Initial commitHEAD main

author: nfenwick <nfenwick@pglaf.org> 2025-04-19 14:21:03 -0700
committer: nfenwick <nfenwick@pglaf.org> 2025-04-19 14:21:03 -0700
commit: 55bdffac61fe612d815f5e92199342f45840a71c (patch)
tree: f93c91ae0f394eb0f17b72fde054f39800db345d /75911-h
26 files changed, 12735 insertions, 0 deletions
diff --git a/75911-h/75911-h.htm b/75911-h/75911-h.htm
new file mode 100644
index 0000000..d385ea7
--- /dev/null
+++ b/75911-h/75911-h.htm
@@ -0,0 +1,12735 @@
+<!DOCTYPE HTML>
+<!-- This HTML file has been automatically generated from an XML source on 2025-04-19T14:38:56Z using SAXON HE 9.9.1.8 . -->
+<html lang="nl">
+<head>
+<title>Moeder en Kind | Project Gutenberg</title>
+<meta charset="utf-8">
+<meta name="generator" content="tei2html.xsl, see https://github.com/jhellingman/tei2html">
+<meta name="author" content="Cornelis Nanning van de Poll (1860–1923)">
+<link rel="coverpage" href="images/frontcover.jpg">
+<link rel="icon" href="images/frontcover.jpg" type="image/x-cover">
+<meta name="DC.Title" content="Moeder en Kind: Zwangerschap bevalling en verzorging van zuigelingen">
+<meta name="DC.Creator" content="Cornelis Nanning van de Poll (1860–1923)">
+<meta name="DC.Language" content="nl-1900">
+<meta name="DC.Format" content="text/html">
+<meta name="DC.Publisher" content="Project Gutenberg">
+<style> /* <![CDATA[ */
+html {
+line-height: 1.3;
+}
+body {
+margin: 0;
+}
+main {
+display: block;
+}
+h1 {
+font-size: 2em;
+margin: 0.67em 0;
+}
+hr {
+height: 0;
+overflow: visible;
+}
+pre {
+font-family: monospace;
+font-size: 1em;
+}
+a {
+background-color: transparent;
+}
+abbr[title] {
+border-bottom: none;
+text-decoration: underline;
+}
+b, strong {
+font-weight: bolder;
+}
+code, kbd, samp {
+font-family: monospace;
+font-size: 1em;
+}
+small {
+font-size: 80%;
+}
+sub, sup {
+font-size: 67%;
+line-height: 0;
+position: relative;
+vertical-align: baseline;
+}
+sub {
+bottom: -0.25em;
+}
+sup {
+top: -0.5em;
+}
+img {
+border-style: none;
+}
+body {
+font-family: serif;
+font-size: 100%;
+text-align: left;
+margin-top: 2.4em;
+}
+div.front, div.body {
+margin-bottom: 7.2em;
+}
+div.back {
+margin-bottom: 2.4em;
+}
+.div0 {
+margin-top: 7.2em;
+margin-bottom: 7.2em;
+}
+.div1 {
+margin-top: 5.6em;
+margin-bottom: 5.6em;
+}
+.div2 {
+margin-top: 4.8em;
+margin-bottom: 4.8em;
+}
+.div3 {
+margin-top: 3.6em;
+margin-bottom: 3.6em;
+}
+.div4 {
+margin-top: 2.4em;
+margin-bottom: 2.4em;
+}
+.div5, .div6, .div7 {
+margin-top: 1.44em;
+margin-bottom: 1.44em;
+}
+.div0:last-child, .div1:last-child, .div2:last-child, .div3:last-child,
+.div4:last-child, .div5:last-child, .div6:last-child, .div7:last-child {
+margin-bottom: 0;
+}
+blockquote div.front, blockquote div.body, blockquote div.back {
+margin-top: 0;
+margin-bottom: 0;
+}
+.divBody .div1:first-child, .divBody .div2:first-child, .divBody .div3:first-child, .divBody .div4:first-child,
+.divBody .div5:first-child, .divBody .div6:first-child, .divBody .div7:first-child {
+margin-top: 0;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6, .h1, .h2, .h3, .h4, .h5, .h6 {
+clear: both;
+font-style: normal;
+text-transform: none;
+}
+h3, .h3 {
+font-size: 1.2em;
+}
+h3.label {
+font-size: 1em;
+margin-bottom: 0;
+}
+h4, .h4 {
+font-size: 1em;
+}
+.alignleft {
+text-align: left;
+}
+.alignright {
+text-align: right;
+}
+.alignblock {
+text-align: justify;
+}
+p.tb, hr.tb, .par.tb, li.tb {
+margin: 1.6em auto;
+text-align: center;
+}
+p.argument, p.note, p.tocArgument, .par.argument, .par.note, .par.tocArgument {
+font-size: 0.9em;
+text-indent: 0;
+}
+p.argument, p.tocArgument, .par.argument, .par.tocArgument {
+margin: 1.58em 10%;
+}
+.opener, .address {
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+}
+.addrline {
+margin-top: 0;
+margin-bottom: 0;
+}
+.dateline {
+margin-top: 1.6em;
+margin-bottom: 1.6em;
+text-align: right;
+}
+.salute {
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.signed {
+margin-top: 1.6em;
+margin-left: 3.58em;
+text-indent: -2em;
+}
+.epigraph {
+font-size: 0.9em;
+width: 60%;
+margin-left: auto;
+}
+.epigraph span.bibl {
+display: block;
+text-align: right;
+}
+.trailer {
+clear: both;
+margin-top: 3.6em;
+}
+span.abbr, abbr {
+white-space: nowrap;
+}
+span.parNum {
+font-weight: bold;
+}
+span.corr, span.gap {
+border-bottom: 1px dotted red;
+}
+span.num, span.trans {
+border-bottom: 1px dotted gray;
+}
+span.measure {
+border-bottom: 1px dotted green;
+}
+.ex {
+letter-spacing: 0.2em;
+}
+.sc {
+font-variant: small-caps;
+}
+.asc {
+font-variant: small-caps;
+text-transform: lowercase;
+}
+.uc {
+text-transform: uppercase;
+}
+.tt {
+font-family: monospace;
+}
+.underline {
+text-decoration: underline;
+}
+.overline, .overtilde {
+text-decoration: overline;
+}
+.rm {
+font-style: normal;
+}
+.red {
+color: red;
+}
+hr {
+clear: both;
+border: none;
+border-bottom: 1px solid black;
+width: 45%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+margin-top: 1em;
+text-align: center;
+}
+hr.dotted {
+border-bottom: 2px dotted black;
+}
+hr.dashed {
+border-bottom: 2px dashed black;
+}
+.aligncenter {
+text-align: center;
+}
+h1, h2, .h1, .h2 {
+font-size: 1.44em;
+line-height: 1.5;
+}
+h1.label, h2.label {
+font-size: 1.2em;
+margin-bottom: 0;
+}
+h5, h6 {
+font-size: 1em;
+font-style: italic;
+}
+p, .par {
+text-indent: 0;
+}
+p.firstlinecaps:first-line, .par.firstlinecaps:first-line {
+text-transform: uppercase;
+}
+.hangq {
+text-indent: -0.32em;
+}
+.hangqq {
+text-indent: -0.42em;
+}
+.hangqqq {
+text-indent: -0.84em;
+}
+p.dropcap:first-letter, .par.dropcap:first-letter {
+float: left;
+clear: left;
+margin: 0 0.05em 0 0;
+padding: 0;
+line-height: 0.8;
+font-size: 420%;
+vertical-align: super;
+}
+blockquote, p.quote, div.blockquote, div.argument, .par.quote {
+font-size: 0.9em;
+margin: 1.58em 5%;
+}
+.pageNum a, a.noteRef:hover, a.pseudoNoteRef:hover, a.hidden:hover, a.hidden {
+text-decoration: none;
+}
+.advertisement, .advertisements {
+background-color: #FFFEE0;
+border: black 1px dotted;
+color: #000;
+margin: 2em 5%;
+padding: 1em;
+}
+span.accent {
+display: inline-block;
+text-align: center;
+}
+span.accent, span.accent span.top, span.accent span.base {
+line-height: 0.40em;
+}
+span.accent span.top {
+font-weight: bold;
+font-size: 5pt;
+}
+span.accent span.base {
+display: block;
+}
+.footnotes .body, .footnotes .div1 {
+padding: 0;
+}
+.fnarrow {
+color: #AAAAAA;
+font-weight: bold;
+text-decoration: none;
+}
+.fnarrow:hover, .fnreturn:hover {
+color: #660000;
+}
+.fnreturn {
+color: #AAAAAA;
+font-size: 80%;
+font-weight: bold;
+text-decoration: none;
+vertical-align: 0.25em;
+}
+a {
+text-decoration: none;
+}
+a:hover {
+text-decoration: underline;
+background-color: #e9f5ff;
+}
+a.noteRef, a.pseudoNoteRef {
+font-size: 67%;
+vertical-align: super;
+text-decoration: none;
+margin-left: 0.1em;
+}
+.externalUrl {
+font-size: small;
+font-family: monospace;
+color: gray;
+}
+.displayfootnote {
+display: none;
+}
+div.footnotes {
+font-size: 80%;
+margin-top: 1em;
+padding: 0;
+}
+hr.fnsep {
+margin-left: 0;
+margin-right: 0;
+text-align: left;
+width: 25%;
+}
+p.footnote, .par.footnote {
+margin-bottom: 0.5em;
+margin-top: 0.5em;
+}
+p.footnote .fnlabel, .par.footnote .fnlabel {
+float: left;
+margin-left: -0.1em;
+min-width: 1.0em;
+padding-right: 0.4em;
+}
+.apparatusnote {
+text-decoration: none;
+}
+.apparatusnote:target, .fndiv:target {
+background-color: #eaf3ff;
+}
+table.tocList {
+width: 100%;
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+border-width: 0;
+border-collapse: collapse;
+}
+td.tocText {
+padding-top: 2em;
+padding-bottom: 1em;
+}
+td.tocPageNum, td.tocDivNum {
+text-align: right;
+min-width: 10%;
+border-width: 0;
+white-space: nowrap;
+}
+td.tocDivNum {
+padding-left: 0;
+padding-right: 0.5em;
+vertical-align: top;
+}
+td.tocPageNum {
+padding-left: 0.5em;
+padding-right: 0;
+vertical-align: bottom;
+}
+td.tocDivTitle {
+width: auto;
+}
+p.tocPart, .par.tocPart {
+margin: 1.58em 0;
+font-variant: small-caps;
+}
+p.tocChapter, .par.tocChapter {
+margin: 1.58em 0;
+}
+p.tocSection, .par.tocSection {
+margin: 0.7em 5%;
+}
+table.tocList td {
+vertical-align: top;
+}
+table.tocList td.tocPageNum {
+vertical-align: bottom;
+}
+table.inner {
+display: inline-table;
+border-collapse: collapse;
+width: 100%;
+}
+td.itemNum {
+text-align: right;
+min-width: 5%;
+padding-right: 0.8em;
+}
+td.innerContainer {
+padding: 0;
+margin: 0;
+}
+.index {
+font-size: 80%;
+}
+.index p {
+text-indent: -1em;
+margin-left: 1em;
+}
+.indexToc {
+text-align: center;
+}
+.transcriberNote {
+background-color: #DDE;
+border: black 1px dotted;
+color: #000;
+font-family: sans-serif;
+font-size: 80%;
+margin: 2em 5%;
+padding: 1em;
+}
+.missingTarget {
+text-decoration: line-through;
+color: red;
+}
+.correctionTable {
+width: 75%;
+}
+.width20 {
+width: 20%;
+}
+.width40 {
+width: 40%;
+}
+p.smallprint, li.smallprint, .par.smallprint {
+color: #666666;
+font-size: 80%;
+}
+span.musictime {
+vertical-align: middle;
+display: inline-block;
+text-align: center;
+}
+span.musictime, span.musictime span.top, span.musictime span.bottom {
+padding: 1px 0.5px;
+font-size: xx-small;
+font-weight: bold;
+line-height: 0.7em;
+}
+span.musictime span.bottom {
+display: block;
+}
+audio {
+height: 20px;
+margin-left: 0.5em;
+margin-right: 0.5em;
+}
+ul {
+list-style-type: none;
+}
+.splitListTable {
+margin-left: 0;
+}
+.splitListTable td {
+vertical-align: top;
+}
+.numberedItem {
+text-indent: -3em;
+margin-left: 3em;
+}
+.numberedItem .itemNumber {
+float: left;
+position: relative;
+left: -3.5em;
+width: 3em;
+display: inline-block;
+text-align: right;
+}
+.itemGroupTable {
+border-collapse: collapse;
+margin-left: 0;
+}
+.itemGroupTable td {
+padding: 0;
+margin: 0;
+vertical-align: middle;
+}
+.itemGroupBrace {
+padding: 0 0.5em !important;
+}
+.titlePage {
+border: #DDDDDD 2px solid;
+margin: 3em 0 7em;
+padding: 5em 10% 6em;
+text-align: center;
+}
+.titlePage .docTitle {
+line-height: 1.7;
+margin: 2em 0;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .docTitle .mainTitle {
+font-size: 1.8em;
+font-weight: inherit;
+font-variant: inherit;
+line-height: inherit;
+}
+.titlePage .docTitle .subTitle,
+.titlePage .docTitle .seriesTitle,
+.titlePage .docTitle .volumeTitle {
+font-size: 1.44em;
+font-weight: inherit;
+font-variant: inherit;
+line-height: inherit;
+}
+.titlePage .byline {
+margin: 2em 0;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.5;
+}
+.titlePage .byline .docAuthor {
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+.titlePage .figure {
+margin: 2em auto;
+}
+.titlePage .docImprint {
+margin: 4em 0 0;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.5;
+}
+.titlePage .docImprint .docDate {
+font-size: 1.2em;
+font-weight: bold;
+}
+div.figure, div.figureGroup {
+text-align: center;
+}
+table.figureGroupTable {
+width: 80%;
+border-collapse: collapse;
+}
+.figure, .figureGroup {
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+.floatLeft {
+float: left;
+margin: 10px 10px 10px 0;
+}
+.floatRight {
+float: right;
+margin: 10px 0 10px 10px;
+}
+p.figureHead, .par.figureHead {
+font-size: 100%;
+text-align: center;
+}
+.figAnnotation {
+font-size: 80%;
+position: relative;
+margin: 0 auto;
+}
+.figTopLeft, .figBottomLeft {
+float: left;
+}
+.figTopRight, .figBottomRight {
+float: right;
+}
+.figure p, .figure .par, .figureGroup p, .figureGroup .par {
+font-size: 80%;
+margin-top: 0;
+text-align: center;
+}
+img {
+border-width: 0;
+}
+td.galleryFigure {
+text-align: center;
+vertical-align: middle;
+}
+td.galleryCaption {
+text-align: center;
+vertical-align: top;
+}
+tr, td, th {
+vertical-align: top;
+}
+tr.bottom, td.bottom, th.bottom {
+vertical-align: bottom;
+}
+td.label, tr.label td {
+font-weight: bold;
+}
+td.unit, tr.unit td {
+font-style: italic;
+}
+td.leftbrace, td.rightbrace {
+vertical-align: middle;
+}
+span.sum {
+padding-top: 2px;
+border-top: solid black 1px;
+}
+table.inlineTable {
+display: inline-table;
+}
+table.borderOutside {
+border-collapse: collapse;
+}
+table.borderOutside td {
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+}
+table.borderOutside .cellHeadTop, table.borderOutside .cellTop {
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellHeadBottom {
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellBottom {
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellLeft, table.borderOutside .cellHeadLeft {
+border-left: 2px solid black;
+}
+table.borderOutside .cellRight, table.borderOutside .cellHeadRight {
+border-right: 2px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside {
+border-collapse: collapse;
+}
+table.verticalBorderInside td {
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+border-left: 1px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellHeadTop, table.verticalBorderInside .cellTop {
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellHeadBottom {
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellBottom {
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.verticalBorderInside .cellLeft, table.verticalBorderInside .cellHeadLeft {
+border-left: 0 solid black;
+}
+table.borderAll,
+table.rtlBorderAll {
+border-collapse: collapse;
+}
+table.borderAll td,
+table.rtlBorderAll td {
+padding-left: 4px;
+padding-right: 4px;
+border: 1px solid black;
+}
+table.borderAll .cellHeadTop, table.borderAll .cellTop,
+table.rtlBorderAll .cellHeadTop, table.rtlBorderAll .cellTop {
+border-top: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellHeadBottom,
+table.rtlBorderAll .cellHeadBottom {
+border-bottom: 1px solid black;
+}
+table.borderAll .cellBottom,
+table.rtlBorderAll .cellBottom {
+border-bottom: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellLeft,
+table.borderAll .cellHeadLeft {
+border-left: 2px solid black;
+}
+table.borderAll .cellRight,
+table.borderAll .cellHeadRight {
+border-right: 2px solid black;
+}
+table.rtlBorderAll .cellLeft,
+table.rtlBorderAll .cellHeadLeft {
+border-right: 2px solid black;
+}
+table.rtlBorderAll .cellRight,
+table.rtlBorderAll .cellHeadRight {
+border-left: 2px solid black;
+}
+tr.borderTop td, tr.borderTop th, th.borderTop, td.borderTop {
+border-top: 1px solid black !important;
+}
+tr.borderRight td, tr.borderRight th, th.borderRight, td.borderRight {
+border-right: 1px solid black !important;
+}
+tr.borderLeft td, tr.borderLeft th, th.borderLeft, td.borderLeft {
+border-left: 1px solid black !important;
+}
+tr.borderBottom td, tr.borderBottom th, th.borderBottom, td.borderBottom {
+border-bottom: 1px solid black !important;
+}
+tr.borderHorizontal td, tr.borderHorizontal th, th.borderHorizontal, td.borderHorizontal {
+border-top: 1px solid black !important;
+border-bottom: 1px solid black !important;
+}
+tr.borderVertical td, tr.borderVertical th, th.borderVertical, td.borderVertical {
+border-right: 1px solid black !important;
+border-left: 1px solid black !important;
+}
+tr.borderAll td, tr.borderAll th, th.borderAll, td.borderAll {
+border: 1px solid black !important;
+}
+tr.noBorderTop td, tr.noBorderTop th, th.noBorderTop, td.noBorderTop {
+border-top: none !important;
+}
+tr.noBorderRight td, tr.noBorderRight th, th.noBorderRight, td.noBorderRight {
+border-right: none !important;
+}
+tr.noBorderLeft td, tr.noBorderLeft th, th.noBorderLeft, td.noBorderLeft {
+border-left: none !important;
+}
+tr.noBorderBottom td, tr.noBorderBottom th, th.noBorderBottom, td.noBorderBottom {
+border-bottom: none !important;
+}
+tr.noBorderHorizontal td, tr.noBorderHorizontal th, th.noBorderHorizontal, td.noBorderHorizontal {
+border-top: none !important;
+border-bottom: none !important;
+}
+tr.noBorderVertical td, tr.noBorderVertical th, th.noBorderVertical, td.noBorderVertical {
+border-right: none !important;
+border-left: none !important;
+}
+tr.borderAll td, tr.borderAll th, th.borderAll, td.noBorderAll {
+border: none !important;
+}
+.cellDoubleUp {
+border-width: 0 !important;
+width: 1em;
+}
+.cellDummy {
+border-width: 0 !important;
+}
+td.alignDecimalIntegerPart {
+text-align: right;
+border-right: none !important;
+padding-right: 0 !important;
+margin-right: 0 !important;
+}
+td.alignDecimalFractionPart {
+text-align: left;
+border-left: none !important;
+padding-left: 0 !important;
+margin-left: 0 !important;
+}
+td.alignDecimalNotNumber {
+text-align: center;
+}
+.lgouter {
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+display: table;
+}
+.lg {
+text-align: left;
+padding: .5em 0;
+}
+.lg h4, .lgouter h4 {
+font-weight: normal;
+}
+.lg .lineNum, .sp .lineNum, .lgouter .lineNum {
+color: #777;
+font-size: 90%;
+left: 16%;
+margin: 0;
+position: absolute;
+text-align: center;
+text-indent: 0;
+top: auto;
+width: 1.75em;
+}
+p.line, .par.line {
+margin: 0;
+}
+span.hemistich {
+visibility: hidden;
+}
+.verseNum {
+font-weight: bold;
+}
+.speaker {
+font-weight: bold;
+margin-bottom: 0.4em;
+}
+.sp .line {
+margin: 0 10%;
+text-align: left;
+}
+.castlist, .castitem {
+list-style-type: none;
+}
+.castGroupTable {
+border-collapse: collapse;
+margin-left: 0;
+}
+.castGroupTable td {
+padding: 0;
+margin: 0;
+vertical-align: middle;
+}
+.castGroupBrace {
+padding: 0 0.5em !important;
+}
+span.seg {
+text-indent: 0;
+}
+span.ditto {
+display: inline-table;
+border-collapse: collapse;
+vertical-align: middle;
+text-align: center;
+line-height: 0;
+text-indent: 0;
+}
+span.ditto span.r {
+display: table-row;
+}
+span.ditto span.s {
+display: table-cell;
+visibility: hidden;
+}
+span.ditto span.d {
+display: table-cell;
+}
+body {
+padding: 1.58em 16%;
+}
+.pageNum {
+display: inline;
+font-size: 8.4pt;
+font-style: normal;
+margin: 0;
+padding: 0;
+position: absolute;
+right: 1%;
+text-align: right;
+letter-spacing: normal;
+}
+.marginnote {
+font-size: 0.8em;
+height: 0;
+left: 1%;
+position: absolute;
+text-indent: 0;
+width: 14%;
+text-align: left;
+}
+.right-marginnote {
+font-size: 0.8em;
+height: 0;
+right: 3%;
+position: absolute;
+text-indent: 0;
+text-align: right;
+width: 11%
+}
+.cut-in-left-note {
+font-size: 0.8em;
+left: 1%;
+float: left;
+text-indent: 0;
+width: 14%;
+text-align: left;
+padding: 0.8em 0.8em 0.8em 0;
+}
+.cut-in-right-note {
+font-size: 0.8em;
+left: 1%;
+float: right;
+text-indent: 0;
+width: 14%;
+text-align: right;
+padding: 0.8em 0 0.8em 0.8em;
+}
+span.tocPageNum, span.flushright {
+position: absolute;
+right: 16%;
+top: auto;
+text-indent: 0;
+}
+.pglink::after {
+content: "\0000A0\01F4D8";
+font-size: 80%;
+font-style: normal;
+font-weight: normal;
+}
+.catlink::after {
+content: "\0000A0\01F4C7";
+font-size: 80%;
+font-style: normal;
+font-weight: normal;
+}
+.exlink::after, .wplink::after, .biblink::after, .qurlink::after, .seclink::after {
+content: "\0000A0\002197\00FE0F";
+color: blue;
+font-size: 80%;
+font-style: normal;
+font-weight: normal;
+}
+.pglink:hover {
+background-color: #DCFFDC;
+}
+.catlink:hover {
+background-color: #FFFFDC;
+}
+.exlink:hover, .wplink:hover, .biblink:hover, .qurlink:hover, .seclin:hover {
+background-color: #FFDCDC;
+}
+body {
+background: #FFFFFF;
+font-family: serif;
+}
+body, a.hidden {
+color: black;
+}
+h1, h2, .h1, .h2 {
+text-align: center;
+font-variant: small-caps;
+font-weight: normal;
+}
+p.byline {
+text-align: center;
+font-style: italic;
+margin-bottom: 2em;
+}
+.div2 p.byline, .div3 p.byline, .div4 p.byline, .div5 p.byline, .div6 p.byline, .div7 p.byline {
+text-align: left;
+}
+.figureHead, .noteRef, .pseudoNoteRef, .marginnote, .right-marginnote, p.legend, .verseNum {
+color: #660000;
+}
+.rightnote, .pageNum, .lineNum, .pageNum a {
+color: #AAAAAA;
+}
+a.hidden:hover, a.noteRef:hover, a.pseudoNoteRef:hover {
+color: red;
+}
+h1, h2, h3, h4, h5, h6 {
+font-weight: normal;
+}
+table {
+margin-left: auto;
+margin-right: auto;
+}
+td.tocText {
+text-align: center;
+font-variant: small-caps;
+font-size: 1.2em;
+line-height: 1.5;
+}
+.tableCaption {
+text-align: center;
+}
+.arab { font-family: Scheherazade, serif; }
+.aran { font-family: 'Awami Nastaliq', serif; }
+.grek { font-family: 'Charis SIL', serif; }
+.hebr { font-family: 'SBL Hebrew', Shlomo, 'Ezra SIL', serif; }
+.syrc { font-family: 'Serto Jerusalem', serif; }
+/* CSS rules generated from rendition elements in TEI file */
+.xs {
+font-size: x-small;
+}
+.small {
+font-size: small;
+}
+.large {
+font-size: large;
+}
+.vam {
+vertical-align: middle;
+}
+.center {
+text-align: center;
+}
+.letter p {
+text-indent: -1em;
+margin-left: 1em;
+}
+table.voeding {
+border-collapse: collapse;
+width: 80%;
+}
+table.voeding td {
+padding: 1pt 3pt;
+}
+/* CSS rules generated from @rend attributes in TEI file */
+.xd33e2140 {
+text-align:right;
+}
+.xd33e2144 {
+text-align:right; border-left:2pt solid black;
+}
+.xd33e2146 {
+max-width:4em;
+}
+.xd33e4700 {
+width:8%;
+}
+.xd33e4710 {
+white-space:nowrap;
+}
+.xd33e4712 {
+border-bottom:2pt solid black;
+}
+.cover-imagewidth {
+width:510px;
+}
+.frontispiecewidth {
+width:521px;
+}
+.titlepage-imagewidth {
+width:469px;
+}
+.logowidth {
+width:239px;
+}
+.p012width {
+width:126px;
+}
+.p016width {
+width:720px;
+}
+.p022width {
+width:230px;
+}
+.p032width {
+width:403px;
+}
+.p035width {
+width:253px;
+}
+.p048width {
+width:371px;
+}
+.p054width {
+width:185px;
+}
+.p058width {
+width:330px;
+}
+.p063width {
+width:230px;
+}
+.p064width {
+width:377px;
+}
+.p075width {
+width:287px;
+}
+.p092width {
+width:241px;
+}
+.p101width {
+width:279px;
+}
+.p127width {
+width:230px;
+}
+.p175width {
+width:493px;
+}
+.p176width {
+width:720px;
+}
+.p179width {
+width:126px;
+}
+.xd33e4699 {
+border-collapse:collapse;
+}
+.xd33e4723 {
+border-left:2pt solid black;
+}
+.xd33e4760width {
+width:60px;
+}
+.xd33e4765width {
+width:160px;
+}
+.xd33e4770width {
+width:60px;
+}
+.p202width {
+width:253px;
+}
+.xd33e5290 {
+text-indent:2em;
+}
+.p250width {
+width:230px;
+}
+.p282width {
+width:330px;
+}
+.indentxd33e11502 {
+margin-left: 2em;
+}
+.indentxd33e13977 {
+margin-left: 2em;
+}
+.indentxd33e14000 {
+margin-left: 2em;
+}
+.p300width {
+width:279px;
+}
+.spinewidth {
+width:110px;
+}
+.backcoverwidth {
+width:504px;
+}
+/* ]]> */ </style>
+</head>
+<body>
+<div style='text-align:center'>*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 75911 ***</div>
+<div class="front">
+<div class="div1 cover"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure cover-imagewidth"><img src="images/frontcover.jpg" alt="Oorspronkelijke voorkant." width="510" height="720"></div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 frenchtitle"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first center large">MOEDER EN KIND
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 frontispiece"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure frontispiecewidth" id="frontispiece"><img src="images/frontispiece.jpg" alt="Tweelingen bijna 4 maanden oud. Meisje (zittend) 2¾ jaar oud." width="521" height="720"><p class="figureHead">Tweelingen bijna 4 maanden oud.<br>
+Meisje (zittend) 2¾ jaar oud.</p>
+</div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 titlepage"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure titlepage-imagewidth"><img src="images/titlepage.png" alt="Oorspronkelijke titelpagina." width="469" height="720"></div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="titlePage">
+<div class="docTitle">
+<h1 class="mainTitle">MOEDER EN KIND</h1>
+<div class="subTitle">ZWANGERSCHAP BEVALLING EN VERZORGING VAN ZUIGELINGEN</div>
+<div class="subTitle">VIERDE VEEL VERMEERDERDE DRUK VAN „DE AANSTAANDE MOEDER”</div>
+</div>
+<div class="byline">DOOR
+<br>
+<span class="docAuthor">D<sup>R</sup>. C.&nbsp;N. VAN DE POLL</span><br>
+VERLOSKUNDIGE EN VROUWENARTS TE AMSTERDAM</div>
+<div class="figure logowidth"><img src="images/logo.png" alt="Uitgeverslogo met monogram KG en PN." width="239" height="242"></div>
+<div class="docImprint">AMSTERDAM<br>
+SCHELTEMA &amp; HOLKEMA’S BOEKHANDEL<br>
+K. GROESBEEK EN PAUL NIJHOFF</div>
+</div>
+<p></p>
+<div class="div1 dedication"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first center">AAN MARIANNE ELISABETH UIT DANKBAARHEID<br>
+VOOR LIEFDE EN TOEWIJDING, ALS VROUW EN MOEDER.
