <span class="ex">de Wadden</span>, en ten Westen door de +uitwatering van <span class="ex">de Hunse</span>, welke <span class= +"ex">het Groninger-Diep</span> wordt geheeten. Dit water loopt, na +zijne zamenvloeijing met de mondingen der <span class= +"ex">Dockumer-Nieuwezijlen</span> (<i>de Ecumazijl</i> en +<i>Munnekezijl</i>,) bij <span class="ex">Oostmahorn</span>, door het +zoogenoemde <span class="ex">Friesche-Gat</span>, tusschen de Friesche +kust en dit eiland, in de Noordzee.—</p> +<p>De gemiddelde diepte van dit zeegat, dat vooral door zijnen sterken +stroom, bij den zeeman bekend is, bedraagt 18–36 voeten. De +stroom heeft te dezer plaats zulk eene groote kracht, dat men er, zelfs +gedurende de strengste winters, geen ijs aantreft. Dit is echter niet +het geval aan het andere <span class="pagenum">[<a id="pb6" href="#pb6" +name="pb6">6</a>]</span>einde van het eiland. De ruimte van +dáár tot aan de vaste kust der provincie Groningen, +bestaat geheel uit Wadden en Zandvlakten, die bij gewone +weêrsgesteldheid, met laag water of ebbe, telkenreize, bijna +geheel en al droog vallen; ja, meermaals zoude men, door den nood +gedreven, aan deze zijde, den overtogt naar den vasten wal, te voet +kunnen ondernemen.—Men maakt echter van deze, altijd zeer +gewaagde gelegenheid, om het eiland te verlaten, geen gebruik; naardien +niet alleen de afstand groot, maar ook, omdat de grond op sommige +plaatsen zeer los en moerassig is.—Gedurende strenge winters en +aanhoudende koude, bedient men zich van het ijs, om den vasten wal te +naderen.—</p> +<p>De geographische ligging van <span class= +"sc">Schiermonnikoog</span>, Is 53°, 28′, 47″ N.B., en +bijna 23½° O.L.—; de afstand van de Friesche kust +1½ uur, van de Groninger kust en van het eiland Ameland 3 +uur.</p> +<p>Omtrent den naamsoorsprong van <span class= +"sc">Schiermonnikoog</span> bestaat verschil van gevoelen. Naar +sommiger meening zou dit eiland zijnen naam gekregen hebben van zekere +monnik-orde of konvent, tot welks toenmalige bezittingen het behoorde. +Het is echter niet genoegzaam zeker, of deze monniken, hun verblijf +hebben gehouden in een, op het eiland toenmalig aanwezig klooster, dan +wel in een ander gewijd gebouw, ergens elders in +Friesland.—Welligt, dat <span class="sc">Schiermonnikoog</span> +eenen eigendom heeft uitgemaakt van de rijke kloosters <i>Lidlum</i> en +<i>Ludingakerk</i>;—van dezen althans, is het bekend, dat +derzelver bewoners, ter voldoening aan hunne schraapzucht, veel in het +noordelijk gedeelte der tegenwoordige Zuiderzee, en de Wadden, hebben +verrigt, dat naderhand ook op de gesteldheid van de noordelijke +eilanden grooten invloed heeft uitgeoefend.—Zoo is het bekend, +dat zij eene doorgraving lieten maken, in die strook lands, waaruit in +lateren tijd de eilanden <span class="ex">Vlieland</span> en +<span class="ex">Terschelling</span> zijn ontstaan, terwijl de +<span class="ex">Abt</span> <span class="sc">Gerhardus</span>, <i>van +Lidlum</i>, <span class="pagenum">[<a id="pb7" href="#pb7" name= +"pb7">7</a>]</span>in de nabijheid van <span class= +"ex">Terschelling</span>, zijnen lusthof had. De naam daarvan, is nog +aanwezig in de zandplaat <span class="ex">de Abt</span>, bij +laatstgemeld eiland, terwijl van de groote uitgestrektheid lands, +waarvan de <span class="ex">Grind</span> nog overig is gebleven, bijna +niet meer dan den naam bekend is. En toch, <span class="ex">de +Grind</span> was eens eene hoogst belangrijke plaats, waar een der +Abten zelfs eene school voor de hoogere wetenschappen had +gesticht.—Ook is het bekend, dat de kloosterbroeders eene gracht +lieten graven van <span class="ex">Harlingen</span> naar <span class= +"ex">de Grind</span>, welke thans nog het grootscheeps vaarwater +uitmaakt, en de <span class="ex">Harlinger Jetting</span>, +(uitwatering, gieting) geheeten wordt.—Van de eertijds groote +dorpen <span class="sc">Westerbierum</span> en <span class= +"ex">Dijkshorne</span>, zijn niet de minste sporen meer zigtbaar; +terwijl evenzoo de voornaamste bezittingen van de aanzienlijke +geslachten der <span class="ex">Harmana’s</span>, <span class= +"ex">Harlinga’s</span> en <span class= +"ex">Haltema’s</span>, in de diepte bedolven zijn.</p> +<p>Oudtijds werd het eiland <span class="ex">Monnikoog</span> genoemd, +waarschijnlijk eene afleiding of verbastering van het Latijnsche +<i>Monicoga</i>, waarbij later het woorde <i>Schier</i> of +<i>Scheer</i> gevoegd is, omtrent welks beteekenis verschillende +meeningen bestaan. Volgens sommigen komt het woordje <i>Schier</i> af +van de <i>Schiere</i>, d. i. grijze of graauwe mantels en kappen, welke +de kloosterlingen zouden gedragen hebben. Is dit gevoelen, waarmede wij +geheel instemmen, waar, dan volgt daaruit ook, dat er veel +waarschijnlijkheid bestaat voor de meening, dat op het eiland zelve, en +dus niet daar buiten, een klooster gestaan hebbe.—</p> +<p>Anderen nemen aan, dat de kloosterbroeders, dit <span class= +"sc">oog</span> of eiland in eigendom hebbende, in de bekende +binnenlandsche verdeeldheden tusschen de zoogenaamde <span class= +"ex">Schieringers</span> (<i>behoeftigen</i>) en <span class= +"ex">Vetkoopers</span> (<i>gegoeden</i>) welligt betrokken zijn +geweest, of daaraan deel hebben genomen en der <span class= +"ex">Schieringer</span>-partij waren toegedaan. <span class= +"pagenum">[<a id="pb8" href="#pb8" name="pb8">8</a>]</span></p> +<p>Van daar zouden zij dan den naam van <span class= +"ex">Schieringer-Monniken</span>, en bij verkorting, dien van +<span class="ex">Schiermonniken</span> erlangd hebben.—Wat +hiervan zij, zoo veel is, blijkens een oud handschrift zeker, dat die +van <span class="ex">Monnik-oog</span>, zoo als het daarin heet, tot de +partij der <span class="ex">Schieringers</span> behoord +hebben.—</p> +<p>Althans, genoemd handschrift gewaagt van een verdrag of +overeenkomst, dat op zekeren tijd stond gesloten te worden tusschen de +<i>Schieringers</i> en <i>Vetkoopers</i>, en dat onder de +afgevaardigden of gecommitteerden van beide partijen, van de zijde der +Schieringers ook verschenen die van <span class="ex">Monnik-oog</span> +en <span class="ex">Rottumer-oog</span>; die bij dit verdrag, aan de +Vetkoopers, de vrije en onbelemmerde visscherij op hunne kusten +toestonden.—</p> +<p>De vlakke inhoud van dit eiland, die thans ongeveer 1088 bunders +bedraagt, waarvan ruim 1079 bunders belastbaar land, was vroeger veel +uitgestrekter. De gestadige afbrokkeling, veroorzaakt door de +vreesselijke stormvloeden, welke in den loop der eeuwen ook dit +gedeelte van den vaderlandschen bodem teisterden, hebben een +aanmerkelijk gedeelte van het eiland ingekort en aan de zee +prijsgegeven.</p> +<p>Het waren inzonderheid de verwoestende stormvloeden van <span class= +"corr" id="xd21e391" title="Bron: Kersnacht">Kerstnacht</span> 1717, en +van den 1<sup>e</sup> Januarij des jaars 1720, waardoor <span class= +"sc">Schiermonnikoog</span> zeer veel had te lijden.—De +natuurlijke schutsmuur, tegen de woede der zee, de duinen, werden ten +deele weggeslagen of verstoven, en de bewoners genoodzaakt, hunne +woningen af te breken en die zoo veel mogelijk oostwaarts weder op te +bouwen.</p> +<p>Zoo bestond er in vroegere jaren aan de zuidzijde des eilands ook +eene haven, de <span class="ex">Wiel</span> genaamd, die vooral des +winters, aan de schepen tot eene veilige ligplaats diende, doch ook +deze is thans door de zee geheel verzwolgen.</p> +<p>De duinen bezitten geen eigen namen, behalve eene, die <span class= +"pagenum">[<a id="pb9" href="#pb9" name="pb9">9</a>]</span>algemeen +bekend staat, als <span class="ex">de Witte Duin</span>, en dezen naam +draagt naar de helm, waarmede zij is beplant. Tusschen de duinen heeft +men drie tamelijk uitgestrekte valeijen, <span class= +"ex">gloppen</span> genaamd, als 1<sup>e</sup> het <span class= +"ex">Kaperglop</span>, (waar vroeger eene kaap of verkenningsteeken +stond<a class="noteref" id="xd21e425src" href="#xd21e425" name= +"xd21e425src">1</a>;)—2<sup>e</sup> <span class= +"ex">Zeeduinen</span>, en 3<sup>e</sup> het <span class= +"ex">Zeeglop</span>, terwijl buiten de duinen nog het <i>Groene +Glop</i> gevonden wordt. Voorts is er eene uitwatering aan de +zuid-oostzijde des eilands, het <span class="ex">Nieuwlands-riet</span> +genaamd.—</p> +<p>Ook het lot dat der voormalige buurtschappen op dit eiland ten deele +is gevallen, bewijst mede de verandering, welke de natuurlijke toestand +van <span class="sc">Schiermonnikoog</span> heeft ondergaan. Vroeger +namelijk, bestonden hier 4 buurtschappen, <span class= +"ex">Ooster</span>- en <span class="ex">Westerburen</span>, +<span class="ex">Binnendijken</span> en <span class="ex">Dompen</span>. +Deze laatste buurt, welke voorheen tot <span class= +"ex">Westerburen</span> behoorde, is omstreeks het midden der +18<sup>e</sup> eeuw ten gevolge van overstrooming en afkabbeling +vernietigd, welk lot ook later ten deele aan <span class= +"ex">Oosterburen</span> was beschoren.—</p> +<p>Een eigenlijk geregeld dorp of vlek, bestond er vóór +1720 niet. De buurten telden te zamen een 160-tal woningen, die +nagenoeg zonder regel verspreid lagen.—Tegenwoordig bevat +Schiermonnikoog een vijftal buurten, die ééne gemeente +uitmaken, n. l. de <span class="ex">Voorste Streek</span>, de +<span class="ex">Lange Streek</span>, de <span class= +"ex">Middenstreek</span>, <span class="ex">Vierhuizen</span> en +<span class="ex">Zevenhuizen</span>, benevens een paar meer afgelegen +boerenplaatsen, te zamen bevattende p. m. 900 inwoners.</p> +<p>Door de hierboven genoemde verplaatsing oostwaarts heen, erlangde +<span class="ex">Oosterburen</span> eene merkelijke uitbreiding, en +werd langzamerhand een regelmatig aangelegd dorp, dat voornamelijk uit +twee rijen huizen bestaat, die van elkander <span class= +"pagenum">[<a id="pb10" href="#pb10" name= +"pb10">10</a>]</span>onderscheiden worden door de benamingen van +„de <span class="ex">Oosterstraat</span> of <span class= +"ex">Voorstreek</span> en de <span class="ex">Westerstraat</span> of +<span class="ex">Achterstreek</span>, waarvan eerstgenoemde het langste +en het meest bevolkt is, terwijl de andere, als bevattende de +voornaamste huizingen, zoo als van den geneesheer, ontvanger enz., het +aanzienlijkste voorkomen heeft.</p> +<p>Beide hoofdstraten strekken zich van het westen, oostwaarts uit, en +zijn niet geplaveid.—</p> +<p>De tegenwoordige kerk, welker stichting van 1762 dagteekent, is in +het midden dier straat, op een ruim plein dat tot algemeene +begraafplaats dient, gebouwd. Het is een langwerpig vierkant gebouw, +dat zeer net betimmerd is en dat, bij eene breedte van 25, eene lengte +van 60 voeten heeft. Op het midden der kap is eenen zeskanten groen +geverwden toren, waarin een’ klok hangt, die, naar men zegt, +afkomstig is van een Engelsch schip, dat op de kusten van dit eiland +strandde.</p> +<p>Aan de oostzijde bezit dit bedehuis twee, aan den noordkant vier, en +aan de zuidzijde vijf ramen. Van de twee over elkander gelegene +ingangen is die aan de westzijde de hoofdingang met een portaal. Het +inwendige der kerk, welke een verwulf heeft, is versierd met eenige +fraaije wapenborden van de adellijke familie der <span class= +"sc">Stachouwers</span>, terwijl een verheven zitbank, waaronder een +grafkelder, <span class="corr" id="xd21e523" title= +"Bron: de eigendommen zijn">het eigendom is</span> van de vroegere +bezitters of heeren van dit eiland, dat ten jare 1638 tot eene +<span class="ex">Vrije Heerlijkheid</span> werd verheven, en door de +Staten der provincie Friesland beschonken, met <i>de landen</i>, +<i>zeeregten</i>, <i>impositiën civiele</i> en <i>crimineele +justitie</i>, onder voorbehoud echter <i>van het regt van +souvereiniteit en hommage te erkennen en te praesteren, bij solemneelen +eede van getrouwheid aan hunne provincie in het bijzonder, en in +gevolge van dien aan de geheele Unie</i>, tegen eene som van +ƒ 18,151, in vollen eigendom overgedragen aan <span class= +"ex">Johan Stachouwer, Heer van Rijsbergen, <span class= +"pagenum">[<a id="pb11" href="#pb11" name="pb11">11</a>]</span>St. +Anna</span> en <span class="ex">Isselietes</span>, wiens nazaat, +<span class="ex">Jonkheer Edzard Tjaard van Starkenborg Stachouwer tot +Wehe, Lid van de Ridderschap der provincie Groningen</span>, verblijf +houdende te Maarssen, provincie Utrecht, de tegenwoordige eigenaar +is.</p> +<p>De waarde dezer Heerlijkheid was in den tijd van bijna anderhalve +eeuw, door ontwikkeling van de vruchtbaarheid des bodems, dermate +gerezen, dat dezelve ten jare 1761, bij eene boedelscheiding, op eene +innerlijke waarde van ongeveer 89,000 guldens werd geschat.—</p> +<p>Aangaande deze heerlijkheid vonden wij in een oud gedrukt stuk veel +wetenswaardigs betrekkelijk het „<i lang="nl-1700">Eygen gekogte +Regt van Civile en Criminele Justitie</i>” over dezelve.<a class= +"noteref" id="xd21e563src" href="#xd21e563" name= +"xd21e563src">2</a></p> +<p>Het vorig kerkgebouw, met steenen toren en pannen dak, werd gesticht +omstreeks 1600, doch in 1715, ten gevolge van aanhoudende +zandstuivingen der duinen, gesloopt en vervangen door eene andere, +waarvan men slechts ruim veertig jaren genot mogt hebben, naardien zij +in 1760 door de zee werd verwoest.</p> +<p>Dan, niet alleen dat de veranderingen, welke er in den loop der +eeuwen op <span class="sc">Schiermonnikoog</span> hebben plaats +gegrepen, blijken uit den bouw der drie kerken, in een betrekkelijk +kort tijdsbestek; maar er is meer dat van die verandering getuigt. Zoo +ontwaarde men omstreeks 1735, dat het buitenstrand aan de Z.-West +zijde, door het verloopen der zeegaten en stroomen, op verontrustende +wijze afnam. Deze afspoeling nam zoo zeer toe, dat men omtrent 20 jaren +later, het aan de zee prijs geworden gedeelte lands, op meer dan een +uur gaans konde begrooten, terwijl het volgens latere waarnemingen, van +1814 tot en met het noodlottige jaar 1825 gedaan, bleek, dat +<span class="sc">Schiermonnikoog</span> aan de zuid- en zuidwestelijke +zijde, zoo zeer was ingekort, dat het in de breedte verloren gedeelte +lands eene uitgestrektheid had gehad, bijna <span class= +"pagenum">[<a id="pb12" href="#pb12" name="pb12">12</a>]</span>gelijk +aan die van het land, dat toen nog van den zeekant tot aan de duinen op +het breedste gedeelte des eilands aanwezig was. Geen wonder dus, dat de +inwoners met reden bevreesd waren voor het toekomstige lot van hun +eiland, aangezien het te vermoeden was, dat, ingeval de loop des +strooms door het verbreken of aanslibben der voorliggende gronden, +geenen anderen weg werd aangewezen, de vaste bodem des eilands, binnen +korten tijd, afgespoeld zoude zijn, tot zelfs daar waar het dorp was +gebouwd. En nog te meer werden zij in hunne vrees bevestigd, naardien +de duinen reeds op onderscheidene plaatsen waren geïnundeerd, en +de Noordzee, ter plaatse waar deze natuurlijke zeeweringen ontbraken, +met vollen golfslag op het vlakke gedeelte des eilands aankwam, terwijl +het land dáár, waar dit niet plaats had, door aanhoudende +overstuiving der zandduinen bedorven geraakte.—Zoo als wij boven +reeds aanmerkten, hadden er van tijd tot tijd verhuizingen plaats +gehad, ter oorzake waarvan de voormalige buurtschappen waren verdwenen. +Dan ook dit middel, om den gevreesden vijand, het water, althans +tijdelijk te ontkomen, baatte niet meer, aangezien de watervloed van +Februarij 1825 had doen zien, dat de woningen reeds op het hoogste +gedeelte des eilands stonden, zoodat het vooruitzigt der bewoners, bij +eene aldus voortgaande afneming, waardoor het te voorzien was, dat het +eiland eindelijk in eene kale zandbank zoude verkeeren, allezins bang +was.—</p> +<p>Bovendien was het in het voormelde jaar, 1825, gebleken, dat de +kunstmatige<a class="noteref" id="xd21e581src" href="#xd21e581" name= +"xd21e581src">3</a> zeeweringen, geene genoegzame sterkte bezaten, om, +in tijd van nood, den aandrang des zeewaters te keeren. Zoo was het op +den avond van den 5<sup>den</sup> Februarij <span class= +"pagenum">[<a id="pb13" href="#pb13" name="pb13">13</a>]</span>v.m.j. +dat het zeewater met zulk eene snelheid rees, dat het ongeveer ten +zeven uren bijna 1/4 Ned. el hooger stond dan bij den hoogsten +waterstand van den vloed in November 1824.—Het opkomend +vloedwater stortte met geweld over den zeedijk heen, en naderde, +voortgestuwd door den hevigen wind, met eenen geweldigen aandrang het +dorp. Al wat buiten het dorp woonde, vlugtte herwaarts; het vee +trachtte men zoo veel mogelijk op de hoogste deelen des eilands te +brengen, waarop het dan ook behouden bleef.—De wind nam +intusschen in hevigheid toe; het water liep, bij zijnen hoogsten stand, +ter diepte van ruim eene Ned. el over de dijken, baande zich met +hevigen golfslag door de Zuiderduinen, welke op onderscheidene plaatsen +weggeslagen werden, eenen doortogt, verwoestte geheel of ten deele +verscheidene landbouwershoeven, schuren en andere zaken, hooi, graan en +andere levensbehoeften, en bedekte de landerijen geheel onder het van +de duinen losgescheurde en afgestoken land.—</p> +<p>Geen wonder dus, dat deze eilanders, na zulke voorvallen en onder +zulke omstandigheden, zich de toekomst van hun eiland als hoogst +treurig voorstelden.—Dan, de goede Voorzienigheid waakte ook over +<span class="sc">Schiermonnikoog</span>. De vrees van deszelfs bewoners +is merkelijk verminderd, of wèl geheel weggenomen, dewijl aan +het westeinde des eilands, in eene zuidwaartsche rigting, eene plaat of +bank is verrezen, die zich in eene vrij groote uitgestrektheid naar +<span class="ex">Peazens</span> rigt. Het is voorzeker opmerkelijk, dat +deze plaat of zandbank, welke zich aldaar zonder eenige kunstmatige +tegemoetkoming gevormd heeft, en die onder den naam van <span class= +"ex">den Noorman</span>, zeer verre in het Friesche Gat uitloopt, hier +als het ware tot een bolwerk is opgeworpen, die de verkleining van +Schiermonnikoog, door aanhoudende afkabbeling der zee, door het +vernietigen van den stroomloop, voorkomt.—</p> +<p>Onder de meldingswaardige bijzonderheden, welke er vroeger +<span class="pagenum">[<a id="pb14" href="#pb14" name= +"pb14">14</a>]</span>op <span class="sc"><a id="xd21e605" name= +"xd21e605"></a>Schiermonnikoog</span> gevonden werden, behoort vooral +genoemd te worden het te <span class="ex">Binnendijken</span> gestaan +hebbende Stamhuis der Heeren en Vrouwen van de Heerlijkheid +<span class="ex">Schiermonnikoog</span>, <i>het Huis Binnendijken</i>. +Dit aanzienlijk gebouw is echter, nadat het verwoest was, door de +overstroomingen en inbreken der zee, vervangen door een ander gebouw, +<i>Rijsbergen</i> geheeten, zijnde eene versterkte burg, waarop zich de +eigenaars der Heerlijkheid, gedurende vele jaren met ter woon hebben +gevestigd, en die oostwaarts van buurt <i>Oosterburg</i> stond, terwijl +de adellijke familie der <span class="sc">Stachouwers</span> daarna +gedurende langen tijd verblijf gehouden heeft, op de buitenplaats +<i>Patmos</i>, die meer westwaarts stond, en waarop de vorige Grietman +van <span class="sc">Schiermonnikoog</span> woonde.</p> +<p>Behalve de genoemde bijzondere Heerenhuizingen was er vroeger nog +eene andere buitenplaats, <i>Duinenburg</i> geheeten, die omgeven was +met grachten, bosschen, boomgaard en tuinen. Deze plaats heeft echter +vele en groote veranderingen ondergaan, en dient heden tot pastorie van +den predikant, die hier het leeraarambt bekleedt over de 900 inwoners, +die allen der Hervormde Godsdienst zijn toegedaan, en waaronder circa +300 ledematen zijn, die eene gemeente uitmaken, welke tot de klassis +van <span class="ex">Dockum</span>, Ring van <span class= +"ex">Holwerd</span>, behoort.</p> +<p>Sedert twee eeuwen geleden was de gemeente van Schiermonnikoog +gecombineerd met die van <span class="ex">Nes</span>, in Friesland. De +predikant van laatstgemelde plaats, ging op bepaalde tijden derwaarts +prediken, hetgeen duurde tot aan het jaar 1617. Van toen af tot aan +1640 vervulde de predikant van <span class="ex">Paezens</span>, zijnde +<span class="sc">Cornelis Pophh</span>, de dienst op het eiland. Deze +ijverige leeraar kwam op eene zijner terugreizen van het eiland, door +slecht weder, ellendig om het leven.—Gedurende de daarop volgende +vier jaren, dus tot 1644, bleef Schiermonnikoog vacant, doch bekwam +toen zijnen eersten eigen’ herder en leeraar in <span class= +"sc">Cornelis Pieters</span>, die, na slechts <span class= +"pagenum">[<a id="pb15" href="#pb15" name="pb15">15</a>]</span>vijf +jaren zijn ambt met trouw en ijver waargenomen te hebben, aldaar +overleed.—</p> +<p>Het beroep, dat vroeger eene Heerlijke Collatie was, is sedert +eenige jaren eene Koninklijke geworden.</p> +<p>Behalve een gebouw van de Noord- en Zuid-Hollandsche +Reddingmaatschappij dat in de nabijheid der kerk staat, en waarin eene +zeer doelmatig ingerigte reddingboot met toebehooren bewaard wordt, +verdient ook de inrigting van liefdadigheid genoemd te worden.—Al +wie in deze gemeente diaconale ondersteuning noodig heeft en daarom +vraagt, is, volgens de bestaande verordeningen, verpligt, zich geheel +en al aan de diakonie over te geven, die dus ook zorg draagt, dat het +hem aan niets ontbreke. Al de door de diakonie ondersteund wordende +personen, erlangen hun onderhoud in een daartoe bestemd gebouw, waarin +zij, even als in een weeshuis, aan eene gemeene tafel, en bij den +gemeenen haard gevoed en gehuisvest worden. Aan deze armeninrigting is +een werkhuis verbonden, dat in het laatste gedeelte der voorgaande +eeuw, op kosten van den Heer des eilands, is gesticht. Zij, die +onderstand erlangende, in staat zijn om te arbeiden, moeten zich +dagelijks naar dit werkhuis begeven, om behulpzaam te zijn in het +spinnen van garen, dat van hennip wordt gemaakt en bestemd is voor de +rolreederij.</p> +<p>De openbare school, waarin ook onderwijs gegeven wordt in de +zeevaartkunde, en waarvan, vooral des winters, door vele jonge +varensgezellen gebruik wordt gemaakt, telt gemiddeld ruim 100 +kinderen.</p> +<p>Als eene bijzonderheid merken wij mede aan, dat de meeste huizen, +die van gele mopsteen zijn opgebouwd, begroeid zijn met eiloof of +klimop.</p> +<p>De inwoners erlangen voor het meerendeel hun bestaan in de +scheepvaart, en ofschoon zich sedert 1825 vele familiën, elders, +inzonderheid in of in de nabijheid van Amsterdam <span class= +"pagenum">[<a id="pb16" href="#pb16" name="pb16">16</a>]</span>hebben +gevestigd, zijn er nog een groot aantal koopvaardijkapiteins, +stuurlieden enz., met hunne huisgezinnen.</p> +<p>Vroeger bezaten de Schiermonnikoogers eene belangrijke hoeveelheid +schepen, wier getal zelfs tot meer dan honderd beliep, en die allen, +voor eigen rekening dezer eilanders, in de vaart gebragt werden. Men +noemde deze vaartuigen <i>Snikken</i>, en het meerendeel daarvan werd +gebezigd tot uitoefening der vischvangst op de Noordzee. Destijds was +dit eiland inzonderheid vermaard door de gedroogde schol, welke van +daar allerwege verzonden werd, en die nog heden ten dage, aldaar het +best behandeld wordt.</p> +<p>Deze visch ontweek echter later meer onze kusten, zoodat de vangst +verminderde en de Schiermonnikooger visschers genoodzaakt waren, om, +verstoken van deze broodwinning, zich van hunne snikken te ontdoen en +van schepen te voorzien, geschikt om ter koopvaart te worden gebezigd. +Van toen af lagen zij zich meer bepaald op de zeevaart toe, en begaven +zij zich naar de kusten van Holstein en andere plaatsen, en sedert de +tweede helft der zeventiende eeuw ook naar de Oostzee, en de Fransche +en Engelsche havens, werwaarts zij, van uit onze vaderlandsche havens, +allerlei koopwaren en stukgoederen vervoerden, en van waar zij die ook +herwaarts overbragten,—terwijl sommige hunner, inzonderheid na de +meer algemeene uitbreiding van onzen koophandel, zich op de groote +vaart toeleiden, zoo dat men heden ten dage, onder de Oost- en +West-Indische scheepsgezagvoerders vele Schiermonnikoogers +aantreft.<a class="noteref" id="xd21e682src" href="#xd21e682" name= +"xd21e682src">4</a>—</p> +<p>Een ander gedeelte der bevolking legt zich op den landbouw toe, +vooral sints de landerijen, door de bemoeijingen van den Heer des +eilands, die zorg droeg voor een doelmatige <span class= +"pagenum">[<a id="pb17" href="#pb17" name= +"pb17">17</a>]</span>bemesting, eene vruchtbaarheid hebben ontwikkeld, +welke veel verschilt met hunnen voormaligen toestand. Groeiden toen +daarop slechts eenige dorre mosplanten, thans ziet men daarop de beste +boom- en veldvruchten wassen.