+<span class="pageNum" id="pb.v">[<a href="#pb.v">V</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 preface"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">VOORBERICHT</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<div class="div2 section"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">VOOR DEN EERSTEN DRUK.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Het kind, als product van het mannelijke en het vrouwelijke, is, zooals onze schoone
+moedertaal zoo juist uitdrukt, onzijdig, d.w.z. dat noch het mannelijke noch het vrouwelijke
+in den aanvang op den voorgrond treedt, al moge de bouw van het lichaam in velerlei
+opzicht reeds aanwijzen, waartoe het komen zal.
+</p>
+<p>Het kind is, pasgeboren, tot zekere hoogte nog maar natuurlijk, niet geestelijk, ontwikkeld,
+al brengt het den geest mede als mogelijkheid tot ontwikkeling daarvan. Het pasgeboren
+kind is dus mensch in aanleg en zal zich tot mensch te ontwikkelen hebben, door ontwikkeling
+van den geest tot begrip.
+</p>
+<p>Zoo verhoudt het pasgeboren kind zich als een menschelijk dier, dat slechts gedeeltelijk
+voor zichzelf zorgen kan en hulp behoeft van haar, die het ter wereld bracht. Ofschoon
+hieruit volgt, dat moeder en vader hebben acht te geven ook op de ontwikkeling van
+den geest van hun kind, en vooral in dàt opzicht eene groote en grootsche taak haar
+wacht, die moeder worden zal, heeft zij, om te beginnen, te bedenken, dat het kind,
+waarvan zij de moeder zijn zal, ontsproten uit haar lichaam, allereerst den aard zal
+hebben van haar natuurlijk leven, zoodat—in ’t algemeen gesproken—alleen de gezonde
+moeder een gezond kind kan ter wereld brengen, <span class="pageNum" id="pb.vi">[<a href="#pb.vi">VI</a>]</span>de gezonde moeder de meeste waarborgen geeft voor een gezond nageslacht.
+</p>
+<p>Reeds vóór de vrouw moeder wordt heeft zij dus zorgen en is, met het oog daarop, eenige
+kennis van de wijze waarop in haar binnenste het kind wordt aangelegd en van de plaats
+waar de vrucht zich tot kind ontwikkelt, niet overbodig te achten, opdat zij kunne
+begrijpen, waarom zij, mede ter wille van haar kind, voor zichzelve heeft zorg te
+dragen.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>De plichten van den aanstaanden vader zijn evenmin gering. Het kind, ontsproten uit
+vereeniging van man en vrouw, is, natuurlijk en geestelijk, herhaling en voortzetting
+van het voorafgegane of voorafgaande geslacht en zal dus vertoonen, wat men onder
+erfelijkheid verstaat. Beide factoren zijn in het product begrepen, en is dus te begrijpen,
+dat het kind van man en vrouw niet afwijkt van, doch gelijkt op beiden, zoodat ook
+de vader, vóór hij zich zoo zal kunnen noemen, heeft te bedenken hoe, en heeft zorg
+te dragen dat hij, met recht, zal zijn een goed vader, natuurlijk en geestelijk. De
+voorafgegane opmerking dient dus uitgebreid te worden tot: slechts gezonde ouders
+kunnen waarborgen geven voor een gezond nageslacht.
+</p>
+<p>Dit geschrift wil trachten de aanstaande moeder eenigermate in te lichten en raad
+te geven met betrekking tot velerlei uit den tijd waarin, en omtrent datgene waarvoor,
+zij in „blijde verwachting” leeft.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 section"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">VOOR DEN TWEEDEN DRUK.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Toen de uitgevers mij verzochten voor een tweeden druk van „De aanstaande moeder”
+te willen zorg dragen, voldeed ik daaraan met genoegen. Ik heb daarbij rekening gehouden
+<span class="pageNum" id="pb.vii">[<a href="#pb.vii">VII</a>]</span>met een ander verzoek, uitgegaan van talrijke vrouwen, om haar, als de gelegenheid
+zich voordeed, iets meer omtrent den zuigeling te vertellen. Dit laatste was niet
+gemakkelijk, doch ik heb mijn best gedaan. In hoeverre ik geslaagd ben, mogen zij,
+die mij tot nu toe van hare waardeering zoo ruimschoots blijk gaven, beoordeelen.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 last-child section"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">VOOR DEN DERDEN DRUK.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Met vreugde vernam ik van de uitgevers, dat de tweede druk reeds binnen twee jaren
+was uitverkocht. Voor dezen derden druk heb ik een uitvoerig register vervaardigd,
+dat, naar ik verwacht, de bruikbaarheid van het boek zal verhoogen.
+</p>
+<p class="signed"><span class="sc">Dr. C.&nbsp;N. van de Poll.</span>
+<span class="pageNum" id="pb.viii">[<a href="#pb.viii">VIII</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div id="toc" class="div1 last-child contents"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">INHOUD</h2>
+<table class="tocList">
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"> </td>
+<td class="tocPageNum">Bladz.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch1" id="xd33e203"><span class="sc">Bevruchting</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch2" id="xd33e210"><span class="sc">Zwangerschap en enkele zwangerschapsverschijnselen</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">13</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch3" id="xd33e217"><span class="sc">Andere zwangerschapsverschijnselen, onaangenaamhedenen kwalen</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">23</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch4" id="xd33e224"><span class="sc">Leefregelen voor de zwangerschap</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">36</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch5" id="xd33e231"><span class="sc">Meervoudige zwangerschap</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">55</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch6" id="xd33e238"><span class="sc">Miskraam</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">59</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch7" id="xd33e245"><span class="sc">De kraamkamer en de benoodigdheden voor de bevalling</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">64</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch8" id="xd33e252"><span class="sc">Voorbereiding voor de bevalling</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">70</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch9" id="xd33e259"><span class="sc">De bevalling of baring</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">76</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch10" id="xd33e266"><span class="sc">Het kraambed</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">93</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch11" id="xd33e274"><span class="sc">Het kind</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">102</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch12" id="xd33e281"><span class="sc">Eenige opmerkingen met betrekking tot het zoogen en de voeding van een zuigeling</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">128</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch13" id="xd33e288"><span class="sc">Allerlei opmerkingen met betrekking tot het kind</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">180</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ch14" id="xd33e295"><span class="sc">Het een en ander omtrent bijgeloof, volksgewoonten, enz. bij zwangerschap, baring
+en in het kraambed</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">203</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#aanh1" id="xd33e302"><span class="sc">Aanhangsel I</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">251</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#aanh2" id="xd33e309"><span class="sc">Aanhangsel II (Enkele recepten)</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">279</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#ix" id="xd33e316"><span class="sc">Register</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">283</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p>AFBEELDINGEN. &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; <span class="tocPageNum">Tegenover bladz.</span>
+</p>
+<table class="tocList">
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#frontispiece"><span class="sc">Tweelingen bijna 4 maanden oud, meisje (zittend) 2¾ jaar oud</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">Tegenover den titel.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#p016"><span class="sc">Voorstelling van de inwendige geslachtsorganen der vrouw, van de voorzijde gezien</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">16</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#p032"><span class="sc">Zwangerschapsstrepen en donkergekleurde lijn bij eene zwangere vrouw</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">32</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#p048"><span class="sc">Ligging van het kind in den buik der zwangere vrouw aan het einde der zwangerschap</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">48</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#p064"><span class="sc">Ligging van tweelingen in den buik der zwangere vrouw aan het einde der zwangerschap</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">64</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="tocDivNum"></td>
+<td class="tocDivTitle"><a href="#p176"><span class="sc">Tweelingen 8 maanden oud</span></a> </td>
+<td class="tocPageNum">176</td>
+</tr>
+</table><p>
+<span class="pageNum" id="pb1">[<a href="#pb1">1</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="body">
+<div id="ch1" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e203">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">BEVRUCHTING.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Het kind ontstaat ten gevolge eener vereeniging van man en vrouw, uit samensmelting
+van het mannelijke en het vrouwelijke, van ei-cel en zaad-cel, tengevolge van bevruchting.
+Want bevruchting is samensmelting, éénworden van ei-cel en zaad-cel. Ei-cellen of
+eieren en zaad-cellen of zaaddiertjes noemt men geslachts-cellen.
+</p>
+<p>Om eenigermate tot begrip te brengen wat daaronder te verstaan is, gaan wij in gedachte
+een oogenblik terug tot de eenvoudigste dieren die bekend zijn, tot die welke slechts
+bestaan uit een, alleen door het mikroskoop zichtbaar, klompje eiwit, waarin nog een
+kleiner klompje, dat men „kern” noemt, is waar te nemen. Dat eiwitklompje, met ingesloten
+kern, noemt men een cel en een diertje, dat slechts uit één cel bestaat, een één-cellig
+dier.
+</p>
+<p>De vermenigvuldiging van zulk een diertje, zijn voortplanting, geschiedt aldus, dat
+de kern en het eiwit, dat er omheen ligt, zich deelen, zoodat er twee zulke klompjes
+eiwit ontstaan, ieder van een kern voorzien.
+</p>
+<p>Elke nieuw ontstane cel deelt zich, op dezelfde wijze, weder in twee cellen, zoodat,
+door voortgezette deeling, een groot aantal cellen, een groot aantal één-cellige diertjes
+ontstaat. Dat gaat evenwel niet eindeloos zoo door. Er komt een einde aan die vermenigvuldiging
+door deeling en de diersoort zou te gronde gaan, indien er niet, na eenigen tijd,
+iets anders gebeurde, <span class="pageNum" id="pb2">[<a href="#pb2">2</a>]</span>waardoor een cel weder het vermogen krijgt, om zich, door voortgezette deeling, te
+vermenigvuldigen. Dat andere noemt men bevruchting.
+</p>
+<p>Door het mikroskoop het leven van die één-cellige diertjes gadeslaande, kan men waarnemen
+hoe er een oogenblik komt, waarop twee zulke diertjes elkander naderen, zóó dicht,
+dat zij elkander aanraken en ten slotte samensmelten, zich vereenigen tot één eiwitklompje
+met één kern, tot één cel. Als dat geschied is, heeft bevruchting plaats gevonden
+en begint de deeling van het dier, nu moederdier te noemen, opnieuw, in twee, vier,
+acht, enz. deelen, die, als dochter-cellen, als op zichzelf levende één-cellige dieren,
+de soort in stand houden, tot na eenigen tijd opnieuw de behoefte aan vereeniging,
+aan bevruchting, optreedt.
+</p>
+<p>Als zulk een cel, dus als een eiwitklompje met een kern, heeft men zich het ei, waaruit
+de hoogere dieren, ook de mensch, zich ontwikkelen, voor te stellen. En evenals de
+één-cellige diertjes ontstaan door deeling van de ééne, de moeder-cel, ontstaat de
+mensch door deeling van de ei-cel. Daarbij valt evenwel het volgende op te merken.
+</p>
+<p>De dochter-cellen, door de deeling ontstaan, leiden bij de één-cellige dieren een
+afzonderlijk leven. Bij de hoogere dieren en bij den mensch is dat niet het geval.
+Het lichaam van den mensch bestaat uit een ontelbaar aantal cellen, die, oorspronkelijk
+door deeling der ei-cel ontstaan, met elkander vereenigd blijven en te zamen het menschelijke
+lichaam vormen.
+</p>
+<p>Daarom rekent men het menschelijke lichaam tot de veel-cellige organismen.
+</p>
+<p>Men zou nu kunnen meenen, dat uit de vereeniging van twee cellen, onverschillig welke,
+van een veel-cellig organisme, evenals bij de één-cellige dieren, één nieuwe cel zou
+kunnen ontstaan, waaruit een nieuwe reeks van cellen, een nieuw individu, zich kan
+ontwikkelen. Dat gebeurt echter niet. Wel is waar zijn er <span class="pageNum" id="pb3">[<a href="#pb3">3</a>]</span>organismen, bestaande uit koloniën van cellen, waarvan, na een bepaalden levensduur,
+alle cellen geslachts-cellen worden, doch waar de ontwikkeling van een organisme tot
+hoogeren graad gekomen is, houdt dat op. In hooger ontwikkelde organismen, zooals
+de hooger ontwikkelde planten en dieren, scheidt de ontelbare hoeveelheid cellen van
+het lichaam zich in twee groepen, namelijk in cellen die tot den bouw van weefsels
+en organen van plant of dier dienen, en in cellen die tot bevruchting bestemd zijn,
+tot geslachts-cellen. Dat is dan ook de reden, waarom, met de vereeniging van twee
+geslachts-cellen, met de bevruchting dus, het hooger ontwikkelde dier niet als zoodanig
+verdwijnt, doch behouden blijft; het zondert alleen de geslachts-cellen af om zich
+te vermenigvuldigen, tot het eindelijk, door verbruik van zijne lichaams-cellen of
+door een andere oorzaak, ten onder gaat.
+</p>
+<p>Zooals nu bij de één-cellige dieren eene samensmelting van twee cellen noodig is om
+een nieuw, volledig individu te voorschijn te brengen, zoo moeten ook de geslachts-cellen
+van den mensch samensmelten om het ontstaan van een nieuw individu, dat uit bij de
+deeling ontstane cellen wordt opgebouwd, mogelijk te maken. Die samensmelting heeft
+op ongeveer dezelfde wijze plaats als wij voor de één-cellige diertjes beschreven.
+</p>
+<p>De vrouwelijke geslachts-cellen, de eieren, ontwikkelen zich, door cel-deeling, in
+grooten getale, in de eierstokken, de mannelijke geslachts-cellen, ook door cel-deeling,
+in nog grooteren getale, eveneens in daartoe aangelegde organen.
+</p>
+<p>De eierstokken der vrouw liggen in het onderste gedeelte der buikholte. De ei-cellen,
+welke zich daarin ontwikkelen, kunnen zich niet uit zichzelf bewegen, zoodat van een
+samenkomen met de mannelijke geslachts-cellen al heel weinig zou terecht komen, indien
+niet aan deze laatsten eene beweegkracht was toebedeeld, waardoor in dat gemis voorzien
+wordt. Deze hebben eigen beweging, waardoor zij, in het lichaam der vrouw gebracht,
+<span class="pageNum" id="pb4">[<a href="#pb4">4</a>]</span>zich met groote snelheid voortbewegende, door daartoe aanwezige kanalen, het ei te
+gemoet gaan, om, bij de ontmoeting, er mede saam te smelten. Op dien langen weg, lang
+in verhouding tot de kleinheid der zoogenaamde zaad-cellen, zal er menige cel niet
+tot het doel geraken, doch daarin wordt voorzien door het groote aantal dat tegelijkertijd
+in het vrouwelijke lichaam gebracht wordt. Daardoor is het mogelijk, dat ten slotte
+toch één dier cellen het ei ontmoet en tot de noodzakelijke samensmelting overgaat.
+Eén dier cellen, omdat met duidelijkheid is aangetoond, dat slechts één zaad-cel in
+het ei binnendringt, waarna aan het ei oogenblikkelijk zulk eene verandering plaats
+grijpt, dat het binnendringen van andere zaad-cellen belet wordt.
+</p>
+<p>Nadat de zaad-cel het ei is binnengedrongen en de samensmelting zoodanig heeft plaats
+gevonden, dat beiden tot één cel met één kern vereenigd zijn, is de bevruchting afgeloopen,
+is het ei bevrucht geworden. Van stonde aan begint het bevruchte ei zich te deelen
+in een steeds grooter wordend aantal cellen, die, vereenigd blijvende, ten slotte,
+na allerlei groepeeringen en veranderingen, een nieuw individu, de vrucht of het kind,
+vormen. Van het oogenblik der samensmelting af begint dus de aanleg van het kind,
+en, daar beide cellen levende cellen waren, kan men van de eerste deeling af spreken
+van eene levende vrucht, zij het ook dat die vrucht, als vrucht in aanleg, nog in
+geen enkel opzicht gelijkt op die, welke bij de geboorte als eene menschelijke vrucht
+te voorschijn komt.
+</p>
+<p>Voor de ontwikkeling van de bevruchte ei-cel tot ontwikkelde vrucht is tijd noodig
+en die tijd is de tijd der zwangerschap. Voortdurend heeft in dien tijd nieuwvorming
+van cellen plaats, die, door rangschikking volgens vaste wetten, het lichaam, met
+al zijne weefsels en organen, opbouwen.
+</p>
+<p>Die nieuwvorming, die rangschikking, dat opbouwen uit teedere cellen heeft plaats
+in een gedeelte van het vrouwelijke <span class="pageNum" id="pb5">[<a href="#pb5">5</a>]</span>lichaam, dat, geborgen in de buikholte, in zijn binnenste de zich ontwikkelende vrucht
+herbergt, tot den tijd dat zij, tot volkomen ontwikkeling gekomen, buiten het moederlijke
+lichaam een betrekkelijk onafhankelijk leven kan beginnen.
+</p>
+<p>Dat gedeelte van het vrouwelijke lichaam, dat orgaan, noemt men de baarmoeder, die,
+door eene kleine opening, welke zoowel ingangs- als uitgangsopening is, door middel
+van de scheede met de lichaamsopening in de uitwendige geslachtsdeelen der vrouw in
+verbinding staat. Langs dien weg, door scheede en ingangsopening der baarmoeder, den
+baarmoedermond, bewegen zich de zaad-cellen in de richting der buikholte, om het te
+bevruchten ei te ontmoeten. Langs dien weg ook wordt de ontwikkelde vrucht uitgedreven,
+om voor het eerst het licht der wereld te aanschouwen.
+</p>
+<p>Het is duidelijk dat de cellen, welke zich uit de bevruchte ei-cel ontwikkelen, dit
+slechts kunnen doen wanneer daarvoor voldoende voedingsstoffen aanwezig zijn. Die
+voedingsstoffen vindt het ei niet in zichzelf, daartoe is het te klein. Het is immers
+nauwelijks met het bloote oog waar te nemen. De noodige voedingsstoffen nu vindt het
+eveneens in de baarmoeder.
+</p>
+<p>Alvorens te bespreken hoe dat geschiedt, behooren wij na te gaan hoe het eitje in
+de baarmoeder komt, waarbij tegelijkertijd kan worden medegedeeld, waar en wanneer
+de bevruchting plaats vindt.
+</p>
+<p>Zooals wij reeds zeiden, worden de eieren in de eierstokken gevormd. Deze—er zijn
+er twee—liggen in de onmiddellijke nabijheid van de baarmoeder, in het onderste gedeelte
+der buikholte. Van het bovenste gedeelte der baarmoeder gaat, beiderzijds, een zeer
+nauwe buis uit, die tot vlak aan den eierstok nadert en daar eene kleine trechtervormige
+opening heeft, welke, door eenige franjevormige strookjes omkranst, het ei, dat uit
+den eierstok losraakt, opneemt. Ofschoon het ei geen <span class="pageNum" id="pb6">[<a href="#pb6">6</a>]</span>eigen beweging heeft, bereikt het toch door een dier buizen of kanalen de holte der
+baarmoeder, en wel doordien er eene strooming bestaat in een laagje vocht, dat de
+binnenvlakte der buizen, der eileiders, bedekt. Die vloeistofstrooming is gericht
+naar de baarmoederholte en zij beweegt het kleine eitje naar de baarmoeder, waar het
+tot verdere ontwikkeling zal komen. Ergens op dien weg van eierstok tot baarmoederholte
+ontmoeten ei en zaad-cel elkander, welke laatste zich tot zóó ver, door de baarmoeder
+heen, heeft voortbewogen. Op dien weg heeft dus de bevruchting plaats.
+</p>
+<p>Ter beantwoording van de vraag, wanneer de bevruchting geschiedt, hebben wij na te
+gaan hoe en wanneer een eitje uit den eierstok losraakt.
+</p>
+<p>Het is bekend, dat het gewoonlijk niet eerder tot bevruchting en zwangerschap komt,
+voor het meisje zekeren leeftijd en zekeren graad van ontwikkeling bereikt heeft,
+voor zij geslachtsrijp is. Die ontwikkeling maakt zich, behalve door eenige opvallende
+veranderingen in den lichaamsbouw, vooral kenbaar door het optreden der maandstonden
+(onwelzijn, regels, menstruatie, periode), hetgeen dan ook als uiterlijk kenteeken
+van bereikte ontwikkeling wordt opgevat, waaraan, onzichtbaar, het rijpworden en het
+uitstooten der eieren uit den eierstok beantwoordt.
+</p>
+<p>Aan het losraken van het ei gaat eene zwelling van den eierstok vooraf, maar vooral
+van dat gedeelte waar een eitje, gereed tot uitstooting, gelegen is. Bij toenemende
+spanning, ten gevolge dier zwelling, ontstaat daar ter plaatse een scheurtje aan de
+oppervlakte van den eierstok, en het eitje wordt, met eene geringe hoeveelheid vocht,
+uitgestooten en vindt zijn weg, door vloeistofstrooming, naar den eileider. Dan is
+de gelegenheid tot bevruchting gegeven en deze zal geschieden, wanneer levende zaad-cellen
+van den man aanwezig zijn. Dat zal menigmaal het geval zijn, omdat, na gemeenschap
+tusschen man en <span class="pageNum" id="pb7">[<a href="#pb7">7</a>]</span>vrouw, de zaad-cellen, door baarmoeder en eileiders heen, zich reeds in de richting
+van den eierstok bewogen hebben en gewoonlijk lang genoeg in leven blijven om de uitstooting
+van een eitje, als die nog niet mocht hebben plaats gevonden, af te wachten.
+</p>
+<p>Is het tijdsverschil tusschen de gemeenschap en de uitstooting van het eitje al te
+groot, dan zullen de zaad-cellen kunnen sterven of aan levenskracht hebben ingeboet,
+en zal het eitje onbevrucht blijven. Zoo niet, dan zal de bevruchting weldra zijn
+tot stand gekomen.
+</p>
+<p>Reeds tegen den tijd dat een eitje uit den eierstok zal worden gestooten is het slijmvlies,
+dat de binnenvlakte van de baarmoeder bekleedt, gezwollen en bloedrijker geworden,
+als maakte het zich gereed het bevruchte eitje in ontvangst te nemen. Heeft bevruchting
+plaats gevonden, dan nemen zwelling en bloedrijkdom toe; is bevruchting echter uitgebleven,
+dan gaat het eitje te gronde en zwelling en bloedrijkheid van het slijmvlies verdwijnen,
+doordat daaruit bloeding optreedt en het bloed zich naar buiten ontlast. De menstruatie
+treedt in. De menstruatie kan dus worden opgevat als een teeken, dat een eitje, hetwelk
+te voren uit den eierstok ontsnapt is, niet is bevrucht geworden, waaruit volgt, dat
+bevruchting voor den tijd, waarop de menstruatie verwacht wordt, plaats grijpt.
+</p>
+<p>Als van zelf dringt zich hierbij de vraag aan ons op, wanneer het den geschiktsten
+tijd is voor de gemeenschap tusschen man en vrouw, om de kans te hebben dat een eitje
+bevrucht wordt. Om die vraag te beantwoorden moeten wij nog mededeelen, dat er niet
+alleen in de eileiders een vochtlaagje aanwezig is, dat, door eene bijzondere inrichting,
+eene strooming heeft naar de baarmoederholte toe, doch dat hetzelfde het geval is
+in de baarmoeder, met dien verstande, dat de strooming in de baarmoeder gericht is
+naar de opening, welke, in het onderste gedeelte van dat orgaan aanwezig, zich in
+de scheede bevindt. Wanneer wij <span class="pageNum" id="pb8">[<a href="#pb8">8</a>]</span>nu bedenken dat die strooming aan de zaad-cellen, die zich juist in tegenovergestelde
+richting moeten bewegen, moeilijkheden in den weg legt, dat zij—om het zoo te noemen—tegen
+den stroom op moeten gaan, dan ligt het voor de hand om aan te nemen, dat, na het
+ophouden der menstruatie, waarbij het slijmvlies der baarmoeder geleden heeft, die
+vloeistofstrooming niet zoo sterk is, als dat later het geval zal zijn, wanneer het
+slijmvlies weder hersteld is, en dus de belemmering voor de voortbeweging der zaad-cellen
+tegen den stroom op het geringst is. Dat aannemende zal de gemeenschap tusschen man
+en vrouw voor het beoogde doel de meeste kans op welslagen hebben, eenige dagen nadat
+de menstruatie is afgeloopen. En al is er dan ook geen eitje aanwezig dat bevrucht
+kan worden, de zaad-cellen hebben genoegzaam langen levensduur, om den tijd af te
+wachten tot er een eitje uit den eierstok losraakt. Daar is aangetoond, dat de zaad-cellen
+wel twee weken lang in het lichaam der vrouw kunnen blijven leven, zou dus de geschiktste
+tijd ongeveer een zevental dagen na het ophouden der menstruatie beginnen.
+</p>
+<p>Men kent de oorzaken voor het ontstaan van het geslacht nog niet, waaruit volgt, dat
+men ook niet in staat is daarop eenigen invloed uit te oefenen. Alles wat daaromtrent
+wel eens gezegd of geschreven en, met het oog op het verlangen naar een jongen of
+een meisje, te doen of te laten aangeraden wordt, heeft derhalve niet de minste beteekenis.
+Ook gedurende de zwangerschap is niet met zekerheid uit te maken, welk geslacht het
+kind, waarvan de vrouw zwanger is, heeft. Eenig vermoeden kan wel opkomen naar aanleiding
+van de meer of minder snelle opeenvolging van de hartkloppingen der vrucht.
+</p>
+<p>Is het bevruchte eitje in de baarmoeder aangekomen, dan vindt het daar een zacht,
+gezwollen, bloedrijk slijmvlies, dat uiterst geschikt is om het in ontvangst te nemen.
+Dat geschiedt dan ook. Het vindt er, als een zaadje in vruchtbare aarde, een <span class="pageNum" id="pb9">[<a href="#pb9">9</a>]</span>geschikten bodem ter ontwikkeling, en, doordien zich weldra bloedvaatjes aan zijne
+oppervlakte vormen, welke in gemeenschap treden met die van het slijmvlies der baarmoeder,
+dus met de moederlijke bloedvaten, kan het eitje daaruit de voedingsstoffen verkrijgen
+welke het noodig heeft, terwijl het tevens beschut is door zijne ligging in een orgaan,
+dat van de buitenwereld gescheiden is. In de baarmoeder dus, gelegen in het voedselverschaffende
+binnenbekleedsel van het moederlijke orgaan, zal het eitje zich zoo lang en zoo ver
+ontwikkelen, tot het, tot volkomen vrucht gerijpt, dien voedingsbodem kan ontberen
+en wordt uitgedreven. Zoo is het moederlijke orgaan in zekeren zin te vergelijken
+met den vruchtbaren akker, waarin het zaad zich ontwikkelt tot een gewas.
+</p>
+<p>Niet overbodig schijnt het mij toe, te trachten begrijpelijk te schetsen, waar de
+inwendige geslachtsdeelen der vrouw in haar lichaam gelegen zijn.
+</p>
+<p>Denkt men zich de vrouw op den rug liggend, dan kan men bij de normaal ontwikkelde
+vrouw de groote schaamlippen zien, tegen elkander gelegen, als twee met gewone huid
+bekleedde en van haren voorziene kussens, welke naar boven samenkomen en overgaan
+in den, eveneens behaarden, Venusheuvel, en naar onderen, naar de aarsopening vlakker
+wordende, in de omgeving en in den bilnaad overgaan. Tusschen deze beide schaamlippen
+loopt, in overlangsche richting, de schaamspleet, welke naar onderen toe door den
+bilnaad van de aarsopening gescheiden is. Door de beide schaamlippen van elkander
+te trekken opent zich de schaamspleet en worden twee, gewoonlijk rose-rood gekleurde,
+gladde plooien, de kleine schaamlippen, zichtbaar. Worden ook deze uiteengehouden,
+dan worden, dieper inliggend, twee openingen zichtbaar. De onderste daarvan is de,
+van het maagdevlies voorziene, ingang der scheede; de bovenste, in eene verdikking
+verscholen als een halvemaanvormig spleetje, is de uitgangsopening van den <span class="pageNum" id="pb10">[<a href="#pb10">10</a>]</span>urine-weg. Het maagdevlies sluit, min of meer volkomen, de opening der scheede af,
+doch bezit toch altijd eene opening, somtijds twee of in enkele gevallen meer, waardoor
+het menstruatie-bloed kan wegvloeien. Het is deze als een vliezig tusschenschotje
+zich voordoende afsluiting, welke bij de eerste geslachtsgemeenschap gewoonlijk scheurt
+en waaraan <span class="ex">Cats</span> de regelen wijdde: „<span lang="nl">Een die haar maechdom vindt, die is haar maechdom kwijt.</span>”
+</p>
+<p>De scheedeingang geeft toegang tot de scheede, een buisvormig kanaal, ter lengte van
+ongeveer 8 à 10 c.M., welks wanden tegen elkander liggen. Dat kanaal eindigt in de
+diepte als een blinde zak en omgeeft daar het onderste gedeelte der baarmoeder, dat
+door den ingebrachten vinger te voelen is als een in de scheede uitpuilend, dik en
+tamelijk breed bultje, met een deukje of groefje juist in het midden. Dat deukje of
+groefje is de opening, welke toegang geeft tot de holte der baarmoeder.
+</p>
+<p>De baarmoeder, welke een zoo belangrijke rol speelt in het leven der vrucht, heeft
+den vorm van een in de richting van voren naar achteren eenigszins saamgedrukte peer,
+waarin, als holte, zich een kanaal bevindt, dat in de lengte van het orgaan loopend,
+in het bovengedeelte daarvan eenigermate naar links en rechts wijder wordt, zoodat
+de doorsnede van de holte op een gelijkbeenigen driehoek gelijkt, waarvan de tophoek
+naar de scheede gericht is. In elk der beide andere hoeken, dus het verst van de ingangsopening
+verwijderd, is eveneens eene opening aanwezig, welke openingen toegang verleenen tot
+de eileiders. Het orgaan is voorzien van een dikken stevigen wand, welke geheel uit
+spierweefsel bestaat, en dus op te vatten als een gespierden zak, met eene zeer kleine
+holte, ter lengte van ongeveer 7 c.M.
+</p>
+<p>De eileiders gaan van terzijde uit, naar links en rechts, en reiken tot aan de eierstokken.
+</p>
+<p>De plaats waar de baarmoeder gelegen is, kan men zich ongeveer <span class="pageNum" id="pb11">[<a href="#pb11">11</a>]</span>aldus voorstellen. Wanneer men, bij de staande vrouw, van uit het midden van den Venusheuvel
+zich eene rechte lijn getrokken denkt midden door het lichaam, eenigszins oploopend
+naar de lendenstreek, dan zal die lijn den bodem van de baarmoeder juist raken of
+misschien er doorheen gaan. Zij ligt dus diep in de buikholte, in het gedeelte dat
+men aanduidt met den naam van bekkenholte, terwijl zij met eene kromming naar voren
+op de urine-blaas rust, en boven haar de overige ingewanden van den buik, de darmen
+en—het hoogst gelegen—de maag, zich bevinden. Denkt men zich de maag gelegen boven
+den navel, in de streek van den hart- of maagkuil, onder het onderste gedeelte van
+het borstbeen, dan is het van belang te vermelden, dat boven de maag, dwars door het
+lichaam heen, bij wijze van een koepeldak, een scherm, het middenrif genaamd, zich
+uitspant, dat de buikholte scheidt van de boven het scherm gelegen borstholte, waarin
+de longen en het hart geborgen zijn. Bovendien is het van belang te weten, dat de
+maag eveneens is op te vatten als een zakvormig orgaan, dus als een hol orgaan met
+een wand. Later, in een hoofdstuk gewijd aan verkeerde opvattingen omtrent gebeurlijkheden
+gedurende de zwangerschap, zal blijken hoe groote waarde er aan gehecht moet worden,
+dat iedere vrouw zich, althans eenigermate, eene voorstelling kan maken van de ligging
+der genoemde organen in eigen lichaam.
+</p>
+<p>De streek van het lichaam waar de inwendige geslachtsdeelen gelegen zijn, is omgeven
+door een beenigen ring, welke bedekt wordt door de huid, een laag vet en spieren.
+De ring wordt gevormd door verschillende beenderen. Aan de achterzijde vindt men het
+heiligbeen en het stuitbeen. Daaraan sluiten zich beiderzijds de heupbeenderen aan,
+welke naar voren toe overgaan in de al smaller wordende schaambeenderen, die juist
+in het midden, aan de voorzijde, bedekt door den Venusheuvel, tot vereeniging komen.
+Te zamen vormen zij, zooals <span class="pageNum" id="pb12">[<a href="#pb12">12</a>]</span>gezegd, een ring, welke men den bekkengordel of het bekken noemt.
+</p>
+<p>Boven het heiligbeen bevindt zich de beenige ruggestreng, ter zijde en iets naar achteren
+zijn, in het heupbeen, door middel van een gewricht, het heupgewricht, de dijbeenderen
+ingeplant. Het bekken, boven wijder dan beneden, rust bij het zitten op de zitbeenderen.
+Aan de buitenzijde wordt het omgeven door spieren, vetweefsel en huid. Vooral aan
+de achtervlakte zijn de spieren, die de billen vormen en zich voortzetten op de dijen,
+sterk ontwikkeld. In het bekken liggen de geslachts-organen, rustende op lagen van
+spieren en vetweefsel, door zachte doch stevige weefsellagen met de binnenvlakte van
+den beenigen ring verbonden. Door dat harde bekken, in- en uitwendig met zachte weefsels
+bekleed, zal het kind, als de zwangerschap haar einde bereikt heeft, door de kracht
+der weeën worden heengedreven, om het levenslicht te aanschouwen. Hoe dat geschiedt
+kunnen wij hier niet beschrijven, omdat wij daarvoor te veel in bijzonderheden zouden
+moeten treden, welke eene uitgebreide studie vereischen.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p012width"><img src="images/p179.png" alt="" data-role="presentation" width="126" height="113"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb13">[<a href="#pb13">13</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch2" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e210">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">ZWANGERSCHAP EN ENKELE ZWANGERSCHAPSVERSCHIJNSELEN.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Met spanning wordt de geboorte van het kind tegemoet gezien en uitgerekend, wanneer
+die heuglijke gebeurtenis plaats zal vinden. De berekening gaat gewoonlijk uit van
+een tijdstip, dat bekend kan zijn. Dat tijdstip is de begindag van de laatste menstruatie.
+Wanneer bij dien datum zeven dagen worden opgeteld en van den aldus verkregen datum
+drie maanden worden teruggeteld, verkrijgt men den vermoedelijken datum der geboorte.
+Gesteld dat de begindag van de laatste menstruatie 3 October was, dan verkrijgt men
+door optelling 10 October en door terugtelling 10 Juli. De bevalling kan dus omstreeks
+den 10en Juli, volgende op dien Octobermaand, tegemoet gezien worden.
+</p>
+<p>De duur der zwangerschap bedraagt vrijwel 280 dagen, dat is 10 maal 4 weken, dus 40
+weken. De verloskundigen spreken dan ook van een zwangerschapsduur van 10 maanden,
+waarbij elke maand op 4 weken gerekend wordt. In het gewone spraakgebruik stelt men
+dien duur op 9 kalendermaanden, hetgeen ongeveer op hetzelfde neer komt. Afwijkingen
+van den duur der zwangerschap zijn evenwel, zonder dat men aan iets buitengewoons
+te denken heeft, niet zeldzaam. Lichamelijke gesteldheid en bouw schijnen daarop invloed
+te hebben. Zoo wordt tenminste beweerd, dat de duur bij krachtige vrouwen 278,6 dagen
+zou bedragen tegenover 276,8 bij zwakkere, alsook dat <span class="pageNum" id="pb14">[<a href="#pb14">14</a>]</span>veel rust gedurende de zwangerschap den duur zou verlengen. Hierdoor zou misschien
+verklaard kunnen worden, dat de duur bij gehuwde vrouwen berekend wordt op 282,4 dagen
+en bij ongehuwden op 278,2 dagen. Daarop zullen wij niet verder ingaan, doch alleen
+vermelden, dat vergissingen, tot 3 weken toe, nauwelijks te vermijden zijn. De berekening
+zou eenige meerdere zekerheid verkrijgen, wanneer men weten kon, wanneer de bevruchting
+tot stand komt, doch uit het vroeger gemelde omtrent de bevruchting blijkt duidelijk,
+dat zelfs wanneer slechts eenmaal geslachtelijke gemeenschap heeft plaats gevonden,
+de berekening geen zuivere wezen kan. Inderdaad zijn dergelijke berekeningen, gegrond
+op den datum waarop eenmaal gemeenschap had plaats gehad, gemaakt geworden en kwam
+men op een duur van 268,2–269,9 dagen. Intusschen kan men uit al dergelijke berekeningen
+geen ander dan een gemiddeld cijfer trekken, dat voor elke vrouw afzonderlijk niet
+de minste beteekenis heeft. Wanneer wij dan nog vermelden, dat men als kortsten duur
+der zwangerschap vermeld vindt 236 dagen en als langsten duur 334 dagen, dan meenen
+wij goed te doen, met vast te houden aan de in den aanvang vermelde wijze van berekening.
+</p>
+<p>Het blijkt dus van belang, dat iedere vrouw aanteekening houde van den begindag der
+menstruaties. De meeste kans op eene goede berekening zal zij hebben, wier menstruaties
+steeds met geregelde tusschenpoozen op elkander volgen. Is reeds daarom het houden
+van aanteekening van gewicht, nog meer is dat het geval, wanneer wij weten, dat—in
+het algemeen genomen—onregelmatigheid der tusschenpoozen, alsook in den duur der bloedige
+uitscheiding en in de hoeveelheid daarvan, eene afwijking beteekent, welke niet altijd
+van de geslachtsorganen behoeft uit te gaan, en waartoe het wenschelijk is, dat de
+vrouw zich tot den geneesheer wendt.
+</p>
+<p>Wanneer wij nu overgaan tot bespreking van verschijnselen, <span class="pageNum" id="pb15">[<a href="#pb15">15</a>]</span>welke zich gedurende de zwangerschap veelal voordoen of kunnen voordoen, bedenke de
+aanstaande moeder, dat zij in de vermelding daarvan geen redenen tot bezorgdheid of
+angst mag vinden. De meeste toch, vooral die welke betrekking hebben op veranderingen
+in den vorm van het lichaam en op verrichtingen van sommige organen, zijn natuurlijk,
+terwijl andere, hoewel onaangenaam, meestal van korten duur en betrekkelijk zoo gering
+zijn, dat zij met eenige wilskracht en met de verwachting op een gelukkig einde wel
+te dragen zijn. En zelfs wanneer zij een zekere grens overschrijden, bedenke men,
+dat de geneesheer gereed is de klachten aan te hooren en de onaangenaamheden zooveel
+mogelijk weg te nemen of te verminderen. Liever dan in een onvruchtbaar nadenken of
+tobben daarover te verzinken, liever dan raad in te winnen bij familieleden of vriendinnen,
+die, van hoe goede bedoeling ook, uiteraard niet bekend zijn met wat daaraan ten grondslag
+ligt, wende men zich dus tot den geneesheer, die, door studie en ervaring, gerekend
+mag worden de aangewezen raadsman te zijn.
+</p>
+<p>Het uitblijven der menstruatie bij eene vrouw op geslachtsrijpen leeftijd kan dus
+beschouwd worden als een teeken, dat een eitje bevrucht geworden, dat zwangerschap
+ingetreden is. Mocht zij desniettemin twijfelen, dan raadplege zij den geneesheer.
+Twijfel kan ontstaan wanneer de menstruatie is uitgebleven en na eenigen tijd weder
+bloed te voorschijn komt. Gebeurt dit omstreeks den tijd dat de menstruatie, indien
+geen zwangerschap bestond, had moeten komen, dan wordt veelal die bloeding als eene
+menstruatie gedurende de zwangerschap opgevat en niet altijd ten onrechte. Het komt
+inderdaad voor, dat na ingetreden zwangerschap nog één of een paar malen, door regelmatige
+tusschenpoozen gescheiden, bloeding optreedt, doch dan zal eene opmerkzame vrouw kunnen
+bespeuren, dat de duur der bloeding meestal korter, de hoeveelheid bloed geringer
+is, kleur en samenstelling afwijken van het <span class="pageNum" id="pb16">[<a href="#pb16">16</a>]</span>tijdens eene gewone menstruatie afgescheidene. Men doet dan, met het oog op de berekening
+voor de bevalling, het best die bloeding, welke geheel den aard en het karakter van
+de gewone menstruatie droeg, te beschouwen als de laatste menstruatie.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p016width" id="p016"><img src="images/p016.png" alt="Voorstelling van de inwendige geslachts-organen der vrouw, van de voorzijde gezien." width="720" height="402"><p class="figureHead">Voorstelling van de inwendige geslachts-organen der vrouw, van de voorzijde gezien.</p>
+<p class="first">De eierstokken zijn, duidelijkheidshalve naar boven getrokken, geteekend.