—De aardappelen inzonderheid, munten +door eenen overheerlijken smaak uit; dit is het eenigste +voedingsmiddel, waarvan eene kleine hoeveelheid wordt uitgevoerd. +Landbouw en veeteelt worden overigens uitgeoefend alleen ter +voorziening in de dagelijksche behoeften der eilanders. De veestapel +bestaat uit 22 paarden, 160 runderen en 100 schapen.</p> +<p>De invoer bestaat in brandstoffen, manufacturen, koloniale +producten, granen en andere noodwendigheden, en heeft plaats uit +Amsterdam en uit de provinciën Friesland en Groningen, waartoe +meestal de op dit eiland te huis behoorende vaartuigen gebezigd +worden.</p> +<p>Dat de oorlog een geessel der menschheid mag geheeten worden, werd +ook tijdens de landing der Engelschen in Noord-Holland, op het einde +der vorige eeuw, op <span class="sc">Schiermonnikoog</span> +ondervonden.—Ook hier kwamen, behalve een paar gewapende kotters, +een brik van 18 en eene korvet van 20 stukken, het Friesche Gat binnen, +waarvoor nog twee vijandelijke fregatten ten anker lagen. Aldaar lag +eene Bataafsche brik gestationneerd, <i>the Crash</i> geheeten, welke +onder het bevel van den luitenant ter zee <span class= +"sc">Bijbel</span> Stond, en die achtervolgens slaags geraakte, eerst +met de kotters, vervolgens met de brik en eindelijk met de korvet.</p> +<p>Intusschen nam de Bataafsche kanonneerboot <i>de Weerwraak</i> de +vlugt, tot onder <span class="sc">Schiermonnikoog</span>, en zag men op +de brik, na eene manmoedige verdediging, de Bataafsche vlag +strijken.—Hetzelfde lot <span class="corr" id="xd21e710" title= +"Bron: wachte">wachtte</span> ook <i>de Weerwraak</i>, waarop de +luitenant ter zee <span class="sc">Van Maaren</span> bevel voerde, en +die zich weldra door eene brik, een kotter en negen gewapende barkassen +zag aanvallen.—<span class="sc">Van maaren</span>, wel overtuigd, +<span class="pagenum">[<a id="pb18" href="#pb18" name= +"pb18">18</a>]</span>dat hij in dezen ongelijken strijd het onderspit +zoude moeten delven, besloot, om den aan hem toevertrouwden bodem +eerder in brand te steken, dan aan den vijand over te geven.</p> +<p>Nadat hij, een drietal zijner trouwste krijgsmakkers uitgenomen, de +geheele bemanning der boot had weggezonden, wist hij het, al vechtende +en schietende uit zijne boegstukken, zoo lang uit te houden, dat, toen +de brik hem de volle laag gegeven had en de overige vijandelijke +vaartuigen op zestig passen afstand hem genaderd waren, de vlam uit het +voorluik der boot sloeg, op welk gezigt de barkassen zich haasteden, af +te houden.—De boot verbrandde en viel den vijand dus niet in +handen, terwijl de moedige <span class="sc">Van Maaren</span> en zijne +drie gezellen, ofschoon bedreigd door eene hagelbui van geweerkogels, +ongedeerd met de sloep aan land kwamen.</p> +<p>Den volgenden dag, zijnde den 15<sup>den</sup> Augustus, naderden +eenige vijandelijke oorlogbodems op nieuw het eiland, welks verdediging +was opgedragen aan den Luitenant <span class="sc">Broers</span>, Die 26 +manschappen onder zijn kommando en twee kleine veldstukjes ter zijner +beschikking had. De vijand zond eenige gewapende sloepen en barkassen, +zeer sterk bemand, naar land, die hier dan ook, onder bedekking van het +geschut eener brik, die een hevig vuur op het strand onderhield, aan +wal kwamen.—Dit vuur noodzaakte Luitenant <span class= +"sc">Broers</span>, om met zijne onderhebbende manschappen naar het +dorp te wijken, hetgeen zij echter niet deden, dan na de beide +veldstukjes vernageld te hebben, die later den Engelschen in handen +vielen, door wien ook 9 tjalken werden prijs gemaakt en een verbrand, +terwijl twee andere vaartuigen intusschen gelegenheid hadden gevonden, +om den vijand te ontkomen.</p> +<p>Gedurende twee uren openden de Engelschen op de onzen een hevig +vuur, doch vruchteloos;—de moed en de goed gekozen positie dezer +laatsten was oorzaak, dat het dorp behouden bleef. <span class= +"pagenum">[<a id="pb19" href="#pb19" name="pb19">19</a>]</span></p> +<p>Wij besluiten deze schets, met het volgende omtrent de bevolking aan +te merken.</p> +<p>Over het geheel worden deze eilanders, waaronder er thans ook velen +zijn, die ten gevolge van verminderde welvaart, in armoedige +omstandigheden verkeeren, om hunne regtschapenheid, trouw en reine +zeden, algemeen geacht.</p> +<p>Hunne huishouding is in den regel eenvoudig, terwijl hunne +kleederdragt, ten opzigte waarvan vooral sommige vrouwen nog al pronk- +en modeziek zijn, de gewone Friesche volksdragt is.</p> +<p>Hun verkeer met alle soorten van menschen, onafscheidelijk met het +zeemansleven verbonden, maakt, dat zij ook voor het meerendeel in +uitwendige beschaving niet ten achteren komen.—</p> +<p>Eene bijzondere gewoonte is hier de oprigting van eenen +<i>Meiboom</i>, hier <span class="ex">Kallemooi</span> geheeten, en wel +Zaturdags voor Pinksteren, wordende dan de kermis, die drie dagen +duurt, ingewijd.</p> +<p>De jonge lieden planten namelijk op den avond van voormelden +Zaturdag, een’ mast in den grond, aan welks boveneinde een’ +groenen boomtak bevestigd wordt. Aan deze laatste hangt een’ +mand, waarin den haan gezet wordt, die, voorzien van genoegzaam +voedsel, gedurende den kermistijd dáár blijft hangen. Na +afloop der kermis wordt de Kallemooi weder afgebroken, en den haan, den +eigenaar (doorgaans de kastelein) terugbezorgd.</p> +<p>Doop- en huwlijks-plegtigheden worden hier gelijk elders in ons +vaderland gevierd. Een vriendenmaal wordt bij zulke gelegenheden in +geen geval verzuimd.—</p> +<p>Het onderlinge verkeer der jongelieden, pleit zeer ten gunste van +het zedelijk karakter dezer eilanders, en ofschoon dezen de meeste +vrijheid wordt gelaten, zoo hoort men al zeer zeldzaam van onzedelijke +bedrijven. Onechte geboorten <span class="pagenum">[<a id="pb20" href= +"#pb20" name="pb20">20</a>]</span>hebben er hoogst zelden plaats, +terwijl wij van huisselijke twisten als anderzins, geene voorbeelden +kennen.—</p> +<p>Omtrent het zoogenaamde <i>vrijen</i> merken wij aan, dat er dan +eerst een welgemeend <i>verbond der liefde</i>, tusschen twee jonge +lieden, geacht kan worden te bestaan, wanneer beide zich des Zondags, +te zamen naar de kerk begeven; alsdan zegt men, dat zij <i>aan elkander +verloofd zijn</i>, in welk geval het tot de zeldzaamheden behoort, +indien zoodanig <i>verloofd zijn</i>, niet gevolgd wordt door +<i>getrouwd zijn</i>.</p> +<p>Het voornaamste, waardoor de Schiermonnikoogers zich van de overige +Nederlanders onderscheiden, is hunne eigenaardige taal. Daarvan moge +het volgende stukje ten bewijze strekken, dat, vervaardigd door een +geboren Schiermonnikooger, met name <span class="sc">H. Conter</span>, +Ons door vriendschappelijke bezorging, ter plaatsing in dit boekske +werd afgestaan:</p> +<div lang="nl-schier" class="lgouter"> +<h4>KROMMER DAN KROM EN TOCH REGT.</h4> +<div class="lg"> +<p class="line">Schoon ’t voor ons oog onmooglijk +schijn’,</p> +<p class="line">Gij ziet het hier, het kan zoo zijn;</p> +<p class="line">Want ik vraag aan ’t Hollandsen oor:</p> +<p class="line">Wie leest dit verstaanbaar voor?</p> +<p class="line">„t Is onmooglijk zult gij zeggen.”</p> +<p class="line">Vraag ik zulks op Schiermonkoog</p> +<p class="line">Daar is ’t duidlijk voor hun oog.</p> +<p class="line">En dat is ook Neerland’s grond</p> +<p class="line">Waar men het verstaanbaar vond.</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">Ook nog aan ’t Schiermonniks oor</p> +<p class="line">Geeft het soms een valsch gehoor</p> +<p class="line">Veeltijds brengt de tong te regt</p> +<p class="line">Wat de pen te scheef u zegt.</p> +<p class="line">Het zal niemand ooit gelukken.</p> +<p class="line">’t Zijn klinkletters wat ons schort:</p> +<p class="line">’k Schiet er nog wel zes te kort.</p> +</div> +<span class="pagenum">[<a id="pb21" href="#pb21" name= +"pb21">21</a>]</span> +<div class="lg"> +<p class="line">Eer ik ’t heb ter neer gezet</p> +<p class="line">Heb ik meer dan eens gelet,</p> +<p class="line">Om de klanken zoo te wringen,</p> +<p class="line">Als de tong ze u op kan dringen.</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">Die het zonder fouten schrieuwt,</p> +<p class="line">Zis ik dat mien mester blieuwt;</p> +<p class="line">Want buug dit krume noch zö lang</p> +<p class="line">Het wet net jogt dan trog uus tang.</p> +</div> +</div> +<div lang="nl-schier" class="lgouter"> +<h4>DE AAISTE JANNEWARIS.<a class="noteref" id="xd21e850src" href= +"#xd21e850" name="xd21e850src">5</a></h4> +<div class="lg"> +<p class="line">’k Hef ’t wol vaker al probeere</p> +<p class="line">Om iëen stök ien Eilaaunstaal,</p> +<p class="line">Maar ik mogt het drooij’ of keere,</p> +<p class="line">’t Hiea altied zon rare vaal.</p> +<p class="line">’k Zil het nog reis iêan keer waaigje,</p> +<p class="line">’t Is ne mien gebeurtedei,</p> +<p class="line">’k Zil mien hassens zö lang plaaigje,</p> +<p class="line">Dat het mie toch lökken mei.</p> +<p class="line">’t Slimste is maar om ’t to schrieuwen,</p> +<p class="line">To digten sjog dat taol ik net,</p> +<p class="line">Maar om ’t aolles zö tö wrieuwen,</p> +<p class="line">Dat het veur elk laosbaar wet.</p> +<p class="line">’t Is dan d’ aaiste Jannewaris,</p> +<p class="line">Dus van zollem Neijiers dei</p> +<p class="line">Dat elk die maorne eer bie daar is,</p> +<p class="line">Is ’t veur zon dan zelfs al dei.</p> +<p class="line">Ja, ne wieml’ het op de strieäte,</p> +<p class="line">Lietje en goat van huus tot huus.</p> +<p class="line">Gimmen ken het jaan neu lieäte,</p> +<p class="line">Scheun cent bie cent, ’t vult toch de buus.</p> +<p class="line">Ieüwral wet men komm of staaije,</p> +<p class="line">Daadlik: „glok ien ’t neiaje +jier.”</p> +<p class="line">Wat men heere af wat men sjaaije</p> +<p class="line">Alles is dan ien plezier.</p> +<p class="line">Maar ach ’t is noch ieans gen jaaune</p> +<p class="line">Of ’t giea wiear op ’t aaude speur</p> +<p class="line">D’ieane mak’ke d’eauwr te +schaaune</p> +<p class="line">Dat die maorne noch wiea ien vleur</p> +</div> +<span class="pagenum">[<a id="pb22" href="#pb22" name= +"pb22">22</a>]</span> +<div class="lg"> +<p class="line">Ja, ik leeuw wol vast dat völe</p> +<p class="line">Wenstje en ja wietet net,</p> +<p class="line">Scheun ’t wol van har lippen röle</p> +<p class="line">Jo zesset maar Jao mien het net</p> +<p class="line">Ken men dat zö gauw verjette</p> +<p class="line">Wat uns öine mule zei:</p> +<p class="line">Wil er toch wat mair op lette,</p> +<p class="line">Vreuânen as ’k jemm’ bidde mei.</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">En dat rochjen van een ewr,</p> +<p class="line">Star lak en brak tö loäzen</p> +<p class="line">Elk bescheaüw hem zollem Jewr,</p> +<p class="line">Dat zue wat botter woäze</p> +<p class="line">En Jezus zei uus aaik: wie zille</p> +<p class="line">En ewr gen kwaaid oon dwaan</p> +<p class="line">Maar krekt zö as wie ’t zollem wille,</p> +<p class="line">Zö maöt wie ’t n’eâur aaik +jaan;</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">Kom lieat uus dan mooi ’t Neiaje jiear,</p> +<p class="line">En botter paaid betrede,</p> +<p class="line">Dan waaundelje wie mooi pleiziear</p> +<p class="line">En elk is dan tö vrede.</p> +<p class="line">As elk dat paaid guëd haauwde ken</p> +<p class="line">En komt disz dei veur uus dan wiear,</p> +<p class="line">Dan reupt elk neâur mooi bliedschap to</p> +<p class="line">„Gelok en zegen ien ’t +Neiajiear.”</p> +</div> +</div> +<div lang="nl-schier" class="lgouter"> +<h4>OON DEN LOAZER.</h4> +<div class="lg"> +<p class="line">’t Is aaiste ien uus oine spraak,</p> +<p class="line">Verscheunje dus den dichter;</p> +<p class="line">Want zeker dacht hie het wat vaak,</p> +<p class="line">’t Wet botter en aaik ligter.</p> +<div class="lg"> +<div class="lg"> +<p class="line xd21e978">Wil mie dus vut geen straf op lesse,</p> +<p class="line xd21e978">As ’t somtieds net to loazen wiea</p> +<p class="line xd21e978">Want ’k ken ’t jemm’ wol +mooi wiearheid sesse,</p> +<p class="line xd21e978">’k Wiea blied, dat ik het zö viear +hiea.—</p> +</div> +</div> +<span class="pagenum">[<a id="pb23" href="#pb23" name= +"pb23">23</a>]</span></div> +</div> +</div> +<div class="footnotes"> +<hr class="fnsep"> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e425" href="#xd21e425src" name="xd21e425">1</a></span> Sedert 1853 +bezit het eiland twee vuurtorens. De eerste staat N. N. W. van de kerk; +de andere N. W. ten W. van daar. Beiden zijn 103 voeten hoog. De eerste +staat op het vlakke land, de andere op eene duin. Bij heldere lucht +zijn dezelve op eenen afstand 5 mijlen in zee zigtbaar. Er branden +staande lichten in van de 2<sup>e</sup> klasse.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e563" href="#xd21e563src" name="xd21e563">2</a></span> Zie beneden +op bladz. 23.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e581" href="#xd21e581src" name="xd21e581">3</a></span> De +kunstmatige zeeweringen op dit eiland bestaan in dijken, wier +buitenzijden beschoten zijn met opstaande planken of schrooten, die +bevestigd zijn aan strekkende balken, welke ondersteund worden door +ingeheide palen, die met eene tusschenruimte van 1½ à 2 +voet langs den geheelen dijk staan.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e682" href="#xd21e682src" name="xd21e682">4</a></span> +Tegenwoordig telt men onder de bevolking 21 kapiteins, wier schepen +hier—en 25, wier schepen elders te huis behooren.—</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e850" href="#xd21e850src" name="xd21e850">5</a></span> De eerste +Januarij.</p> +</div> +</div> +</div> +<div class="back"> +<div lang="nl-1700" class="div1 chapter"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">EXTRACT UIT DE:</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first">„<i>Verdediginge van het Vrij<br> +eygen gekogte Regt van Civile<br> +en Criminele Justitie, over<br> +de Heerlijkheid Schiermonnikoog</i>.—</p> +<p>„Onder alle volkeren van Europa Frieslandt geroemt werdende, +te leven na de Roomsche Keizerlijke Wetten, en hare Land-regten en +Statuten soo veel doenlijk conform deselve, volgens het goedvinden van +Albert Hertog van Saxen, in den Jare 1499 in train gebragt, als noch in +heilige Observantie zijnde, soo is het seer te verwonderen, dat men +aldaar over een eijgen vrij gekogt Regt moet disputeren, ende wel over +een regt van een stuk goed eertijds soo seer veragt, ende dat nooit het +geringste gedeelte van die Provincie is geweest:</p> +<p>„Want, wanneer de Heerlijkheit van Schiermonnikoog nog in den +eigendom van de Heeren Staten van Frieslandt was, en onder de Domainen +van die Provincie behoorde, bestonde het alleen in eenige weinige +visschers hutten, die van arme menschen wierden bewoont, sig met +visschen generende, en jaarlijks voor de Provincie van Frieslandt niet +meer opbragte dan seven â acht honderd Car. guldens, als +geblijken kan uit de rekeningen der Domainen van die tijdt.”</p> +<p>„Ook wierde het doen ter tijdt door de Heeren Staten, als +behorende aan den eijgendom van de provincie, <i>jure dominii</i> +bestierd, sonder dat vereischt wierde eenig ander Hoog-Geregte, omme +haar in de administratie van de civile <span class="pagenum">[<a id= +"pb24" href="#pb24" name="pb24">24</a>]</span>en criminele Justitie te +adsisteren, ’t welk ook van geen geregte hoe hoog konde +gepretendeert worden, ten ware het specialijk van de Heeren Eygenaars +was gedemandeert, dat nooit geschiet is...... gelijk ook op te maken is +uijt de Staats-Regeringe” <i>van Friesland</i>, „als +bestaande uijt vier Quartieren, onder geen van welke Schiermonnikoog +behoort,” <i>of waarvan althans geene melding is +gemaakt</i><a class="noteref" id="xd21e1018src" href="#xd21e1018" name= +"xd21e1018src">1</a>.</p> +<p>„De reden waarom deselve daarbuijten is gelaten, is +ogenschijnlijk dese, namentlijk de inconvenientie ten respecte van de +verafgelegentheit, welke ondragelijke kosten voor dese arme visschers +soude veroorsaken, ja boven haar vermogen gaan; of de kleijne +aangelegentheit, om dat geen part of deel was van de Provincie, veel +min ijets in de Staatsregeringe van Frieslandt te seggen hadde; of +omdat het getal der Inwoonders doen ter tijdt soo kleijn was, dat het +gemakkelijk door het Neder-gerechte van die Heerlijkheit konde worde in +ordre gehouden, soo niet, bij de Heeren Staten als Eijgenaars wel +middel in handen was, om het Regt ter executie te stellen; of om de +noodtsakelijkheit, dat het ten tijde, wanneer het sig onder de +Provincie van Frieslandt begeven heeft, sodanig is geconvenieert, want +de eerste bewoonders sijn van geboorte Sweden geweest, die sig aldaar +hebben neergeset: Derhalven doen ter tijd niet hebbende behoort onder +de Provincie van Frieslandt, ofte de civile en criminele Jurisdictie +van het selve aan het Hoog-gerechte van die Provincie gedemandeert, soo +is het seer vreemt, dat nu dien te neffens eenige gedagten gemaakt +worden; althans de Eijgenaars van de Heerlijkheit Schiermonnikoog +bevinden sig genoegsaam in staat schoon er nu wel hondert en vijftig +huijsgesinnen meer sijn, als <span class="pagenum">[<a id="pb25" href= +"#pb25" name="pb25">25</a>]</span>ten tijde van de koop, om het Regt +soo civil als crimineel sonder behulp van een ander Hoog-geregte te +konnen administreren, in welke vrije administratie alsoo deselve +geturbeert worden, is redelijk, dat sij, vermits de <i>Jura</i> met +geen minder regt als de <i>Landen</i> gekogt hebben, ende door den koop +tot haar patrimonieel goed behoren, ook dit haar vrij eijgen gekogt +Regt defenderen; want sij besitten dese Heerlijkheit van Schiermonkoge, +met <i>alle deselve</i> regten en præeminentien, uit welken +hoofde ook de Eygenaars de lasten van de Jurisdictie moeten +dragen,” <i>al hetwelk ten koopbrief soo specifice staat +uytgedrukt</i></p> +<p>„Dat de Heerlijkheid van Schiermonkoog met sulk een vrij +eijgene civile en criminele Justitie verkogt is, behoeft niemant vreemt +voor te komen, geconsidereert zijnde, dat het geschiet is op verzoek +van Gecommitteerde Raden van Staaten, voorbehoudens den nooddwang uijt +kragte van de reserve van Souverainiteit.”</p> +<p>„Soo heeft ook Ameland voormaals behoort ouder +Frieslandt,”<a class="noteref" id="xd21e1054src" href= +"#xd21e1054" name="xd21e1054src">2</a> alsmede het Eyland <span class= +"ex">de Bandt</span>, dat Noordelijker lag<a class="noteref" id= +"xd21e1060src" href="#xd21e1060" name= +"xd21e1060src">3</a>,—benevens de Heerlijkheid <span class= +"ex">Visvliet</span> welke voormaals door de Staten verkogt zijn, met +het regt van civile en criminele Justitie,—„sonder dat het +Hof van Frieslandt sig oijt of oijt met de Jurisdictie van dien +gemoeijt heeft.—</p> +<p>„Aanmerkelijk is het, dat er geen een Dissentierende gevonden +wort, of hij stelt vast en seker, dat aan de Heer <span class= +"sc">Stachouwer</span> Is Verkogt, ende in eygendom overgedragen de +civile en criminele Jurisdictie, ook kan dat niet ontkent worden +volgens de woorden van <i>het</i> Koop-brief <i>en daar mede te doen en +laten sulks een ijder met sijn vrij eijgen beoorlovet is</i>.” +<span class="pagenum">[<a id="pb26" href="#pb26" name= +"pb26">26</a>]</span></p> +<p>„Waaromme ook geen uijtsonderinge van sodanige +Jurisdictiën plaats kan hebben, gelijk verscheijdene criminele +Sententien bij den Eijgenaar van Schiermonkoog sijn ter executie +gesteld, selve die aan den lijve ginge, waar inne hij door niemant oijt +ofte oijt is belet of geturbeert.”—</p> +<p>„Also in Frieslandt geen andere Geregten bekent sijn, als Hoge +en Lage, soo is het een ontegenseggelijke waarheijdt, dat de Heeren +Staten ten tijde van de koop geen andere Jurisdictie konnen geseijt +worden gehadt te hebben, als die hoogste is, welk Hoog-geregte de selve +aan den Heer Stachouwer.”—</p> +<p>„Immers kan niet ontkent worden, dat de Heeren Staten hebben +verkogt het gene haar eijgen was, ende geensins, dat de selve met een +tweede gemeen hadden, nog veel minder dat Regt, dat een ander, +namentlijk de Ingesetenen van de Heerlijkheijt toebehoorde, alwaaromme +de Heeren Staten, hebbende een Souveraine Jurisdictie, geen andere +konnen verstaan worden verkogt te hebben, als die de hare +was.—</p> +<p>„Hier tegens kan niets ingebragt worden, want de Eijgenaars +van de Heerlijkheijt Schiermonkoge sijn door de koop geworden ware +Eijgenaars, soo van de Landen, als van de Regten, enz. sonder eenige +conditie, bepalinge of reserve, gelijk de selve Eijgenaars in hare +Deductie, aan de Heeren Staten van Frieslandt den 25 Februari 1737 +gepresenteert, hebben aangetoont.</p> +<p>„Daarom is men geheel het spoor bijster, wanneer men de Heer +van Schiermonkoog, als Eijgenaar van de civile en criminele Justitie +van die Heerlijkheit, nogtans wat haar personen en patrimonieel goedt, +selfs die soo vrij gekogte Heerlijkheid belangt, subject stelt onder de +Hove van Frieslandt.— <span class="pagenum">[<a id="pb27" href= +"#pb27" name="pb27">27</a>]</span></p> +<p>„De Heerlijkheit van Schiermonkoog is niet bekent, dat oijt +aan de Provincie van Frieslandt vast, of een gedeelte van dien geweest +is, maar sedert immemoriale tijdt daarvan afgescheiden door de +Lauwer-Stroom en alsoo twee afsonderlijke Heerlijkheden, ten minste was +het soo al omtrent der Franke wederkomste bij de overwateringe van de +dartiende eeuwe, volgens getuigenisse van <span class="sc">Menso +Alting</span>, wanneer men nog in de Provincie van Frieslandt van geen +Hof van Justitie wiste, want dat is eerst opgeregt in den Jare 1499, +door Albert Hertog van Saxen, alleen over Oostergoo en Westergoo, +bestaande in ses Raden uijt Oostergoo en vier uijt Westergoo, benevens +Hessel Martena als der Vorsten Cancellier, om uijt de naam van die +Vorst te vonnissen, welk Hof door sijn Soon Georg in den Jare 1504 +nader is bevestigt, en de Cancellarije binnen Leeuwarden +gelegt<a class="noteref" id="xd21e1095src" href="#xd21e1095" name= +"xd21e1095src">4</a>.</p> +<p>„De woorden in den koopbrief vermelt, <i>ende bij gevolge van +dien aan de Generale Unie</i>, expliceren genoegsaam wat Souverainiteit +de Heeren verkoopers gereserveert hebben, namentlijk sodanige, die haar +de magt en autoriteit gaf, om dese Heerlijkheit van Schiermonkoog te +doen verblijven onder de Generale Unie, of onder sodanige aliantie, als +de selve namaals verstonden; want voor de verkopinge als een +geassocieerde Heerlijkheit mede begrepen onder de Generale Unie, was +het in de magt niet van de Heeren Staten, sonder præjudicie +deselve behalven dese reserve te verkopen.—</p> +<p>„Wat aangaat de comporatie van de Geregtigheden van het Hof +van Hollandt ende de Heerlijkheden, in die Provincie gelegen, met het +Regt van het Hof van Frieslandt, <span class="pagenum">[<a id="pb28" +href="#pb28" name="pb28">28</a>]</span>en het Regt van de Heer van +Schiermonkoog, kan in dezen geen de minste applicatie hebben, van +wegens het over groot verschil dat tusschen die beide is, namentlijk om +dat de Hollandsche Heerlijkheden, leggen in die Provintie, en wel het +grootste gedeelte van het Graafschap uijtmaken, als ook omdat die +Heerlijkheden verkogt worden als <i>feudale goederen</i> met submissie +van den Hove en Hoogen Raad, waar nog bij gevoegt moet worden, dat het +met eene speciale expressie is uijtgedrukt in de Instructie van het Hof +van Hollandt van den 20 Augusti 1531, Art. 7, 8 en 12, en bij de +alteratie van eenige Articulen van de Instructie van den Leen-Hove van +Hollant van den 2 Maij 1525, wort de Jurisdictie uijtgedrukt te sijn, +over Heerlijkheden, hoge en lage, begraven Huijsen, Sloten of +Jurisdictien, soo ook in de Ordonnantie van de Criminele Justitie van +Konink Philip Anno 1570, Art. 14 en veele volgende: Waar vint men van +dit alles de minste schijn in Frieslandt ten resspecte van de +Heerlijkheit Schiermonkoog? ende om den onkundige nog verder op de +regte weg te helpen, is werelt-kundig, dat de Eijgenaars van +Heerlijkheden in Hollandt leden sijn van die Provintie, die het Hof van +Hollandt als Opper-regters over <span class="sc">haar</span> hebben +verkoren; men zie maar eens het accoord tusschen Hollandt en Zeelandt +van den 8 November 1576, en verdrag van den 13 Augusti 1587, bestaande +de geheele Staats-regeringe van Hollandt uit Heerlijkheden en +Steden.