+</p>
+<p>De voorste scheedewand is opengelegd, om het scheedegedeelte van de baarmoeder te
+doen zien. </p>
+</div><p>
+</p>
+<p>Het kan echter ook voorkomen, dat, nadat de menstruatie éénmaal is uitgebleven, eene
+bloeding optreedt, welke zich niet houdt aan de gewone tusschenpooze, doch binnen
+dien tijd te voorschijn komt. Dat wordt dan gewoonlijk opgevat als <i>de</i> menstruatie, welke te laat komt. Dit kan het geval zijn, doch evenzeer kan die bloeding,
+bij de vrouw die werkelijk zwanger is, op eene afwijking wijzen en is het in dergelijke
+gevallen een dringende eisch, den geneesheer te raadplegen.
+</p>
+<p>Twijfel kan ook ontstaan wanneer de vrouw haar kind zoogt en zij zoogenaamd blind
+zwanger of blind opgezet wordt. Ook dan wende zij zich tot den geneesheer.
+</p>
+<p>Gewoonlijk paren zich aan het verschijnsel van uitblijven der menstruatie andere,
+welke de waarschijnlijkheid der zwangerschap doen toenemen. Die verschijnselen, uitingen
+van wijzigingen in het levens-proces, gaan uit van de veranderingen welke in de baarmoeder
+plaats grijpen, tengevolge van de daarin zich ontwikkelende vrucht en oefenen in mindere
+of meerdere mate invloed uit op den algemeenen toestand der vrouw en op sommige verrichtingen.
+In den aanvang gering, worden zij sterker, verdwijnen somtijds of wel treden andere
+op, naarmate de zwangerschap voortschrijdt. Die verschijnselen noemt men, voorzooverre
+zij in het begin der zwangerschap optreden en gebruikt worden om de waarschijnlijkheid
+van het bestaan daarvan te ondersteunen, onzekere zwangerschapsteekenen. Zij hebben
+veel geringere waarde dan het uitblijven der menstruatie, ofschoon er vele vrouwen
+zijn, die, uit ervaring gedurende vroegere zwangerschap opgedaan, daaraan terecht
+waarde hechten. Daartoe kan men rekenen gevoelens van moeheid, slaperigheid, onbehaaglijkheid,
+duizeligheid, wegraken, <span class="pageNum" id="pb17">[<a href="#pb17">17</a>]</span>veranderde gemoedsstemming, veranderenden eetlust, verandering in de spijsvertering,
+herhaalden drang tot urineloozing, onwillekeurig afloopen van urine, verstopping of
+diarrhee, het ontstaan van aambeien (haemorrhoïden), opgezet zijn van den buik, benauwdheid,
+slapeloosheid, hartkloppingen, snelle wisseling van gelaatskleur, sterke afscheiding
+uit de geslachtsdeelen (zoogenaamde witte vloed), braken, hoofdpijn, tandpijn, zwelling
+van de halsstreek, sterkere speekselafscheiding, het zwellen van oppervlakkig gelegen
+bloedvaten (aderen) aan en zuchtige zwelling van de beenen, enz. Deze verschijnselen
+treden niet altijd op, noch komen zij tegelijkertijd of in denzelfden tijd der zwangerschap
+voor, doch steeds geven zij min of meer onaangename gevoelens en gewaarwordingen.
+Voor een deel worden die verschijnselen in een afzonderlijk gedeelte van dit boek
+besproken.
+</p>
+<p>Tot de meest opvallende verschijnselen, reeds vroeg in de zwangerschap, behoort het
+braken. Meestal geschiedt dat in den ochtend, op de nuchtere maag, waarbij niets of
+slechts eene waterachtige vloeistof te voorschijn komt. Dit is het zoogenaamde looze
+braken. Vaak houdt het op als de vrouw iets nuttigt, doch niet altijd. Ook na het
+ontbijt en gedurende het overige gedeelte van den dag, onregelmatig, of regelmatig
+soms na elken maaltijd, kan het optreden, doch gewoonlijk wordt kort daarna weder
+met smaak gegeten, zoodat de voeding er niet onder lijdt. De tong is daarbij niet
+beslagen.
+</p>
+<p>Het komt vooral in de eerste zwangerschap voor, minder dikwijls in volgende zwangerschappen
+en eindigt meestal als de eerste drie maanden voorbij zijn.
+</p>
+<p>Vrij spoedig beginnen de borsten te zwellen, niet opeens doch langzamerhand, hetgeen
+gepaard gaat met zekere gevoeligheid, met een gevoel van spanning, prikkelen, steken
+en trekken in de borsten. Naarmate de zwangerschap vordert nemen grootte en zwaarte
+der borsten toe. Daarbij komen belangrijke verschillen <span class="pageNum" id="pb18">[<a href="#pb18">18</a>]</span>voor, afhankelijk van de hoeveelheid vet, welke de borstklier, waarin het zog gevormd
+wordt, omgeeft.
+</p>
+<p>De meisjesborst, halfkogelvormig, vast en gespannen, verandert vooral in de tweede
+helft der zwangerschap in die mate, dat zij meer en meer gevuld wordt en eenigszins
+hangend worden kan, waarbij zij vrijwel den oorspronkelijken vorm, met naar voren
+gerichten tepel, behoudt. Dat zal dus over het algemeen het geval zijn in de eerste
+zwangerschap. Bij vrouwen die reeds gebaard hebben, is de borst hangend, met lager
+en meer zijdelings naar buiten gelegen tepel, terwijl zij aan de plaats van aanhechting
+week en los aanvoelt. Soms zijn er knobbelachtige, eenigszins hardere deelen in te
+voelen. Dat zijn de afzonderlijke kwabjes, waaruit de klier bestaat en waarin het
+zog gevormd wordt. Bij andere vrouwen weder is de borst over het geheel vaster op
+aanvoelen. Ligt men zulk eene hangende borst op, dan bespeurt men daaronder vaak een
+plooi van de huid, alsook een roode of open streep of vlakte, als gevolg van druk
+of wrijving der huid.
+</p>
+<p>De huid van de borst is teeder en dun, zoodat, vooral in de tweede helft der zwangerschap,
+uitgezette bloedvaten (aderen) als blauwachtig gekleurde strepen daardoorheen schemeren.
+</p>
+<p>De gekleurde hof om den tepel wordt donkerder van kleur, bij blondines van roserood
+tot geelachtig bruin, bij brunettes donkerbruin tot bij het zwarte af. In dien hof,
+tepelhof genoemd, worden, langs den buitenrand kringsgewijs geplaatste, kleine verhevenheden
+duidelijker zicht- en voelbaar, welke somtijds eenig vocht afzonderen. De huid van
+den tepelhof verkrijgt vele plooitjes.
+</p>
+<p>In het begin van de zwangerschap is dikwijls, soms van de tweede week af, door voorzichtig
+drukken van de met volle hand gevatte borst, uit den tepel eenig waterhelder vocht
+te voorschijn te brengen, dat in lateren tijd troebel is, met geelachtig gekleurde
+strepen er in. Voor haar die dit in den beginne <span class="pageNum" id="pb19">[<a href="#pb19">19</a>]</span>als een teeken van zwangerschap meenen te mogen opvatten verdient opgemerkt te worden,
+dat het alleen van waarde mag geacht worden bij vrouwen, die nog niet zwanger waren.
+Datzelfde geldt trouwens ook voor de verkleuring van den tepelhof en het grooter worden
+van de kleine verhevenheden daarin, terwijl omgekeerd die verschijnselen langen tijd
+kunnen ontbreken bij ingetreden zwangerschap, vooral bij slecht gevoede vrouwen met
+kleine slappe borsten. Het gebeurt ook wel, dat tegen het einde der zwangerschap van
+zelf wat zog uit de borsten loopt. Dat dit kans zou opleveren voor later, in het kraambed,
+optreden van ontsteking (zweer) in de borst, is volkomen onjuist en mag dus geen reden
+tot ongerustheid zijn. Ook is daaruit niets met zekerheid af te leiden omtrent de
+al of niet mogelijkheid om het kind te zoogen.
+</p>
+<p>De huid van het geheele lichaam neemt veelal eene vaal gele kleur aan, een tint van
+onreinheid; zomersproeten en moedervlekken worden donkerder. Bovendien verschijnen
+geelachtig of bruinachtig gekleurde vlekken in het gelaat, vooral op het voorhoofd,
+de oogleden, den rug van den neus, op bovenlip en kin, te zamen het zoogenaamde zwangerschapsmasker
+vormende; verder op borst en armen. Ook hierbij komen individueele verschillen voor,
+zoodat het verschijnsel bij vrouwen met lichte huidtint en lichte haarkleur, als ook
+bij haar die de huid goed verplegen, zoomede in den winter, veel minder duidelijk
+is. Meestal verdwijnt die verkleuring in het kraambed spoedig, om evenwel dikwijls
+in eene volgende zwangerschap opnieuw te verschijnen.
+</p>
+<p>Eene zelfde verkleuring wordt waargenomen langs eene lijn, welke van den behaarden
+Venusheuvel naar den navel loopt. Buiten zwangerschap bestaat die verkleuring ook
+wel bij brunettes, doch dan neemt zij in de zwangerschap sterk toe. Daarom is het
+voor de zwangerschap kenmerkend, dat ook de navel door een donkergekleurden hof omgeven
+wordt en daarboven de <span class="pageNum" id="pb20">[<a href="#pb20">20</a>]</span>bruingetinte lijn zich voortzet. Vooral bij vrouwen met bloedarmoede kan zij duidelijk
+zijn. Donkerder kleur wordt verder waargenomen aan de uitwendige geslachtsdeelen,
+voornamelijk aan de groote schaamlippen en aan den bilnaad.
+</p>
+<p>Betrekkelijk vroeg neemt de omvang der heupen toe, als gevolg van vermeerderde vetafzetting.
+In den beginne is er van omvangstoename van den buik geen sprake. Gewoonlijk wordt
+die eerst duidelijk als de baarmoeder reeds vrij groot is, omstreeks het einde der
+vierde maand. Naarmate de vrucht zich verder ontwikkelt, wordt die toename grooter
+en de buikwand gerekt, waarbij op sommige plaatsen de neiging bestaat tot sterke verdunning,
+vooral daar, waar de bovengenoemde donkergekleurde lijn onder den navel loopt. Daar
+liggen, ter weerszijden van die lijn, in den buikwand, overlangsloopende spieren,
+welke uiteenwijken, hetgeen bij menige vrouw, na de baring, zich uit als een zoogenaamde
+buikbreuk.
+</p>
+<p>Bij vrouwen die voor het eerst zwanger zijn, en soms ook bij haar die meermalen baarden,
+is de buikwand flink gespannen, waardoor de uitzetting van den buik, zelfs bij vergevorderde
+zwangerschap, niet overmatig groot is. Zij die meermalen baarden, vertoonen echter
+gewoonlijk een slappen buikwand, die gemakkelijk voor de groeiende baarmoeder uitwijkt
+en zich het sterkst vertoont bij en als hangbuik. Tusschen deze twee uitersten worden
+alle graden van uitzetting waargenomen, voornamelijk naar voren toe, tengevolge van
+sterk uiteenwijken der zooeven aangeduide overlangs loopende spieren. Ook bestaat
+er groot verschil in dikte van den buikwand.
+</p>
+<p>Wanneer de zwangerschap tot het einde der achtste maand gevorderd is, staat de bodem
+van de baarmoeder, dat is haar bovengrens, het hoogst en is de spanning het sterkst.
+Vooral zij die voor de eerste maal zwanger zijn, en een stevigen buikwand hebben,
+bespeuren dan die spanning, in het bovengedeelte van den buik, als eene onaangename,
+vaak gepaard gaande met <span class="pageNum" id="pb21">[<a href="#pb21">21</a>]</span>pijnen. In de laatste maand neemt de spanning daar ter plaatse merkbaar af, daar de
+baarmoederbodem, het hoogst gelegen gedeelte dus, met het geheele orgaan en zijn inhoud,
+daalt. Dan voelt de vrouw zich verlicht en sluiten de kleederen daar gemakkelijker
+dan te voren.
+</p>
+<p>Met toenemenden omvang van den buik treden ook aan de navelgroeve veranderingen op.
+Allengs wordt die groeve minder diep, bij zeer vette buikbekleedselen vaak in den
+beginne juist dieper. Aan het einde van de zwangerschap wordt de navelstreek gewoonlijk
+vlak en de huid van den navel dun, zoodat deze kan uitpuilen en een navelbreuk ontstaan.
+</p>
+<p>Wanneer de buikwand zeer dun is, kunnen krachtige bewegingen van het kind niet alleen
+gemakkelijk gevoeld, doch dikwijls ook duidelijk gezien worden.
+</p>
+<p>Bij het uitzetten van den buik neemt de voor de eerste maal zwangere vrouw soms niet
+zonder eenigen schrik waar, hoe er strepen, kleine en groote, in de huid te voorschijn
+komen, niet alleen in den buikwand en aldaar kringsgewijs om den navel gerangschikt
+of, boven de lies en naar de zijden toe, in dezelfde richting als de liesplooi loopend,
+doch ook op de voorvlakte van de dijen en op de billen. Ook op de borsten, in eene
+richting van den tepel naar den omtrek loopend, worden zij duidelijk waarneembaar.
+Bij sommige vrouwen vertoonen zij zich in groot aantal, bij anderen slechts spaarzaam,
+nu eens vroeg, dan laat in de zwangerschap. Soms ontbreken zij geheel en al. Pas ontstaan
+hebben zij meestal eene roodachtige, blauwachtige of naar het violette zweemende kleur.
+Zij verdwijnen niet meer, doch de kleur verandert later in als atlas-glanzend wit,
+terwijl zij in de dwarse richting geplooid worden en een geribd aanzien verkrijgen.
+Haar ontstaan hebben zij te danken aan rekkingen in het weefsel van de dieper gelegen
+lagen der huid. Men noemt ze zwangerschapsstrepen of -striemen, ofschoon zij niet
+kenmerkend zijn voor zwangerschap. Overal waar sterke uitzetting <span class="pageNum" id="pb22">[<a href="#pb22">22</a>]</span>van den buik plaats vindt, b.v. ook bij groote gezwellen, komen zij voor; eveneens
+bij snelle vetafzetting in de huid, ook bij mannen.
+</p>
+<p>Vet- en zweetklieren vertoonen verhoogde werking, vooral aan de uitwendige geslachtsdeelen,
+in den zomer en bij donkerharige vrouwen, gepaard met een onaangenamen geur naar kaas.
+Ook vetpuistjes en roodachtige kleine puistjes die sterk jeuken, alsmede buitengewone
+ontwikkeling van haren, worden dikwerf waargenomen.
+</p>
+<p>Hiermede komen wij onwillekeurig tot verschijnselen, welke in minder of meerder mate
+onaangenaam zijn, ja zelfs den naam van kwalen kunnen dragen. Omdat de grens niet
+altijd scherp te trekken is, behandelen wij dat alles te zamen in het volgende gedeelte.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p022width"><img src="images/p127.png" alt="" data-role="presentation" width="230" height="163"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb23">[<a href="#pb23">23</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch3" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e217">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">ANDERE ZWANGERSCHAPSVERSCHIJNSELEN, ONAANGENAAMHEDEN EN KWALEN.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Aan de beenen treedt vaak uitzetting der bloedvaten (aderen) op, welke bij de eene
+vrouw van weinig beteekenis, bij anderen zeer belangrijk zijn kan. De bloedvaten zijn
+over korten of langen afstand vrij gelijkmatig uitgezet, in eigenaardig geslingerden
+loop, of wel zij vertoonen, bij hoogen graad van uitzetting, knobbelige verhevenheden,
+zakvormige uitpuilingen, van allerlei vorm en uitgebreidheid, blauwachtig zwart van
+kleur. Dikwerf beperkt tot omschreven plaatsen, op een of beide beenen, kunnen zij
+ook voorkomen aan de uitwendige geslachtsdeelen, zelfs in de huid van den onderbuik,
+zeldzamer in de lendenstreek of billen. Zij dragen den naam van aderspatten en treden
+gewoonlijk niet voor de vijfde maand op. Gedurende het kraambed kunnen zij geheel
+verdwijnen, ofschoon dat gewoonlijk niet het geval is en zij in geringen graad blijven
+bestaan, om, met het getal der zwangerschappen, in aantal en grootte toe te nemen.
+Dan worden zij reeds vroeg in de zwangerschap duidelijk, zelfs zoo vroeg, dat sommige
+vrouwen beweren aan het uitzetten van de aderen allereerst te bemerken, dat zij weder
+zwanger zijn. Het verschijnsel kan vergezeld gaan van zwelling der deelen, van jeuk,
+pijn en ontstekingachtige roodheid. Wanneer pijn, die aan ontsteking doet denken,
+en roodheid mochten optreden, houde de vrouw het bed en zende om den geneesheer. Men
+neme zich in acht voor stooten dier plekken en <span class="pageNum" id="pb24">[<a href="#pb24">24</a>]</span>voor krabben, hoe verleidelijk dat bij hevigen jeuk ook zijn moge, omdat bij het opengaan
+van zulk een bloedvat belangrijke bloeding optreden kan. Dit zal gemakkelijk gebeuren
+bij zeer oppervlakkig gelegen, sterk uitpuilende knobbels met dunnen wand. Mocht onverhoopt
+zoo iets geschieden, dan is het noodzakelijk onverwijld den geneesheer te ontbieden.
+Onderwijl kan men de bloeding beheerschen door een flinke dot zuivere verbandwatten,
+eene reine hand- of zakdoek, stevig en voortdurend op de bloedende plek te drukken.
+Wanneer alleen de huid daar ter plaatse gewond wordt, vertoont de wond weinig neiging
+tot genezing. Doch zonder deze verschrikkingen, welke betrekkelijk weinig voorkomen,
+kunnen de aderspatten onaangename gevoelens genoeg geven en het gaan, door gevoel
+van zwaarte en moeheid, bemoeilijken.
+</p>
+<p>Daartegen helpt liggen, of zitten met de beenen in de hoogte, het omwikkelen met een
+windsel, hetzij van katoen, tricot-weefsel of elastiek, het dragen van elastieken
+kousen, zonder naad. De zwangere vermijde langen tijd achtereen te staan. Men zorge
+voor beweging, regelmatige, ruime ontlasting en vermijde het dragen van kousebanden
+om het been. Gunstigen invloed kan het dragen van een goeden buikband hebben. In vele
+gevallen zag ik belangrijke vermindering der gevoelens van zwaarte en moeheid, en
+ten gevolge daarvan gemakkelijker worden der bewegingen in het gaan, door het gebruik
+van groote hoeveelheden melk.
+</p>
+<p>Minder onaangename gevoelens veroorzaakt zuchtige zwelling der beenen, wanneer zij
+zich beperkt tot de voeten en de streek om de enkels. Bij geringe ontwikkeling bemerkt
+de vrouw het bestaan daarvan gemakkelijk door de indrukken van de figuren der kousen
+en, wanneer ook het onderbeen mededoet, door een kringsgewijze verdikking daar waar
+de schoen ophoudt. ’s Avonds het sterkst, verdwijnt de zwelling ’s nachts bij horizontale
+ligging in bed.
+<span class="pageNum" id="pb25">[<a href="#pb25">25</a>]</span></p>
+<p>Ook deze zwelling wordt sterk bevorderd door het dragen van kousebanden, vooral elastieken.
+</p>
+<p>Niet altijd blijft de zwelling beperkt tot het onderste gedeelte der beenen. Zij kan
+zich uitstrekken over het geheele been, over de uitwendige geslachtsdeelen en het
+onderste gedeelte van den buik, zelfs worden waargenomen aan de handen en het gelaat.
+Is het in het algemeen gewenscht den geneesheer van zulke zwellingen in kennis te
+stellen, dringend noodzakelijk is het zijn raad in te winnen bij uitgebreide en sterke
+zwellingen. Ook tegen de zwelling der beenen kan het noodig en nuttig zijn een goeden
+buikband te dragen.
+</p>
+<p>Oprispen, vergezeld van scherpen of bitteren smaak, soms van een zuur vocht in den
+mond, zooals dat in meer dan de helft der gevallen gewoonlijk in de laatste maanden
+der zwangerschap voorkomt, berust dikwijls op ondoelmatige voeding, vooral door het
+gebruik van meelspijzen. In de eerste maanden kan het zich evenwel ook voordoen. Behalve
+<span class="corr" id="xd33e541" title="Bron: oplettenheid">oplettendheid</span> in de keuze van voedsel, vermijding van overmatige voeding en goede zorg voor ontlasting,
+kan men trachten, door het gebruik van zuiveringszout of magnesia, met of zonder citroensap,
+telkens een halve eierlepel, of van spuitwater, het lastige euvel te bezweren.
+</p>
+<p>Hiermede gepaard, doch ook zonder dat, bestaat vaak tegenzin tegen bepaalde spijzen,
+allereerst tegen vleesch, minder tegen meelspijzen, koffie en bier, nog minder tegen
+groenten, aardappelen en melk. Daartegenover staat somtijds een vermeerderde lust
+tot het gebruik van sommige spijzen, vooral met betrekking tot zure spijzen, zuur,
+haring en ooft, minder vaak tot zoet, vaak tot alcoholische dranken en zelfs tot stoffen
+die geen voedingsmiddelen zijn, zooals: krijt, kalk, zout, enz., enz. Opmerkelijk
+is het ook, dat soms lievelingsspijzen worden afgeweerd, terwijl juist die spijzen
+en dranken worden begeerd, waarvan de vrouw in gewone omstandigheden een afkeer heeft.
+<span class="pageNum" id="pb26">[<a href="#pb26">26</a>]</span>De zoogenaamde lusten der zwangere vrouwen behoeft men niet, op grond van allerlei
+verhalen, tegen te gaan, tenzij zij zich uitstrekken tot stoffen die geen voedingsmiddelen
+zijn of tenzij de behoorlijke maat overschreden wordt.
+</p>
+<p>In enkele gevallen komt het tot versterkte speekselafscheiding. Dat verschijnsel begint
+dan, afgezien van het in enkele gevallen optreden gedurende de eerste weken, in de
+derde of vierde maand, is zeer lastig en verschillend lang van duur. Meestal eindigt
+het met het voelen der eerste bewegingen van het kind, zelden duurt het tot het einde
+der zwangerschap.
+</p>
+<p>In onze streken minder veelvuldig voorkomend is de zoogenaamde zwangerschapskrop,
+bestaande in eene belangrijke vergrooting van eene klier, aan de voorzijde van den
+hals gelegen. Toch kunnen ook onze vrouwen wel eens eene zwelling aldaar waarnemen,
+meestal van de zesde maand af, in de eerste zwangerschap dikwijls later. Van groot
+belang is deze zwelling, althans hier te lande, waar de krop niet als inheemsch te
+beschouwen is, niet. Zij verdwijnt gedurende het kraambed, waarbij het al of niet
+zoogen geen invloed uitoefent.
+</p>
+<p>Een veelvuldig voorkomend verschijnsel, nu eens vroeg dan weder later optredende,
+is herhaalde drang tot urineeren, bij weinig gevulde blaas. Meestal is die drang overdag
+sterker dan ’s nachts. Somtijds is het moeilijk, zelfs onmogelijk, de urine op te
+houden, zoodat die onwillekeurig afloopt. Dat komt vooral voor bij herhaalde zwangerschap,
+in de latere maanden der zwangerschap en in het koude jaargetijde, het meest bij hoesten,
+lachen, bukken, het op- en afgaan van trappen en bij sterke bewegingen. Men trachte
+daaraan te gemoet te komen door minder drinken, vooral van koffie, thee en bier en
+door het gebruik van tot urineeren aanzettende spijzen, zooals asperges, peterselie
+en prikkelende stoffen in ’t algemeen, te vermijden. Een goed zittend buikverband
+kan ook hierbij, vooral in de latere maanden der zwangerschap, verlichting aanbrengen.
+<span class="pageNum" id="pb27">[<a href="#pb27">27</a>]</span></p>
+<p>Herhaalde drang tot urineeren vindt ook zijn oorzaak in de omstandigheid dat de hoeveelheid
+urine, door zwangeren te loozen, grooter is dan bij niet zwangeren, hetgeen zich tegen
+het midden der zwangerschap pleegt voor te doen. Na de baring neemt dan de hoeveelheid
+weder af.
+</p>
+<p>Over het braken, als een onzeker teeken van ingetreden zwangerschap, spraken wij reeds
+met een enkel woord. Somtijds kan het zeer belangrijk worden, zelfs zoodanig, dat
+de vrouwen niets meer kunnen binnenhouden van hetgeen zij genuttigd hebben en reeds
+braken bij de minste bewegingen die zij maken. Dit overmatig braken is een ernstig
+verschijnsel, de voeding lijdt er sterk onder, de krachten der vrouw raken, somtijds
+zeer spoedig, uitgeput. Vooral vrouwen die aan een of anderen vorm van zoogenaamde
+bloedarmoede lijden hebben er neiging toe. Dat zijn zij, die ook bij de menstruatie
+lijden aan duizelingen, onmachten, misselijkheid, slechte spijsvertering, maagkrampen
+en braken bij volle of ledige maag. Maagziekten kunnen de oorzaak zijn, doch ook ondoelmatige
+levenswijze en voeding, darmstoornissen, verkeerde ligging van de baarmoeder, losse
+nier en overprikkelde geestestoestand. Gewoonlijk begint het in de derde maand, zelden
+eerst in de laatste vier maanden.
+</p>
+<p>In den beginne slechts na den maaltijd, terwijl in den tusschentijd misselijkheid,
+speekselvloed of droogte in den mond met kwellenden dorst, duizeligheid en maagpijnen
+bestaan, met tegenzin in voedsel, prikkelbaarheid of lusteloosheid en neerslachtigheid,
+neemt het zoodanig toe, dat ook zonder voedselopname het braken optreedt, vergezeld
+van andere verschijnselen, welke de vrouw inderdaad ziek doen zijn. Met het oog hierop
+is het dus aan te raden, wanneer de gewone misselijkheid en het looze braken sterker
+worden, den geneesheer te raadplegen. Tegen de gewone misselijkheid en het braken
+in den vroegen morgen is het dikwijls voldoende, dat de vrouw, vóór zij opstaat, een
+gemakkelijk verteerbaar ontbijt gebruikt, <span class="pageNum" id="pb28">[<a href="#pb28">28</a>]</span>en, wanneer het ook overdag mocht plaats vinden, zich minder aan de gewone maaltijden
+houdt, doch met korte tusschenpoozen geringe hoeveelheden van smakelijke en gemakkelijk
+verteerbare spijzen tot zich neemt. Somtijds is het noodig daarna eenigen tijd te
+rusten. Steeds trachte zij zich zooveel mogelijk tegen dit onaangename en hinderlijke
+verschijnsel te verzetten, waarbij afleiding, buitenshuis of door huiselijken arbeid,
+van grooten invloed zijn kan. Zij bedenke, dat het gewoonlijk niet langer dan de eerste
+drie maanden aanhoudt. Beweging in de frissche lucht, vermijding van alle spijzen
+welke oprispen of tegenzin verwekken, geregelde ontlasting en het drinken van koud,
+ook koolzuurhoudend, water is van gunstigen invloed.
+</p>
+<p>Meer dan een vierde deel der zwangere vrouwen lijdt aan verstopping (constipatie),
+waarvan hoofdpijnen en congesties, doch ook haemorrhoïden en, bij harde ontlasting,
+scheurtjes in het slijmvlies aan de opening, waardoor de ontlasting te voorschijn
+komt, het gevolg zijn. Zelden bestaat diarrhee, welke dan meestal met verstopping
+afwisselt. Voor een deel hiermede samenhangend is opzetting van den buik, door sterke
+gasophooping in de darmen, hetgeen aanleiding tot benauwdheid en krampen in de beenen
+geven kan. Benauwdheid en bemoeilijkte ademhaling worden veelal waargenomen bij eerstzwangeren.
+Hoofdpijnen worden, vooral in den laatsten tijd der zwangerschap, ook door andere
+oorzaken teweeg gebracht. Wanneer zij gepaard gaan met zwelling der beenen, maar vooral
+met zwelling der handen en van het gelaat, somtijds ook met stoornissen in het zien,
+is het noodzakelijk den geneesheer daarvan mededeeling te doen. De opmerkzame vrouw
+zal tevens kunnen waarnemen, dat dan dikwijls de hoeveelheid urine welke zij loost
+geringer is dan vroeger en die urine, donkerder van kleur, vaak een branderig gevoel
+bij het loozen opwekt. Die „branderigheid” wordt vooral duidelijk wanneer <span class="pageNum" id="pb29">[<a href="#pb29">29</a>]</span>er sterke afscheiding uit de geslachtsdeelen, zoogenaamde witte vloed, bestaat. Niet
+zelden is die afscheiding zoo sterk, dat het ondergoed onophoudelijk vochtig of nat
+is en zoowel de dijen, als de plooien tusschen de schaamlippen en tusschen deze en
+de dijen, open zijn, waardoor het gaan pijnlijk is.
+</p>
+<p>Behalve de vroeger genoemde verkleuringen van sommige gedeelten der huid, worden nog
+andere verschijnselen op de huid waargenomen. Vooral bij haar die in de eerste maanden
+veel braken, treedt vaak een uitslag op, gelijkende op die welke ontstaat bij het
+aanraken van brandnetels. Zij wordt dan ook netelroos genoemd en kenmerkt zich door
+het optreden van kleine en groote, min of meer platte, verhevenheden, lichter van
+kleur dan de omgevende huid, die sterk jeuken en lang bestaan blijven of, wanneer
+zij verdwijnen, spoedig weder keeren. Behalve regeling van de ontlasting brengt bepoedering,
+vooral na afwassching met azijnwater, verlichting.
+</p>
+<p>Niet zelden vertoonen zich, vooral op borst en rug, schouders en onderste deelen van
+den hals, in de okselholte en in de buigvlakte der gewrichten, licht- tot donkerbruin
+getinte vlekken, in vorm en uitgebreidheid zeer verschillend, waarop bij nauwkeurige
+beschouwing schilfertjes zijn waar te nemen. Verwijdert men die door krabben, dan
+komt de onveranderde huid te voorschijn. Van belang zijn zij niet. Het eenige verschijnsel
+is jeuk. Daar zij vooral te voorschijn komen op plaatsen, welke weinig gewasschen
+worden, is de behandeling als van zelf aangewezen. Zij bestaat in het betrachten van
+reinheid. Wanneer men ze ’s avonds met wat groene zeep insmeert en ’s morgens met
+lauwwarm zeepwater afwrijft, verdwijnen zij spoedig. Overigens veel baden en verschoonen.
+</p>
+<p>In het algemeen kan men zeggen, dat de zwangerschap eene zekere voorbeschiktheid geeft
+tot huidziekten, zooals ook de menstruatie dat doet, en dat de zwangerschap een ongunstigen
+invloed heeft op chronische huidziekten.
+<span class="pageNum" id="pb30">[<a href="#pb30">30</a>]</span></p>
+<p>Aan de uitwendige geslachtsdeelen, vooral op de vochtige plaatsen tusschen de groote
+en kleine schaamlippen, tusschen deze laatsten en den ingang der scheede, maar ook
+op de schaamlippen en aan den bilnaad, komt het vaak tot het optreden van uitwasjes,
+als waren ’t wratjes, alleenstaande of tot groepjes en groepen vereenigd, ook zonder
+dat er gesproken kan worden van onreinheid of van witten vloed. Behandeling is gewoonlijk
+niet noodig, tenzij de uitwasjes heel groot of zeer pijnlijk mochten worden. Na afloop
+van het kraambed verdwijnen zij.
+</p>
+<p>Wij spraken reeds een paar malen van witten vloed. Dat is niet te vermijden, omdat
+bijna iedere vrouw kan opmerken, hoe, gedurende de zwangerschap, bestaande afscheiding
+sterker wordt, of bemerkbaar wordt bij haar, die tot nu toe daarvan niets of nagenoeg
+niets bespeurde. Het is dus tot op zekere hoogte een gewoon verschijnsel. Is die afscheiding
+al te sterk, dan moet daartegen iets gedaan worden. Ook hierbij is reinheid een eerste
+vereischte. Die bestaat in vaak afwasschen der geslachtsdeelen met warm water en zeep,
+nooit met een spons, doch het best met zuivere verbandwatten of met een zuiveren zachten
+doek, welke dan evenwel niet weder gebruikt mag worden dan nadat hij zorgvuldig gereinigd
+is. Het gebruik van watten is te verkiezen, omdat die worden weggeworpen. Ook de open
+vlakten aan de dijen en in de omgeving der geslachtsdeelen moeten op dezelfde wijze
+gereinigd, goed afgedroogd en daarna gepoederd of wel met eene zalf, b.v. zinkzalf,
+bedekt worden. Een uitstekend poeder bleek mij alsol-strooipoeder te zijn.
+</p>
+<p>Daarmede kan men bij minder sterke afscheiding volstaan. Is de afscheiding overvloedig,
+daarbij etterig of bijtend, dan kunnen voorzichtig scheedeuitspoelingen gedaan worden,
+het best met zuiver lauwwarm water (het water moet men laten koken en daarna laten
+afkoelen), waarin een paar theelepeltjes <span class="pageNum" id="pb31">[<a href="#pb31">31</a>]</span>soda, een eetlepel zout, een eetlepel boorzuur of aluin (alles per liter vocht) opgelost
+worden. Men make voor de uitspoeling gebruik van een glazen irrigator, met lange slang
+en glazen aanzetstuk (canule), met meer dan één opening, en spoele uit in liggende
+houding, n.l. liggende op een zoogenaamd ondersteek (slofmodel), waarin het spoelvocht
+wordt opgevangen. Om verontreiniging van het bed te voorkomen, bedekke men het met
+een stuk guttapercha-zeil, waarop een stuk molton, een handdoek of iets dergelijks.
+Daarbij komt dan het ondersteek te staan. De irrigator moet steeds zuiver worden gehouden,
+de canule, na gebruik, van de slang genomen, met zeep afgewasschen, met zuiver water
+doorgespoeld en daarna bewaard worden in eene antiseptische (desinfecteerende of bederf-werende)
+vloeistof, b.v. in een glas met lysoform (1 %), lysol (1 %) of iets dergelijks. Bij
+het gebruik worde de irrigator opgehangen, niet hooger dan één meter, en de canule
+niet in de scheede gebracht voor men wat van de vloeistof door slang en canule heeft
+laten loopen, opdat die geheel met vocht gevuld zijn en dus geen lucht bevatten. De
+canule behoeft niet ver te worden ingebracht, ongeveer ter lengte van een vinger.
+Zij wordt weder uit de scheede getrokken voordat de irrigator geheel is leeggeloopen.
+Het verdient echter aanbeveling den geneesheer te raadplegen en dringend noodig is
+dat bij hardnekkige gevallen.
+</p>
+<p>Het zenuwstelsel der zwangere vrouw is betrekkelijk gemakkelijk uit evenwicht te brengen,
+is prikkelbaarder dan buiten zwangerschap. Ten deele berusten daarop enkele reeds
+genoemde verschijnselen, zooals b.v. het braken in den aanvang, duizeligheid, wegraken
+of flauwten. De gemoedsstemming is vaak veranderd, waaraan bij herhaalde zwangerschap
+zorg wegens toenemende familie, bij eerstzwangeren vooral angst voor de bevalling,
+voor afwijkingen en allerlei gebeurlijkheden, schuld zijn kan, niet zelden als gevolg
+van verhalen, waarmede <span class="pageNum" id="pb32">[<a href="#pb32">32</a>]</span>onverstandige familieleden en kennissen meestal blijk meenen te moeten geven van bezorgdheid,
+hetgeen gewoonlijk op niets anders berust, dan op een pogen om met eigen, gewaande,
+kennis te geuren. Die bezorgdheid is in de meeste gevallen eene kwelling, vooral voor
+de jonge vrouw die voor het eerst moeder zal worden. Zij is maar al te geneigd het
+oor te leenen aan allerlei raadgevingen en beschouwingen, meestal voortgesproten uit
+verhalen van oudere vrouwen, die geacht worden het toch wel te zullen weten, doch
+die gewoonlijk hare zoogenaamde kennis ook alweer van hooren zeggen hebben. Wanneer
+telkens nu de een, dan de ander met dergelijke verhalen of raadgevingen voor den dag
+komt, blijft er allicht iets van hangen. Het zijn voor een niet gering gedeelte zulke
+mededeelingen, welke ons noopten een hoofdstuk hierbij te voegen, waarin sprake is
+van bijgeloof, gewoonten als anderszins, bij zwangerschap, baring en kraambed. Daarvoor
+verwijzen wij naar dat gedeelte.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p032width" id="p032"><img src="images/p032.jpg" alt="Zwangerschapsstrepen en donkergekleurde lijn bij eene zwangere vrouw." width="403" height="720"><p class="figureHead">Zwangerschapsstrepen en donkergekleurde lijn bij eene zwangere vrouw.</p>
+</div><p>
+</p>
+<p>Het is, dit bedenkende, dan ook niet zonder reden, dat de veranderde gemoedsstemming
+bij zwangeren, in een overgroot gedeelte, zich uit in toestanden van neerslachtigheid
+bij anders rustige of vroolijke vrouwen, welke stemming begunstigd wordt door de onaangename
+gevoelens en gewaarwordingen, welke de zwangerschap zoo nu en dan vergezellen, doch
+die meestal verbeteren nadat de eerste bewegingen van het kind gevoeld worden. Dan
+wordt gewoonlijk de stemming kalmer, daar de jonge vrouw het zich ontwikkelende wezen
+van nu af als het hare beschouwt en zij zich gemeenzaam maakt met de gedachte, hoe
+heerlijk het zijn zal, wanneer zij haar kind in de armen sluiten kan.
+</p>
+<p>Tot die onaangename gevoelens welke, ten minste voor een deel, op prikkelbaarheid
+van het zenuwstelsel berusten, behooren pijnen, vooral aangezichtspijnen, waarvoor
+onverstandige vrouwen zich wel eens gezonde tanden laten trekken; ook <span class="pageNum" id="pb33">[<a href="#pb33">33</a>]</span>hartkloppingen, slapeloosheid en jeuk over het geheele lichaam, meestal zonder dat
+er op de huid eenige verandering is waar te nemen. Moeheidsgevoel, duizeligheid en
+onmacht (flauwten) komen veelvuldig bij zwakke vrouwen, in den laatsten<span></span> tijd der zwangerschap, voor en worden dikwijls veroorzaakt door het verblijf in slechte
+lucht en onbeweeglijk zitten in lokalen, waar vele menschen bijeen zijn, zooals in
+kerken en schouwburgen, doch ook door langdurig zitten aan tafel, bij diners, enz.
+Wanneer zij duizeligheid of flauwte voelen aankomen, is het verstandig horizontaal
+te gaan liggen, het hoofd lager dan het overige lichaam. De natuur zelve wijst dat
+aan, zooals blijkt uit het woord „flauwvallen”. Welnu, het is zeker verstandiger te
+gaan liggen voordat men flauw zal „vallen”, waarbij men toch ook komt te liggen, doch
+op onaangenamer wijze. Tegen hartkloppingen kan het drinken van koud water, het leggen
+van koude compressen op de hartstreek helpen. De algemeene jeuk kan men trachten te
+bestrijden door dagelijksche afwasschingen met zeep in een warm bad of door warme
+baden met wat azijn, ook door koele afwasschingen, in het algemeen dus door reinheid.
+Daarbij zorge men voor goede ontlasting, dieet, kleede men zich niet te warm en dekke
+men zich in bed niet te warm.
+</p>
+<p>In de laatste maanden treden in vele gevallen kuitkrampen op, meestal dubbelzijdig,
+in enkele gevallen of rechts of links, alsmede een eigenaardig gevoel, dat men mierenkruipen
+noemt, vooral in de beenen.
+</p>
+<p>Van belang acht ik het, hier te waarschuwen tegen de meening, dat het zenuwstelsel,
+en vooral de werkzaamheid der hersenen, van zoo grooten invloed op de gebeurtenissen
+in de zwangerschap zou zijn als veelal wordt aangenomen.
+</p>
+<p>Terloops spraken wij van het laten trekken van gezonde tanden, wegens aangezichtspijnen.
+Dat neemt niet weg, dat pijnen, uitgaande van de tanden, evengoed kunnen voorkomen
+<span class="pageNum" id="pb34">[<a href="#pb34">34</a>]</span>als bij niet-zwangeren. Meestal heeft men te doen met een verschijnsel van carieuse
+tanden (zgn. wolf), welke door de zwangerschap regelmatig verergerd wordt. Het zal
+dus noodig zijn, waar tandpijn bestaat, het gebit te laten nazien. De tanden moeten
+zorgvuldig verpleegd worden, tandsteen door den tandarts verwijderd, aangestoken tanden
+of kiezen (wolf of caries) behandeld, gevuld, zoonoodig getrokken worden. De vrees
+welke daarvoor gewoonlijk bestaat is overbodig en eene dergelijke behandeling zou
+alleen dan achterwege moeten blijven, wanneer te groote prikkelbaarheid bestaat. Bestaat
+deze niet, dan kunnen die kunstbewerkingen, zonder nadeeligen invloed, gerust verricht
+worden.
+</p>
+<p>Somtijds is de pijn niet afhankelijk van slechte tanden of kiezen, doch van eene aandoening
+van het tandvleesch, welke, gewoonlijk eerst in de vierde maand ontstaande, in verschillend
+sterken graad de geheele zwangerschap door kan blijven bestaan. Zij begint met roodheid,
+zoo, dat vlak tegen den tand aan een rood gekleurd half maantje te zien is; later
+komt daarbij zwelling, het sterkst bij de snijtanden, welke zwelling zich tusschen
+de tanden uitbreidt, waardoor die losraken. Het tandvleesch bloedt gemakkelijk bij
+reiniging, kauwen en aanraking, doch ook wel zonder dergelijke oorzaak. Soms worden
+licht gekleurde plekken, iets boven het tandvleesch uitstekende en door een rooden
+hof omgeven, waargenomen, meestal op de binnenvlakte van de lippen, de wangen en de
+tong.
+</p>
+<p>In de meeste gevallen is de aandoening niet belangrijk, vooral niet bij vrouwen die
+den mond reinhouden. Mondreiniging door het borstelen der tanden met een zachten borstel,
+spoelen van den mond met een licht samentrekkend of ontsmettend mondwater en het doen
+genezen van zieke tanden is dus een voorbehoedmiddel.
+</p>
+<p>Vooral in de laatste maanden klagen zwangere vrouwen vaak over pijn in de streek der
+ribbogen, welke meestal veroorzaakt <span class="pageNum" id="pb35">[<a href="#pb35">35</a>]</span>wordt door sterke rekking der spieren van den buik, door uitzetting van den buik of
+door hangbuik. Daartegen vermag een goede buikband, welke steun geeft en den buik
+draagt, heel veel. Ook ondervinden zij pijnen in de beenen, rug, lendenen en stuit,
+waardoor het gaan bemoeilijkt wordt. Daar dit alles samenhangt met den toestand is
+behandeling niet mogelijk, en trooste men zich met de gedachte, dat vaak met het zakken
+van den buik dergelijke pijnen minder worden, of dat weldra de tijd nadert, dat, met
+de geboorte van het kind, ook deze onaangenaamheden een einde nemen.
+</p>
+<p>Het lichaamsgewicht neemt gedurende de laatste drie maanden toe. Wanneer dat niet
+het geval is of zelfs het gewicht afneemt, bestaan stoornissen, welke trouwens gewoonlijk
+al eerder aanleiding gegeven hebben tot het raadplegen van den geneesheer.
+</p>
+<p>Aan het einde van dit gedeelte verzoeken wij haar, die dit alles gelezen hebben, toch
+vooral te bedenken, dat wat geschreven staat een reeks van verschijnselen en onaangenaamheden
+vormt, welke niet altijd, niet steeds tegelijkertijd, niet steeds in den hoogsten
+graad aanwezig zijn en dat de vrouw, die ook gedurende de zwangerschap op hare gezondheid
+let, zonder angst en vrees, doch in blijde stemming, met het moedergeluk voor oogen,
+aan eigen lijf geen kennis zal maken met veel wat, ter wille der volledigheid, werd
+aangestipt.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p035width"><img src="images/p035.png" alt="" data-role="presentation" width="253" height="152"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb36">[<a href="#pb36">36</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch4" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e224">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">LEEFREGELEN VOOR DE ZWANGERSCHAP.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Zooals wij opmerkten zijn allerlei veranderingen in het levensproces der vrouw, met
+de beschreven verschijnselen en onaangenaamheden, het gevolg van veranderingen in
+en aan de geslachts-organen.
+</p>
+<p>Naarmate het ei groeit en in omvang toeneemt, wordt ook de ruimte, waarin het zich
+ontwikkelt, grooter. De aanvankelijke peervorm van de baarmoeder maakt plaats voor
+een rondere, die overgaat in den vorm van een ballon, welke steeds grooter en grooter
+wordt, zoodat het kind daarin de noodige ruimte vindt. Langzamerhand wordt die toename
+in grootte zichtbaar door uitzetting van den buik, terwijl de van buiten onderzoekende
+hand de vergrooting van de baarmoeder tastend onderscheiden kan.
+</p>
+<p>Omstreeks het einde van de vierde maand is de bovengrens van de baarmoeder, de baarmoederbodem,
+ongeveer een handbreed boven den Venusheuvel te voelen. Van dien tijd af is een gestadig
+rijzen met de hand na te gaan. Zoo staat de bodem in het midden der zwangerschap even
+hooger dan het midden van den afstand tusschen Venusheuvel en navel. Gewoonlijk zal
+de aanstaande moeder dan voor het eerst de bewegingen van het kind, het „leven” kunnen
+waarnemen. Vrouwen die reeds vroeger zwanger waren kennen dit teeken en voelen het
+dan ook dikwijls aan het einde van de vierde maand, vaak nog eerder. Daaruit blijkt,
+dat aan het leven voelen geen al te <span class="pageNum" id="pb37">[<a href="#pb37">37</a>]</span>groote waarde mag toegekend worden voor de berekening van het tijdstip der bevalling.
+Ook is het voelen der kindsbewegingen afhankelijk van de gevoeligheid der vrouw, van
+den toestand der buikwanden, van ligging en levendigheid van het kind. In den aanvang
+slechts zwak, worden de bewegingen sterker naarmate het kind grooter en krachtiger
+wordt, zelfs zoo, dat in de laatste maanden niet alleen de moeder ze voelt, doch zij
+door de opgelegde hand en, bij dunnen buikwand, ook door het oog zijn waar te nemen.