</p> +<p>„Wat belangt de verscheidene gevallen van sententien, +appoinchementen, citatien en exploicten, met vrijwillige toelatinge +geaccordeert of sonder de selve geschiet, geven niet te kennen, dat het +Hof van Frieslandt het Opper-gerigte heeft, over de Heerlijkheid +Schiermonkoog. <span class="pagenum">[<a id="pb29" href="#pb29" name= +"pb29">29</a>]</span></p> +<p>„De eigenaars van Schiermonkoog weten, dat hare voorsaten tot +drie verscheidene tijden sig nopens dit poinct (<i>in +contradictorio</i>) hebben laten horen, eens in den jare 1648 den 4 +Julij, wanneer het finaal appoinctement was: <i>sal sig desen aangaande +hebben te addresseren aan de Heer van de +Heerlijkheit</i>;—wederom in den Jare 1691, het Hof van +Frieslandt Brieven van compusorien hebbende verleent, heeft den +Eijgenaar van de Heerlijkheit van Schiermonkoog bij Exceptie sijn Regt +aangetoont en gedeserdeert, welke exceptie tot nog toe niet afgedaan +sijnde, hebben de verleende brieven van compulsorien geen effect +gehadt: In den voorgaanden Jare wierden wederom brieven van +compulsorien versogt, wanneer bij rescriptie de Eijgenaars van +Schiermonkoog wederom haar vrij eijgen gekogt regt van civile en +criminele Justitie hebben bewaart, ende is op den 8 October 1736 +verstaan geen apel plaats te hebben, gelijk ook het versaak van +compulsorien afgeslagen, dese drie gevallen sijn door het Hof van +Frieslandt zelfs soo verstaan, en verstrekken alsoo als drie +onwraakbare getuigen, van het regt van de Heerlijkheit Schiermonkoog +enz.”</p> +<hr class="tb"> +<p>Dit stuk waaraan een gedrukt jaartal ontbreekt, is aldus +onderschreven:</p> +<p class="signed">„Uijt naam en order van de<br> +Eijgenaars van de Heerlijkheit<br> +Schiermonkoog.”</p> +<p class="signed">(get.) S. ACRONIUS.</p> +<p>Bij of onder deze naamteekening staat <i>geschreven:</i> 1738. +<span class="pagenum">[<a id="pb30" href="#pb30" name= +"pb30">30</a>]</span></p> +</div> +<div class="footnotes"> +<hr class="fnsep"> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1018" href="#xd21e1018src" name="xd21e1018">1</a></span></p> +<div class="table"> +<table class="xd21e1020"> +<tr> +<td class="cellLeft cellTop">Instructie van het Hof van Frieslandt van +den</td> +<td class="cellRight cellTop">10 Maij 1597, Art. 24.</td> +</tr> +<tr> +<td class="cellLeft cellBottom"> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>Instructie</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>van</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>het</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>Hof</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>van</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>Frieslandt</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>van</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>den</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +</td> +<td class="cellRight cellBottom">28 Oct. 1637, Art. 28.</td> +</tr> +</table> +</div> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1054" href="#xd21e1054src" name="xd21e1054">2</a></span> Volgens +erkentenisse van F. D. v. Camminga in Vind-Secund-Amel.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1060" href="#xd21e1060src" name="xd21e1060">3</a></span> Te zien +bij Winsemius.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1095" href="#xd21e1095src" name="xd21e1095">4</a></span> Winsem. +Chronijk, Schotanus Friessche Historiën op die Jaren, Hub. Hist. +Civ. P. 2, L. 1, Sect. 3, Cap. 10.</p> +</div> +</div> +<div class="div1 chapter"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">VERKLARING DER TEEKENS VOORKOMENDE OP HET KAARTJE VAN +SCHIERMONNIKOOG.</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first">VERKLARING.</p> +<table> +<tr> +<td> +<ul> +<li><i>aaa</i>. Oude vervallen Dijk, na 1825 niet weer hersteld.</li> +<li><i>bb</i>. Slenk.</li> +<li><i>c</i>. Rijweg.</li> +<li><i>d</i>. Oude Rijweg.</li> +<li><i>e</i>. Vierhuizen.</li> +<li><i>f</i>. Molen.</li> +<li><i>g</i>. Voorstreek.</li> +<li><i>h</i>. Middelstreek.</li> +<li><i>i</i>. Lange Streek.</li> +</ul> +</td> +<td> +<ul> +<li><i>k</i>. Kerk.</li> +<li><i>l</i>. School.</li> +<li><i>m</i>. Reddingbootshuisje.</li> +<li><i>n</i>. Pastorie.</li> +<li><i>o</i>. De Oude Burg.</li> +<li><i>p</i>. Zevenhuizen.</li> +<li><i>qq</i>. Aardappelakkers.</li> +<li><i>rr</i>. Tuinen.</li> +<li><i>ss</i>. Lichttorens.</li> +</ul> +</td> +</tr> +</table> +</div> +</div> +<div class="transcribernote"> +<h2 class="main">Colofon</h2> +<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3> +<p class="first">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen +overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het +kopiëren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de +<a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href= +"http://www.gutenberg.org/license" rel="license">Project Gutenberg +Licentie</a> bij dit eBoek of on-line op <a class="exlink xd21e41" +title="Externe link" href= +"http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p> +<p>Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd correctie +team op <a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href= +"http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p> +<h3 class="main">Codering</h3> +<p class="first">Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke +schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn +stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn +verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het +einde van dit boek.</p> +<p>De kaart in dit boek ontbreekt in de beschikbare scans, en daarmee +in deze editie. Personen met toegang tot dit werk wordt vriendelijk +verzocht scans hiervan ter beschikking te stellen aan Project +Gutenberg.</p> +<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3> +<ul> +<li>2013-11-15 Begonnen.</li> +</ul> +<h3 class="main">Externe Referenties</h3> +<p>Dit Project Gutenberg eBoek bevat externe referenties. Het kan zijn +dat deze links voor u niet werken.</p> +<h3 class="main">Verbeteringen</h3> +<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p> +<table class="correctiontable" summary= +"Overzicht van verbeteringen aangebracht in de tekst."> +<tr> +<th>Bladzijde</th> +<th>Bron</th> +<th>Verbetering</th> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e391">8</a></td> +<td class="width40 bottom">Kersnacht</td> +<td class="width40 bottom">Kerstnacht</td> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e523">10</a></td> +<td class="width40 bottom">de eigendommen zijn</td> +<td class="width40 bottom">het eigendom is</td> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e605">14</a></td> +<td class="width40 bottom">Schiermonikoog</td> +<td class="width40 bottom">[<i>Verwijderd</i>]</td> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e710">17</a></td> +<td class="width40 bottom">wachte</td> +<td class="width40 bottom">wachtte</td> +</tr> +</table> +</div> +</div> + +<div>*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 44204 ***</div> +</body> +</html> diff --git a/44204-h/images/book.png b/44204-h/images/book.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..963d165 --- /dev/null +++ b/44204-h/images/book.png diff --git a/44204-h/images/card.png b/44204-h/images/card.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..1ffbe1a --- /dev/null +++ b/44204-h/images/card.png diff --git a/44204-h/images/external.png b/44204-h/images/external.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..ba4f205 --- /dev/null +++ b/44204-h/images/external.png diff --git a/44204-h/images/new-cover-tn.jpg b/44204-h/images/new-cover-tn.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..463d755 --- /dev/null +++ b/44204-h/images/new-cover-tn.jpg diff --git a/44204-h/images/new-cover.jpg b/44204-h/images/new-cover.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2d639f3 --- /dev/null +++ b/44204-h/images/new-cover.jpg diff --git a/44204-h/images/titlepage.png b/44204-h/images/titlepage.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2d4d3de --- /dev/null +++ b/44204-h/images/titlepage.png diff --git a/LICENSE.txt b/LICENSE.txt new file mode 100644 index 0000000..6312041 --- /dev/null +++ b/LICENSE.txt @@ -0,0 +1,11 @@ +This eBook, including all associated images, markup, improvements, +metadata, and any other content or labor, has been confirmed to be +in the PUBLIC DOMAIN IN THE UNITED STATES. + +Procedures for determining public domain status are described in +the "Copyright How-To" at https://www.gutenberg.org. + +No investigation has been made concerning possible copyrights in +jurisdictions other than the United States. Anyone seeking to utilize +this eBook outside of the United States should confirm copyright +status under the laws that apply to them. diff --git a/README.md b/README.md new file mode 100644 index 0000000..d3ef013 --- /dev/null +++ b/README.md @@ -0,0 +1,2 @@ +Project Gutenberg (https://www.gutenberg.org) public repository for +eBook #44204 (https://www.gutenberg.org/ebooks/44204) diff --git a/old/44204-8.txt b/old/44204-8.txt new file mode 100644 index 0000000..ac17323 --- /dev/null +++ b/old/44204-8.txt @@ -0,0 +1,1274 @@ +The Project Gutenberg EBook of Het Eiland Schiermonnikoog en Zijne Bewoners, by +Francis Allan + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Het Eiland Schiermonnikoog en Zijne Bewoners + +Author: Francis Allan + +Release Date: November 17, 2013 [EBook #44204] + +Language: Dutch + +Character set encoding: ISO-8859-1 + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET EILAND SCHIERMONNIKOOG *** + + + + +Produced by eroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project +Gutenberg (This book was produced from scanned images of +public domain material from the Google Print project.) + + + + + + + + + HET EILAND SCHIERMONNIKOOG + EN ZIJNE BEWONERS, + + GESCHETST + DOOR + F. ALLAN. + + + Met eene Kaart. + + + AMSTERDAM, + WEIJTINGH & VAN DER HAART. + 1856. + + + + + + + +VOORWOORD. + + +Het was naar aanleiding van eenige door mij geschreven werkjes, +over sommige Noord-Hollandsche Eilanden, dat ik door eenige mijner +vrienden en betrekkingen, (geboren Schiermonnikoogers) op wier +vriendschap ik hoogen prijs stel, werd aangezocht, om ook van hun +eiland iets te geven. Rekenende op hunne belofte, om, zoo veel in hun +vermogen was, mij met hunne inlichtingen ter zijde te zullen staan, +zette ik mij neder ter vervaardiging van het Werkje, dat ik hierbij, +mijnen Landgenooten in het algemeen, en den Schiermonnikoogers in +het bijzonder, met bescheidenheid aanbiede. + +Terwijl ik tevens mijnen dank betuig aan die allen, welke mij met +hunne inlichtingen wel hebben willen dienen. + +Moge het vele lezers vinden! + + +Eiland Marken, F. Allan. +den 1 Febr. 1856. + + + + + + + +HET EILAND SCHIERMONNIKOOG EN ZIJNE BEWONERS. + + +Het in zoo vele opzigten belangrijke eiland Schiermonnikoog, dat +inzonderheid door de geheel eigenaardige taal der bewoners, zich van +de overige Nederlandsche dialecten onderscheidt, maakt tegenwoordig +eene der grietenijen van de provincie Friesland uit, en behoort als +zoodanig, tot het Arrondissement Leeuwarden, Kanton Dockum. + +Ten Noorden omspoeld door de Noordzee, en ten Oosten door de +Lauwer, is het ten Zuiden begrensd door de Wadden, en ten Westen +door de uitwatering van de Hunse, welke het Groninger-Diep wordt +geheeten. Dit water loopt, na zijne zamenvloeijing met de mondingen der +Dockumer-Nieuwezijlen (de Ecumazijl en Munnekezijl,) bij Oostmahorn, +door het zoogenoemde Friesche-Gat, tusschen de Friesche kust en dit +eiland, in de Noordzee.-- + +De gemiddelde diepte van dit zeegat, dat vooral door zijnen sterken +stroom, bij den zeeman bekend is, bedraagt 18-36 voeten. De stroom +heeft te dezer plaats zulk eene groote kracht, dat men er, zelfs +gedurende de strengste winters, geen ijs aantreft. Dit is echter niet +het geval aan het andere einde van het eiland. De ruimte van dáár tot +aan de vaste kust der provincie Groningen, bestaat geheel uit Wadden +en Zandvlakten, die bij gewone weêrsgesteldheid, met laag water of +ebbe, telkenreize, bijna geheel en al droog vallen; ja, meermaals +zoude men, door den nood gedreven, aan deze zijde, den overtogt naar +den vasten wal, te voet kunnen ondernemen.--Men maakt echter van +deze, altijd zeer gewaagde gelegenheid, om het eiland te verlaten, +geen gebruik; naardien niet alleen de afstand groot, maar ook, omdat +de grond op sommige plaatsen zeer los en moerassig is.--Gedurende +strenge winters en aanhoudende koude, bedient men zich van het ijs, +om den vasten wal te naderen.-- + +De geographische ligging van Schiermonnikoog, Is 53°, 28', 47'' N.B., +en bijna 23 1/2° O.L.--; de afstand van de Friesche kust 1 1/2 uur, +van de Groninger kust en van het eiland Ameland 3 uur. + +Omtrent den naamsoorsprong van Schiermonnikoog bestaat verschil van +gevoelen. Naar sommiger meening zou dit eiland zijnen naam gekregen +hebben van zekere monnik-orde of konvent, tot welks toenmalige +bezittingen het behoorde. Het is echter niet genoegzaam zeker, of deze +monniken, hun verblijf hebben gehouden in een, op het eiland toenmalig +aanwezig klooster, dan wel in een ander gewijd gebouw, ergens elders +in Friesland.--Welligt, dat Schiermonnikoog eenen eigendom heeft +uitgemaakt van de rijke kloosters Lidlum en Ludingakerk;--van dezen +althans, is het bekend, dat derzelver bewoners, ter voldoening aan +hunne schraapzucht, veel in het noordelijk gedeelte der tegenwoordige +Zuiderzee, en de Wadden, hebben verrigt, dat naderhand ook op +de gesteldheid van de noordelijke eilanden grooten invloed heeft +uitgeoefend.--Zoo is het bekend, dat zij eene doorgraving lieten maken, +in die strook lands, waaruit in lateren tijd de eilanden Vlieland en +Terschelling zijn ontstaan, terwijl de Abt Gerhardus, van Lidlum, in +de nabijheid van Terschelling, zijnen lusthof had. De naam daarvan, +is nog aanwezig in de zandplaat de Abt, bij laatstgemeld eiland, +terwijl van de groote uitgestrektheid lands, waarvan de Grind nog +overig is gebleven, bijna niet meer dan den naam bekend is. En toch, +de Grind was eens eene hoogst belangrijke plaats, waar een der Abten +zelfs eene school voor de hoogere wetenschappen had gesticht.--Ook +is het bekend, dat de kloosterbroeders eene gracht lieten graven van +Harlingen naar de Grind, welke thans nog het grootscheeps vaarwater +uitmaakt, en de Harlinger Jetting, (uitwatering, gieting) geheeten +wordt.--Van de eertijds groote dorpen Westerbierum en Dijkshorne, zijn +niet de minste sporen meer zigtbaar; terwijl evenzoo de voornaamste +bezittingen van de aanzienlijke geslachten der Harmana's, Harlinga's +en Haltema's, in de diepte bedolven zijn. + +Oudtijds werd het eiland Monnikoog genoemd, waarschijnlijk eene +afleiding of verbastering van het Latijnsche Monicoga, waarbij later +het woorde Schier of Scheer gevoegd is, omtrent welks beteekenis +verschillende meeningen bestaan. Volgens sommigen komt het woordje +Schier af van de Schiere, d. i. grijze of graauwe mantels en kappen, +welke de kloosterlingen zouden gedragen hebben. Is dit gevoelen, +waarmede wij geheel instemmen, waar, dan volgt daaruit ook, dat er +veel waarschijnlijkheid bestaat voor de meening, dat op het eiland +zelve, en dus niet daar buiten, een klooster gestaan hebbe.-- + +Anderen nemen aan, dat de kloosterbroeders, dit oog of eiland in +eigendom hebbende, in de bekende binnenlandsche verdeeldheden tusschen +de zoogenaamde Schieringers (behoeftigen) en Vetkoopers (gegoeden) +welligt betrokken zijn geweest, of daaraan deel hebben genomen en +der Schieringer-partij waren toegedaan. + +Van daar zouden zij dan den naam van Schieringer-Monniken, en bij +verkorting, dien van Schiermonniken erlangd hebben.--Wat hiervan +zij, zoo veel is, blijkens een oud handschrift zeker, dat die van +Monnik-oog, zoo als het daarin heet, tot de partij der Schieringers +behoord hebben.-- + +Althans, genoemd handschrift gewaagt van een verdrag of overeenkomst, +dat op zekeren tijd stond gesloten te worden tusschen de Schieringers +en Vetkoopers, en dat onder de afgevaardigden of gecommitteerden van +beide partijen, van de zijde der Schieringers ook verschenen die van +Monnik-oog en Rottumer-oog; die bij dit verdrag, aan de Vetkoopers, +de vrije en onbelemmerde visscherij op hunne kusten toestonden.-- + +De vlakke inhoud van dit eiland, die thans ongeveer 1088 bunders +bedraagt, waarvan ruim 1079 bunders belastbaar land, was vroeger +veel uitgestrekter. De gestadige afbrokkeling, veroorzaakt door +de vreesselijke stormvloeden, welke in den loop der eeuwen ook +dit gedeelte van den vaderlandschen bodem teisterden, hebben +een aanmerkelijk gedeelte van het eiland ingekort en aan de zee +prijsgegeven. + +Het waren inzonderheid de verwoestende stormvloeden van Kerstnacht +1717, en van den 1e Januarij des jaars 1720, waardoor Schiermonnikoog +zeer veel had te lijden.--De natuurlijke schutsmuur, tegen de woede +der zee, de duinen, werden ten deele weggeslagen of verstoven, en +de bewoners genoodzaakt, hunne woningen af te breken en die zoo veel +mogelijk oostwaarts weder op te bouwen. + +Zoo bestond er in vroegere jaren aan de zuidzijde des eilands ook +eene haven, de Wiel genaamd, die vooral des winters, aan de schepen +tot eene veilige ligplaats diende, doch ook deze is thans door de +zee geheel verzwolgen. + +De duinen bezitten geen eigen namen, behalve eene, die algemeen +bekend staat, als de Witte Duin, en dezen naam draagt naar de helm, +waarmede zij is beplant. Tusschen de duinen heeft men drie tamelijk +uitgestrekte valeijen, gloppen genaamd, als 1e het Kaperglop, (waar +vroeger eene kaap of verkenningsteeken stond [1];)--2e Zeeduinen, en +3e het Zeeglop, terwijl buiten de duinen nog het Groene Glop gevonden +wordt. Voorts is er eene uitwatering aan de zuid-oostzijde des eilands, +het Nieuwlands-riet genaamd.-- + +Ook het lot dat der voormalige buurtschappen op dit eiland ten deele +is gevallen, bewijst mede de verandering, welke de natuurlijke +toestand van Schiermonnikoog heeft ondergaan. Vroeger namelijk, +bestonden hier 4 buurtschappen, Ooster- en Westerburen, Binnendijken en +Dompen. Deze laatste buurt, welke voorheen tot Westerburen behoorde, +is omstreeks het midden der 18e eeuw ten gevolge van overstrooming en +afkabbeling vernietigd, welk lot ook later ten deele aan Oosterburen +was beschoren.-- + +Een eigenlijk geregeld dorp of vlek, bestond er vóór 1720 niet. De +buurten telden te zamen een 160-tal woningen, die nagenoeg zonder +regel verspreid lagen.--Tegenwoordig bevat Schiermonnikoog een vijftal +buurten, die ééne gemeente uitmaken, n. l. de Voorste Streek, de Lange +Streek, de Middenstreek, Vierhuizen en Zevenhuizen, benevens een paar +meer afgelegen boerenplaatsen, te zamen bevattende p. m. 900 inwoners. + +Door de hierboven genoemde verplaatsing oostwaarts heen, erlangde +Oosterburen eene merkelijke uitbreiding, en werd langzamerhand een +regelmatig aangelegd dorp, dat voornamelijk uit twee rijen huizen +bestaat, die van elkander onderscheiden worden door de benamingen van +"de Oosterstraat of Voorstreek en de Westerstraat of Achterstreek, +waarvan eerstgenoemde het langste en het meest bevolkt is, terwijl +de andere, als bevattende de voornaamste huizingen, zoo als van den +geneesheer, ontvanger enz., het aanzienlijkste voorkomen heeft. + +Beide hoofdstraten strekken zich van het westen, oostwaarts uit, +en zijn niet geplaveid.-- + +De tegenwoordige kerk, welker stichting van 1762 dagteekent, is in het +midden dier straat, op een ruim plein dat tot algemeene begraafplaats +dient, gebouwd. Het is een langwerpig vierkant gebouw, dat zeer net +betimmerd is en dat, bij eene breedte van 25, eene lengte van 60 voeten +heeft. Op het midden der kap is eenen zeskanten groen geverwden toren, +waarin een' klok hangt, die, naar men zegt, afkomstig is van een +Engelsch schip, dat op de kusten van dit eiland strandde. + +Aan de oostzijde bezit dit bedehuis twee, aan den noordkant vier, +en aan de zuidzijde vijf ramen. Van de twee over elkander gelegene +ingangen is die aan de westzijde de hoofdingang met een portaal. Het +inwendige der kerk, welke een verwulf heeft, is versierd met eenige +fraaije wapenborden van de adellijke familie der Stachouwers, terwijl +een verheven zitbank, waaronder een grafkelder, het eigendom is van +de vroegere bezitters of heeren van dit eiland, dat ten jare 1638 +tot eene Vrije Heerlijkheid werd verheven, en door de Staten der +provincie Friesland beschonken, met de landen, zeeregten, impositiën +civiele en crimineele justitie, onder voorbehoud echter van het +regt van souvereiniteit en hommage te erkennen en te praesteren, bij +solemneelen eede van getrouwheid aan hunne provincie in het bijzonder, +en in gevolge van dien aan de geheele Unie, tegen eene som van f + 18,151, in vollen eigendom overgedragen aan Johan Stachouwer, Heer +van Rijsbergen, St. Anna en Isselietes, wiens nazaat, Jonkheer Edzard +Tjaard van Starkenborg Stachouwer tot Wehe, Lid van de Ridderschap der +provincie Groningen, verblijf houdende te Maarssen, provincie Utrecht, +de tegenwoordige eigenaar is. + +De waarde dezer Heerlijkheid was in den tijd van bijna anderhalve eeuw, +door ontwikkeling van de vruchtbaarheid des bodems, dermate gerezen, +dat dezelve ten jare 1761, bij eene boedelscheiding, op eene innerlijke +waarde van ongeveer 89,000 guldens werd geschat.-- + +Aangaande deze heerlijkheid vonden wij in een oud gedrukt stuk veel +wetenswaardigs betrekkelijk het "Eygen gekogte Regt van Civile en +Criminele Justitie" over dezelve. [2] + +Het vorig kerkgebouw, met steenen toren en pannen dak, werd +gesticht omstreeks 1600, doch in 1715, ten gevolge van aanhoudende +zandstuivingen der duinen, gesloopt en vervangen door eene andere, +waarvan men slechts ruim veertig jaren genot mogt hebben, naardien +zij in 1760 door de zee werd verwoest. + +Dan, niet alleen dat de veranderingen, welke er in den loop der eeuwen +op Schiermonnikoog hebben plaats gegrepen, blijken uit den bouw der +drie kerken, in een betrekkelijk kort tijdsbestek; maar er is meer +dat van die verandering getuigt. Zoo ontwaarde men omstreeks 1735, +dat het buitenstrand aan de Z.-West zijde, door het verloopen der +zeegaten en stroomen, op verontrustende wijze afnam. Deze afspoeling +nam zoo zeer toe, dat men omtrent 20 jaren later, het aan de zee prijs +geworden gedeelte lands, op meer dan een uur gaans konde begrooten, +terwijl het volgens latere waarnemingen, van 1814 tot en met het +noodlottige jaar 1825 gedaan, bleek, dat Schiermonnikoog aan de zuid- +en zuidwestelijke zijde, zoo zeer was ingekort, dat het in de breedte +verloren gedeelte lands eene uitgestrektheid had gehad, bijna gelijk +aan die van het land, dat toen nog van den zeekant tot aan de duinen +op het breedste gedeelte des eilands aanwezig was. Geen wonder dus, +dat de inwoners met reden bevreesd waren voor het toekomstige lot van +hun eiland, aangezien het te vermoeden was, dat, ingeval de loop des +strooms door het verbreken of aanslibben der voorliggende gronden, +geenen anderen weg werd aangewezen, de vaste bodem des eilands, binnen +korten tijd, afgespoeld zoude zijn, tot zelfs daar waar het dorp was +gebouwd. En nog te meer werden zij in hunne vrees bevestigd, naardien +de duinen reeds op onderscheidene plaatsen waren geïnundeerd, en de +Noordzee, ter plaatse waar deze natuurlijke zeeweringen ontbraken, +met vollen golfslag op het vlakke gedeelte des eilands aankwam, +terwijl het land dáár, waar dit niet plaats had, door aanhoudende +overstuiving der zandduinen bedorven geraakte.--Zoo als wij boven reeds +aanmerkten, hadden er van tijd tot tijd verhuizingen plaats gehad, +ter oorzake waarvan de voormalige buurtschappen waren verdwenen. Dan +ook dit middel, om den gevreesden vijand, het water, althans tijdelijk +te ontkomen, baatte niet meer, aangezien de watervloed van Februarij +1825 had doen zien, dat de woningen reeds op het hoogste gedeelte des +eilands stonden, zoodat het vooruitzigt der bewoners, bij eene aldus +voortgaande afneming, waardoor het te voorzien was, dat het eiland +eindelijk in eene kale zandbank zoude verkeeren, allezins bang was.