+Somtijds maakt de vrouw zich beangst, omdat zij, vooral in de laatste maand, gedurende
+eenige dagen het leven niet voelt. Dat is echter geen ongewoon verschijnsel en behoeft
+zij zich dus niet bezorgd te maken dat het kind niet meer leeft, tenzij het al te
+lang duurt. Dan kan inderdaad het vermoeden, als zou het kind gestorven zijn, gewettigd
+zijn, doch zal zij ook andere verschijnselen, zooals kleiner worden van den buik,
+slapper worden der borsten, kunnen waarnemen.
+</p>
+<p>In andere oogenblikken kunnen de bewegingen onafgebroken en zoo sterk gevoeld worden,
+dat het verschijnsel inderdaad hinderlijk is. Dat is dikwijls afhankelijk van sterke
+gemoedsbewegingen der vrouw.
+</p>
+<p>Het rijzen van de baarmoeder gaat geleidelijk voort tot het einde van de achtste maand.
+Dan staat de bovengrens ter hoogte van den maagkuil. Daarna begint eene daling, nu
+eens vroeger, dan weder later, afhankelijk van verschillende oorzaken. Met die daling
+wordt de spanning in het bovengedeelte van den buik geringer, voelt de vrouw zich
+verlicht van de tot nu toe toegenomen beklemming. Eerstzwangeren kunnen daaruit de
+berekening maken, dat ongeveer 3 à 4 weken daarna de bevalling zal plaats vinden.
+Doch ook hieraan hechte men niet te veel gewicht. De daling is voornamelijk het gevolg
+van eene verplaatsing van het kind naar de bekkenholte toe, waarin het hoofd met een
+kleiner of grooter gedeelte wordt opgenomen. <span class="pageNum" id="pb38">[<a href="#pb38">38</a>]</span>Een andere reden is het uitrekken van den buikwand, waardoor het mogelijk is dat de
+baarmoeder meer naar voren overhelt. Aan de verminderde hoogte beantwoordt dan een
+grooter worden van den buikomvang. De eenige ondersteuning van de zwangere baarmoeder
+wordt, in staande houding, gegeven door den voorsten buikwand en zij valt zoover naar
+voren als de rekbaarheid van den buikwand toelaat. Als bij herhaalde zwangerschap
+de daling wordt waargenomen, is zij hoofdzakelijk aan de laatste oorzaak toe te schrijven,
+aangezien alsdan het kinderhoofd gewoonlijk eerst hij het begin van of zelfs eerst
+gedurende de baring in de bekkenholte wordt geperst. Hieruit volgt reeds de belangrijke
+invloed van den buikwand op de ligging van het kind.
+</p>
+<p>Bij eerstzwangeren is de omvang van den buik aan het einde van de laatste maand, gemeten
+wanneer de vrouw plat op den rug ligt, ongeveer 91 c.M., gemeten in staande houding
+ongeveer 98 c.M. Veel waarde is aan die cijfers niet te hechten, tenzij de omvang
+veel grooter mocht blijken.
+</p>
+<p>Die toename in omvang van buik en baarmoeder is niet alleen toe te schrijven aan den
+groei van het kind.
+</p>
+<p>Het maakt, vooral in de laatste maanden, den indruk alsof de gedaante van den buik
+veroorzaakt wordt door de aanwezigheid van een eenigszins in de lengte uitgerekten
+bol. In dien bolvormigen zak, de baarmoeder, is het kind gelegen in de eivliezen of
+den vruchtzak, een dunne, gladde, doorschijnende, overal gesloten blaas, welke gevuld
+is met een vocht, dat zich gedurende den groei van het kind daarin ophoopt en den
+naam van vruchtwater draagt. Daarin ligt het kind met gebogen rug en nek, het hoofd
+met de kin op de borst, de bovenarmen tegen het lichaam, de onderarmen naar elkander
+gericht voor de borst, de beenen opgetrokken met de knieën op de borst, zoodat het
+gemakkelijk plaats vindt in de bolvormige holte van de baarmoeder. De overblijvende
+ruimte wordt door het vruchtwater <span class="pageNum" id="pb39">[<a href="#pb39">39</a>]</span>ingenomen. Meestal ligt het kind, tenminste in de laatste maanden van de zwangerschap,
+met het hoofd naar beneden gericht, somtijds met den stuit, zeldzamer met het aangezicht
+of het voorhoofd het laagst, of geheel dwars in de baarmoederholte.
+</p>
+<p>De eivliezen bekleeden de binnenvlakte van de baarmoeder, ongeveer als de voering
+van een gevoerden zak, losjes, doch op een enkele plaats zijn zij vaster verbonden.
+Daar ligt de moederkoek, welke, als een sponsachtig geweven, vleezige platte koek,
+met eene oppervlakte ter grootte van omstreeks twee handen en een dikte van een paar
+centimeters, innig verbonden is met den baarmoederwand, ongeveer op de plaats waar
+het eitje zich, na de intrede in de baarmoeder, als het ware ingeplant had.
+</p>
+<p>Zooals wij weten ontwikkelden zich, spoedig nadat het eitje in de baarmoeder was opgenomen,
+aan zijne oppervlakte bloedvaatjes, welke in verbinding traden met de moederlijke
+bloedvaten in den wand der baarmoeder, waardoor het mogelijk was dat het eitje gevoed
+werd. Die verbinding breidde zich, gelijken tred houdende met de ontwikkeling van
+het eitje, over eene grootere oppervlakte uit en nam geleidelijk in dikte toe. Die
+dikkere verbinding, niet alleen uit bloedvaten bestaande, doch tevens uit een weefsel,
+gevormd door het optreden van cellen, welke met elkander in samenhang bleven en zoowel
+de aanhechting steviger maakten als de bloedvaten tot steun en onderlaag dienden,
+is de moederkoek.
+</p>
+<p>Naarmate zich het kind in het eitje aanlegde, werd daarin ook het vruchtwater gevormd,
+dat, daar het ei zich langzamerhand in een blaasje veranderde, waarin het kind ruimte
+kreeg ter ontwikkeling, dat blaasje vulde. Met toenemende ontwikkeling van eiholte
+en kind puilt het ei in de holte van de baarmoeder, welke door haren groei meer ruimte
+aanbiedt, uit, zoodat de dunner wordende wand van het eitje, later de eivliezen genoemd,
+ten slotte overal de binnenvlakte van de baarmoederholte <span class="pageNum" id="pb40">[<a href="#pb40">40</a>]</span>aanraakt en er losjes mede vergroeit, terwijl de verbinding ter plaatse waar de moederkoek
+ligt veel inniger is.
+</p>
+<p>Met die uitpuiling gaat toeneming in omvang en binnenruimte van het ei gepaard, waarin
+het kind dus ruimte vindt en zich meer en meer van de plaats verwijdert waar de moederkoek
+ligt. Doch met die moederkoek blijft het kind verbonden, ter wille van de voeding,
+welke het verkrijgt uit de bloedvaten der moeder. Die verbinding bestaat ten slotte
+uit eene ongeveer ½ meter lange, dunne, licht gedraaide streng, de navelstreng genoemd,
+welke van de moederkoek uitloopende zich bij het kind iets beneden het midden tusschen
+hoofd en voeten inplant. Door die streng heen loopen drie bloedvaten, welke eenerzijds,
+door bemiddeling van de moederkoek, in verbinding staan met den bloedsomloop der moeder,
+anderzijds met den bloedsomloop van het kind. Langs dien weg ontvangt het kind van
+de moeder alles wat het noodig heeft. En wat heeft het kind noodig? Allereerst voedsel,
+ter ontwikkeling. Doch ook zuurstof, een gasvormig bestanddeel van de lucht, dat voor
+het leven van den mensch even onontbeerlijk is. De geboren mensch verkrijgt dat bestanddeel
+uit de lucht door de ademhaling. De zuurstof wordt door de longen uit de lucht in
+het bloed opgenomen en door het lichaam gebruikt. Een ander gas, ontstaan bij de processen
+welke zich in het menschelijke lichaam afspelen, doch dat schadelijk is als het in
+het lichaam zou blijven, wordt bij de ademhaling, door de longen, uit het lichaam
+verwijderd. Dat moet dus ook bij den ongeboren mensch geschieden. Ook het kind moet
+de zuurstof, welke het noodig heeft, ontvangen en het andere, schadelijke, gas, het
+koolzuurgas, kunnen verwijderen. Doch daar het kind in eene holte ligt, welke geen
+gemeenschap met de buitenlucht heeft en daarenboven met vocht gevuld is, waarin het
+onmogelijk is adem te halen, wordt in de gaswisseling op andere wijze voorzien. Dat
+gebeurt door middel van de bloedvaten, welke door de navelstreng <span class="pageNum" id="pb41">[<a href="#pb41">41</a>]</span>loopen. Door een van de drie bloedvaten vloeit het bloed van de moederkoek naar het
+kind toe en brengt het de noodige voedingsstoffen en de zuurstof in opgelosten toestand,
+door de twee andere bloedvaten vloeit het bloed van het kind naar de moederkoek toe,
+met zich voerende de stoffen welke het kind niet gebruiken kan, dus ook het schadelijke
+koolzuurgas, ten einde die daar af te geven aan het moederlijke bloed. Door middel
+van den bloedsomloop in de moederkoek en hare verbinding met het kind langs de navelstreng,
+voorziet dus de moeder, door eigen ademhaling en spijsvertering, haar kind van alles
+wat het noodig heeft en bevrijdt zij het van schadelijke en onbruikbare stoffen. De
+moederkoek blijkt dus een zeer belangrijk orgaan, als de eenige onmiddellijke verbinding
+tusschen moeder en kind, waarin alle wisselwerking tusschen beiden plaats grijpt.
+</p>
+<p>Moederkoek en eivliezen vormen te zamen de nageboorte, welke eenigen tijd na de geboorte
+van het kind, wanneer het die hulp van de moeder niet meer behoeft, wordt uitgedreven.
+</p>
+<p>Dit alles bedenkende, namelijk den groei van een tot ontwikkeling komend levend wezen
+in het lichaam der aanstaande moeder, waar binnen het ruimte vergt, met terzijde schuiving
+van wat de toeneming in omvang van zijn schuilplaats zou kunnen belemmeren, van een
+organisme dat zijn voedsel ontvangt uit de bloedsbestanddeelen der vrouw, dat, in
+grootte toenemende, in dien groei het moederlijk lichaam op vele en velerlei wijzen
+betrekt, is het te begrijpen, dat onaangename verschijnselen zich bij de aanstaande
+moeder kunnen voordoen.
+</p>
+<p>Wij weten echter uit ervaring dat, van nature alles geleidelijk geschiedende, de gezonde
+vrouw over het algemeen die onaangenaamheden slechts in betrekkelijk geringe mate
+ondervindt en zij kan nu eenigermate begrijpen, hoe zij, door zorg voor eigen welzijn,
+ook en vooral gedurende dezen belangrijken <span class="pageNum" id="pb42">[<a href="#pb42">42</a>]</span>tijd, veel tot den gunstigen toestand van haar zelve en van haar kind kan bijdragen.
+</p>
+<p>Eenige algemeene en bijzondere beschouwingen in die richting willen wij hier geven.
+</p>
+<p>Heel in ’t algemeen kan men zeggen, dat alles wat de gezondheid bewaart of der gezondheid
+bevorderlijk is, ook van toepassing is op de zwangere vrouw. Zij heeft te begrijpen,
+dat zoowel het zwanger worden als het zwanger zijn en het baren, natuurlijk is, dat
+van nature—dus natuurlijk—alles geschiedt zooals het geschiedt en zelfs afwijkingen
+natuurlijke afwijkingen zijn. Dat sluit evenwel niet in zich, dat men afwijkingen
+als zoodanig maar moet laten doorwerken of bestaan. Integendeel, het is even natuurlijk
+dat de mensch, die de natuur tracht te beheerschen, ook hier dat doel najaagt en tracht
+afwijkingen te niet te doen of te verkleinen. Zoo begrepen is elk geneesheer natuurgeneesheer,
+een woord dat gewoonlijk niet op hem wordt toegepast. Het moet begrepen worden, ook
+door de zwangere vrouw, dat men in oogenblikken van onbehaaglijke gevoelens, hoe en
+wanneer zich die ook voordoen, of men slechts van onaangename gevoelens dan wel van
+ziekte spreekt, zich met vertrouwen alleen kan en mag wenden tot die menschen, die,
+door studie en ervaring in de praktijk, meer en beter weten wat er in het menschelijke
+lichaam gebeurt dan alle anderen, die—zonder dat—beweren beter op de hoogte te zijn.
+Deze waarschuwing is te meer noodig, en kan niet dikwijls genoeg herhaald worden,
+omdat iedere vrouw die kinderen gebaard heeft, maar ook zij die dat niet gedaan heeft,
+doch bij dergelijke gebeurtenissen tegenwoordig geweest is, meent de aanstaande moeder,
+vooral in de eerste zwangerschap, van raad te moeten dienen, een euvel dat nog steeds
+bestaande en waartoe, wij ontkennen het niet, aanleiding bestaat, omdat het voortspruit
+uit den onwillekeurigen drang om anderen te helpen, in niet geringe mate nadeelig
+op de zwangere vrouw kan inwerken. Het feit <span class="pageNum" id="pb43">[<a href="#pb43">43</a>]</span>dat gewoonlijk geen enkele dier raadgeefsters ook maar de geringste kennis heeft van
+den bouw van het menschelijke lichaam, van de verrichtingen der organen, van de invloeden,
+zoowel die van buitenaf als die van binnen uit op bouw en verrichtingen inwerken kunnen,
+moest de denkende vrouw reeds van te voren doen begrijpen, dat zij van die zijde geen
+juiste inlichtingen bekomen kan.
+</p>
+<p>In het algemeen behoeft de mensch, om gezond te blijven, afwisseling tusschen arbeid
+en rust, heeft hij zorg te dragen voor zijn lichaam, d.w.z. voor behoorlijke samenwerking
+van alle organen, die, hoewel ontleedkundig te scheiden, toch—en vooral in hunne werkingen—verband
+houden. Geen lichaam kan gezond heeten, waar een of meer organen afwijkingen vertoonen.
+Wie begrijpt dat het levende lichaam voortdurend slijt en voortdurend zich herstelt,
+begrijpt ook, dat de mensch heeft zorg te dragen, dat slijtage en herstel zoo regelmatig
+mogelijk plaats hebbe, omdat elke onregelmatigheid daarin zich voordoet als ziekte.
+Niet ten onrechte spreekt men van ziekte en herstel, al wordt niet bedacht, dat men
+met het woord ziekte zich eenzijdig beperkt tot het noemen van verschijnselen, die
+eene tijdelijke versterking of opeenhooping aan het licht brengen van de verschillen,
+welke altijd geldig, in den regelmatigen gang van het levensproces niet tot bewustzijn
+komen.
+</p>
+<p>Het lichaam heeft behoefte aan arbeid, frissche lucht, voeding, reinheid, uitscheiding
+van afgewerkte stoffen, in regelmatigen gang en afwisseling, en de mensch, die gezond
+wil zijn, behoort daarop te letten, met <span class="corr" id="xd33e655" title="Bron: in achtneming">inachtneming</span> van de verschillen welke elk individu, in verhouding tot anderen, openbaart. Hieruit
+volgt, dat regelen, daarvoor aan te geven, niet anders kunnen zijn dan algemeene regelen.
+</p>
+<p>Hetzelfde geldt voor de zwangere vrouw. Zij zorge dus voor regelmatige beweging in
+de frissche buitenlucht. In de steden <span class="pageNum" id="pb44">[<a href="#pb44">44</a>]</span>zoeke zij daarvoor de plaatsen op, waar zij die frissche lucht zooveel mogelijk kan
+genieten. Reeds daardoor kan zij gunstigen invloed uitoefenen op gemoedsstemming,
+op slaap, op goede werking van zenuwstelsel, bloedsomloop en spijsverteringsorganen.
+Het weder mag daarop in zooverre van invloed zijn, dat zij zorg drage voor eene kleeding,
+waarbij rekening gehouden is met de weersgesteldheid. Kan zij zich moeilijk bewegen
+of wordt zij spoedig moe, dan is het rijden in de frissche buitenlucht toch altijd
+beter dan een voortdurend verblijf binnenshuis. Ook binnenshuis zorge zij dat frissche
+lucht en zonnelicht onbeperkt kunnen binnentreden, de eerste ook des nachts. Als van
+zelf sluit zich daarbij de raad aan, om alle ruimten te vermijden, waarin, door aanwezigheid
+van veel menschen, de lucht te warm en bedorven wordt, te meer omdat zwangere vrouwen
+gemakkelijk aan duizeligheid of onmacht ten prooi zijn. Zelfs sterke behoefte aan
+rust, zooals dat nog al eens voorkomt in de eerste en laatste maanden der zwangerschap,
+vooral wanneer de slaap te wenschen overlaat of allerlei ongemakken bestaan, mag niet
+leiden tot verwaarloozing van beweging in de reine frissche buitenlucht. Er blijft
+nog genoeg tijd over om rust te nemen. Voortdurend rusten wordt geacht nadeelig te
+werken o.a. in dien zin, dat het gewicht van het kind toeneemt en het tijdstip der
+bevalling wordt verschoven.
+</p>
+<p>Is arbeid goed, te inspannende arbeid en bewegingen, welke het lichaam aan sterk schokken
+kunnen blootstellen, zooals springen, dansen, sport, ook paardrijden en het rijden
+in wagens over hobbelige wegen, zijn te vermijden, evenals het tillen en dragen van
+zware lasten, het langdurig arbeiden met de naaimachine en dergelijke. Het wielrijden
+als zoodanig zou geen bezwaar zijn, indien, afgezien van eenige begrijpelijke moeilijkheid
+bij toenemenden omvang van den buik, het gevaar niet bestond van vallen, zoo niet
+door eigen toedoen dan toch door toedoen van anderen. Hetzelfde geldt voor het schaatsenrijden.
+<span class="pageNum" id="pb45">[<a href="#pb45">45</a>]</span>Automobielrijden kan geen kwaad, doch niet te lang achtereen en niet te snel, wegens
+gevaar van stooten en snelle schokken.
+</p>
+<p>Het reizen behoeft niet te worden nagelaten, als de ontwikkeling van de zwangerschap
+en die van vorige zwangerschappen regelmatig geweest is. Als dat laatste niet het
+geval was, mag de reis slechts indien onvermijdelijk ondernomen worden. Men hoort
+gewoonlijk beweren, dat door het reizen miskraam, d.i. afbreken der zwangerschap in
+de eerste maanden, kan voorkomen. Die bewering wordt niet geheel ten onrechte geuit,
+doch men bedenke daarbij, dat door de reis de miskraam, bij daartoe bestaanden aanleg,
+vroeger tot stand komt dan het geval zou geweest zijn, als de reis niet ondernomen
+was. Wij bedoelen hiermede te zeggen, dat een gezond ei, in eene gezonde baarmoeder,
+niet of hoogst zelden door een reis, vermoeienis, schok of gemoedsbeweging zal worden
+uitgestooten, in het algemeen dus de reis en de andere invloeden de uitstooting van
+een ziek ei verhaast hebben. Korte reizen kunnen zelfs weldadig werken, doordien zij
+lichaam en geest verfrisschen, de gemoedsstemming verbeteren. Lange reizen zijn evenwel
+te vermijden, alsmede het reizen in den tijd dat de menstruatie had moeten intreden,
+en vooral omstreeks het einde van de derde maand en tegen het einde der zwangerschap.
+Kan een lange reis niet vermeden worden, dan is het gewenscht daarin langere of kortere
+tijden van rust op te nemen. De beste <span class="corr" id="xd33e669" title="Bron: tijd tijd">tijd</span> voor reizen is dan tusschen de vierde en achtste maand. Wordt eene vrouw op de huwelijksreis
+zwanger, dan vermijde zij alle inspannende toeren te voet en het bestijgen van bergen,
+en verblijve zij zoo lang mogelijk rustig op dezelfde kalme plaats.
+</p>
+<p>Ook de geslachtsgemeenschap behoeft niet te worden nagelaten, doch behoort die met
+mate en omzichtigheid te geschieden. Voorzichtigheid is vooral aan te raden gedurende
+den tijd dat de menstruatie had moeten intreden. Men vermijde haar <span class="pageNum" id="pb46">[<a href="#pb46">46</a>]</span>wanneer de vrouw er tegenzin in heeft of de onaangenaamheden der zwangerschap er door
+versterkt worden. Anderszins moet, wanneer de vrouw vermeerderden lust daartoe vertoont,
+door den echtgenoot daaraan worden tegemoet gekomen, terwijl de man zijne lusten,
+waar dat der vrouw hinderlijk is, moet weten in te binden.
+</p>
+<p>Door zelfbeheersching kan hij in dit en andere opzichten veel bijdragen tot den goeden
+toestand der vrouw gedurende hare zwangerschap. Dan toch is hare gemoedsstemming,
+zooals wij reeds opmerkten, dikwerf zeer wisselend, is zij vaak prikkelbaar, zoodat
+alle gebeurtenissen sterker op haar inwerken. Dan heeft de man de schoone taak, door
+geduld en liefdevolle toewijding, door het aanbrengen van afleiding en afwisseling,
+door vermijding van driftige toespraak of prikkelende handelingen, tot steun te zijn;
+door behoedzame mededeeling zoowel van zeer aangename als van treurige tijding het
+zijne bij te dragen tot een zoo rustig mogelijk voorbijgaan van dien voor vrouw en
+kind zoo belangrijken tijd. Vooral zal dat noodig zijn bij de vrouw van zwakken wil.
+Wanneer er aanleg toe bestaat, kan de zwangerschap ontijdig worden afgebroken door
+angst, hevigen schrik en groote vreugde. De vrouw met sterken wil, met sterk verlangen
+naar het moederschap, zal de onaangenaamheden der zwangerschap gewilliger en gemakkelijker
+dragen en te boven komen. In de zwangerschap, als in alle ernstige gebeurtenissen
+des levens, blijkt vooral van hoe grooten invloed de opvoeding, ook in geestelijk
+opzicht, is.
+</p>
+<p>Een rustige slaap werkt gunstig en weldadig op het zenuwleven. Hij wordt, behalve
+door het bovengenoemde, bevorderd door vermijding van langdurige avondgezelschappen
+tot laat in den nacht en van het uitgaan, waarbij de zenuwen geprikkeld worden. In
+het algemeen geldt, dat, wie ’s nachts goed geslapen heeft, overdag niet behoeft te
+rusten. De slaapkamer zij ruim, hoog, goed gelucht, zonnig, gemakkelijk te reinigen
+en, voor <span class="pageNum" id="pb47">[<a href="#pb47">47</a>]</span>wie ’t behoeft, ’s winters matig verwarmd, het bed niet te zacht, de bedekking niet
+te zwaar en te warm.
+</p>
+<p>Van groot belang is reinheid van het geheele lichaam en reinheid op lijf- en beddegoed.
+Het gebruik van lauwwarme baden, (33°–36° C., 27°–29° R.) in den winter, ’s zomers
+wat kouder, gedurende de geheele zwangerschap is aan te bevelen. Men moet zich goed
+met zeep afwasschen, zich goed afdrogen en na het bad schoon goed aantrekken. De meening,
+dat zulke baden een bijzonder gunstigen invloed op het verloop der baring zouden uitoefenen
+mist, als daarmede een rechtstreekschen invloed bedoeld wordt, allen grond. Bij prikkelbaarheid
+van het zenuwstelsel en slechten slaap kan een dergelijk bad, dagelijks genomen, gunstig
+werken, doch men raadplege daaromtrent den geneesheer. In het algemeen geldt de regel,
+dat men niet minder, doch ook niet meer moet baden, dan men voor de zwangerschap gewoon
+was. Voetbaden, water van 33°–41° C., (27°–33° R.), kunnen genomen worden, doch beter
+is het, als de vrouw het zelf niet doen kan, de voeten door eene hulp te laten wasschen.
+Zee- of koude rivierbaden behoeven door haar, die er aan gewend zijn, niet altijd
+te worden nagelaten, tenzij de temperatuur van het water beneden 19° C. (15° R.) daalt.
+Ook mag het bad niet lang duren. Vooral bij zeebaden lette men er op, dat de golfslag
+niet te sterk mag zijn en beperke men den tijd tot eenige minuten. Ook zwemmen kan
+worden toegestaan, waarbij men evenwel te bedenken heeft, vooral bij het zwemmen in
+diep water, dat de zwangere vrouw gemakkelijk onderhevig is aan duizeligheid en flauwten.
+</p>
+<p>De geslachtsdeelen moeten dagelijks, een of tweemalen, met schoon lauwwarm water en
+zeep gereinigd en daarna goed afgedroogd worden. Te lange haren daar ter plaatse knippe
+men af. Nooit wassche men met een spons, doch met de hand of met zuivere ontvette
+verbandwatten, ook kan men een zachten doek gebruiken die dan telkens, het best door
+uitkoken, <span class="pageNum" id="pb48">[<a href="#pb48">48</a>]</span>gezuiverd moet worden. Bij neiging tot opengaan van de huid aan de binnenvlakten der
+dijen en in de omgeving der geslachtsdeelen, in de plooi van den buik boven den Venusheuvel
+en onder de borsten, bepoedere men deze deelen na reiniging en zorgvuldig afdrogen,
+met een of ander strooipoeder, b.v. talkpoeder, witte pijpaarde of alsol-strooipoeder.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p048width" id="p048"><img src="images/p048.jpg" alt="Ligging van het kind in den buik der zwangere vrouw, aan het einde der zwangerschap, met aanduiding van het beenige bekken." width="371" height="720"><p class="figureHead">Ligging van het kind in den buik der zwangere vrouw, aan het einde der zwangerschap,
+met aanduiding van het beenige bekken.</p>
+</div><p>
+</p>
+<p>Als scheedespoelingen noodig zijn, verrichte men die als op bl. 30 is aangegeven.
+Bij sterke afscheiding (witten vloed) verdient het aanbeveling, nadat de geslachtsdeelen
+voor het naar bed gaan gereinigd zijn, een propje verbandwatten in de schaamspleet
+te leggen, waarin, gedurende den nacht, het uit de scheede komende vocht wordt opgevangen.
+</p>
+<p>Ook lauwwarme zitbaden gedurende 5 à 10 minuten, niet langer, zijn aangenaam en reinigend
+en bevorderen vaak gemakkelijke ontlastingen; de temperatuur van het water ongeveer
+40° C., (32° R.). Men houde een ketel met heet water naast zich gereed, om nu en dan
+wat heet water bij te gieten, teneinde het water op temperatuur te houden en te sterke
+afkoeling te voorkomen. De geschiktste tijd daarvoor is onmiddellijk voor het naar
+bed gaan.
+</p>
+<p>Deze reinigingen kunnen vaak veel bijdragen tot het bestrijden van jeuk aan de uitwendige
+geslachtsdeelen.
+</p>
+<p>De voeding zij zooveel mogelijk de gewone, met inachtneming van de gevoeligheid der
+spijsverterings-organen; de hoeveelheid voedsel in ’t algemeen noch te klein noch
+te groot. Meestal is in het begin van de zwangerschap de eetlust verminderd, na de
+vierde maand dikwijls vermeerderd. Men trede daartegen niet op met de opmerking, dat,
+wat het eerste verschijnsel betreft, de zwangere vrouw voor twee moet eten; wat het
+tweede betreft, dat hongeren en vasten den buikomvang zouden verminderen, het kind
+klein zou blijven en de baring dus gemakkelijker gaan zou. Als vermindering van den
+eetlust gepaard gaat met stoornissen in de spijsvertering heeft men <span class="pageNum" id="pb49">[<a href="#pb49">49</a>]</span>daarop bij de voeding te letten. In ’t algemeen is matigheid in het stillen van honger
+en dorst te betrachten, dus geen maagoverlading. De laatste maaltijd worde, met het
+oog op een gerusten slaap, niet later dan twee of drie uren voor het naar bed gaan
+genomen. Doch ook hierbij hangt veel af van gewoonte, vele vrouwen slapen juist geruster
+als zij kort van te voren iets nuttigen.
+</p>
+<p>De beste drank is frisch, koud water. Geringe bijvoeging van wijn alsook licht bier
+zal geen nadeel brengen, doch alle dranken, welke veel alcohol bevatten, zooals dessert-wijnen,
+likeuren, zwaar bier, zijn af te keuren. Zij werken zenuwprikkelend en slaapstorend.
+</p>
+<p>Met kracht moet worden opgetreden tegen het aanprijzen van zoogenaamde versterkende
+middelen, voornamelijk tegen het gebruik van groote hoeveelheden melk. Wanneer het
+noodig is, zal de geneesheer ook hier den weg wijzen. Vóór alles dient gezorgd, dat
+alle voedsel behoorlijk gekauwd wordt, waartoe een goed gebit een hoofdvereischte
+is. Daarmede wordt het voedsel niet alleen behoorlijk verkleind en met speeksel vermengd,
+doch wordt het ook geschikter voor verwerking in de spijsverteringsorganen, zoodat
+het lichaam er het grootst mogelijke nut van trekt. Bovendien zal zij die daarop let—en
+dit geldt ook buiten de zwangerschap—niet alleen minder last hebben van stoornissen,
+als zuuroprispen, abnormale gisting en rotting in de ingewanden, met de gevolgen daarvan,
+als opgezetten buik door gasophooping in de darmen, hoofdpijnen en allerlei andere
+onaangenaamheden, maar inderdaad in vele opzichten haar weerstandsvermogen tegen ziekten
+verhoogen. Behalve goed kauwen van het voedsel, is eenzijdigheid in de voeding te
+vermijden.
+</p>
+<p>Wie lust heeft gedurende den maaltijd te drinken, behoeft dat niet na te laten, uit
+vrees daardoor de spijsvertering te storen. Ook hier geldt het voorschrift van maathouden,
+en wie <span class="pageNum" id="pb50">[<a href="#pb50">50</a>]</span>maat houdt stoort de spijsvertering daardoor niet, kan haar integendeel bevorderen.
+</p>
+<p>Het zij hier nog eens aangestipt, dat dit alles, in het algemeen, geldt voor de gezonden.
+Wie ziek is, wende zich tot den geneesheer en volge diens voorschrift, ook waar het
+betreft het gebruik van spijzen en dranken.
+</p>
+<p>In ieder geval hoede men zich voor het gebruik van sterk gekruide, gepeperde en gezouten
+spijzen, ook voor die welke opblazen of verstoppend werken. Het gebruik van zoogenaamde
+genotmiddelen beperke men tot een minimum. Van belang is deze opmerking vooral voor
+het dikwerf zoo geliefde kopje koffie, dat—als het werkelijk goed is—de spijsvertering
+benadeelt en het optreden van hoofdpijnen, duizeligheid, hartklopping, slapeloosheid
+kan bevorderen.
+</p>
+<p>Zoo is ook het gebruik van zoetigheden af te keuren. De tegenwoordig aangeprezen smakelijke
+chocolades en suikerwerken, in zoodanigen vorm en verpakking, dat ze gemakkelijk en
+gaarne als geschenk gegeven en aanvaard worden, hebben het groote nadeel, dat daarmede
+al te veel zoetigheid in het lichaam gebracht wordt. Veel beter is het gebruik van
+vruchten, waarmede men menig dokters-recept buiten de deur houdt.
+</p>
+<p>Van groot gewicht is eene voldoende en regelmatige uitscheiding van afgewerkte stoffen.
+In dat opzicht wordt het allermeest geleden aan slechte ontlasting. Door dagelijks
+voldoende ontlasting worden velerlei bezwaren verminderd of opgeheven.
+</p>
+<p>In de allereerste plaats is de gewoonte, om steeds op een bepaald uur van den dag
+daarvoor zorg te dragen, aan te bevelen; in de tweede plaats het vermijden van een
+euvel, waaraan zoo goed als alle vrouwen mank gaan. Dat is, dat zij zich daartoe niet
+den behoorlijken tijd gunnen.
+</p>
+<p>Tot de eenvoudige middelen om ontlasting te bevorderen, behooren, behalve het nemen
+van beweging, het gebruiken van een glas frisch water op de nuchtere maag, soms ook
+’s avonds, <span class="pageNum" id="pb51">[<a href="#pb51">51</a>]</span>ook van een glas suikerwater, eenige vijgen op de nuchtere maag, vruchten, zoowel
+gestoofd als versch, vooral druiven, karnemelkspap met stroop, het drinken van koolzuurhoudende
+wateren met vruchten-limonade, karnemelk, enz. Bij verstopping vermijde men rooden
+wijn en cacao. Moet men tot eenig geneesmiddel overgaan, dan kan men afwisselend inwendige
+middelen en lavementen te baat nemen. Van de inwendige middelen die welke zacht werken,
+zooals magnesia, rhabarber, groene poeder, tamarinde, cascara in tabletjes of vloeibaar
+(bitter), vijgenstroop, nu en dan een glas bitterwater of wat wonderolie, doch niet
+te lang achtereen. Lavementen van ½–1 liter lauwwarm of koud water, al of niet met
+bijvoeging van 1–1½ lepel wonderolie of glycerine, ook van zeepwater of van zoutwater
+(9 gram zout op 1 liter water), somtijds ook enkel glycerine, met een zoogenaamd glycerinespuitje
+in te brengen. Wanneer dergelijke, meerendeels eenvoudige, middelen niet helpen, vrage
+men liever den geneesheer om raad, dan gebruik te maken van allerlei in de dagbladen
+aangeprezen middelen, waarvan het gebruik niet altijd zoo onschuldig is als de aanprijzingen
+zouden doen denken. Men vergete bij dergelijke met veel ophef aangeraden middelen
+nooit, dat zij ten doel hebben de beurs van het publiek te ontlasten en die van den
+verkooper te vullen.
+</p>
+<p>Bij vele vrouwen wisselt verstopping af met diarrhee. Wanneer deze laatste van korten
+duur is, is het niet steeds noodig daartegen eenig middel aan te wenden; toch doet
+men in ieder geval het verstandigst den geneesheer te raadplegen.
+</p>
+<p>Goede en gemakkelijke ontlasting is ook een van de beste middelen om aambeien (haemorrhoïden)
+en scheurtjes in de aarsopening, welke beide veel pijn kunnen veroorzaken, te voorkomen.
+Die scheurtjes zijn veelal te wijten aan het dóórpersen van harde ontlasting en vereischen
+meestal een bijzondere behandeling ter genezing.
+<span class="pageNum" id="pb52">[<a href="#pb52">52</a>]</span></p>
+<p>In het einde der zwangerschap geeft ophooping van de ontlastingsstoffen vaak weeënachtige
+pijnen, zoogenaamde valsche pijnen of valsche weeën. Ook daartegen is dus goede ontlasting
+een voorbehoedmiddel. Daar uit al het voorgaande reeds genoegzaam blijkt, van hoe
+groot belang geregelde en voldoende stoelgang gedurende de zwangerschap is, meenen
+wij met het genoemde te kunnen volstaan.
+</p>
+<p>Wat de kleeding betreft houden wij ons eveneens aan enkele algemeene opmerkingen,
+zonder partij te kiezen voor een of andere richting. Men drage zorg dat voeten en
+onderlijf steeds warm gehouden worden, pantalons gesloten zijn. Zwangere vrouwen zijn
+gevoeliger voor de invloeden van het weder, voor koude, tocht en vochtigheid. Daarmede
+moet bij de keuze der kleeding worden rekening gehouden, zonder dat van verweekelijking
+sprake is. Veel hangt echter van gewoonte af. De kleeding zij ruim, geenerlei druk
+mag daardoor op onderlijf of borsten worden uitgeoefend. Het corset, mits voor de
+draagster vervaardigd, behoeft niet te worden afgelegd, doch vermijde men elke snoering.
+Naarmate de zwangerschap vordert is het dragen van een oud corset, dat gemakkelijk
+medegeeft of een voor de zwangerschap vervaardigd corset aan te bevelen voor haar,
+die toch een steun wil hebben, waaraan zij gewoon geraakt is. Wie het corset aflegt,
+kan lijfjes of borstophouders dragen. Het dragen van kousebanden is, om vroeger reeds
+genoemde redenen, beslist af te keuren. Een buikband of buikgordel, welke gemakkelijk
+rekt en toch goed draagt, kan vele ongemakken der zwangerschap, zooals pijnen in den
+buik en in de lendenstreek, urine-drang, moeilijk gaan in het einde der zwangerschap,
+vooral bij zwangeren met sterk uitgezetten of hangbuik, doen verdwijnen of verminderen,
+en kan reeds van de 5e of 6e maand af gedragen worden.
+</p>
+<p>Niet alleen de houding van de vrouw wordt daardoor verbeterd, maar ook de ligging
+van het kind in de baarmoeder, <span class="pageNum" id="pb53">[<a href="#pb53">53</a>]</span>ten opzichte van het bekken, ondervindt daarvan een gunstigen invloed.
+</p>
+<p>De schoenen mogen niet nauw zijn, en niet voorzien van hooge hakken.
+</p>
+<p>Gelukkig neemt tegenwoordig het verlangen der moeders, om zooveel en zoolang mogelijk
+haar kind te zoogen, weder toe. Daarom wordt ook, nog meer dan geruimen tijd het geval
+geweest is, meer de aandacht gevestigd op de behandeling der borsten.
+</p>
+<p>Vooreerst drage de zwangere vrouw zorg, dat de borsten op geenerlei wijze gedrukt
+worden, tweedens zorge zij voor reinheid, waarbij alle overmaat van wasschingen of
+afwrijvingen moet vermeden worden. Gewoonlijk wordt aangeraden de tepels, om ze te
+harden, zooals ’t heet, dagelijks te wasschen met brandewijn, rum, verdunden cognac,
+rooden wijn, enz., enz., in ’t algemeen met een verdunden alcohol. Als het noodig
+mocht zijn, behoeft men daarmede niet reeds in den aanvang der zwangerschap te beginnen
+en kan men zich daarmede in de laatste maanden bezighouden. Het komt mij voor, dat
+wasschen met frisch en zuiver water evenveel, of evenweinig, het ontstaan van wondjes
+of kloven in de tepels gedurende het zoogen voorkomen zal, als alle andere tot dat
+doel aanbevolen middelen. Heeft men zulke middelen aangewend en komen er geen wondjes
+of kloven in de tepels, dan heet de behandeling van nut te zijn geweest, ontstaan
+zij wèl dan heet het dat de behandeling niet goed of niet lang of niet flink genoeg
+is toegepast geworden, treden zij zonder voorafgegane behandeling op, dan kan men
+het verwijt hooren, dat de tepels niet behandeld waren zooals was aangeraden, komen
+ze in dat geval niet, dan.… wordt er niet over gesproken. Wanneer er korsten op de
+tepels aanwezig zijn, doet men goed die week te maken door de tepels in te smeren
+met zuivere olijfolie, slaolie, vaseline of eenig ander vet, en, na verweeking, den
+tepel af te wasschen <span class="pageNum" id="pb54">[<a href="#pb54">54</a>]</span>met water en zeep. Het dagelijksch wasschen van de geheele borst, met lauw warm of
+koel water, heet voor hare ontwikkeling bevorderlijk te zijn.
+</p>
+<p>De pogingen om zoogenaamde vlakke of holle tepels, door het dagelijksch uittrekken
+of door het dragen van ringen en dergelijke werktuigjes, te verbeteren, heeft nooit
+het gewenschte gevolg, omdat de oorzaak gelegen is in slechte ontwikkeling van den
+tepel. Men kwelt daarmede zich zelf en loopt gevaar van infectie.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p054width"><img src="images/p054.png" alt="" data-role="presentation" width="185" height="161"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb55">[<a href="#pb55">55</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch5" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e231">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">MEERVOUDIGE ZWANGERSCHAP.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Bij het bespreken van de bevruchting vermeldden wij, hoe eene zaad-cel met een eitje
+te zamen komende, daarmede versmelt tot één ontwikkelingskiem, waaruit een kind zich
+ontwikkelen kan. De vrouw zal dan één kind baren. Het is echter bekend, dat eene vrouw
+niet alleen aan tweelingen, doch zelfs aan drielingen het leven schenken kan. De hoogst
+enkele mededeelingen, waarin van een nog grooter aantal gewag gemaakt wordt, zullen
+wij niet in beschouwing nemen.
+</p>
+<p>Onwillekeurig vraagt men zich af, hoe dat komt. Ontstaan uit één bevrucht ei b.v.
+twee kinderen of komen zij voort uit twee bevruchte eieren? Het antwoord op die vraag
+luidt, dat beide <span class="corr" id="xd33e741" title="Bron: mogelijkheiden">mogelijkheden</span> voorkomen, waarbij wij op bijzonderheden niet ingaan.
+</p>
+<p>Het ligt voor de hand, dat, wanneer de vrouw zwanger is van meer dan één kind, die
+kinderen niet alleen meer ruimte vergen, maar die meerdere ruimte zich zal kenbaar
+maken door snellere toeneming van den omvang van den buik. Dat is vooral waar te nemen
+van de 5e maand af, zoodat ongewoon groote omvang van het onderlijf moet doen denken
+aan de mogelijkheid, dat, laat ons maar zeggen, tweelingen aanwezig zijn. De buik
+ontwikkelt zich daarbij opvallend in de hoogte en in de breedte. De baarmoeder bereikt
+in de achtste maand reeds de hoogte, welke anders aan het einde der zwangerschap wordt
+waargenomen. Omstreeks dien tijd, dikwerf ook vroeger, <span class="pageNum" id="pb56">[<a href="#pb56">56</a>]</span>begint dan ook het vermoeden op meervoudige zwangerschap op te komen en wordt dat
+den geneesheer kenbaar gemaakt met de vraag, of hij daaromtrent eenige zekerheid kan
+geven. In het algemeen kan, ter geruststelling, wel gezegd worden, dat, wanneer de
+omvang van den buik aan het einde van de zwangerschap niet meer dan 100 c.M. bedraagt,
+aan tweelingen niet te denken valt.
+</p>
+<p>De ongemakken gedurende de zwangerschap zijn meestal grooter. Braken, bemoeilijking
+van urine-loozing en ontlasting zijn sterker, aderspatten treden vroeger op, zoo ook
+de lastige zwelling der beenen, welke zich eerder uitbreidt over de uitwendige geslachtsdeelen
+en den buik, zelfs over armen, handen en het gelaat. De ademhaling is bemoeilijkt,
+de beweging eveneens.
+</p>
+<p>Dikwijls treedt de baring voor het berekende einde der zwangerschap in, gemiddeld
+in drie vierden der gevallen. De kinderen zijn over ’t algemeen minder ontwikkeld
+in dien zin, dat het gemiddelde gewicht, zelfs als de zwangerschap haar einde bereikt,
+beneden dat van het kind bij enkelvoudige zwangerschap blijft, terwijl de lengte van
+het kind geen afwijking behoeft te vertoonen. Dit geldt voor tweelingen. Bij drielingen
+betreft de mindere ontwikkeling zoowel lengte als gewicht, waarbij nog komt, dat de
+zwangerschap, in de helft of meer dan de helft der gevallen, het normale einde niet
+bereikt. Daarom zijn de levenskansen bij drielingskinderen geringer.
+</p>
+<p>Betrekkelijk zelden hebben tweelingskinderen hetzelfde gewicht, terwijl bij verschillend
+geslacht de jongen zwaarder is.
+</p>
+<p>Volgens berekening, uit een groot aantal geboorten opgemaakt, komt op 80–89 geboorten
+een tweeling, op 7500–7900 geboorten een drieling voor.
+</p>
+<p>De neiging tot tweelingsgeboorten is erfelijk. Volgens sommige schrijvers schijnt
+die erfelijkheid bijna uitsluitend bij <span class="corr" id="xd33e754" title="Bron: tweeeïige">tweeëiige</span> tweelingen voor te komen en hebben erfelijke tweelingen <span class="pageNum" id="pb57">[<a href="#pb57">57</a>]</span>menigvuldig verschillend geslacht, omdat zij van twee eieren afkomstig zijn. Ook meent
+men te hebben opgemerkt, dat, voor het verwekken van tweelingen, de vruchtbaarheid
+en de ouderdom der ouders in aanmerking komen. De gemiddelde ouderdom is voor den
+vader 37,5, voor de moeder 33,5 jaar. Terwijl bij éénlingsgeboorten de vruchtbaarheid
+tot het 25e jaar toeneemt om dan te dalen, is voor de tweelingsgeboorten de verhouding
+juist omgekeerd, waaruit te verklaren is, dat tweelingmoeders vaak meerbarenden zijn
+van hoogeren ouderdom. De eigenlijke tweelingsvruchtbaarheid valt tusschen het 30e
+en 40e jaar.
+</p>
+<p>Het geslacht der tweelingen zou van den betrekkelijken ouderdom der ouders zóó afhangen,
+dat, als de vader ouder is dan de moeder, gelijkslachtige mannelijke, in het omgekeerde
+geval vrouwelijke, bij ongeveer gelijken leeftijd ongelijkslachtige tweelingen ontstaan.
+</p>
+<p>Drielingen worden het vaakst geboren uit meerbarenden, vooral in de zesde zwangerschap
+en latere; eerstbarenden die drielingen ter wereld brengen, zijn meestal oudere vrouwen.
+</p>
+<p>Gewoonlijk zal de geneesheer wel met eenige mate van zekerheid kunnen uitmaken of
+de vrouw van tweelingen zwanger gaat, en vrage zij, die daar vrees voor koestert,
+hem liever daarnaar een onderzoek te doen, dan zich aan vaak onnutte angst en bekommering
+over te geven.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Behalve door aanwezigheid van meer dan één kind, kan de omvang van den buik grooter
+zijn, dan gewoonlijk beantwoordt aan het tijdstip van de zwangerschap, door eene overmatige
+hoeveelheid vruchtwater. De sterke uitzetting van den buik gaat dan gepaard met pijn
+in den buik, in de lendenstreek en in de liezen, met bemoeilijkte ademhaling en trage
+ontlasting. De buikwand vertoont een matten glans, gewoonlijk wordt urine in geringere
+hoeveelheid geloosd, braakt de vrouw dikwijls <span class="pageNum" id="pb58">[<a href="#pb58">58</a>]</span>en zijn de beenen en de buikwand zuchtig gezwollen. Juist bij tweelingzwangerschap
+kan zich dit voordoen.
+</p>
+<p>Algemeen gesproken kan de oorzaak voor eene overmatige hoeveelheid vruchtwater gelegen
+zijn in het ei en bij de zwangere vrouw, voornamelijk in hart- of nierziekten der
+laatste.
+</p>
+<p>Wat in dergelijke gevallen te laten of te doen valt, zal de geneesheer te beoordeelen
+hebben.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p058width"><img src="images/p282.png" alt="" data-role="presentation" width="330" height="135"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb59">[<a href="#pb59">59</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch6" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e238">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">MISKRAAM.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Wanneer de zwangerschap voor het einde van de zevende maand wordt afgebroken, spreekt
+men van miskraam. Zij komt vooral veelvuldig voor in de eerste en in het begin van
+de tweede maand.