-- + +Bovendien was het in het voormelde jaar, 1825, gebleken, dat de +kunstmatige [3] zeeweringen, geene genoegzame sterkte bezaten, om, +in tijd van nood, den aandrang des zeewaters te keeren. Zoo was het +op den avond van den 5den Februarij v.m.j. dat het zeewater met zulk +eene snelheid rees, dat het ongeveer ten zeven uren bijna 1/4 Ned. el +hooger stond dan bij den hoogsten waterstand van den vloed in November +1824.--Het opkomend vloedwater stortte met geweld over den zeedijk +heen, en naderde, voortgestuwd door den hevigen wind, met eenen +geweldigen aandrang het dorp. Al wat buiten het dorp woonde, vlugtte +herwaarts; het vee trachtte men zoo veel mogelijk op de hoogste deelen +des eilands te brengen, waarop het dan ook behouden bleef.--De wind +nam intusschen in hevigheid toe; het water liep, bij zijnen hoogsten +stand, ter diepte van ruim eene Ned. el over de dijken, baande zich +met hevigen golfslag door de Zuiderduinen, welke op onderscheidene +plaatsen weggeslagen werden, eenen doortogt, verwoestte geheel of +ten deele verscheidene landbouwershoeven, schuren en andere zaken, +hooi, graan en andere levensbehoeften, en bedekte de landerijen geheel +onder het van de duinen losgescheurde en afgestoken land.-- + +Geen wonder dus, dat deze eilanders, na zulke voorvallen en onder +zulke omstandigheden, zich de toekomst van hun eiland als hoogst +treurig voorstelden.--Dan, de goede Voorzienigheid waakte ook +over Schiermonnikoog. De vrees van deszelfs bewoners is merkelijk +verminderd, of wèl geheel weggenomen, dewijl aan het westeinde des +eilands, in eene zuidwaartsche rigting, eene plaat of bank is verrezen, +die zich in eene vrij groote uitgestrektheid naar Peazens rigt. Het is +voorzeker opmerkelijk, dat deze plaat of zandbank, welke zich aldaar +zonder eenige kunstmatige tegemoetkoming gevormd heeft, en die onder +den naam van den Noorman, zeer verre in het Friesche Gat uitloopt, +hier als het ware tot een bolwerk is opgeworpen, die de verkleining +van Schiermonnikoog, door aanhoudende afkabbeling der zee, door het +vernietigen van den stroomloop, voorkomt.-- + +Onder de meldingswaardige bijzonderheden, welke er vroeger op +Schiermonnikoog gevonden werden, behoort vooral genoemd te worden het +te Binnendijken gestaan hebbende Stamhuis der Heeren en Vrouwen van de +Heerlijkheid Schiermonnikoog, het Huis Binnendijken. Dit aanzienlijk +gebouw is echter, nadat het verwoest was, door de overstroomingen +en inbreken der zee, vervangen door een ander gebouw, Rijsbergen +geheeten, zijnde eene versterkte burg, waarop zich de eigenaars der +Heerlijkheid, gedurende vele jaren met ter woon hebben gevestigd, +en die oostwaarts van buurt Oosterburg stond, terwijl de adellijke +familie der Stachouwers daarna gedurende langen tijd verblijf gehouden +heeft, op de buitenplaats Patmos, die meer westwaarts stond, en waarop +de vorige Grietman van Schiermonnikoog woonde. + +Behalve de genoemde bijzondere Heerenhuizingen was er vroeger nog eene +andere buitenplaats, Duinenburg geheeten, die omgeven was met grachten, +bosschen, boomgaard en tuinen. Deze plaats heeft echter vele en groote +veranderingen ondergaan, en dient heden tot pastorie van den predikant, +die hier het leeraarambt bekleedt over de 900 inwoners, die allen der +Hervormde Godsdienst zijn toegedaan, en waaronder circa 300 ledematen +zijn, die eene gemeente uitmaken, welke tot de klassis van Dockum, +Ring van Holwerd, behoort. + +Sedert twee eeuwen geleden was de gemeente van Schiermonnikoog +gecombineerd met die van Nes, in Friesland. De predikant van +laatstgemelde plaats, ging op bepaalde tijden derwaarts prediken, +hetgeen duurde tot aan het jaar 1617. Van toen af tot aan 1640 +vervulde de predikant van Paezens, zijnde Cornelis Pophh, de dienst +op het eiland. Deze ijverige leeraar kwam op eene zijner terugreizen +van het eiland, door slecht weder, ellendig om het leven.--Gedurende +de daarop volgende vier jaren, dus tot 1644, bleef Schiermonnikoog +vacant, doch bekwam toen zijnen eersten eigen' herder en leeraar in +Cornelis Pieters, die, na slechts vijf jaren zijn ambt met trouw en +ijver waargenomen te hebben, aldaar overleed.-- + +Het beroep, dat vroeger eene Heerlijke Collatie was, is sedert eenige +jaren eene Koninklijke geworden. + +Behalve een gebouw van de Noord- en Zuid-Hollandsche +Reddingmaatschappij dat in de nabijheid der kerk staat, en waarin eene +zeer doelmatig ingerigte reddingboot met toebehooren bewaard wordt, +verdient ook de inrigting van liefdadigheid genoemd te worden.--Al wie +in deze gemeente diaconale ondersteuning noodig heeft en daarom vraagt, +is, volgens de bestaande verordeningen, verpligt, zich geheel en al +aan de diakonie over te geven, die dus ook zorg draagt, dat het hem aan +niets ontbreke. Al de door de diakonie ondersteund wordende personen, +erlangen hun onderhoud in een daartoe bestemd gebouw, waarin zij, +even als in een weeshuis, aan eene gemeene tafel, en bij den gemeenen +haard gevoed en gehuisvest worden. Aan deze armeninrigting is een +werkhuis verbonden, dat in het laatste gedeelte der voorgaande eeuw, +op kosten van den Heer des eilands, is gesticht. Zij, die onderstand +erlangende, in staat zijn om te arbeiden, moeten zich dagelijks naar +dit werkhuis begeven, om behulpzaam te zijn in het spinnen van garen, +dat van hennip wordt gemaakt en bestemd is voor de rolreederij. + +De openbare school, waarin ook onderwijs gegeven wordt in de +zeevaartkunde, en waarvan, vooral des winters, door vele jonge +varensgezellen gebruik wordt gemaakt, telt gemiddeld ruim 100 kinderen. + +Als eene bijzonderheid merken wij mede aan, dat de meeste huizen, die +van gele mopsteen zijn opgebouwd, begroeid zijn met eiloof of klimop. + +De inwoners erlangen voor het meerendeel hun bestaan in de scheepvaart, +en ofschoon zich sedert 1825 vele familiën, elders, inzonderheid in of +in de nabijheid van Amsterdam hebben gevestigd, zijn er nog een groot +aantal koopvaardijkapiteins, stuurlieden enz., met hunne huisgezinnen. + +Vroeger bezaten de Schiermonnikoogers eene belangrijke hoeveelheid +schepen, wier getal zelfs tot meer dan honderd beliep, en die allen, +voor eigen rekening dezer eilanders, in de vaart gebragt werden. Men +noemde deze vaartuigen Snikken, en het meerendeel daarvan werd +gebezigd tot uitoefening der vischvangst op de Noordzee. Destijds +was dit eiland inzonderheid vermaard door de gedroogde schol, welke +van daar allerwege verzonden werd, en die nog heden ten dage, aldaar +het best behandeld wordt. + +Deze visch ontweek echter later meer onze kusten, zoodat de vangst +verminderde en de Schiermonnikooger visschers genoodzaakt waren, om, +verstoken van deze broodwinning, zich van hunne snikken te ontdoen +en van schepen te voorzien, geschikt om ter koopvaart te worden +gebezigd. Van toen af lagen zij zich meer bepaald op de zeevaart toe, +en begaven zij zich naar de kusten van Holstein en andere plaatsen, +en sedert de tweede helft der zeventiende eeuw ook naar de Oostzee, +en de Fransche en Engelsche havens, werwaarts zij, van uit onze +vaderlandsche havens, allerlei koopwaren en stukgoederen vervoerden, +en van waar zij die ook herwaarts overbragten,--terwijl sommige hunner, +inzonderheid na de meer algemeene uitbreiding van onzen koophandel, +zich op de groote vaart toeleiden, zoo dat men heden ten dage, onder +de Oost- en West-Indische scheepsgezagvoerders vele Schiermonnikoogers +aantreft. [4]-- + +Een ander gedeelte der bevolking legt zich op den landbouw toe, vooral +sints de landerijen, door de bemoeijingen van den Heer des eilands, +die zorg droeg voor een doelmatige bemesting, eene vruchtbaarheid +hebben ontwikkeld, welke veel verschilt met hunnen voormaligen +toestand. Groeiden toen daarop slechts eenige dorre mosplanten, +thans ziet men daarop de beste boom- en veldvruchten wassen.--De +aardappelen inzonderheid, munten door eenen overheerlijken smaak uit; +dit is het eenigste voedingsmiddel, waarvan eene kleine hoeveelheid +wordt uitgevoerd. Landbouw en veeteelt worden overigens uitgeoefend +alleen ter voorziening in de dagelijksche behoeften der eilanders. De +veestapel bestaat uit 22 paarden, 160 runderen en 100 schapen. + +De invoer bestaat in brandstoffen, manufacturen, koloniale producten, +granen en andere noodwendigheden, en heeft plaats uit Amsterdam en +uit de provinciën Friesland en Groningen, waartoe meestal de op dit +eiland te huis behoorende vaartuigen gebezigd worden. + +Dat de oorlog een geessel der menschheid mag geheeten worden, werd +ook tijdens de landing der Engelschen in Noord-Holland, op het +einde der vorige eeuw, op Schiermonnikoog ondervonden.--Ook hier +kwamen, behalve een paar gewapende kotters, een brik van 18 en eene +korvet van 20 stukken, het Friesche Gat binnen, waarvoor nog twee +vijandelijke fregatten ten anker lagen. Aldaar lag eene Bataafsche +brik gestationneerd, the Crash geheeten, welke onder het bevel van +den luitenant ter zee Bijbel Stond, en die achtervolgens slaags +geraakte, eerst met de kotters, vervolgens met de brik en eindelijk +met de korvet. + +Intusschen nam de Bataafsche kanonneerboot de Weerwraak de vlugt, +tot onder Schiermonnikoog, en zag men op de brik, na eene manmoedige +verdediging, de Bataafsche vlag strijken.--Hetzelfde lot wachtte ook +de Weerwraak, waarop de luitenant ter zee Van Maaren bevel voerde, +en die zich weldra door eene brik, een kotter en negen gewapende +barkassen zag aanvallen.--Van maaren, wel overtuigd, dat hij in dezen +ongelijken strijd het onderspit zoude moeten delven, besloot, om den +aan hem toevertrouwden bodem eerder in brand te steken, dan aan den +vijand over te geven. + +Nadat hij, een drietal zijner trouwste krijgsmakkers uitgenomen, de +geheele bemanning der boot had weggezonden, wist hij het, al vechtende +en schietende uit zijne boegstukken, zoo lang uit te houden, dat, +toen de brik hem de volle laag gegeven had en de overige vijandelijke +vaartuigen op zestig passen afstand hem genaderd waren, de vlam +uit het voorluik der boot sloeg, op welk gezigt de barkassen zich +haasteden, af te houden.--De boot verbrandde en viel den vijand dus +niet in handen, terwijl de moedige Van Maaren en zijne drie gezellen, +ofschoon bedreigd door eene hagelbui van geweerkogels, ongedeerd met +de sloep aan land kwamen. + +Den volgenden dag, zijnde den 15den Augustus, naderden eenige +vijandelijke oorlogbodems op nieuw het eiland, welks verdediging +was opgedragen aan den Luitenant Broers, Die 26 manschappen onder +zijn kommando en twee kleine veldstukjes ter zijner beschikking +had. De vijand zond eenige gewapende sloepen en barkassen, zeer +sterk bemand, naar land, die hier dan ook, onder bedekking van het +geschut eener brik, die een hevig vuur op het strand onderhield, +aan wal kwamen.--Dit vuur noodzaakte Luitenant Broers, om met zijne +onderhebbende manschappen naar het dorp te wijken, hetgeen zij echter +niet deden, dan na de beide veldstukjes vernageld te hebben, die later +den Engelschen in handen vielen, door wien ook 9 tjalken werden prijs +gemaakt en een verbrand, terwijl twee andere vaartuigen intusschen +gelegenheid hadden gevonden, om den vijand te ontkomen. + +Gedurende twee uren openden de Engelschen op de onzen een hevig vuur, +doch vruchteloos;--de moed en de goed gekozen positie dezer laatsten +was oorzaak, dat het dorp behouden bleef. + +Wij besluiten deze schets, met het volgende omtrent de bevolking aan +te merken. + +Over het geheel worden deze eilanders, waaronder er thans ook +velen zijn, die ten gevolge van verminderde welvaart, in armoedige +omstandigheden verkeeren, om hunne regtschapenheid, trouw en reine +zeden, algemeen geacht. + +Hunne huishouding is in den regel eenvoudig, terwijl hunne +kleederdragt, ten opzigte waarvan vooral sommige vrouwen nog al pronk- +en modeziek zijn, de gewone Friesche volksdragt is. + +Hun verkeer met alle soorten van menschen, onafscheidelijk met het +zeemansleven verbonden, maakt, dat zij ook voor het meerendeel in +uitwendige beschaving niet ten achteren komen.-- + +Eene bijzondere gewoonte is hier de oprigting van eenen Meiboom, +hier Kallemooi geheeten, en wel Zaturdags voor Pinksteren, wordende +dan de kermis, die drie dagen duurt, ingewijd. + +De jonge lieden planten namelijk op den avond van voormelden Zaturdag, +een' mast in den grond, aan welks boveneinde een' groenen boomtak +bevestigd wordt. Aan deze laatste hangt een' mand, waarin den haan +gezet wordt, die, voorzien van genoegzaam voedsel, gedurende den +kermistijd dáár blijft hangen. Na afloop der kermis wordt de Kallemooi +weder afgebroken, en den haan, den eigenaar (doorgaans de kastelein) +terugbezorgd. + +Doop- en huwlijks-plegtigheden worden hier gelijk elders in ons +vaderland gevierd. Een vriendenmaal wordt bij zulke gelegenheden in +geen geval verzuimd.-- + +Het onderlinge verkeer der jongelieden, pleit zeer ten gunste van +het zedelijk karakter dezer eilanders, en ofschoon dezen de meeste +vrijheid wordt gelaten, zoo hoort men al zeer zeldzaam van onzedelijke +bedrijven. Onechte geboorten hebben er hoogst zelden plaats, terwijl +wij van huisselijke twisten als anderzins, geene voorbeelden kennen.-- + +Omtrent het zoogenaamde vrijen merken wij aan, dat er dan eerst een +welgemeend verbond der liefde, tusschen twee jonge lieden, geacht kan +worden te bestaan, wanneer beide zich des Zondags, te zamen naar de +kerk begeven; alsdan zegt men, dat zij aan elkander verloofd zijn, +in welk geval het tot de zeldzaamheden behoort, indien zoodanig +verloofd zijn, niet gevolgd wordt door getrouwd zijn. + +Het voornaamste, waardoor de Schiermonnikoogers zich van de overige +Nederlanders onderscheiden, is hunne eigenaardige taal. Daarvan +moge het volgende stukje ten bewijze strekken, dat, vervaardigd +door een geboren Schiermonnikooger, met name H. Conter, Ons door +vriendschappelijke bezorging, ter plaatsing in dit boekske werd +afgestaan: + + + KROMMER DAN KROM EN TOCH REGT. + + Schoon 't voor ons oog onmooglijk schijn', + Gij ziet het hier, het kan zoo zijn; + Want ik vraag aan 't Hollandsen oor: + Wie leest dit verstaanbaar voor? + "t Is onmooglijk zult gij zeggen." + Vraag ik zulks op Schiermonkoog + Daar is 't duidlijk voor hun oog. + En dat is ook Neerland's grond + Waar men het verstaanbaar vond. + + Ook nog aan 't Schiermonniks oor + Geeft het soms een valsch gehoor + Veeltijds brengt de tong te regt + Wat de pen te scheef u zegt. + Het zal niemand ooit gelukken. + 't Zijn klinkletters wat ons schort: + 'k Schiet er nog wel zes te kort. + + Eer ik 't heb ter neer gezet + Heb ik meer dan eens gelet, + Om de klanken zoo te wringen, + Als de tong ze u op kan dringen. + + Die het zonder fouten schrieuwt, + Zis ik dat mien mester blieuwt; + Want buug dit krume noch zö lang + Het wet net jogt dan trog uus tang. + + + + DE AAISTE JANNEWARIS. [5] + + 'k Hef 't wol vaker al probeere + Om iëen stök ien Eilaaunstaal, + Maar ik mogt het drooij' of keere, + 't Hiea altied zon rare vaal. + 'k Zil het nog reis iêan keer waaigje, + 't Is ne mien gebeurtedei, + 'k Zil mien hassens zö lang plaaigje, + Dat het mie toch lökken mei. + 't Slimste is maar om 't to schrieuwen, + To digten sjog dat taol ik net, + Maar om 't aolles zö tö wrieuwen, + Dat het veur elk laosbaar wet. + 't Is dan d' aaiste Jannewaris, + Dus van zollem Neijiers dei + Dat elk die maorne eer bie daar is, + Is 't veur zon dan zelfs al dei. + Ja, ne wieml' het op de strieäte, + Lietje en goat van huus tot huus. + Gimmen ken het jaan neu lieäte, + Scheun cent bie cent, 't vult toch de buus. + Ieüwral wet men komm of staaije, + Daadlik: "glok ien 't neiaje jier." + Wat men heere af wat men sjaaije + Alles is dan ien plezier. + Maar ach 't is noch ieans gen jaaune + Of 't giea wiear op 't aaude speur + D'ieane mak'ke d'eauwr te schaaune + Dat die maorne noch wiea ien vleur + + Ja, ik leeuw wol vast dat völe + Wenstje en ja wietet net, + Scheun 't wol van har lippen röle + Jo zesset maar Jao mien het net + Ken men dat zö gauw verjette + Wat uns öine mule zei: + Wil er toch wat mair op lette, + Vreuânen as 'k jemm' bidde mei. + + En dat rochjen van een ewr, + Star lak en brak tö loäzen + Elk bescheaüw hem zollem Jewr, + Dat zue wat botter woäze + En Jezus zei uus aaik: wie zille + En ewr gen kwaaid oon dwaan + Maar krekt zö as wie 't zollem wille, + Zö maöt wie 't n'eâur aaik jaan; + + Kom lieat uus dan mooi 't Neiaje jiear, + En botter paaid betrede, + Dan waaundelje wie mooi pleiziear + En elk is dan tö vrede. + As elk dat paaid guëd haauwde ken + En komt disz dei veur uus dan wiear, + Dan reupt elk neâur mooi bliedschap to + "Gelok en zegen ien 't Neiajiear." + + + + OON DEN LOAZER. + + 't Is aaiste ien uus oine spraak, + Verscheunje dus den dichter; + Want zeker dacht hie het wat vaak, + 't Wet botter en aaik ligter. + + Wil mie dus vut geen straf op lesse, + As 't somtieds net to loazen wiea + Want 'k ken 't jemm' wol mooi wiearheid sesse, + 'k Wiea blied, dat ik het zö viear hiea.-- + + + + + + + +EXTRACT UIT DE: + + "Verdediginge van het Vrij + eygen gekogte Regt van Civile + en Criminele Justitie, over + de Heerlijkheid Schiermonnikoog.-- + + +"Onder alle volkeren van Europa Frieslandt geroemt werdende, te +leven na de Roomsche Keizerlijke Wetten, en hare Land-regten en +Statuten soo veel doenlijk conform deselve, volgens het goedvinden +van Albert Hertog van Saxen, in den Jare 1499 in train gebragt, als +noch in heilige Observantie zijnde, soo is het seer te verwonderen, +dat men aldaar over een eijgen vrij gekogt Regt moet disputeren, +ende wel over een regt van een stuk goed eertijds soo seer veragt, +ende dat nooit het geringste gedeelte van die Provincie is geweest: + +"Want, wanneer de Heerlijkheit van Schiermonnikoog nog in den eigendom +van de Heeren Staten van Frieslandt was, en onder de Domainen van die +Provincie behoorde, bestonde het alleen in eenige weinige visschers +hutten, die van arme menschen wierden bewoont, sig met visschen +generende, en jaarlijks voor de Provincie van Frieslandt niet meer +opbragte dan seven â acht honderd Car. guldens, als geblijken kan +uit de rekeningen der Domainen van die tijdt." + +"Ook wierde het doen ter tijdt door de Heeren Staten, als behorende +aan den eijgendom van de provincie, jure dominii bestierd, sonder +dat vereischt wierde eenig ander Hoog-Geregte, omme haar in de +administratie van de civile en criminele Justitie te adsisteren, +'t welk ook van geen geregte hoe hoog konde gepretendeert worden, ten +ware het specialijk van de Heeren Eygenaars was gedemandeert, dat nooit +geschiet is...... gelijk ook op te maken is uijt de Staats-Regeringe" +van Friesland, "als bestaande uijt vier Quartieren, onder geen van +welke Schiermonnikoog behoort," of waarvan althans geene melding is +gemaakt [6]. + +"De reden waarom deselve daarbuijten is gelaten, is ogenschijnlijk +dese, namentlijk de inconvenientie ten respecte van de +verafgelegentheit, welke ondragelijke kosten voor dese arme visschers +soude veroorsaken, ja boven haar vermogen gaan; of de kleijne +aangelegentheit, om dat geen part of deel was van de Provincie, +veel min ijets in de Staatsregeringe van Frieslandt te seggen hadde; +of omdat het getal der Inwoonders doen ter tijdt soo kleijn was, +dat het gemakkelijk door het Neder-gerechte van die Heerlijkheit +konde worde in ordre gehouden, soo niet, bij de Heeren Staten als +Eijgenaars wel middel in handen was, om het Regt ter executie te +stellen; of om de noodtsakelijkheit, dat het ten tijde, wanneer +het sig onder de Provincie van Frieslandt begeven heeft, sodanig is +geconvenieert, want de eerste bewoonders sijn van geboorte Sweden +geweest, die sig aldaar hebben neergeset: Derhalven doen ter tijd +niet hebbende behoort onder de Provincie van Frieslandt, ofte de +civile en criminele Jurisdictie van het selve aan het Hoog-gerechte +van die Provincie gedemandeert, soo is het seer vreemt, dat nu dien +te neffens eenige gedagten gemaakt worden; althans de Eijgenaars +van de Heerlijkheit Schiermonnikoog bevinden sig genoegsaam in staat +schoon er nu wel hondert en vijftig huijsgesinnen meer sijn, als ten +tijde van de koop, om het Regt soo civil als crimineel sonder behulp +van een ander Hoog-geregte te konnen administreren, in welke vrije +administratie alsoo deselve geturbeert worden, is redelijk, dat sij, +vermits de Jura met geen minder regt als de Landen gekogt hebben, ende +door den koop tot haar patrimonieel goed behoren, ook dit haar vrij +eijgen gekogt Regt defenderen; want sij besitten dese Heerlijkheit van +Schiermonkoge, met alle deselve regten en præeminentien, uit welken +hoofde ook de Eygenaars de lasten van de Jurisdictie moeten dragen," +al hetwelk ten koopbrief soo specifice staat uytgedrukt + +"Dat de Heerlijkheid van Schiermonkoog met sulk een vrij eijgene +civile en criminele Justitie verkogt is, behoeft niemant vreemt voor +te komen, geconsidereert zijnde, dat het geschiet is op verzoek van +Gecommitteerde Raden van Staaten, voorbehoudens den nooddwang uijt +kragte van de reserve van Souverainiteit." + +"Soo heeft ook Ameland voormaals behoort ouder Frieslandt," [7] +alsmede het Eyland de Bandt, dat Noordelijker lag [8],--benevens de +Heerlijkheid Visvliet welke voormaals door de Staten verkogt zijn, +met het regt van civile en criminele Justitie,--"sonder dat het Hof +van Frieslandt sig oijt of oijt met de Jurisdictie van dien gemoeijt +heeft.-- + +"Aanmerkelijk is het, dat er geen een Dissentierende gevonden wort, +of hij stelt vast en seker, dat aan de Heer Stachouwer Is Verkogt, +ende in eygendom overgedragen de civile en criminele Jurisdictie, +ook kan dat niet ontkent worden volgens de woorden van het Koop-brief +en daar mede te doen en laten sulks een ijder met sijn vrij eijgen +beoorlovet is." + +"Waaromme ook geen uijtsonderinge van sodanige Jurisdictiën plaats kan +hebben, gelijk verscheijdene criminele Sententien bij den Eijgenaar van +Schiermonkoog sijn ter executie gesteld, selve die aan den lijve ginge, +waar inne hij door niemant oijt ofte oijt is belet of geturbeert."-- + +"Also in Frieslandt geen andere Geregten bekent sijn, als Hoge en +Lage, soo is het een ontegenseggelijke waarheijdt, dat de Heeren +Staten ten tijde van de koop geen andere Jurisdictie konnen geseijt +worden gehadt te hebben, als die hoogste is, welk Hoog-geregte de +selve aan den Heer Stachouwer."-- + +"Immers kan niet ontkent worden, dat de Heeren Staten hebben verkogt +het gene haar eijgen was, ende geensins, dat de selve met een tweede +gemeen hadden, nog veel minder dat Regt, dat een ander, namentlijk de +Ingesetenen van de Heerlijkheijt toebehoorde, alwaaromme de Heeren +Staten, hebbende een Souveraine Jurisdictie, geen andere konnen +verstaan worden verkogt te hebben, als die de hare was.-- + +"Hier tegens kan niets ingebragt worden, want de Eijgenaars van de +Heerlijkheijt Schiermonkoge sijn door de koop geworden ware Eijgenaars, +soo van de Landen, als van de Regten, enz. sonder eenige conditie, +bepalinge of reserve, gelijk de selve Eijgenaars in hare Deductie, +aan de Heeren Staten van Frieslandt den 25 Februari 1737 gepresenteert, +hebben aangetoont. + +"Daarom is men geheel het spoor bijster, wanneer men de Heer van +Schiermonkoog, als Eijgenaar van de civile en criminele Justitie van +die Heerlijkheit, nogtans wat haar personen en patrimonieel goedt, +selfs die soo vrij gekogte Heerlijkheid belangt, subject stelt onder +de Hove van Frieslandt.-- + +"De Heerlijkheit van Schiermonkoog is niet bekent, dat oijt aan de +Provincie van Frieslandt vast, of een gedeelte van dien geweest +is, maar sedert immemoriale tijdt daarvan afgescheiden door de +Lauwer-Stroom en alsoo twee afsonderlijke Heerlijkheden, ten minste was +het soo al omtrent der Franke wederkomste bij de overwateringe van de +dartiende eeuwe, volgens getuigenisse van Menso Alting, wanneer men +nog in de Provincie van Frieslandt van geen Hof van Justitie wiste, +want dat is eerst opgeregt in den Jare 1499, door Albert Hertog van +Saxen, alleen over Oostergoo en Westergoo, bestaande in ses Raden +uijt Oostergoo en vier uijt Westergoo, benevens Hessel Martena als +der Vorsten Cancellier, om uijt de naam van die Vorst te vonnissen, +welk Hof door sijn Soon Georg in den Jare 1504 nader is bevestigt, +en de Cancellarije binnen Leeuwarden gelegt [9]. + +"De woorden in den koopbrief vermelt, ende bij gevolge van dien aan +de Generale Unie, expliceren genoegsaam wat Souverainiteit de Heeren +verkoopers gereserveert hebben, namentlijk sodanige, die haar de +magt en autoriteit gaf, om dese Heerlijkheit van Schiermonkoog te +doen verblijven onder de Generale Unie, of onder sodanige aliantie, +als de selve namaals verstonden; want voor de verkopinge als een +geassocieerde Heerlijkheit mede begrepen onder de Generale Unie, was +het in de magt niet van de Heeren Staten, sonder præjudicie deselve +behalven dese reserve te verkopen.-- + +"Wat aangaat de comporatie van de Geregtigheden van het Hof van +Hollandt ende de Heerlijkheden, in die Provincie gelegen, met +het Regt van het Hof van Frieslandt, en het Regt van de Heer van +Schiermonkoog, kan in dezen geen de minste applicatie hebben, van +wegens het over groot verschil dat tusschen die beide is, namentlijk +om dat de Hollandsche Heerlijkheden, leggen in die Provintie, en wel +het grootste gedeelte van het Graafschap uijtmaken, als ook omdat die +Heerlijkheden verkogt worden als feudale goederen met submissie van +den Hove en Hoogen Raad, waar nog bij gevoegt moet worden, dat het +met eene speciale expressie is uijtgedrukt in de Instructie van het +Hof van Hollandt van den 20 Augusti 1531, Art. 7, 8 en 12, en bij de +alteratie van eenige Articulen van de Instructie van den Leen-Hove +van Hollant van den 2 Maij 1525, wort de Jurisdictie uijtgedrukt te +sijn, over Heerlijkheden, hoge en lage, begraven Huijsen, Sloten of +Jurisdictien, soo ook in de Ordonnantie van de Criminele Justitie +van Konink Philip Anno 1570, Art. 14 en veele volgende: Waar vint +men van dit alles de minste schijn in Frieslandt ten resspecte van +de Heerlijkheit Schiermonkoog? ende om den onkundige nog verder +op de regte weg te helpen, is werelt-kundig, dat de Eijgenaars +van Heerlijkheden in Hollandt leden sijn van die Provintie, die +het Hof van Hollandt als Opper-regters over haar hebben verkoren; +men zie maar eens het accoord tusschen Hollandt en Zeelandt van den +8 November 1576, en verdrag van den 13 Augusti 1587, bestaande de +geheele Staats-regeringe van Hollandt uit Heerlijkheden en Steden. + +"Wat belangt de verscheidene gevallen van sententien, appoinchementen, +citatien en exploicten, met vrijwillige toelatinge geaccordeert +of sonder de selve geschiet, geven niet te kennen, dat het Hof van +Frieslandt het Opper-gerigte heeft, over de Heerlijkheid Schiermonkoog. + +"De eigenaars van Schiermonkoog weten, dat hare voorsaten tot drie +verscheidene tijden sig nopens dit poinct (in contradictorio) +hebben laten horen, eens in den jare 1648 den 4 Julij, wanneer +het finaal appoinctement was: sal sig desen aangaande hebben +te addresseren aan de Heer van de Heerlijkheit;--wederom in den +Jare 1691, het Hof van Frieslandt Brieven van compusorien hebbende +verleent, heeft den Eijgenaar van de Heerlijkheit van Schiermonkoog +bij Exceptie sijn Regt aangetoont en gedeserdeert, welke exceptie +tot nog toe niet afgedaan sijnde, hebben de verleende brieven van +compulsorien geen effect gehadt: In den voorgaanden Jare wierden +wederom brieven van compulsorien versogt, wanneer bij rescriptie de +Eijgenaars van Schiermonkoog wederom haar vrij eijgen gekogt regt +van civile en criminele Justitie hebben bewaart, ende is op den 8 +October 1736 verstaan geen apel plaats te hebben, gelijk ook het +versaak van compulsorien afgeslagen, dese drie gevallen sijn door +het Hof van Frieslandt zelfs soo verstaan, en verstrekken alsoo +als drie onwraakbare getuigen, van het regt van de Heerlijkheit +Schiermonkoog enz." + + + +Dit stuk waaraan een gedrukt jaartal ontbreekt, is aldus onderschreven: + + + "Uijt naam en order van de + Eijgenaars van de Heerlijkheit + Schiermonkoog." + + (get.) S. ACRONIUS. + + +Bij of onder deze naamteekening staat geschreven: 1738. + + + + + + + +VOETNOTEN + + +[1] Sedert 1853 bezit het eiland twee vuurtorens. De eerste staat +N. N. W. van de kerk; de andere N. W. ten W. van daar. Beiden zijn +103 voeten hoog. De eerste staat op het vlakke land, de andere op +eene duin. Bij heldere lucht zijn dezelve op eenen afstand 5 mijlen +in zee zigtbaar. Er branden staande lichten in van de 2e klasse. + +[2] Zie beneden op bladz. 23. + +[3] De kunstmatige zeeweringen op dit eiland bestaan in dijken, +wier buitenzijden beschoten zijn met opstaande planken of schrooten, +die bevestigd zijn aan strekkende balken, welke ondersteund worden +door ingeheide palen, die met eene tusschenruimte van 1 1/2 à 2 voet +langs den geheelen dijk staan. + +[4] Tegenwoordig telt men onder de bevolking 21 kapiteins, wier +schepen hier--en 25, wier schepen elders te huis behooren.-- + +[5] De eerste Januarij. + +[6] Instructie van het Hof van Frieslandt van den 10 Maij 1597, Art. 24. + ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, ,, 28 Oct. 1637, Art. 28. + +[7] Volgens erkentenisse van F. D. v. Camminga in Vind-Secund-Amel. + +[8] Te zien bij Winsemius. + +[9] Winsem. Chronijk, Schotanus Friessche Historiën op die Jaren, +Hub. Hist. Civ. P. 2, L. 1, Sect. 3, Cap. 10. + + + + + +End of the Project Gutenberg EBook of Het Eiland Schiermonnikoog en Zijne +Bewoners, by Francis Allan + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET EILAND SCHIERMONNIKOOG *** + +***** This file should be named 44204-8.txt or 44204-8.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + http://www.gutenberg.org/4/4/2/0/44204/ + +Produced by eroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project +Gutenberg (This book was produced from scanned images of +public domain material from the Google Print project.) + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License available with this file or online at + www.gutenberg.org/license. + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation information page at www.gutenberg.org + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at 809 +North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email +contact links and up to date contact information can be found at the +Foundation's web site and official page at www.gutenberg.org/contact + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit www.gutenberg.org/donate + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including checks, online payments and credit card donations. +To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For forty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. + diff --git a/old/44204-8.zip b/old/44204-8.zip Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..abd59d2 --- /dev/null +++ b/old/44204-8.zip diff --git a/old/44204-h.zip b/old/44204-h.zip Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..3d40eab --- /dev/null +++ b/old/44204-h.zip diff --git a/old/44204-h/44204-h.htm b/old/44204-h/44204-h.htm new file mode 100644 index 0000000..5489a20 --- /dev/null +++ b/old/44204-h/44204-h.htm @@ -0,0 +1,2395 @@ +<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01 Transitional//EN" +"http://www.w3.org/TR/html4/loose.dtd"> +<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2013-11-17T09:32:39Z. --> +<html lang="nl-1900"> +<head> +<meta name="generator" content= +"HTML Tidy for Windows (vers 25 March 2009), see www.w3.org"> +<title>Het eiland Schiermonnikoog en zijne bewoners</title> +<meta http-equiv="content-type" content="text/html; charset=us-ascii"> +<meta name="generator" content= +"tei2html.xsl, see http://code.google.com/p/tei2html/"> +<meta name="author" content="Francis Allan"> +<link rel="coverpage" href="images/new-cover.jpg"> +<link rel="schema.DC" href= +"http://dublincore.org/documents/1998/09/dces/"> +<meta name="DC.Creator" content="Francis Allan"> +<meta name="DC.Title" content= +"Het eiland Schiermonnikoog en zijne bewoners"> +<meta name="DC.Language" content="nl-1900"> +<meta name="DC.Format" content="text/html"> +<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg"> +<meta name="DC:Subject" content="#####"> +<style type="text/css"> +body +{ +font-family: "Times New Roman", Times, serif; +font-size: 100%; +line-height: 1.2em; +margin: 1.58em 16%; +text-align: left; +} +/* Titlepage */ +.titlePage +{ +border: #DDDDDD 2px solid; +margin: 3em 0% 7em 0%; +padding: 5em 10% 6em 10%; +text-align: center; +} +.titlePage .docTitle +{ +line-height: 3.5em; +margin: 2em 0% 2em 0%; +font-weight: bold; +} +.titlePage .docTitle .mainTitle +{ +font-size: 1.8em; +} +.titlePage .docTitle .subTitle, .titlePage .docTitle .seriesTitle, .titlePage .docTitle .volumeTitle +{ +font-size: 1.44em; +} +.titlePage .byline +{ +margin: 2em 0% 2em 0%; +font-size:1.2em; +line-height:1.72em; +} +.titlePage .byline .docAuthor +{ +font-size: 1.2em; +font-weight: bold; +} +.titlePage .figure +{ +margin: 2em 0% 2em 0%; +margin-left: auto; +margin-right: auto; +} +.titlePage .docImprint +{ +margin: 4em 0% 0em 0%; +font-size: 1.2em; +line-height: 1.72em; +} +.titlePage .docImprint .docDate +{ +font-size: 1.2em; +font-weight: bold; +} +/* End Titlepage */ +.transcribernote +{ +background-color:#DDE; +border:black 1px dotted; +color:#000; +font-family:sans-serif; +font-size:80%; +margin:2em 5%; +padding:1em; +} +.advertisment +{ +background-color:#FFFEE0; +border:black 1px dotted; +color:#000; +margin:2em 5%; +padding:1em; +} +.correctiontable +{ +width: 75%; +} +.width20 +{ +width: 20%; +} +.width40 +{ +width: 40%; +} +.indextoc +{ +text-align: center; +} +.div0 +{ +padding-top: 5.6em; +} +.div1 +{ +padding-top: 4.8em; +} +.index +{ +font-size: 80%; +} +.div2 +{ +padding-top: 3.6em; +} +.div3, .div4, .div5 +{ +padding-top: 2.4em; +} +.footnotes .body, +.footnotes .div1 +{ +padding: 0; +} +.apparatusnote +{ +text-decoration: none; +} +table.alignedtext +{ +border-collapse: collapse; +} +table.alignedtext td +{ +vertical-align: top; +width: 50%; +} +table.alignedtext td.first +{ +border-width: 0 0.2px 0 0; +border-color: gray; +border-style: solid; +padding-right: 10px; +} +table.alignedtext td.second +{ +padding-left: 10px; +} +h1, h2, h3, h4, h5, h6, .h1, .h2, .h3, .h4 +{ +clear: both; +font-style: normal; +text-transform: none; +} +h3, .h3 +{ +font-size:1.2em; +line-height:1.2em; +} +h3.label +{ +font-size:1em; +line-height:1.2em; +margin-bottom:0; +} +h4, .h4 +{ +font-size:1em; +line-height:1.2em; +} +.alignleft +{ +text-align:left; +} +.alignright +{ +text-align:right; +} +.alignblock +{ +text-align:justify; +} +p.tb, hr.tb +{ +margin-top: 1.6em; +margin-bottom: 1.6em; +margin-left: auto; +margin-right: auto; +text-align: center; +} +p.argument, p.note, p.tocArgument +{ +font-size:0.9em; +line-height:1.2em; +text-indent:0; +} +p.argument, p.tocArgument +{ +margin:1.58em 10%; +} +p.tocPart +{ +margin:1.58em 0%; +font-variant: small-caps; +} +p.tocChapter +{ +margin:1.58em 0%; +} +p.tocSection +{ +margin:0.7em 5%; +} +.opener, .address +{ +margin-top: 1.6em; +margin-bottom: 1.6em; +} +.addrline +{ +margin-top: 0; +margin-bottom: 0; +} +.dateline +{ +margin-top: 1.6em; +margin-bottom: 1.6em; +text-align: right; +} +.salute +{ +margin-top: 1.6em; +margin-left: 3.58em; +text-indent: -2em; +} +.signed +{ +margin-top: 1.6em; +margin-left: 3.58em; +text-indent: -2em; +} +.epigraph +{ +font-size:0.9em; +line-height:1.2em; +width: 60%; +margin-left: auto; +} +.epigraph span.bibl +{ +display: block; +text-align: right; +} +.trailer +{ +clear: both; +padding-top: 2.4em; +padding-bottom: 1.6em; +} +.figure +{ +margin-left: auto; +margin-right: auto; +} +.floatLeft +{ +float:left; +margin:10px 10px 10px 0; +} +.floatRight +{ +float:right; +margin:10px 0 10px 10px; +} +p.figureHead +{ +font-size:100%; +text-align:center; +} +.figAnnotation +{ +font-size:80%; +position:relative; +margin: 0 auto; /* center this */ +} +.figTopLeft, .figBottomLeft +{ +float: left; +} +.figTop, .figBottom +{ +} +.figTopRight, .figBottomRight +{ +float: right; +} +.hangq +{ +text-indent: -0.32em; +} +.hangqq +{ +text-indent: -0.40em; +} +.hangqqq +{ +text-indent: -0.71em; +} +.figure p +{ +font-size:80%; +margin-top:0; +text-align:center; +} +img +{ +border-width:0; +} +p.smallprint,li.smallprint +{ +color:#666666; +font-size:80%; +} +span.parnum +{ +font-weight: bold; +} +.marginnote +{ +font-size:0.8em; +height:0; +left:1%; +line-height:1.2em; +position:absolute; +text-indent:0; +width:14%; +} +.pagenum +{ +display:inline; +font-size:70%; +font-style:normal; +margin:0; +padding:0; +position:absolute; +right:1%; +text-align:right; +} +a.noteref, a.pseudonoteref +{ +font-size: 80%; +text-decoration: none; +vertical-align: 0.25em; +} +.displayfootnote +{ +display: none; +} +div.footnotes +{ +font-size: 80%; +margin-top: 1em; +padding: 0; +} +hr.fnsep +{ +margin-left: 0; +margin-right: 0; +text-align: left; +width: 25%; +} +p.footnote +{ +margin-bottom: 0.5em; +margin-top: 0.5em; +} +p.footnote .label +{ +float:left; +width:2em; +height:12pt; +display:block; +} +/* Tables */ +tr, td, th +{ +vertical-align: top; +} +td.bottom +{ +vertical-align: bottom; +} +td.label, tr.label td +{ +font-weight: bold; +} +td.unit, tr.unit td +{ +font-style: italic; +} +span.sum +{ +padding-top: 2px; border-top: solid black 1px; +} +/* Table border styles */ +/* Table with borders on the outside and between the table head and data. */ +table.borderOutside +{ +border-collapse: collapse; +} +table.borderOutside td +{ +padding-left: 4px; +padding-right: 4px; +} +table.borderOutside .cellHeadTop, table.borderOutside .cellTop +{ +border-top: 2px solid black; +} +table.borderOutside .cellHeadBottom +{ +border-bottom: 1px solid black; +} +table.borderOutside .cellBottom +{ +border-bottom: 2px solid black; +} +table.borderOutside .cellLeft, table.borderOutside .cellHeadLeft +{ +border-left: 2px solid black; +} +table.borderOutside .cellRight, table.borderOutside .cellHeadRight +{ +border-right: 2px solid black; +} +/* Table with borders on the vertical inside edges. */ +table.verticalBorderInside +{ +border-collapse: collapse; +} +table.verticalBorderInside td +{ +padding-left: 4px; +padding-right: 4px; +border-left: 1px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellHeadTop, table.verticalBorderInside .cellTop +{ +border-top: 2px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellHeadBottom +{ +border-bottom: 1px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellBottom +{ +border-bottom: 2px solid black; +} +table.verticalBorderInside .cellLeft, table.verticalBorderInside .cellHeadLeft +{ +border-left: 0px solid black; +} +/* Table with borders on all edges, outer edges somewhat fatter. */ +table.borderAll +{ +border-collapse: collapse; +} +table.borderAll td +{ +padding-left: 4px; +padding-right: 4px; +border: 1px solid black; +} +table.borderAll .cellHeadTop, table.borderAll .cellTop +{ +border-top: 2px solid black; +} +table.borderAll .cellHeadBottom +{ +border-bottom: 1px solid black; +} +table.borderAll .cellBottom +{ +border-bottom: 2px solid black; +} +table.borderAll .cellLeft, table.borderAll .cellHeadLeft +{ +border-left: 2px solid black; +} +table.borderAll .cellRight, table.borderAll .cellHeadRight +{ +border-right: 2px solid black; +} +/* Special purpose tables: */ +table.intralinear +{ +display: inline; +border-collapse: collapse; +} +table.intralinear td +{ +font-size: small; +text-align: center; +} +table.ditto +{ +display: inline; +border-collapse: collapse; +vertical-align: bottom; +} +table.ditto tr.s +{ +height: 0; +color: white; +line-height: 0; +} +table.ditto tr.s td +{ +padding: 0px; +} +table.ditto tr.d td +{ +text-align: center; +line-height: 10pt; +} +/* Poetry */ +.lgouter +{ +margin-left: auto; +margin-right: auto; +display:table; /* used to make the block shrink to the actual size */ +} +.lg +{ +text-align: left; +} +.lg h4, .lgouter h4 +{ +font-weight: normal; +} +.lg .linenum, .sp .linenum, .lgouter .linenum +{ +color:#777; +font-size:90%; +left: 16%; +margin:0; +position:absolute; +text-align:center; +text-indent:0; +top:auto; +width:1.75em; +} +p.line +{ +margin: 0 0% 0 0%; +} +span.hemistich /* invisible text to achieve visual effect of hemistich indentation. */ +{ +color: white; +} +.versenum +{ +font-weight:bold; +} +/* Drama */ +.speaker +{ +font-weight: bold; +margin-bottom: 0.4em; +} +.sp .line +{ +margin: 0 10%; +text-align: left; +} +/* End Drama */ +/* right aligned page number in table of contents */ +span.tocPageNum, span.flushright +{ +position: absolute; +right: 16%; +top: auto; +} +table.tocList +{ +width: 100%; +margin-left: auto; +margin-right: auto; +border-width: 0; +border-collapse: collapse; +} +td.tocPageNum, td.tocDivNum +{ +text-align: right; +width: 10%; +border-width: 0; +} +td.tocDivNum +{ +padding-left: 0; +padding-right: 0.5em; +} +td.tocPageNum +{ +padding-left: 0.5em; +padding-right: 0; +} +td.tocDivTitle +{ +width: auto; +} +span.corr, span.gap +{ +border-bottom:1px dotted red; +} +span.abbr +{ +border-bottom:1px dotted gray; +} +span.measure +{ +border-bottom:1px dotted green; +} +/* Font Styles and Colors */ +.ex +{ +letter-spacing: 0.2em; +} +.sc +{ +font-variant: small-caps; +} +.uc +{ +text-transform: uppercase; +} +.tt +{ +font-family: monospace; +} +.underline +{ +text-decoration: underline; +} +/* overline is actually a bit too high; overtilde is approximated with overline */ +.overline, .overtilde +{ +text-decoration: overline; +} +.rm +{ +font-style: normal; +} +.red +{ +color: red; +} +/* End Font Styles and Colors */ +hr +{ +clear:both; +height:1px; +margin-left:auto; +margin-right:auto; +margin-top:1em; +text-align:center; +width:45%; +} +.aligncenter, div.figure +{ +text-align:center; +} +h1, h2 +{ +font-size:1.44em; +line-height:1.5em; +} +h1.label, h2.label +{ +font-size:1.2em; +line-height:1.2em; +margin-bottom:0; +} +h5, h6 +{ +font-size:1em; +font-style:italic; +line-height:1em; +} +p +{ +text-indent:0; +} +p.firstlinecaps:first-line +{ +text-transform: uppercase; +} +p.dropcap:first-letter +{ +float: left; +clear: left; +margin: 0em 0.05em 0 0; +padding: 0px; +line-height: 0.8em; +font-size: 420%; +vertical-align:super; +} +.lg +{ +padding: .5em 0% .5em 0%; +} +p.quote,div.blockquote, div.argument +{ +font-size:0.9em; +line-height:1.2em; +margin:1.58em 5%; +} +.pagenum a, a.noteref:hover, a.hidden:hover, a.hidden +{ +text-decoration:none; +} +ul { list-style-type: none; } +.castlist, .castitem { list-style-type: none; } +/* External Links */ +.pglink, .catlink, .exlink, .wplink, .biblink, .seclink +{ +background-repeat: no-repeat; +background-position: right center; +} +.pglink +{ +background-image: url(images/book.png); +padding-right: 18px; +} +.catlink +{ +background-image: url(images/card.png); +padding-right: 17px; +} +.exlink, .wplink, .biblink, .seclink +{ +background-image: url(images/external.png); +padding-right: 13px; +} +.pglink:hover +{ +background-color: #DCFFDC; +} +.catlink:hover +{ +background-color: #FFFFDC; +} +.exlink:hover, .wplink:hover, .biblink:hover +{ +background-color: #FFDCDC; +} +body +{ +background: #FFFFFF; +font-family: "Times New Roman", Times, serif; +} +body, a.hidden +{ +color: black; +} +h1, .h1 +{ +padding-bottom: 5em; +} +h1, h2, .h1, .h2 +{ +text-align: center; +font-variant: small-caps; +font-weight: normal; +} +p.byline +{ +text-align: center; +font-style: italic; +margin-bottom: 2em; +} +.figureHead, .noteref, .pseudonoteref, .marginnote, p.legend, .versenum +{ +color: #660000; +} +.rightnote, .pagenum, .linenum, .pagenum a +{ +color: #AAAAAA; +} +a.hidden:hover, a.noteref:hover +{ +color: red; +} +h1, h2, h3, h4, h5, h6 +{ +font-weight: normal; +} +table +{ +margin-left: auto; +margin-right: auto; +} +.tablecaption +{ +text-align: center; +} +.pagenum, .linenum +{ +speak: none; +} +</style> + +<style type="text/css"> +.xd21e105width +{ +width:540px; +} +.xd21e112width +{ +width:433px; +} +.xd21e978 +{ +text-indent:2em; +} +.xd21e1020 +{ +text-align:left; +} +</style> +</head> +<body> + + +<pre> + +The Project Gutenberg EBook of Het Eiland Schiermonnikoog en Zijne Bewoners, by +Francis Allan + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + + +Title: Het Eiland Schiermonnikoog en Zijne Bewoners + +Author: Francis Allan + +Release Date: November 17, 2013 [EBook #44204] + +Language: Dutch + +Character set encoding: ASCII + +*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET EILAND SCHIERMONNIKOOG *** + + + + +Produced by eroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project +Gutenberg (This book was produced from scanned images of +public domain material from the Google Print project.) + + + + + + +</pre> + +<div class="front"> +<div class="div1 cover"> +<div class="divBody"> +<p class="first"></p> +<div class="figure xd21e105width"><img src="images/new-cover.jpg" alt= +"Nieuw ontworpen voorkant." width="540" height="720"></div> +</div> +</div> +<div class="div1 titlepage"> +<div class="divBody"> +<p class="first"></p> +<div class="figure xd21e112width"><img src="images/titlepage.png" alt= +"Oorspronkelijke titelpagina." width="433" height="720"></div> +</div> +</div> +<div class="titlePage"> +<div class="docTitle"> +<div class="mainTitle">HET EILAND SCHIERMONNIKOOG</div> +<div class="subTitle">EN ZIJNE BEWONERS,</div> +</div> +<div class="byline">GESCHETST<br> +DOOR<br> +<span class="docAuthor">F. ALLAN.</span></div> +<div class="docImprint">Met eene Kaart.<br> +AMSTERDAM,<br> +WEIJTINGH & <span class="sc">VAN DER</span> HAART.<br> +<span class="docDate">1856.</span></div> +</div> +<p><span class="pagenum">[<a id="pb4" href="#pb4" name= +"pb4">4</a>]</span></p> +<div class="div1 preface"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">VOORWOORD.</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first"><i>Het was naar aanleiding van eenige door mij +geschreven werkjes, over sommige <span class= +"ex">Noord-Hollandsche</span> Eilanden, dat ik door eenige mijner +vrienden en betrekkingen, (geboren Schiermonnikoogers) op wier +vriendschap ik hoogen prijs stel, werd aangezocht, om ook van</i> hun +<span class="sc">eiland</span> <i>iets te geven. Rekenende op hunne +belofte, om, zoo veel in hun vermogen was, mij met hunne inlichtingen +ter zijde te zullen staan, zette ik mij neder ter vervaardiging van het +Werkje, dat ik hierbij, mijnen Landgenooten in het algemeen, en den +Schiermonnikoogers in het bijzonder, met bescheidenheid +aanbiede.</i></p> +<p><i>Terwijl ik tevens mijnen dank betuig aan die allen, welke mij met +hunne inlichtingen wel hebben willen dienen.</i></p> +<p><i>Moge het vele lezers vinden!</i></p> +<p class="signed"><span class="ex">Eiland Marken</span>, <span class= +"sc">F. Allan.</span><br> +den 1 Febr. 1856. <span class="pagenum">[<a id="pb5" href="#pb5" name= +"pb5">5</a>]</span></p> +</div> +</div> +</div> +<div class="body"> +<div class="div1 chapter"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">HET EILAND SCHIERMONNIKOOG EN ZIJNE BEWONERS.</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first">Het in zoo vele opzigten belangrijke eiland +<span class="sc">Schiermonnikoog</span>, dat inzonderheid door de +geheel eigenaardige <i>taal</i> der bewoners, zich van de overige +Nederlandsche dialecten onderscheidt, maakt tegenwoordig eene der +grietenijen van de provincie Friesland uit, en behoort als zoodanig, +tot het <i>Arrondissement</i> <span class="ex">Leeuwarden</span>, +<i>Kanton</i> <span class="ex">Dockum</span>.</p> +<p>Ten Noorden omspoeld door <span class="ex">de Noordzee</span>, en +ten Oosten door <span class="ex">de Lauwer</span>, is het ten Zuiden +begrensd door <span class="ex">de Wadden</span>, en ten Westen door de +uitwatering van <span class="ex">de Hunse</span>, welke <span class= +"ex">het Groninger-Diep</span> wordt geheeten. Dit water loopt, na +zijne zamenvloeijing met de mondingen der <span class= +"ex">Dockumer-Nieuwezijlen</span> (<i>de Ecumazijl</i> en +<i>Munnekezijl</i>,) bij <span class="ex">Oostmahorn</span>, door het +zoogenoemde <span class="ex">Friesche-Gat</span>, tusschen de Friesche +kust en dit eiland, in de Noordzee.—</p> +<p>De gemiddelde diepte van dit zeegat, dat vooral door zijnen sterken +stroom, bij den zeeman bekend is, bedraagt 18–36 voeten. De +stroom heeft te dezer plaats zulk eene groote kracht, dat men er, zelfs +gedurende de strengste winters, geen ijs aantreft. Dit is echter niet +het geval aan het andere <span class="pagenum">[<a id="pb6" href="#pb6" +name="pb6">6</a>]</span>einde van het eiland. De ruimte van +dáár tot aan de vaste kust der provincie Groningen, +bestaat geheel uit Wadden en Zandvlakten, die bij gewone +weêrsgesteldheid, met laag water of ebbe, telkenreize, bijna +geheel en al droog vallen; ja, meermaals zoude men, door den nood +gedreven, aan deze zijde, den overtogt naar den vasten wal, te voet +kunnen ondernemen.—Men maakt echter van deze, altijd zeer +gewaagde gelegenheid, om het eiland te verlaten, geen gebruik; naardien +niet alleen de afstand groot, maar ook, omdat de grond op sommige +plaatsen zeer los en moerassig is.—Gedurende strenge winters en +aanhoudende koude, bedient men zich van het ijs, om den vasten wal te +naderen.—</p> +<p>De geographische ligging van <span class= +"sc">Schiermonnikoog</span>, Is 53°, 28′, 47″ N.B., en +bijna 23½° O.L.—; de afstand van de Friesche kust +1½ uur, van de Groninger kust en van het eiland Ameland 3 +uur.</p> +<p>Omtrent den naamsoorsprong van <span class= +"sc">Schiermonnikoog</span> bestaat verschil van gevoelen. Naar +sommiger meening zou dit eiland zijnen naam gekregen hebben van zekere +monnik-orde of konvent, tot welks toenmalige bezittingen het behoorde. +Het is echter niet genoegzaam zeker, of deze monniken, hun verblijf +hebben gehouden in een, op het eiland toenmalig aanwezig klooster, dan +wel in een ander gewijd gebouw, ergens elders in +Friesland.—Welligt, dat <span class="sc">Schiermonnikoog</span> +eenen eigendom heeft uitgemaakt van de rijke kloosters <i>Lidlum</i> en +<i>Ludingakerk</i>;—van dezen althans, is het bekend, dat +derzelver bewoners, ter voldoening aan hunne schraapzucht, veel in het +noordelijk gedeelte der tegenwoordige Zuiderzee, en de Wadden, hebben +verrigt, dat naderhand ook op de gesteldheid van de noordelijke +eilanden grooten invloed heeft uitgeoefend.—Zoo is het bekend, +dat zij eene doorgraving lieten maken, in die strook lands, waaruit in +lateren tijd de eilanden <span class="ex">Vlieland</span> en +<span class="ex">Terschelling</span> zijn ontstaan, terwijl de +<span class="ex">Abt</span> <span class="sc">Gerhardus</span>, <i>van +Lidlum</i>, <span class="pagenum">[<a id="pb7" href="#pb7" name= +"pb7">7</a>]</span>in de nabijheid van <span class= +"ex">Terschelling</span>, zijnen lusthof had. De naam daarvan, is nog +aanwezig in de zandplaat <span class="ex">de Abt</span>, bij +laatstgemeld eiland, terwijl van de groote uitgestrektheid lands, +waarvan de <span class="ex">Grind</span> nog overig is gebleven, bijna +niet meer dan den naam bekend is. En toch, <span class="ex">de +Grind</span> was eens eene hoogst belangrijke plaats, waar een der +Abten zelfs eene school voor de hoogere wetenschappen had +gesticht.—Ook is het bekend, dat de kloosterbroeders eene gracht +lieten graven van <span class="ex">Harlingen</span> naar <span class= +"ex">de Grind</span>, welke thans nog het grootscheeps vaarwater +uitmaakt, en de <span class="ex">Harlinger Jetting</span>, +(uitwatering, gieting) geheeten wordt.—Van de eertijds groote +dorpen <span class="sc">Westerbierum</span> en <span class= +"ex">Dijkshorne</span>, zijn niet de minste sporen meer zigtbaar; +terwijl evenzoo de voornaamste bezittingen van de aanzienlijke +geslachten der <span class="ex">Harmana’s</span>, <span class= +"ex">Harlinga’s</span> en <span class= +"ex">Haltema’s</span>, in de diepte bedolven zijn.</p> +<p>Oudtijds werd het eiland <span class="ex">Monnikoog</span> genoemd, +waarschijnlijk eene afleiding of verbastering van het Latijnsche +<i>Monicoga</i>, waarbij later het woorde <i>Schier</i> of +<i>Scheer</i> gevoegd is, omtrent welks beteekenis verschillende +meeningen bestaan. Volgens sommigen komt het woordje <i>Schier</i> af +van de <i>Schiere</i>, d. i. grijze of graauwe mantels en kappen, welke +de kloosterlingen zouden gedragen hebben. Is dit gevoelen, waarmede wij +geheel instemmen, waar, dan volgt daaruit ook, dat er veel +waarschijnlijkheid bestaat voor de meening, dat op het eiland zelve, en +dus niet daar buiten, een klooster gestaan hebbe.—</p> +<p>Anderen nemen aan, dat de kloosterbroeders, dit <span class= +"sc">oog</span> of eiland in eigendom hebbende, in de bekende +binnenlandsche verdeeldheden tusschen de zoogenaamde <span class= +"ex">Schieringers</span> (<i>behoeftigen</i>) en <span class= +"ex">Vetkoopers</span> (<i>gegoeden</i>) welligt betrokken zijn +geweest, of daaraan deel hebben genomen en der <span class= +"ex">Schieringer</span>-partij waren toegedaan. <span class= +"pagenum">[<a id="pb8" href="#pb8" name="pb8">8</a>]</span></p> +<p>Van daar zouden zij dan den naam van <span class= +"ex">Schieringer-Monniken</span>, en bij verkorting, dien van +<span class="ex">Schiermonniken</span> erlangd hebben.—Wat +hiervan zij, zoo veel is, blijkens een oud handschrift zeker, dat die +van <span class="ex">Monnik-oog</span>, zoo als het daarin heet, tot de +partij der <span class="ex">Schieringers</span> behoord +hebben.—</p> +<p>Althans, genoemd handschrift gewaagt van een verdrag of +overeenkomst, dat op zekeren tijd stond gesloten te worden tusschen de +<i>Schieringers</i> en <i>Vetkoopers</i>, en dat onder de +afgevaardigden of gecommitteerden van beide partijen, van de zijde der +Schieringers ook verschenen die van <span class="ex">Monnik-oog</span> +en <span class="ex">Rottumer-oog</span>; die bij dit verdrag, aan de +Vetkoopers, de vrije en onbelemmerde visscherij op hunne kusten +toestonden.—</p> +<p>De vlakke inhoud van dit eiland, die thans ongeveer 1088 bunders +bedraagt, waarvan ruim 1079 bunders belastbaar land, was vroeger veel +uitgestrekter. De gestadige afbrokkeling, veroorzaakt door de +vreesselijke stormvloeden, welke in den loop der eeuwen ook dit +gedeelte van den vaderlandschen bodem teisterden, hebben een +aanmerkelijk gedeelte van het eiland ingekort en aan de zee +prijsgegeven.</p> +<p>Het waren inzonderheid de verwoestende stormvloeden van <span class= +"corr" id="xd21e391" title="Bron: Kersnacht">Kerstnacht</span> 1717, en +van den 1<sup>e</sup> Januarij des jaars 1720, waardoor <span class= +"sc">Schiermonnikoog</span> zeer veel had te lijden.—De +natuurlijke schutsmuur, tegen de woede der zee, de duinen, werden ten +deele weggeslagen of verstoven, en de bewoners genoodzaakt, hunne +woningen af te breken en die zoo veel mogelijk oostwaarts weder op te +bouwen.</p> +<p>Zoo bestond er in vroegere jaren aan de zuidzijde des eilands ook +eene haven, de <span class="ex">Wiel</span> genaamd, die vooral des +winters, aan de schepen tot eene veilige ligplaats diende, doch ook +deze is thans door de zee geheel verzwolgen.</p> +<p>De duinen bezitten geen eigen namen, behalve eene, die <span class= +"pagenum">[<a id="pb9" href="#pb9" name="pb9">9</a>]</span>algemeen +bekend staat, als <span class="ex">de Witte Duin</span>, en dezen naam +draagt naar de helm, waarmede zij is beplant. Tusschen de duinen heeft +men drie tamelijk uitgestrekte valeijen, <span class= +"ex">gloppen</span> genaamd, als 1<sup>e</sup> het <span class= +"ex">Kaperglop</span>, (waar vroeger eene kaap of verkenningsteeken +stond<a class="noteref" id="xd21e425src" href="#xd21e425" name= +"xd21e425src">1</a>;)—2<sup>e</sup> <span class= +"ex">Zeeduinen</span>, en 3<sup>e</sup> het <span class= +"ex">Zeeglop</span>, terwijl buiten de duinen nog het <i>Groene +Glop</i> gevonden wordt. Voorts is er eene uitwatering aan de +zuid-oostzijde des eilands, het <span class="ex">Nieuwlands-riet</span> +genaamd.—</p> +<p>Ook het lot dat der voormalige buurtschappen op dit eiland ten deele +is gevallen, bewijst mede de verandering, welke de natuurlijke toestand +van <span class="sc">Schiermonnikoog</span> heeft ondergaan. Vroeger +namelijk, bestonden hier 4 buurtschappen, <span class= +"ex">Ooster</span>- en <span class="ex">Westerburen</span>, +<span class="ex">Binnendijken</span> en <span class="ex">Dompen</span>. +Deze laatste buurt, welke voorheen tot <span class= +"ex">Westerburen</span> behoorde, is omstreeks het midden der +18<sup>e</sup> eeuw ten gevolge van overstrooming en afkabbeling +vernietigd, welk lot ook later ten deele aan <span class= +"ex">Oosterburen</span> was beschoren.—</p> +<p>Een eigenlijk geregeld dorp of vlek, bestond er vóór +1720 niet. De buurten telden te zamen een 160-tal woningen, die +nagenoeg zonder regel verspreid lagen.—Tegenwoordig bevat +Schiermonnikoog een vijftal buurten, die ééne gemeente +uitmaken, n. l. de <span class="ex">Voorste Streek</span>, de +<span class="ex">Lange Streek</span>, de <span class= +"ex">Middenstreek</span>, <span class="ex">Vierhuizen</span> en +<span class="ex">Zevenhuizen</span>, benevens een paar meer afgelegen +boerenplaatsen, te zamen bevattende p. m. 900 inwoners.</p> +<p>Door de hierboven genoemde verplaatsing oostwaarts heen, erlangde +<span class="ex">Oosterburen</span> eene merkelijke uitbreiding, en +werd langzamerhand een regelmatig aangelegd dorp, dat voornamelijk uit +twee rijen huizen bestaat, die van elkander <span class= +"pagenum">[<a id="pb10" href="#pb10" name= +"pb10">10</a>]</span>onderscheiden worden door de benamingen van +„de <span class="ex">Oosterstraat</span> of <span class= +"ex">Voorstreek</span> en de <span class="ex">Westerstraat</span> of +<span class="ex">Achterstreek</span>, waarvan eerstgenoemde het langste +en het meest bevolkt is, terwijl de andere, als bevattende de +voornaamste huizingen, zoo als van den geneesheer, ontvanger enz., het +aanzienlijkste voorkomen heeft.</p> +<p>Beide hoofdstraten strekken zich van het westen, oostwaarts uit, en +zijn niet geplaveid.—</p> +<p>De tegenwoordige kerk, welker stichting van 1762 dagteekent, is in +het midden dier straat, op een ruim plein dat tot algemeene +begraafplaats dient, gebouwd. Het is een langwerpig vierkant gebouw, +dat zeer net betimmerd is en dat, bij eene breedte van 25, eene lengte +van 60 voeten heeft. Op het midden der kap is eenen zeskanten groen +geverwden toren, waarin een’ klok hangt, die, naar men zegt, +afkomstig is van een Engelsch schip, dat op de kusten van dit eiland +strandde.</p> +<p>Aan de oostzijde bezit dit bedehuis twee, aan den noordkant vier, en +aan de zuidzijde vijf ramen. Van de twee over elkander gelegene +ingangen is die aan de westzijde de hoofdingang met een portaal. Het +inwendige der kerk, welke een verwulf heeft, is versierd met eenige +fraaije wapenborden van de adellijke familie der <span class= +"sc">Stachouwers</span>, terwijl een verheven zitbank, waaronder een +grafkelder, <span class="corr" id="xd21e523" title= +"Bron: de eigendommen zijn">het eigendom is</span> van de vroegere +bezitters of heeren van dit eiland, dat ten jare 1638 tot eene +<span class="ex">Vrije Heerlijkheid</span> werd verheven, en door de +Staten der provincie Friesland beschonken, met <i>de landen</i>, +<i>zeeregten</i>, <i>impositiën civiele</i> en <i>crimineele +justitie</i>, onder voorbehoud echter <i>van het regt van +souvereiniteit en hommage te erkennen en te praesteren, bij solemneelen +eede van getrouwheid aan hunne provincie in het bijzonder, en in +gevolge van dien aan de geheele Unie</i>, tegen eene som van +ƒ 18,151, in vollen eigendom overgedragen aan <span class= +"ex">Johan Stachouwer, Heer van Rijsbergen, <span class= +"pagenum">[<a id="pb11" href="#pb11" name="pb11">11</a>]</span>St. +Anna</span> en <span class="ex">Isselietes</span>, wiens nazaat, +<span class="ex">Jonkheer Edzard Tjaard van Starkenborg Stachouwer tot +Wehe, Lid van de Ridderschap der provincie Groningen</span>, verblijf +houdende te Maarssen, provincie Utrecht, de tegenwoordige eigenaar +is.</p> +<p>De waarde dezer Heerlijkheid was in den tijd van bijna anderhalve +eeuw, door ontwikkeling van de vruchtbaarheid des bodems, dermate +gerezen, dat dezelve ten jare 1761, bij eene boedelscheiding, op eene +innerlijke waarde van ongeveer 89,000 guldens werd geschat.—</p> +<p>Aangaande deze heerlijkheid vonden wij in een oud gedrukt stuk veel +wetenswaardigs betrekkelijk het „<i lang="nl-1700">Eygen gekogte +Regt van Civile en Criminele Justitie</i>” over dezelve.<a class= +"noteref" id="xd21e563src" href="#xd21e563" name= +"xd21e563src">2</a></p> +<p>Het vorig kerkgebouw, met steenen toren en pannen dak, werd gesticht +omstreeks 1600, doch in 1715, ten gevolge van aanhoudende +zandstuivingen der duinen, gesloopt en vervangen door eene andere, +waarvan men slechts ruim veertig jaren genot mogt hebben, naardien zij +in 1760 door de zee werd verwoest.</p> +<p>Dan, niet alleen dat de veranderingen, welke er in den loop der +eeuwen op <span class="sc">Schiermonnikoog</span> hebben plaats +gegrepen, blijken uit den bouw der drie kerken, in een betrekkelijk +kort tijdsbestek; maar er is meer dat van die verandering getuigt. Zoo +ontwaarde men omstreeks 1735, dat het buitenstrand aan de Z.-West +zijde, door het verloopen der zeegaten en stroomen, op verontrustende +wijze afnam. Deze afspoeling nam zoo zeer toe, dat men omtrent 20 jaren +later, het aan de zee prijs geworden gedeelte lands, op meer dan een +uur gaans konde begrooten, terwijl het volgens latere waarnemingen, van +1814 tot en met het noodlottige jaar 1825 gedaan, bleek, dat +<span class="sc">Schiermonnikoog</span> aan de zuid- en zuidwestelijke +zijde, zoo zeer was ingekort, dat het in de breedte verloren gedeelte +lands eene uitgestrektheid had gehad, bijna <span class= +"pagenum">[<a id="pb12" href="#pb12" name="pb12">12</a>]</span>gelijk +aan die van het land, dat toen nog van den zeekant tot aan de duinen op +het breedste gedeelte des eilands aanwezig was. Geen wonder dus, dat de +inwoners met reden bevreesd waren voor het toekomstige lot van hun +eiland, aangezien het te vermoeden was, dat, ingeval de loop des +strooms door het verbreken of aanslibben der voorliggende gronden, +geenen anderen weg werd aangewezen, de vaste bodem des eilands, binnen +korten tijd, afgespoeld zoude zijn, tot zelfs daar waar het dorp was +gebouwd. En nog te meer werden zij in hunne vrees bevestigd, naardien +de duinen reeds op onderscheidene plaatsen waren geïnundeerd, en +de Noordzee, ter plaatse waar deze natuurlijke zeeweringen ontbraken, +met vollen golfslag op het vlakke gedeelte des eilands aankwam, terwijl +het land dáár, waar dit niet plaats had, door aanhoudende +overstuiving der zandduinen bedorven geraakte.—Zoo als wij boven +reeds aanmerkten, hadden er van tijd tot tijd verhuizingen plaats +gehad, ter oorzake waarvan de voormalige buurtschappen waren verdwenen. +Dan ook dit middel, om den gevreesden vijand, het water, althans +tijdelijk te ontkomen, baatte niet meer, aangezien de watervloed van +Februarij 1825 had doen zien, dat de woningen reeds op het hoogste +gedeelte des eilands stonden, zoodat het vooruitzigt der bewoners, bij +eene aldus voortgaande afneming, waardoor het te voorzien was, dat het +eiland eindelijk in eene kale zandbank zoude verkeeren, allezins bang +was.—</p> +<p>Bovendien was het in het voormelde jaar, 1825, gebleken, dat de +kunstmatige<a class="noteref" id="xd21e581src" href="#xd21e581" name= +"xd21e581src">3</a> zeeweringen, geene genoegzame sterkte bezaten, om, +in tijd van nood, den aandrang des zeewaters te keeren. Zoo was het op +den avond van den 5<sup>den</sup> Februarij <span class= +"pagenum">[<a id="pb13" href="#pb13" name="pb13">13</a>]</span>v.m.j. +dat het zeewater met zulk eene snelheid rees, dat het ongeveer ten +zeven uren bijna 1/4 Ned. el hooger stond dan bij den hoogsten +waterstand van den vloed in November 1824.—Het opkomend +vloedwater stortte met geweld over den zeedijk heen, en naderde, +voortgestuwd door den hevigen wind, met eenen geweldigen aandrang het +dorp. Al wat buiten het dorp woonde, vlugtte herwaarts; het vee +trachtte men zoo veel mogelijk op de hoogste deelen des eilands te +brengen, waarop het dan ook behouden bleef.—De wind nam +intusschen in hevigheid toe; het water liep, bij zijnen hoogsten stand, +ter diepte van ruim eene Ned. el over de dijken, baande zich met +hevigen golfslag door de Zuiderduinen, welke op onderscheidene plaatsen +weggeslagen werden, eenen doortogt, verwoestte geheel of ten deele +verscheidene landbouwershoeven, schuren en andere zaken, hooi, graan en +andere levensbehoeften, en bedekte de landerijen geheel onder het van +de duinen losgescheurde en afgestoken land.—</p> +<p>Geen wonder dus, dat deze eilanders, na zulke voorvallen en onder +zulke omstandigheden, zich de toekomst van hun eiland als hoogst +treurig voorstelden.—Dan, de goede Voorzienigheid waakte ook over +<span class="sc">Schiermonnikoog</span>. De vrees van deszelfs bewoners +is merkelijk verminderd, of wèl geheel weggenomen, dewijl aan +het westeinde des eilands, in eene zuidwaartsche rigting, eene plaat of +bank is verrezen, die zich in eene vrij groote uitgestrektheid naar +<span class="ex">Peazens</span> rigt. Het is voorzeker opmerkelijk, dat +deze plaat of zandbank, welke zich aldaar zonder eenige kunstmatige +tegemoetkoming gevormd heeft, en die onder den naam van <span class= +"ex">den Noorman</span>, zeer verre in het Friesche Gat uitloopt, hier +als het ware tot een bolwerk is opgeworpen, die de verkleining van +Schiermonnikoog, door aanhoudende afkabbeling der zee, door het +vernietigen van den stroomloop, voorkomt.—</p> +<p>Onder de meldingswaardige bijzonderheden, welke er vroeger +<span class="pagenum">[<a id="pb14" href="#pb14" name= +"pb14">14</a>]</span>op <span class="sc"><a id="xd21e605" name= +"xd21e605"></a>Schiermonnikoog</span> gevonden werden, behoort vooral +genoemd te worden het te <span class="ex">Binnendijken</span> gestaan +hebbende Stamhuis der Heeren en Vrouwen van de Heerlijkheid +<span class="ex">Schiermonnikoog</span>, <i>het Huis Binnendijken</i>. +Dit aanzienlijk gebouw is echter, nadat het verwoest was, door de +overstroomingen en inbreken der zee, vervangen door een ander gebouw, +<i>Rijsbergen</i> geheeten, zijnde eene versterkte burg, waarop zich de +eigenaars der Heerlijkheid, gedurende vele jaren met ter woon hebben +gevestigd, en die oostwaarts van buurt <i>Oosterburg</i> stond, terwijl +de adellijke familie der <span class="sc">Stachouwers</span> daarna +gedurende langen tijd verblijf gehouden heeft, op de buitenplaats +<i>Patmos</i>, die meer westwaarts stond, en waarop de vorige Grietman +van <span class="sc">Schiermonnikoog</span> woonde.</p> +<p>Behalve de genoemde bijzondere Heerenhuizingen was er vroeger nog +eene andere buitenplaats, <i>Duinenburg</i> geheeten, die omgeven was +met grachten, bosschen, boomgaard en tuinen. Deze plaats heeft echter +vele en groote veranderingen ondergaan, en dient heden tot pastorie van +den predikant, die hier het leeraarambt bekleedt over de 900 inwoners, +die allen der Hervormde Godsdienst zijn toegedaan, en waaronder circa +300 ledematen zijn, die eene gemeente uitmaken, welke tot de klassis +van <span class="ex">Dockum</span>, Ring van <span class= +"ex">Holwerd</span>, behoort.</p> +<p>Sedert twee eeuwen geleden was de gemeente van Schiermonnikoog +gecombineerd met die van <span class="ex">Nes</span>, in Friesland. De +predikant van laatstgemelde plaats, ging op bepaalde tijden derwaarts +prediken, hetgeen duurde tot aan het jaar 1617. Van toen af tot aan +1640 vervulde de predikant van <span class="ex">Paezens</span>, zijnde +<span class="sc">Cornelis Pophh</span>, de dienst op het eiland. Deze +ijverige leeraar kwam op eene zijner terugreizen van het eiland, door +slecht weder, ellendig om het leven.—Gedurende de daarop volgende +vier jaren, dus tot 1644, bleef Schiermonnikoog vacant, doch bekwam +toen zijnen eersten eigen’ herder en leeraar in <span class= +"sc">Cornelis Pieters</span>, die, na slechts <span class= +"pagenum">[<a id="pb15" href="#pb15" name="pb15">15</a>]</span>vijf +jaren zijn ambt met trouw en ijver waargenomen te hebben, aldaar +overleed.—</p> +<p>Het beroep, dat vroeger eene Heerlijke Collatie was, is sedert +eenige jaren eene Koninklijke geworden.</p> +<p>Behalve een gebouw van de Noord- en Zuid-Hollandsche +Reddingmaatschappij dat in de nabijheid der kerk staat, en waarin eene +zeer doelmatig ingerigte reddingboot met toebehooren bewaard wordt, +verdient ook de inrigting van liefdadigheid genoemd te worden.—Al +wie in deze gemeente diaconale ondersteuning noodig heeft en daarom +vraagt, is, volgens de bestaande verordeningen, verpligt, zich geheel +en al aan de diakonie over te geven, die dus ook zorg draagt, dat het +hem aan niets ontbreke. Al de door de diakonie ondersteund wordende +personen, erlangen hun onderhoud in een daartoe bestemd gebouw, waarin +zij, even als in een weeshuis, aan eene gemeene tafel, en bij den +gemeenen haard gevoed en gehuisvest worden. Aan deze armeninrigting is +een werkhuis verbonden, dat in het laatste gedeelte der voorgaande +eeuw, op kosten van den Heer des eilands, is gesticht. Zij, die +onderstand erlangende, in staat zijn om te arbeiden, moeten zich +dagelijks naar dit werkhuis begeven, om behulpzaam te zijn in het +spinnen van garen, dat van hennip wordt gemaakt en bestemd is voor de +rolreederij.</p> +<p>De openbare school, waarin ook onderwijs gegeven wordt in de +zeevaartkunde, en waarvan, vooral des winters, door vele jonge +varensgezellen gebruik wordt gemaakt, telt gemiddeld ruim 100 +kinderen.</p> +<p>Als eene bijzonderheid merken wij mede aan, dat de meeste huizen, +die van gele mopsteen zijn opgebouwd, begroeid zijn met eiloof of +klimop.</p> +<p>De inwoners erlangen voor het meerendeel hun bestaan in de +scheepvaart, en ofschoon zich sedert 1825 vele familiën, elders, +inzonderheid in of in de nabijheid van Amsterdam <span class= +"pagenum">[<a id="pb16" href="#pb16" name="pb16">16</a>]</span>hebben +gevestigd, zijn er nog een groot aantal koopvaardijkapiteins, +stuurlieden enz., met hunne huisgezinnen.</p> +<p>Vroeger bezaten de Schiermonnikoogers eene belangrijke hoeveelheid +schepen, wier getal zelfs tot meer dan honderd beliep, en die allen, +voor eigen rekening dezer eilanders, in de vaart gebragt werden. Men +noemde deze vaartuigen <i>Snikken</i>, en het meerendeel daarvan werd +gebezigd tot uitoefening der vischvangst op de Noordzee. Destijds was +dit eiland inzonderheid vermaard door de gedroogde schol, welke van +daar allerwege verzonden werd, en die nog heden ten dage, aldaar het +best behandeld wordt.</p> +<p>Deze visch ontweek echter later meer onze kusten, zoodat de vangst +verminderde en de Schiermonnikooger visschers genoodzaakt waren, om, +verstoken van deze broodwinning, zich van hunne snikken te ontdoen en +van schepen te voorzien, geschikt om ter koopvaart te worden gebezigd. +Van toen af lagen zij zich meer bepaald op de zeevaart toe, en begaven +zij zich naar de kusten van Holstein en andere plaatsen, en sedert de +tweede helft der zeventiende eeuw ook naar de Oostzee, en de Fransche +en Engelsche havens, werwaarts zij, van uit onze vaderlandsche havens, +allerlei koopwaren en stukgoederen vervoerden, en van waar zij die ook +herwaarts overbragten,—terwijl sommige hunner, inzonderheid na de +meer algemeene uitbreiding van onzen koophandel, zich op de groote +vaart toeleiden, zoo dat men heden ten dage, onder de Oost- en +West-Indische scheepsgezagvoerders vele Schiermonnikoogers +aantreft.<a class="noteref" id="xd21e682src" href="#xd21e682" name= +"xd21e682src">4</a>—</p> +<p>Een ander gedeelte der bevolking legt zich op den landbouw toe, +vooral sints de landerijen, door de bemoeijingen van den Heer des +eilands, die zorg droeg voor een doelmatige <span class= +"pagenum">[<a id="pb17" href="#pb17" name= +"pb17">17</a>]</span>bemesting, eene vruchtbaarheid hebben ontwikkeld, +welke veel verschilt met hunnen voormaligen toestand. Groeiden toen +daarop slechts eenige dorre mosplanten, thans ziet men daarop de beste +boom- en veldvruchten wassen.—De aardappelen inzonderheid, munten +door eenen overheerlijken smaak uit; dit is het eenigste +voedingsmiddel, waarvan eene kleine hoeveelheid wordt uitgevoerd. +Landbouw en veeteelt worden overigens uitgeoefend alleen ter +voorziening in de dagelijksche behoeften der eilanders. De veestapel +bestaat uit 22 paarden, 160 runderen en 100 schapen.</p> +<p>De invoer bestaat in brandstoffen, manufacturen, koloniale +producten, granen en andere noodwendigheden, en heeft plaats uit +Amsterdam en uit de provinciën Friesland en Groningen, waartoe +meestal de op dit eiland te huis behoorende vaartuigen gebezigd +worden.</p> +<p>Dat de oorlog een geessel der menschheid mag geheeten worden, werd +ook tijdens de landing der Engelschen in Noord-Holland, op het einde +der vorige eeuw, op <span class="sc">Schiermonnikoog</span> +ondervonden.—Ook hier kwamen, behalve een paar gewapende kotters, +een brik van 18 en eene korvet van 20 stukken, het Friesche Gat binnen, +waarvoor nog twee vijandelijke fregatten ten anker lagen. Aldaar lag +eene Bataafsche brik gestationneerd, <i>the Crash</i> geheeten, welke +onder het bevel van den luitenant ter zee <span class= +"sc">Bijbel</span> Stond, en die achtervolgens slaags geraakte, eerst +met de kotters, vervolgens met de brik en eindelijk met de korvet.</p> +<p>Intusschen nam de Bataafsche kanonneerboot <i>de Weerwraak</i> de +vlugt, tot onder <span class="sc">Schiermonnikoog</span>, en zag men op +de brik, na eene manmoedige verdediging, de Bataafsche vlag +strijken.—Hetzelfde lot <span class="corr" id="xd21e710" title= +"Bron: wachte">wachtte</span> ook <i>de Weerwraak</i>, waarop de +luitenant ter zee <span class="sc">Van Maaren</span> bevel voerde, en +die zich weldra door eene brik, een kotter en negen gewapende barkassen +zag aanvallen.—<span class="sc">Van maaren</span>, wel overtuigd, +<span class="pagenum">[<a id="pb18" href="#pb18" name= +"pb18">18</a>]</span>dat hij in dezen ongelijken strijd het onderspit +zoude moeten delven, besloot, om den aan hem toevertrouwden bodem +eerder in brand te steken, dan aan den vijand over te geven.</p> +<p>Nadat hij, een drietal zijner trouwste krijgsmakkers uitgenomen, de +geheele bemanning der boot had weggezonden, wist hij het, al vechtende +en schietende uit zijne boegstukken, zoo lang uit te houden, dat, toen +de brik hem de volle laag gegeven had en de overige vijandelijke +vaartuigen op zestig passen afstand hem genaderd waren, de vlam uit het +voorluik der boot sloeg, op welk gezigt de barkassen zich haasteden, af +te houden.—De boot verbrandde en viel den vijand dus niet in +handen, terwijl de moedige <span class="sc">Van Maaren</span> en zijne +drie gezellen, ofschoon bedreigd door eene hagelbui van geweerkogels, +ongedeerd met de sloep aan land kwamen.</p> +<p>Den volgenden dag, zijnde den 15<sup>den</sup> Augustus, naderden +eenige vijandelijke oorlogbodems op nieuw het eiland, welks verdediging +was opgedragen aan den Luitenant <span class="sc">Broers</span>, Die 26 +manschappen onder zijn kommando en twee kleine veldstukjes ter zijner +beschikking had. De vijand zond eenige gewapende sloepen en barkassen, +zeer sterk bemand, naar land, die hier dan ook, onder bedekking van het +geschut eener brik, die een hevig vuur op het strand onderhield, aan +wal kwamen.—Dit vuur noodzaakte Luitenant <span class= +"sc">Broers</span>, om met zijne onderhebbende manschappen naar het +dorp te wijken, hetgeen zij echter niet deden, dan na de beide +veldstukjes vernageld te hebben, die later den Engelschen in handen +vielen, door wien ook 9 tjalken werden prijs gemaakt en een verbrand, +terwijl twee andere vaartuigen intusschen gelegenheid hadden gevonden, +om den vijand te ontkomen.</p> +<p>Gedurende twee uren openden de Engelschen op de onzen een hevig +vuur, doch vruchteloos;—de moed en de goed gekozen positie dezer +laatsten was oorzaak, dat het dorp behouden bleef. <span class= +"pagenum">[<a id="pb19" href="#pb19" name="pb19">19</a>]</span></p> +<p>Wij besluiten deze schets, met het volgende omtrent de bevolking aan +te merken.</p> +<p>Over het geheel worden deze eilanders, waaronder er thans ook velen +zijn, die ten gevolge van verminderde welvaart, in armoedige +omstandigheden verkeeren, om hunne regtschapenheid, trouw en reine +zeden, algemeen geacht.</p> +<p>Hunne huishouding is in den regel eenvoudig, terwijl hunne +kleederdragt, ten opzigte waarvan vooral sommige vrouwen nog al pronk- +en modeziek zijn, de gewone Friesche volksdragt is.</p> +<p>Hun verkeer met alle soorten van menschen, onafscheidelijk met het +zeemansleven verbonden, maakt, dat zij ook voor het meerendeel in +uitwendige beschaving niet ten achteren komen.—</p> +<p>Eene bijzondere gewoonte is hier de oprigting van eenen +<i>Meiboom</i>, hier <span class="ex">Kallemooi</span> geheeten, en wel +Zaturdags voor Pinksteren, wordende dan de kermis, die drie dagen +duurt, ingewijd.</p> +<p>De jonge lieden planten namelijk op den avond van voormelden +Zaturdag, een’ mast in den grond, aan welks boveneinde een’ +groenen boomtak bevestigd wordt. Aan deze laatste hangt een’ +mand, waarin den haan gezet wordt, die, voorzien van genoegzaam +voedsel, gedurende den kermistijd dáár blijft hangen. Na +afloop der kermis wordt de Kallemooi weder afgebroken, en den haan, den +eigenaar (doorgaans de kastelein) terugbezorgd.</p> +<p>Doop- en huwlijks-plegtigheden worden hier gelijk elders in ons +vaderland gevierd. Een vriendenmaal wordt bij zulke gelegenheden in +geen geval verzuimd.—</p> +<p>Het onderlinge verkeer der jongelieden, pleit zeer ten gunste van +het zedelijk karakter dezer eilanders, en ofschoon dezen de meeste +vrijheid wordt gelaten, zoo hoort men al zeer zeldzaam van onzedelijke +bedrijven. Onechte geboorten <span class="pagenum">[<a id="pb20" href= +"#pb20" name="pb20">20</a>]</span>hebben er hoogst zelden plaats, +terwijl wij van huisselijke twisten als anderzins, geene voorbeelden +kennen.—</p> +<p>Omtrent het zoogenaamde <i>vrijen</i> merken wij aan, dat er dan +eerst een welgemeend <i>verbond der liefde</i>, tusschen twee jonge +lieden, geacht kan worden te bestaan, wanneer beide zich des Zondags, +te zamen naar de kerk begeven; alsdan zegt men, dat zij <i>aan elkander +verloofd zijn</i>, in welk geval het tot de zeldzaamheden behoort, +indien zoodanig <i>verloofd zijn</i>, niet gevolgd wordt door +<i>getrouwd zijn</i>.</p> +<p>Het voornaamste, waardoor de Schiermonnikoogers zich van de overige +Nederlanders onderscheiden, is hunne eigenaardige taal. Daarvan moge +het volgende stukje ten bewijze strekken, dat, vervaardigd door een +geboren Schiermonnikooger, met name <span class="sc">H. Conter</span>, +Ons door vriendschappelijke bezorging, ter plaatsing in dit boekske +werd afgestaan:</p> +<div lang="nl-schier" class="lgouter"> +<h4>KROMMER DAN KROM EN TOCH REGT.</h4> +<div class="lg"> +<p class="line">Schoon ’t voor ons oog onmooglijk +schijn’,</p> +<p class="line">Gij ziet het hier, het kan zoo zijn;</p> +<p class="line">Want ik vraag aan ’t Hollandsen oor:</p> +<p class="line">Wie leest dit verstaanbaar voor?</p> +<p class="line">„t Is onmooglijk zult gij zeggen.”</p> +<p class="line">Vraag ik zulks op Schiermonkoog</p> +<p class="line">Daar is ’t duidlijk voor hun oog.</p> +<p class="line">En dat is ook Neerland’s grond</p> +<p class="line">Waar men het verstaanbaar vond.</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">Ook nog aan ’t Schiermonniks oor</p> +<p class="line">Geeft het soms een valsch gehoor</p> +<p class="line">Veeltijds brengt de tong te regt</p> +<p class="line">Wat de pen te scheef u zegt.</p> +<p class="line">Het zal niemand ooit gelukken.</p> +<p class="line">’t Zijn klinkletters wat ons schort:</p> +<p class="line">’k Schiet er nog wel zes te kort.</p> +</div> +<span class="pagenum">[<a id="pb21" href="#pb21" name= +"pb21">21</a>]</span> +<div class="lg"> +<p class="line">Eer ik ’t heb ter neer gezet</p> +<p class="line">Heb ik meer dan eens gelet,</p> +<p class="line">Om de klanken zoo te wringen,</p> +<p class="line">Als de tong ze u op kan dringen.</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">Die het zonder fouten schrieuwt,</p> +<p class="line">Zis ik dat mien mester blieuwt;</p> +<p class="line">Want buug dit krume noch zö lang</p> +<p class="line">Het wet net jogt dan trog uus tang.</p> +</div> +</div> +<div lang="nl-schier" class="lgouter"> +<h4>DE AAISTE JANNEWARIS.<a class="noteref" id="xd21e850src" href= +"#xd21e850" name="xd21e850src">5</a></h4> +<div class="lg"> +<p class="line">’k Hef ’t wol vaker al probeere</p> +<p class="line">Om iëen stök ien Eilaaunstaal,</p> +<p class="line">Maar ik mogt het drooij’ of keere,</p> +<p class="line">’t Hiea altied zon rare vaal.</p> +<p class="line">’k Zil het nog reis iêan keer waaigje,</p> +<p class="line">’t Is ne mien gebeurtedei,</p> +<p class="line">’k Zil mien hassens zö lang plaaigje,</p> +<p class="line">Dat het mie toch lökken mei.</p> +<p class="line">’t Slimste is maar om ’t to schrieuwen,</p> +<p class="line">To digten sjog dat taol ik net,</p> +<p class="line">Maar om ’t aolles zö tö wrieuwen,</p> +<p class="line">Dat het veur elk laosbaar wet.</p> +<p class="line">’t Is dan d’ aaiste Jannewaris,</p> +<p class="line">Dus van zollem Neijiers dei</p> +<p class="line">Dat elk die maorne eer bie daar is,</p> +<p class="line">Is ’t veur zon dan zelfs al dei.</p> +<p class="line">Ja, ne wieml’ het op de strieäte,</p> +<p class="line">Lietje en goat van huus tot huus.</p> +<p class="line">Gimmen ken het jaan neu lieäte,</p> +<p class="line">Scheun cent bie cent, ’t vult toch de buus.</p> +<p class="line">Ieüwral wet men komm of staaije,</p> +<p class="line">Daadlik: „glok ien ’t neiaje +jier.”</p> +<p class="line">Wat men heere af wat men sjaaije</p> +<p class="line">Alles is dan ien plezier.</p> +<p class="line">Maar ach ’t is noch ieans gen jaaune</p> +<p class="line">Of ’t giea wiear op ’t aaude speur</p> +<p class="line">D’ieane mak’ke d’eauwr te +schaaune</p> +<p class="line">Dat die maorne noch wiea ien vleur</p> +</div> +<span class="pagenum">[<a id="pb22" href="#pb22" name= +"pb22">22</a>]</span> +<div class="lg"> +<p class="line">Ja, ik leeuw wol vast dat völe</p> +<p class="line">Wenstje en ja wietet net,</p> +<p class="line">Scheun ’t wol van har lippen röle</p> +<p class="line">Jo zesset maar Jao mien het net</p> +<p class="line">Ken men dat zö gauw verjette</p> +<p class="line">Wat uns öine mule zei:</p> +<p class="line">Wil er toch wat mair op lette,</p> +<p class="line">Vreuânen as ’k jemm’ bidde mei.</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">En dat rochjen van een ewr,</p> +<p class="line">Star lak en brak tö loäzen</p> +<p class="line">Elk bescheaüw hem zollem Jewr,</p> +<p class="line">Dat zue wat botter woäze</p> +<p class="line">En Jezus zei uus aaik: wie zille</p> +<p class="line">En ewr gen kwaaid oon dwaan</p> +<p class="line">Maar krekt zö as wie ’t zollem wille,</p> +<p class="line">Zö maöt wie ’t n’eâur aaik +jaan;</p> +</div> +<div class="lg"> +<p class="line">Kom lieat uus dan mooi ’t Neiaje jiear,</p> +<p class="line">En botter paaid betrede,</p> +<p class="line">Dan waaundelje wie mooi pleiziear</p> +<p class="line">En elk is dan tö vrede.</p> +<p class="line">As elk dat paaid guëd haauwde ken</p> +<p class="line">En komt disz dei veur uus dan wiear,</p> +<p class="line">Dan reupt elk neâur mooi bliedschap to</p> +<p class="line">„Gelok en zegen ien ’t +Neiajiear.”</p> +</div> +</div> +<div lang="nl-schier" class="lgouter"> +<h4>OON DEN LOAZER.</h4> +<div class="lg"> +<p class="line">’t Is aaiste ien uus oine spraak,</p> +<p class="line">Verscheunje dus den dichter;</p> +<p class="line">Want zeker dacht hie het wat vaak,</p> +<p class="line">’t Wet botter en aaik ligter.</p> +<div class="lg"> +<div class="lg"> +<p class="line xd21e978">Wil mie dus vut geen straf op lesse,</p> +<p class="line xd21e978">As ’t somtieds net to loazen wiea</p> +<p class="line xd21e978">Want ’k ken ’t jemm’ wol +mooi wiearheid sesse,</p> +<p class="line xd21e978">’k Wiea blied, dat ik het zö viear +hiea.—</p> +</div> +</div> +<span class="pagenum">[<a id="pb23" href="#pb23" name= +"pb23">23</a>]</span></div> +</div> +</div> +<div class="footnotes"> +<hr class="fnsep"> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e425" href="#xd21e425src" name="xd21e425">1</a></span> Sedert 1853 +bezit het eiland twee vuurtorens. De eerste staat N. N. W. van de kerk; +de andere N. W. ten W. van daar. Beiden zijn 103 voeten hoog. De eerste +staat op het vlakke land, de andere op eene duin. Bij heldere lucht +zijn dezelve op eenen afstand 5 mijlen in zee zigtbaar. Er branden +staande lichten in van de 2<sup>e</sup> klasse.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e563" href="#xd21e563src" name="xd21e563">2</a></span> Zie beneden +op bladz. 23.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e581" href="#xd21e581src" name="xd21e581">3</a></span> De +kunstmatige zeeweringen op dit eiland bestaan in dijken, wier +buitenzijden beschoten zijn met opstaande planken of schrooten, die +bevestigd zijn aan strekkende balken, welke ondersteund worden door +ingeheide palen, die met eene tusschenruimte van 1½ à 2 +voet langs den geheelen dijk staan.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e682" href="#xd21e682src" name="xd21e682">4</a></span> +Tegenwoordig telt men onder de bevolking 21 kapiteins, wier schepen +hier—en 25, wier schepen elders te huis behooren.—</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e850" href="#xd21e850src" name="xd21e850">5</a></span> De eerste +Januarij.</p> +</div> +</div> +</div> +<div class="back"> +<div lang="nl-1700" class="div1 chapter"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">EXTRACT UIT DE:</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first">„<i>Verdediginge van het Vrij<br> +eygen gekogte Regt van Civile<br> +en Criminele Justitie, over<br> +de Heerlijkheid Schiermonnikoog</i>.—</p> +<p>„Onder alle volkeren van Europa Frieslandt geroemt werdende, +te leven na de Roomsche Keizerlijke Wetten, en hare Land-regten en +Statuten soo veel doenlijk conform deselve, volgens het goedvinden van +Albert Hertog van Saxen, in den Jare 1499 in train gebragt, als noch in +heilige Observantie zijnde, soo is het seer te verwonderen, dat men +aldaar over een eijgen vrij gekogt Regt moet disputeren, ende wel over +een regt van een stuk goed eertijds soo seer veragt, ende dat nooit het +geringste gedeelte van die Provincie is geweest:</p> +<p>„Want, wanneer de Heerlijkheit van Schiermonnikoog nog in den +eigendom van de Heeren Staten van Frieslandt was, en onder de Domainen +van die Provincie behoorde, bestonde het alleen in eenige weinige +visschers hutten, die van arme menschen wierden bewoont, sig met +visschen generende, en jaarlijks voor de Provincie van Frieslandt niet +meer opbragte dan seven â acht honderd Car. guldens, als +geblijken kan uit de rekeningen der Domainen van die tijdt.”</p> +<p>„Ook wierde het doen ter tijdt door de Heeren Staten, als +behorende aan den eijgendom van de provincie, <i>jure dominii</i> +bestierd, sonder dat vereischt wierde eenig ander Hoog-Geregte, omme +haar in de administratie van de civile <span class="pagenum">[<a id= +"pb24" href="#pb24" name="pb24">24</a>]</span>en criminele Justitie te +adsisteren, ’t welk ook van geen geregte hoe hoog konde +gepretendeert worden, ten ware het specialijk van de Heeren Eygenaars +was gedemandeert, dat nooit geschiet is...... gelijk ook op te maken is +uijt de Staats-Regeringe” <i>van Friesland</i>, „als +bestaande uijt vier Quartieren, onder geen van welke Schiermonnikoog +behoort,” <i>of waarvan althans geene melding is +gemaakt</i><a class="noteref" id="xd21e1018src" href="#xd21e1018" name= +"xd21e1018src">1</a>.</p> +<p>„De reden waarom deselve daarbuijten is gelaten, is +ogenschijnlijk dese, namentlijk de inconvenientie ten respecte van de +verafgelegentheit, welke ondragelijke kosten voor dese arme visschers +soude veroorsaken, ja boven haar vermogen gaan; of de kleijne +aangelegentheit, om dat geen part of deel was van de Provincie, veel +min ijets in de Staatsregeringe van Frieslandt te seggen hadde; of +omdat het getal der Inwoonders doen ter tijdt soo kleijn was, dat het +gemakkelijk door het Neder-gerechte van die Heerlijkheit konde worde in +ordre gehouden, soo niet, bij de Heeren Staten als Eijgenaars wel +middel in handen was, om het Regt ter executie te stellen; of om de +noodtsakelijkheit, dat het ten tijde, wanneer het sig onder de +Provincie van Frieslandt begeven heeft, sodanig is geconvenieert, want +de eerste bewoonders sijn van geboorte Sweden geweest, die sig aldaar +hebben neergeset: Derhalven doen ter tijd niet hebbende behoort onder +de Provincie van Frieslandt, ofte de civile en criminele Jurisdictie +van het selve aan het Hoog-gerechte van die Provincie gedemandeert, soo +is het seer vreemt, dat nu dien te neffens eenige gedagten gemaakt +worden; althans de Eijgenaars van de Heerlijkheit Schiermonnikoog +bevinden sig genoegsaam in staat schoon er nu wel hondert en vijftig +huijsgesinnen meer sijn, als <span class="pagenum">[<a id="pb25" href= +"#pb25" name="pb25">25</a>]</span>ten tijde van de koop, om het Regt +soo civil als crimineel sonder behulp van een ander Hoog-geregte te +konnen administreren, in welke vrije administratie alsoo deselve +geturbeert worden, is redelijk, dat sij, vermits de <i>Jura</i> met +geen minder regt als de <i>Landen</i> gekogt hebben, ende door den koop +tot haar patrimonieel goed behoren, ook dit haar vrij eijgen gekogt +Regt defenderen; want sij besitten dese Heerlijkheit van Schiermonkoge, +met <i>alle deselve</i> regten en præeminentien, uit welken +hoofde ook de Eygenaars de lasten van de Jurisdictie moeten +dragen,” <i>al hetwelk ten koopbrief soo specifice staat +uytgedrukt</i></p> +<p>„Dat de Heerlijkheid van Schiermonkoog met sulk een vrij +eijgene civile en criminele Justitie verkogt is, behoeft niemant vreemt +voor te komen, geconsidereert zijnde, dat het geschiet is op verzoek +van Gecommitteerde Raden van Staaten, voorbehoudens den nooddwang uijt +kragte van de reserve van Souverainiteit.”</p> +<p>„Soo heeft ook Ameland voormaals behoort ouder +Frieslandt,”<a class="noteref" id="xd21e1054src" href= +"#xd21e1054" name="xd21e1054src">2</a> alsmede het Eyland <span class= +"ex">de Bandt</span>, dat Noordelijker lag<a class="noteref" id= +"xd21e1060src" href="#xd21e1060" name= +"xd21e1060src">3</a>,—benevens de Heerlijkheid <span class= +"ex">Visvliet</span> welke voormaals door de Staten verkogt zijn, met +het regt van civile en criminele Justitie,—„sonder dat het +Hof van Frieslandt sig oijt of oijt met de Jurisdictie van dien +gemoeijt heeft.—</p> +<p>„Aanmerkelijk is het, dat er geen een Dissentierende gevonden +wort, of hij stelt vast en seker, dat aan de Heer <span class= +"sc">Stachouwer</span> Is Verkogt, ende in eygendom overgedragen de +civile en criminele Jurisdictie, ook kan dat niet ontkent worden +volgens de woorden van <i>het</i> Koop-brief <i>en daar mede te doen en +laten sulks een ijder met sijn vrij eijgen beoorlovet is</i>.” +<span class="pagenum">[<a id="pb26" href="#pb26" name= +"pb26">26</a>]</span></p> +<p>„Waaromme ook geen uijtsonderinge van sodanige +Jurisdictiën plaats kan hebben, gelijk verscheijdene criminele +Sententien bij den Eijgenaar van Schiermonkoog sijn ter executie +gesteld, selve die aan den lijve ginge, waar inne hij door niemant oijt +ofte oijt is belet of geturbeert.”—</p> +<p>„Also in Frieslandt geen andere Geregten bekent sijn, als Hoge +en Lage, soo is het een ontegenseggelijke waarheijdt, dat de Heeren +Staten ten tijde van de koop geen andere Jurisdictie konnen geseijt +worden gehadt te hebben, als die hoogste is, welk Hoog-geregte de selve +aan den Heer Stachouwer.”—</p> +<p>„Immers kan niet ontkent worden, dat de Heeren Staten hebben +verkogt het gene haar eijgen was, ende geensins, dat de selve met een +tweede gemeen hadden, nog veel minder dat Regt, dat een ander, +namentlijk de Ingesetenen van de Heerlijkheijt toebehoorde, alwaaromme +de Heeren Staten, hebbende een Souveraine Jurisdictie, geen andere +konnen verstaan worden verkogt te hebben, als die de hare +was.—</p> +<p>„Hier tegens kan niets ingebragt worden, want de Eijgenaars +van de Heerlijkheijt Schiermonkoge sijn door de koop geworden ware +Eijgenaars, soo van de Landen, als van de Regten, enz. sonder eenige +conditie, bepalinge of reserve, gelijk de selve Eijgenaars in hare +Deductie, aan de Heeren Staten van Frieslandt den 25 Februari 1737 +gepresenteert, hebben aangetoont.</p> +<p>„Daarom is men geheel het spoor bijster, wanneer men de Heer +van Schiermonkoog, als Eijgenaar van de civile en criminele Justitie +van die Heerlijkheit, nogtans wat haar personen en patrimonieel goedt, +selfs die soo vrij gekogte Heerlijkheid belangt, subject stelt onder de +Hove van Frieslandt.— <span class="pagenum">[<a id="pb27" href= +"#pb27" name="pb27">27</a>]</span></p> +<p>„De Heerlijkheit van Schiermonkoog is niet bekent, dat oijt +aan de Provincie van Frieslandt vast, of een gedeelte van dien geweest +is, maar sedert immemoriale tijdt daarvan afgescheiden door de +Lauwer-Stroom en alsoo twee afsonderlijke Heerlijkheden, ten minste was +het soo al omtrent der Franke wederkomste bij de overwateringe van de +dartiende eeuwe, volgens getuigenisse van <span class="sc">Menso +Alting</span>, wanneer men nog in de Provincie van Frieslandt van geen +Hof van Justitie wiste, want dat is eerst opgeregt in den Jare 1499, +door Albert Hertog van Saxen, alleen over Oostergoo en Westergoo, +bestaande in ses Raden uijt Oostergoo en vier uijt Westergoo, benevens +Hessel Martena als der Vorsten Cancellier, om uijt de naam van die +Vorst te vonnissen, welk Hof door sijn Soon Georg in den Jare 1504 +nader is bevestigt, en de Cancellarije binnen Leeuwarden +gelegt<a class="noteref" id="xd21e1095src" href="#xd21e1095" name= +"xd21e1095src">4</a>.</p> +<p>„De woorden in den koopbrief vermelt, <i>ende bij gevolge van +dien aan de Generale Unie</i>, expliceren genoegsaam wat Souverainiteit +de Heeren verkoopers gereserveert hebben, namentlijk sodanige, die haar +de magt en autoriteit gaf, om dese Heerlijkheit van Schiermonkoog te +doen verblijven onder de Generale Unie, of onder sodanige aliantie, als +de selve namaals verstonden; want voor de verkopinge als een +geassocieerde Heerlijkheit mede begrepen onder de Generale Unie, was +het in de magt niet van de Heeren Staten, sonder præjudicie +deselve behalven dese reserve te verkopen.—</p> +<p>„Wat aangaat de comporatie van de Geregtigheden van het Hof +van Hollandt ende de Heerlijkheden, in die Provincie gelegen, met het +Regt van het Hof van Frieslandt, <span class="pagenum">[<a id="pb28" +href="#pb28" name="pb28">28</a>]</span>en het Regt van de Heer van +Schiermonkoog, kan in dezen geen de minste applicatie hebben, van +wegens het over groot verschil dat tusschen die beide is, namentlijk om +dat de Hollandsche Heerlijkheden, leggen in die Provintie, en wel het +grootste gedeelte van het Graafschap uijtmaken, als ook omdat die +Heerlijkheden verkogt worden als <i>feudale goederen</i> met submissie +van den Hove en Hoogen Raad, waar nog bij gevoegt moet worden, dat het +met eene speciale expressie is uijtgedrukt in de Instructie van het Hof +van Hollandt van den 20 Augusti 1531, Art. 7, 8 en 12, en bij de +alteratie van eenige Articulen van de Instructie van den Leen-Hove van +Hollant van den 2 Maij 1525, wort de Jurisdictie uijtgedrukt te sijn, +over Heerlijkheden, hoge en lage, begraven Huijsen, Sloten of +Jurisdictien, soo ook in de Ordonnantie van de Criminele Justitie van +Konink Philip Anno 1570, Art. 14 en veele volgende: Waar vint men van +dit alles de minste schijn in Frieslandt ten resspecte van de +Heerlijkheit Schiermonkoog? ende om den onkundige nog verder op de +regte weg te helpen, is werelt-kundig, dat de Eijgenaars van +Heerlijkheden in Hollandt leden sijn van die Provintie, die het Hof van +Hollandt als Opper-regters over <span class="sc">haar</span> hebben +verkoren; men zie maar eens het accoord tusschen Hollandt en Zeelandt +van den 8 November 1576, en verdrag van den 13 Augusti 1587, bestaande +de geheele Staats-regeringe van Hollandt uit Heerlijkheden en +Steden.</p> +<p>„Wat belangt de verscheidene gevallen van sententien, +appoinchementen, citatien en exploicten, met vrijwillige toelatinge +geaccordeert of sonder de selve geschiet, geven niet te kennen, dat het +Hof van Frieslandt het Opper-gerigte heeft, over de Heerlijkheid +Schiermonkoog. <span class="pagenum">[<a id="pb29" href="#pb29" name= +"pb29">29</a>]</span></p> +<p>„De eigenaars van Schiermonkoog weten, dat hare voorsaten tot +drie verscheidene tijden sig nopens dit poinct (<i>in +contradictorio</i>) hebben laten horen, eens in den jare 1648 den 4 +Julij, wanneer het finaal appoinctement was: <i>sal sig desen aangaande +hebben te addresseren aan de Heer van de +Heerlijkheit</i>;—wederom in den Jare 1691, het Hof van +Frieslandt Brieven van compusorien hebbende verleent, heeft den +Eijgenaar van de Heerlijkheit van Schiermonkoog bij Exceptie sijn Regt +aangetoont en gedeserdeert, welke exceptie tot nog toe niet afgedaan +sijnde, hebben de verleende brieven van compulsorien geen effect +gehadt: In den voorgaanden Jare wierden wederom brieven van +compulsorien versogt, wanneer bij rescriptie de Eijgenaars van +Schiermonkoog wederom haar vrij eijgen gekogt regt van civile en +criminele Justitie hebben bewaart, ende is op den 8 October 1736 +verstaan geen apel plaats te hebben, gelijk ook het versaak van +compulsorien afgeslagen, dese drie gevallen sijn door het Hof van +Frieslandt zelfs soo verstaan, en verstrekken alsoo als drie +onwraakbare getuigen, van het regt van de Heerlijkheit Schiermonkoog +enz.”</p> +<hr class="tb"> +<p>Dit stuk waaraan een gedrukt jaartal ontbreekt, is aldus +onderschreven:</p> +<p class="signed">„Uijt naam en order van de<br> +Eijgenaars van de Heerlijkheit<br> +Schiermonkoog.”</p> +<p class="signed">(get.) S. ACRONIUS.</p> +<p>Bij of onder deze naamteekening staat <i>geschreven:</i> 1738. +<span class="pagenum">[<a id="pb30" href="#pb30" name= +"pb30">30</a>]</span></p> +</div> +<div class="footnotes"> +<hr class="fnsep"> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1018" href="#xd21e1018src" name="xd21e1018">1</a></span></p> +<div class="table"> +<table class="xd21e1020"> +<tr> +<td class="cellLeft cellTop">Instructie van het Hof van Frieslandt van +den</td> +<td class="cellRight cellTop">10 Maij 1597, Art. 24.</td> +</tr> +<tr> +<td class="cellLeft cellBottom"> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>Instructie</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>van</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>het</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>Hof</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>van</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>Frieslandt</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>van</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +<table class="ditto"> +<tr class="s"> +<td>den</td> +</tr> +<tr class="d"> +<td>,,</td> +</tr> +</table> +</td> +<td class="cellRight cellBottom">28 Oct. 1637, Art. 28.</td> +</tr> +</table> +</div> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1054" href="#xd21e1054src" name="xd21e1054">2</a></span> Volgens +erkentenisse van F. D. v. Camminga in Vind-Secund-Amel.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1060" href="#xd21e1060src" name="xd21e1060">3</a></span> Te zien +bij Winsemius.</p> +<p class="footnote"><span class="label"><a class="noteref" id= +"xd21e1095" href="#xd21e1095src" name="xd21e1095">4</a></span> Winsem. +Chronijk, Schotanus Friessche Historiën op die Jaren, Hub. Hist. +Civ. P. 2, L. 1, Sect. 3, Cap. 10.</p> +</div> +</div> +<div class="div1 chapter"> +<div class="divHead"> +<h2 class="main">VERKLARING DER TEEKENS VOORKOMENDE OP HET KAARTJE VAN +SCHIERMONNIKOOG.</h2> +</div> +<div class="divBody"> +<p class="first">VERKLARING.</p> +<table> +<tr> +<td> +<ul> +<li><i>aaa</i>. Oude vervallen Dijk, na 1825 niet weer hersteld.</li> +<li><i>bb</i>. Slenk.</li> +<li><i>c</i>. Rijweg.</li> +<li><i>d</i>. Oude Rijweg.</li> +<li><i>e</i>. Vierhuizen.</li> +<li><i>f</i>. Molen.</li> +<li><i>g</i>. Voorstreek.</li> +<li><i>h</i>. Middelstreek.</li> +<li><i>i</i>. Lange Streek.</li> +</ul> +</td> +<td> +<ul> +<li><i>k</i>. Kerk.</li> +<li><i>l</i>. School.</li> +<li><i>m</i>. Reddingbootshuisje.</li> +<li><i>n</i>. Pastorie.</li> +<li><i>o</i>. De Oude Burg.</li> +<li><i>p</i>. Zevenhuizen.</li> +<li><i>qq</i>. Aardappelakkers.</li> +<li><i>rr</i>. Tuinen.</li> +<li><i>ss</i>. Lichttorens.</li> +</ul> +</td> +</tr> +</table> +</div> +</div> +<div class="transcribernote"> +<h2 class="main">Colofon</h2> +<h3 class="main">Beschikbaarheid</h3> +<p class="first">Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen +overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het +kopiëren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de +<a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href= +"http://www.gutenberg.org/license" rel="license">Project Gutenberg +Licentie</a> bij dit eBoek of on-line op <a class="exlink xd21e41" +title="Externe link" href= +"http://www.gutenberg.org/">www.gutenberg.org</a>.</p> +<p>Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd correctie +team op <a class="exlink xd21e41" title="Externe link" href= +"http://www.pgdp.net/">www.pgdp.net</a>.</p> +<h3 class="main">Codering</h3> +<p class="first">Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke +schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn +stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn +verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het +einde van dit boek.</p> +<p>De kaart in dit boek ontbreekt in de beschikbare scans, en daarmee +in deze editie. Personen met toegang tot dit werk wordt vriendelijk +verzocht scans hiervan ter beschikking te stellen aan Project +Gutenberg.</p> +<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3> +<ul> +<li>2013-11-15 Begonnen.</li> +</ul> +<h3 class="main">Externe Referenties</h3> +<p>Dit Project Gutenberg eBoek bevat externe referenties. Het kan zijn +dat deze links voor u niet werken.</p> +<h3 class="main">Verbeteringen</h3> +<p>De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p> +<table class="correctiontable" summary= +"Overzicht van verbeteringen aangebracht in de tekst."> +<tr> +<th>Bladzijde</th> +<th>Bron</th> +<th>Verbetering</th> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e391">8</a></td> +<td class="width40 bottom">Kersnacht</td> +<td class="width40 bottom">Kerstnacht</td> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e523">10</a></td> +<td class="width40 bottom">de eigendommen zijn</td> +<td class="width40 bottom">het eigendom is</td> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e605">14</a></td> +<td class="width40 bottom">Schiermonikoog</td> +<td class="width40 bottom">[<i>Verwijderd</i>]</td> +</tr> +<tr> +<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd21e710">17</a></td> +<td class="width40 bottom">wachte</td> +<td class="width40 bottom">wachtte</td> +</tr> +</table> +</div> +</div> + + + + + + + +<pre> + + + + + +End of the Project Gutenberg EBook of Het Eiland Schiermonnikoog en Zijne +Bewoners, by Francis Allan + +*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK HET EILAND SCHIERMONNIKOOG *** + +***** This file should be named 44204-h.htm or 44204-h.zip ***** +This and all associated files of various formats will be found in: + http://www.gutenberg.org/4/4/2/0/44204/ + +Produced by eroen Hellingman and the Online Distributed +Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project +Gutenberg (This book was produced from scanned images of +public domain material from the Google Print project.) + + +Updated editions will replace the previous one--the old editions +will be renamed. + +Creating the works from public domain print editions means that no +one owns a United States copyright in these works, so the Foundation +(and you!) can copy and distribute it in the United States without +permission and without paying copyright royalties. Special rules, +set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to +copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to +protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project +Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you +charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you +do not charge anything for copies of this eBook, complying with the +rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose +such as creation of derivative works, reports, performances and +research. They may be modified and printed and given away--you may do +practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is +subject to the trademark license, especially commercial +redistribution. + + + +*** START: FULL LICENSE *** + +THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE +PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK + +To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free +distribution of electronic works, by using or distributing this work +(or any other work associated in any way with the phrase "Project +Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project +Gutenberg-tm License available with this file or online at + www.gutenberg.org/license. + + +Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm +electronic works + +1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm +electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to +and accept all the terms of this license and intellectual property +(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all +the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy +all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. +If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project +Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the +terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or +entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. + +1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be +used on or associated in any way with an electronic work by people who +agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few +things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works +even without complying with the full terms of this agreement. See +paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project +Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement +and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic +works. See paragraph 1.E below. + +1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" +or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project +Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the +collection are in the public domain in the United States. If an +individual work is in the public domain in the United States and you are +located in the United States, we do not claim a right to prevent you from +copying, distributing, performing, displaying or creating derivative +works based on the work as long as all references to Project Gutenberg +are removed. Of course, we hope that you will support the Project +Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by +freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of +this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with +the work. You can easily comply with the terms of this agreement by +keeping this work in the same format with its attached full Project +Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. + +1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern +what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in +a constant state of change. If you are outside the United States, check +the laws of your country in addition to the terms of this agreement +before downloading, copying, displaying, performing, distributing or +creating derivative works based on this work or any other Project +Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning +the copyright status of any work in any country outside the United +States. + +1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: + +1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate +access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently +whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the +phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project +Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, +copied or distributed: + +This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with +almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or +re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included +with this eBook or online at www.gutenberg.org + +1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived +from the public domain (does not contain a notice indicating that it is +posted with permission of the copyright holder), the work can be copied +and distributed to anyone in the United States without paying any fees +or charges. If you are redistributing or providing access to a work +with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the +work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 +through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the +Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or +1.E.9. + +1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted +with the permission of the copyright holder, your use and distribution +must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional +terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked +to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the +permission of the copyright holder found at the beginning of this work. + +1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm +License terms from this work, or any files containing a part of this +work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. + +1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this +electronic work, or any part of this electronic work, without +prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with +active links or immediate access to the full terms of the Project +Gutenberg-tm License. + +1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, +compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any +word processing or hypertext form. However, if you provide access to or +distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than +"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version +posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), +you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a +copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon +request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other +form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm +License as specified in paragraph 1.E.1. + +1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, +performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works +unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. + +1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing +access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided +that + +- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from + the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method + you already use to calculate your applicable taxes. The fee is + owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he + has agreed to donate royalties under this paragraph to the + Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments + must be paid within 60 days following each date on which you + prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax + returns. Royalty payments should be clearly marked as such and + sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the + address specified in Section 4, "Information about donations to + the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." + +- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies + you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he + does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm + License. You must require such a user to return or + destroy all copies of the works possessed in a physical medium + and discontinue all use of and all access to other copies of + Project Gutenberg-tm works. + +- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any + money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the + electronic work is discovered and reported to you within 90 days + of receipt of the work. + +- You comply with all other terms of this agreement for free + distribution of Project Gutenberg-tm works. + +1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm +electronic work or group of works on different terms than are set +forth in this agreement, you must obtain permission in writing from +both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael +Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the +Foundation as set forth in Section 3 below. + +1.F. + +1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable +effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread +public domain works in creating the Project Gutenberg-tm +collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic +works, and the medium on which they may be stored, may contain +"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or +corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual +property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a +computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by +your equipment. + +1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right +of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project +Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project +Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all +liability to you for damages, costs and expenses, including legal +fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT +LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE +PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE +TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE +LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR +INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH +DAMAGE. + +1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a +defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can +receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a +written explanation to the person you received the work from. If you +received the work on a physical medium, you must return the medium with +your written explanation. The person or entity that provided you with +the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a +refund. If you received the work electronically, the person or entity +providing it to you may choose to give you a second opportunity to +receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy +is also defective, you may demand a refund in writing without further +opportunities to fix the problem. + +1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth +in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER +WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO +WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. + +1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied +warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. +If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the +law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be +interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by +the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any +provision of this agreement shall not void the remaining provisions. + +1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the +trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone +providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance +with this agreement, and any volunteers associated with the production, +promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, +harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, +that arise directly or indirectly from any of the following which you do +or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm +work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any +Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. + + +Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm + +Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of +electronic works in formats readable by the widest variety of computers +including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists +because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from +people in all walks of life. + +Volunteers and financial support to provide volunteers with the +assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's +goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will +remain freely available for generations to come. In 2001, the Project +Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure +and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. +To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation +and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 +and the Foundation information page at www.gutenberg.org + + +Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive +Foundation + +The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit +501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the +state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal +Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification +number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent +permitted by U.S. federal laws and your state's laws. + +The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. +Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered +throughout numerous locations. Its business office is located at 809 +North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email +contact links and up to date contact information can be found at the +Foundation's web site and official page at www.gutenberg.org/contact + +For additional contact information: + Dr. Gregory B. Newby + Chief Executive and Director + gbnewby@pglaf.org + +Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg +Literary Archive Foundation + +Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide +spread public support and donations to carry out its mission of +increasing the number of public domain and licensed works that can be +freely distributed in machine readable form accessible by the widest +array of equipment including outdated equipment. Many small donations +($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt +status with the IRS. + +The Foundation is committed to complying with the laws regulating +charities and charitable donations in all 50 states of the United +States. Compliance requirements are not uniform and it takes a +considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up +with these requirements. We do not solicit donations in locations +where we have not received written confirmation of compliance. To +SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any +particular state visit www.gutenberg.org/donate + +While we cannot and do not solicit contributions from states where we +have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition +against accepting unsolicited donations from donors in such states who +approach us with offers to donate. + +International donations are gratefully accepted, but we cannot make +any statements concerning tax treatment of donations received from +outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. + +Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation +methods and addresses. Donations are accepted in a number of other +ways including checks, online payments and credit card donations. +To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate + + +Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic +works. + +Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm +concept of a library of electronic works that could be freely shared +with anyone. For forty years, he produced and distributed Project +Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. + +Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed +editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. +unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily +keep eBooks in compliance with any particular paper edition. + +Most people start at our Web site which has the main PG search facility: + + www.gutenberg.org + +This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, +including how to make donations to the Project Gutenberg Literary +Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to +subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. + + + +</pre> + +</body> +</html> diff --git a/old/44204-h/images/book.png b/old/44204-h/images/book.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..963d165 --- /dev/null +++ b/old/44204-h/images/book.png diff --git a/old/44204-h/images/card.png b/old/44204-h/images/card.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..1ffbe1a --- /dev/null +++ b/old/44204-h/images/card.png diff --git a/old/44204-h/images/external.png b/old/44204-h/images/external.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..ba4f205 --- /dev/null +++ b/old/44204-h/images/external.png diff --git a/old/44204-h/images/new-cover-tn.jpg b/old/44204-h/images/new-cover-tn.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..463d755 --- /dev/null +++ b/old/44204-h/images/new-cover-tn.jpg diff --git a/old/44204-h/images/new-cover.jpg b/old/44204-h/images/new-cover.jpg Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2d639f3 --- /dev/null +++ b/old/44204-h/images/new-cover.jpg diff --git a/old/44204-h/images/titlepage.png b/old/44204-h/images/titlepage.png Binary files differnew file mode 100644 index 0000000..2d4d3de --- /dev/null +++ b/old/44204-h/images/titlepage.png |