+</p>
+<p>Gewoonlijk gaat het in zoo vroegen tijd der zwangerschap als volgt. Nadat de menstruatie
+niet op den verwachten tijd is ingetreden, neemt de vrouw aan, dat zij zwanger is.
+Dan komt het eenigen tijd later tot bloeding, meestal sterker dan gewoonlijk, met
+wat bloedstolsels vermengd, vergezeld van wat lendenpijn en .… zij meent zich vergist
+te hebben en dat de „opgestopte” menstruatie te voorschijn is gekomen. De vrouw, die
+tegen eene zwangerschap opzag, is gerust gesteld en dankbaar dat zij „niet zwanger
+was”; zij, die in blijde verwachting verkeerde omdat het eindelijk zoover gekomen
+was, meent dat zij ten onrechte geloofde zwanger te zijn en is bedrukt. Geen van beiden
+evenwel heeft gelijk, beiden waren zwanger, bij beiden is het bevruchte eitje onbemerkt
+met de bloeding uitgestooten, beiden hadden een miskraam.
+</p>
+<p>Afgezien van deze gevallen komt miskraam wel het meest voor in de tweede en derde
+maand, het menigvuldigst in de derde maand. Een groot aantal valt samen met den tijd,
+waarop de menstruatie had moeten verschijnen, indien geen zwangerschap bestaan had.
+Vrouwen, die gedurende het zoogen niet <span class="pageNum" id="pb60">[<a href="#pb60">60</a>]</span>menstrueerden en in dat tijdsverloop zwanger werden, vatten gewoonlijk het eerste
+teeken van de dreigende miskraam, de bloeding, op als de eerste menstruatie welke
+weder verschijnt.
+</p>
+<p>Het hoofdverschijnsel is, zooals uit het voorgaande blijkt, bloeding, meer of minder
+sterk, aanhoudend, al of niet in hoeveelheid toenemende, of ook afwisselende met zeer
+geringe, alleen vlekken gevende bloeding, zelfs eenigen tijd geheel ophoudende. Ten
+slotte komt dan, ten minste in de tweede en in het begin van de derde maand, het ei
+gewoonlijk in zijn geheel, vergezeld van krampachtige pijnen in den onderbuik en pijnen
+in de lenden, te voorschijn. In de latere maanden wordt gewoonlijk de vrucht, die
+reeds betrekkelijk groot is, onder bloeding en pijnen, die het karakter van weeën
+dragen, uitgestooten. Dan treedt, wat de pijnen betreft, een korter of langer tijdperk
+van rust in, doch de bloeding houdt aan en weldra wordt de rest van het ei, als nageboorte,
+uitgedreven. Naarmate de zwangerschap verder gevorderd was, gelijkt de miskraam dus
+reeds meer op de baring, waarbij het verschil voornamelijk bestaat in de grootte van
+vrucht en nageboorte.
+</p>
+<p>Van belang is vooral de bloeding. Zij kan zeer hevig zijn, waarom het in ieder geval
+aan te raden is den geneesheer te ontbieden. Dat zal te meer noodig zijn, wanneer
+de miskraam niet zoo geleidelijk gaat als zooeven beschreven werd. Stoornissen toch
+worden juist hierbij vaak waargenomen, voornamelijk wat de nageboorte, hoe klein die
+ook wezen moge, betreft. Niet zelden wordt zij niet, òf niet spoedig genoeg, òf niet
+geheel en al uitgedreven. Dan houdt de bloeding aan en kunnen de in de baarmoeder
+gelegen overblijfselen van het ei, in rotting overgaande, tot infectie aanleiding
+geven, met al de gevaren daaraan verbonden. Tijdige behandeling door den geneesheer
+kan die gevaren voorkomen.
+</p>
+<p>Na elke miskraam is bedrust, als na eene gewone bevalling, noodig.
+<span class="pageNum" id="pb61">[<a href="#pb61">61</a>]</span></p>
+<p>De oorzaken voor het optreden van miskraam zijn velerlei. Wij zullen die niet alle
+opnoemen. Behalve ziekelijke aandoening van de vrucht en hare omhulsels, kan men in
+’t algemeen zeggen, dat acute ziekten, welke met belangrijke en langdurige temperatuurs-verhooging,
+dus koorts, gepaard gaan, veelal de zwangerschap afbreken. Onder de chronische ziekten
+zijn het wel voor het meerendeel hart- en nierziekten, vergevorderde tuberculose en
+syphilis, welke daartoe leiden, en, onder de plaatselijke ziekten, de infectie met
+druipergif en de aandoeningen, welke tegenwoordig alom bekend zijn onder den naam
+van blinde-darmontsteking.
+</p>
+<p>Een groot aantal miskramen is verder te wijten aan ziekte van het slijmvlies der baarmoeder.
+Het is vooral deze oorzaak, welke veelal miskend wordt, wanneer men miskraam ziet
+optreden na invloeden, welke van buiten af op het lichaam der zwangere vrouw hebben
+ingewerkt, zooals belangrijke lichamelijke vermoeienis en inspanning, vallen, stooten,
+enz., waarover reeds vroeger het een en ander gezegd werd. Ofschoon niet ontkend mag
+worden, dat daarin wel eens de oorzaak gelegen is, moeten zij toch meestal opgevat
+worden als de laatste aanleiding, waardoor een miskraam, die anders wat later zou
+zijn opgetreden, verhaast werd. Dezelfde beschouwing kan worden toegepast op zoogenoemde
+psychische invloeden, werkingen van het zenuwstelsel, voornamelijk van de hersenen,
+uitgaande zooals angst, wanhoop, schrik, overspanning, enz. Als oorzaak mag ook gelden
+veelvuldige en al te hartstochtelijk uitgeoefende geslachtsgemeenschap, b.v. kort
+nadat het huwelijk gesloten werd.
+</p>
+<p>De middelen ter voorkoming zijn eigenlijk reeds uit deze algemeene opsomming van oorzaken
+af te leiden. In het algemeen bestaan zij in het volgen van de leefregelen voor de
+zwangerschap aangegeven. Meer in ’t bijzonder kan van het pogen om een miskraam te
+voorkomen eigenlijk alleen gesproken <span class="pageNum" id="pb62">[<a href="#pb62">62</a>]</span>worden in gevallen, waarin zwangerschap al een- of meermaal op die wijze afgebroken
+werd. Behalve dat vooral dan de leefregelen streng moeten gevolgd worden, vermijde
+de vrouw alle overdaad, iederen overmatigen prikkel, overspanning, vermoeienis, reizen
+en rijden, onthoude zij zich van het gebruik maken van koude baden of warme zitbaden,
+van geslachtelijke gemeenschap, drage zij zorg voor doelmatige kleeding, vooral in
+den winter, voor warme voeten, lette zij zorgvuldig op de voeding en op gemakkelijke,
+geregelde ontlasting en vrage zij den geneesheer om raad in alles, ook al moge het
+haar soms minder gewichtig toeschijnen. Of het al dan niet noodig is rust te houden,
+hoe lang, op welke tijdstippen van den dag of van de zwangerschap, zal hij te beoordeelen
+hebben.
+</p>
+<p>Ten slotte geven wij dezen raad. Wat ook met de bloeding moge te voorschijn gekomen
+zijn, alles moet bewaard en den geneesheer getoond worden, omdat hij daaruit steeds
+een oordeel kan vellen omtrent hetgeen er vóór zijn komst gebeurd is. Maar al te vaak
+moet deze, op zijn vraag om te mogen zien wat er voor den dag gekomen is, vernemen:
+„Het is weggeworpen”, met welk antwoord hem, in de meeste gevallen, een uitstekend
+middel ter beoordeeling van den toestand en van het al of niet noodzakelijke eener
+ingrijping onthouden wordt. Menige onaangenaamheid zal der vrouw bespaard worden,
+wanneer zij deze raadgeving ter harte neemt.
+</p>
+<p>De vrucht is bij een miskraam steeds verloren. Zelfs indien zij levend uitgedreven
+wordt, heeft zij geen levensvatbaarheid, afgezien misschien van eene hoogst enkele
+uitzondering, bij vergevorderde ontwikkeling, welke voor eene algemeene beschouwing
+geen waarde heeft.
+</p>
+<p>Anders wordt het, wanneer de zwangerschap na de zevende maand wordt afgebroken. Dan
+spreekt men van vroeggeboorte en levensvatbaarheid der vrucht. Naarmate de zwangerschap
+<span class="pageNum" id="pb63">[<a href="#pb63">63</a>]</span>verder gevorderd is, gelijkt de vroegtijdige baring meer op de baring aan het einde
+der zwangerschap. Dat een te vroeg geboren kind meer zorg vereischt dan een voldragen,
+is zonder meer duidelijk.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Een verschijnsel dat allicht eenige angst verwekt, is het volgende. Vooral na de zesde
+maand, doch soms ook wel in de eerste weken der zwangerschap, kan het gebeuren, dat
+plotseling eene betrekkelijke groote hoeveelheid geel- of rose-gekleurd vocht uit
+de geslachtsdeelen te voorschijn komt, dat zich nog wel eens op dezelfde wijze herhaalt
+of eenigen tijd, als druppelsgewijs vochtverlies, blijft aanhouden, terwijl de zwangere
+zich dan eenigszins onlekker gevoelt. In het algemeen heeft het niets te beteekenen,
+doch daar het toch niet onmogelijk is, dat de zwangerschap daarna een einde neemt,
+is het van belang den geneesheer daarvan in kennis te stellen, te meer omdat er eene
+vergissing in het spel kan zijn en blijken kan, dat het weggeloopen vocht slechts
+urine was.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p063width"><img src="images/p063.png" alt="" data-role="presentation" width="230" height="109"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb64">[<a href="#pb64">64</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch7" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e245">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">DE KRAAMKAMER EN DE BENOODIGDHEDEN VOOR DE BEVALLING.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">De eischen, welke aan de kraamkamer gesteld moeten worden, zullen in vele opzichten
+ongeveer dezelfde zijn als die, welke voor iedere slaapkamer gelden en waaraan, helaas,
+in vele gevallen nog te weinig de aandacht geschonken wordt. Onbegrijpelijk mag het
+genoemd worden, dat in vele woningen nog steeds eene ruime, op straat uitziende, kamer
+wordt ingericht tot salon of zoogenaamde „goeie kamer”, waarin de bewoners hoogst
+zelden vertoeven en waar allerlei „mooie” meubels worden neergezet, terwijl voor slaapkamer,
+waarin zij zooal niet den langsten tijd, dan toch een groot deel, van hun leven doorbrengen,
+een klein vertrek, dat vaak uitziet op eene donkere binnenplaats, in gebruik genomen
+wordt. Juist het omgekeerde behoort het geval te zijn. Beter geen mooie kamer en eene
+goede slaapkamer, dan een salon als bergplaats van allerlei moois en eene bedompte
+slaapgelegenheid. De ruimste en droogste kamer, met uitzicht op het Zuiden of het
+Zuid-Oosten, waarin de zonnestralen kunnen binnendringen, moet tot slaapkamer worden
+ingericht. Licht en frissche lucht bevorderen de gezondheid en behooren tot de beste
+hulpmiddelen om haar te herstellen; duisternis en bedorven lucht benadeelen haar,
+werken schadelijk op het zenuwstelsel. Waar zon en frissche lucht binnenkomen, is
+de geneesheer minder noodig.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p064width" id="p064"><img src="images/p064.jpg" alt="Ligging van tweelingen in den buik der zwangere vrouw, aan het einde der zwangerschap, met aanduiding van het beenige bekken." width="377" height="720"><p class="figureHead">Ligging van tweelingen in den buik der zwangere vrouw, aan het einde der zwangerschap,
+met aanduiding van het beenige bekken.</p>
+</div><p>
+<span class="pageNum" id="pb65">[<a href="#pb65">65</a>]</span></p>
+<p>Dit alles geldt vooral voor de kraamkamer, waarin moeder en kind ook overdag verblijven
+moeten.
+</p>
+<p>De kamer behoort frisch te zijn. De frischheid wordt bevorderd door luchtverversching,
+welke behoort te geschieden zonder tocht te veroorzaken. Warme, vooral vochtige, lichaamsdeelen
+worden door tocht te sterk afgekoeld, wat het lichaam ziek kan maken. Het best zorgt
+men voor luchtverversching door openingen boven in de ramen, die naar believen kunnen
+gesloten worden. Waar dat niet mogelijk is, worde het raam opgeschoven en de open
+ruimte afgesloten met een hor van muskietengaas, waardoor insekten worden geweerd.
+Op die wijze kan ook des nachts geventileerd worden. Vooral in groote steden is de
+lucht ’s nachts zuiverder dan overdag. In den winter heeft men dan zorg te dragen
+voor verwarming van de kamer door middel van een open haard of een kachel, waardoor
+de ventilatie nog bevorderd wordt. De meerdere kosten voor verwarming mogen geen gewicht
+in de schaal leggen waar het de gezondheid geldt. Wanneer het bed te dicht bij de
+ramen mocht staan, of men om andere reden vreest dat de frissche lucht van buiten
+hinderlijk of gevaarlijk zou kunnen zijn, opene men het raam of de ramen in een aangrenzend
+vertrek, dat met de slaapkamer in ruime gemeenschap staat, desnoods den doorgang gedeeltelijk
+afsluitende met een tochtscherm. Petroleumkachels en gaskachels, zonder afvoer naar
+buiten, zijn uit den booze. Zelfs de beste, de zoogenaamde reukelooze, bederven de
+lucht in hooge mate. De temperatuur in de kamer schommele hoogstens tusschen 17° en
+19° C. (13°–15° R., ± 62°–65° Fahrenheit), doch zij zoo gelijkmatig mogelijk. Voor
+kinderen, vooral dus daar waar een pasgeborene verblijf houdt, mag de temperatuur
+iets hooger zijn.
+</p>
+<p>Ook reinheid is een zaak van groot gewicht. Tapijten, zware overgordijnen, portières,
+stoelen met stoffen bekleeding en franjes, allerhande versieringen, welke stof houden,
+mogen <span class="pageNum" id="pb66">[<a href="#pb66">66</a>]</span>geen plaats vinden in de kamer, omdat met het stof allerlei ziektekiemen in het lichaam
+kunnen binnendringen. Dus ook geen overtollige vloerkleedjes. De beste vloerbedekking
+is linoleum. Het reinigen daarvan behoort zoo te geschieden, dat het eerst wordt afgenomen
+met een vochtigen doek, opdat het stof niet in de lucht verspreid worde, en daarna
+gedweild. Stofdoeken, kussens, enz., worden buiten de kamer, niet door het geopende
+venster, uitgeklopt. Als behangselpapier zij gezondheidspapier, dat met water kan
+worden gereinigd, aanbevolen.
+</p>
+<p>Ook rustig en aangenaam moet de kraamkamer zijn. Men gebruike haar dus niet als ontvang-
+of huiskamer. Klepperende ramen kunnen worden vastgezet met houten wiggetjes; scharnieren
+en sloten van deuren zullen niet knarsen en piepen, wanneer zij zorgvuldig gesmeerd
+worden.
+</p>
+<p>Zoo zijn er velerlei kleinigheden, welke rust geven en het verblijf aangenaam maken
+voor haar, die geruimen tijd het slaapvertrek gebruiken moet als verblijfplaats. Tot
+die kleinigheden behoort ook de keuze van het behang. Geen onrustige patronen daarin,
+geen schrille kleuren. Het turen daarop werkt op den duur onaangenaam. Daarentegen
+zullen platen aan den wand, muurborden en dergelijke eene aangename breking geven.
+Herhaaldelijk viel het mij op, dat juist uurwerken in de slaap-kraamkamer niet loopen
+of den tijd al heel zonderling aanwijzen. Men bedenke dat ook de kraamvrouw gaarne
+wil weten hoe laat het is.
+</p>
+<p>De meubileering zij voldoende en eenvoudig. Liefst twee ledikanten, een waschtafel
+met dubbel waschstel, nachttafeltjes, eenige stoelen, een tafel met zeil bedekt, waaroverheen
+een schoon servet. Verkiezelijk is ook een zoogenoemde gemakstoel of stilletje en
+een eet-, lees- of bedtafeltje.
+</p>
+<p>Het ledikant moet zoo geplaatst worden, dat het gemakkelijk van twee kanten toegankelijk
+is, met het hoofdeinde naar den <span class="pageNum" id="pb67">[<a href="#pb67">67</a>]</span>muur, en wel een zijmuur, gekeerd, midden in de kamer en niet te dicht bij de kachel.
+Te hooge ledikanten vindt men niet veel, te lage tegenwoordig des te meer. Het beste
+ledikant is een van ijzer, waarin een spiraalveeren onderstel, gedekt met een matras
+met paardenhaar gevuld, dus niet te zacht. Veeren bedden zijn te warm, terwijl de
+kraamvrouw er te diep inzakt. Als bedekking gebruike men een laken en wollen dekens,
+geen gewatteerde, die te zwaar zijn, en de verdamping van het zweet beletten.
+</p>
+<p>Voor de bevalling dient het bed in orde gemaakt te worden. Op het onderlaken komt
+een onderlaag van molton te liggen, daarop een stuk hospitaaldoek, aan beide zijden
+van gummi voorzien, minstens een vierkante meter groot, en daarop, dwars over het
+bed, een zoogenaamd steeklaken, d.i. een laken overlangs en overdwars dubbel gevouwen,
+met veiligheidsspelden aan de matras vastgestoken om het verschuiven te beletten.
+Aanbeveling verdient het een soort matrasje, eveneens ongeveer een vierkante meter
+groot, van houtwolwatten en gaas vervaardigd en niet te dik, waarin allerlei vocht,
+dat bij de baring te voorschijn komt, wordt opgevangen en dat, na afloop, wordt weggeworpen,
+op het steeklaken te leggen.
+</p>
+<p>Daar vaak reeds eenigen tijd voor het berekende einde van de zwangerschap, zonder
+eenige voorafgaande pijn, het water breekt, d.w.z. de blaas, waarin het kind zich
+bevindt, scheurt en het vruchtwater zich naar buiten ontlast, is het een verstandige
+voorzorgsmaatregel, om, ten einde het bed voor onverwacht nat worden te behoeden,
+reeds eenige weken voor den tijd het hospitaaldoek, b.v. onder het onderlaken, op
+de matras te leggen.
+</p>
+<p>Zoolang het hospitaaldoek nog ongebruikt blijft, beware men het opgerold op een ronden
+stok, niet gevouwen. In de vouwen toch breekt het gummi-bekleedsel, laat daar schilfertjes
+los en verleent het doorgang aan alle vocht, zoodat later blijkt dat de onderliggende
+laag allerminst beschermd was.
+<span class="pageNum" id="pb68">[<a href="#pb68">68</a>]</span></p>
+<p>Met deze opmerkingen hebben wij reeds een begin gemaakt met de vermelding van datgene,
+wat voor de bevalling noodig is. Wij sluiten hierbij een lijst aan van al het andere
+dat daartoe verder behoort:
+</p>
+<ul>
+<li>GROOTE EN KLEINE VEILIGHEIDSSPELDEN.
+</li>
+<li>OUD LINNEN OF MOLTON VOOR ONDERLAGEN.
+</li>
+<li>STOP- OF BANDDOEKEN, of kussentjes van watten, in <span class="corr" id="xd33e845" title="Bron: hydrophile">hydrophiel</span> gaas, vervaardigd, om de afscheiding na de bevalling, de zoogenaamde kraamzuivering,
+op te vangen.
+</li>
+<li>SLUITLAKENS, zacht en zoo hoog, dat zij van de ribboog tot over de heupen reiken.
+Verschillende modellen worden daarvoor aangegeven.
+</li>
+<li>EEN ONDERSTEEK VAN EMAIL OF AARDEWERK, zoogenaamd slof-model.
+</li>
+<li>WARMWATER-KRUIKEN.
+</li>
+<li>VERBANDWATTEN, ZEEP.
+</li>
+<li>TWEE FLINKE HANDENBORSTELS. Deze moeten van te voren worden uitgekookt en bewaard
+worden in een glazen wijdmondsstopflesch gevuld met eene desinfectie-vloeistof, of
+in een schoonen doek.
+</li>
+<li>EEN OF ANDER DESINFECTIE-MIDDEL. Het aangenaamste lijkt mij Lysoform.
+</li>
+<li>EEN BAD-THERMOMETER.
+</li>
+<li>EEN MAXIMAAL KOORTS-THERMOMETER.
+</li>
+<li>EEN GLAZEN HEVELBAK OF IRRIGATOR, met 1½ meter goede slang en twee glazen canules,
+één voor scheedeuitspoeling en één voor het zetten van lavementen.
+</li>
+<li>VETERBAND, niet te breed, rein.
+</li>
+<li>FLINKE HOEVEELHEDEN HEET EN KOUD WATER.</li>
+</ul><p>
+<span class="pageNum" id="pb69">[<a href="#pb69">69</a>]</span></p>
+<p><i>Voor het Kind</i>:
+</p>
+<ul>
+<li>EEN BADKUIP. Daarvoor kan ook een groote zinken teil dienst doen.
+</li>
+<li>EEN TAFEL, waarop het kind geholpen wordt.
+</li>
+<li>EEN BEDJE, waarin een matras van paardenhaar of zeegras, een hoofdkussen gemaakt van
+paardenhaar, zeegras of varen, niet te groot, niet te dik, niet te zacht; lakentjes
+en één of twee wollen dekentjes.
+</li>
+<li>MOLTON ONDERLAGEN, 30–40 cM<sup>2</sup>. lang en breed.
+</li>
+<li>HOSPITAALDOEK, 50 cM. groot.
+</li>
+<li>NAVELBANDEN. Het beste lijkt mij een tricot-windsel ter breedte van 8–10 cM.
+</li>
+<li>LUIERS, het best uit badhanddoekengoed. Zij moeten van te voren gewasschen zijn.
+</li>
+<li>ZUIVERE OLIJFOLIE, SLAOLIE, VASELINE of eenig ander zuiver vet.
+</li>
+<li>TALKPOEDER, witte pijpaarde, vasenol-strooipoeder of alsol-strooipoeder.
+</li>
+<li>EEN POEDERBUS.
+</li>
+<li>OVERVETTE ZEEP.
+</li>
+<li>ZACHTE, KLEINE, GOED UITGEKLOPTE SPONZEN.
+</li>
+<li>WARMWATER-KRUIKEN.
+</li>
+<li>EENIGE KOMMETJES VAN AARDEWERK.
+</li>
+<li>VERKIEZELIJK IS OOK EEN KINDERWEEGSCHAAL.
+</li>
+<li>KLEEDEREN.</li>
+</ul><p>
+</p>
+<p>Omtrent de kleederen zou velerlei kunnen worden opgemerkt. Ik laat dat echter achterwege.
+Het „pak”, zooals dat oudtijds voor den pasgeborene gebruikt werd, is gelukkig in
+onbruik geraakt, daar men heeft ingezien, dat lichte, zachte, warme en losse bekleeding,
+welke gemakkelijk kan worden aan- en uitgetrokken en het kind zooveel mogelijk vrijheid
+laat voor beweging van armen en beenen, de doelmatigste is.
+<span class="pageNum" id="pb70">[<a href="#pb70">70</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch8" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e252">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">VOORBEREIDING VOOR DE BEVALLING.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Een zaak van het hoogste belang is reinheid. Daarop kan niet genoeg nadruk gelegd
+worden. Reinheid is een van de grondslagen waarop de verloskunde van den tegenwoordigen
+tijd rust, waaraan zij de groote triomfen dankt, welke zij behaald heeft op een van
+de verschrikkelijkste ziekten, die duizenden moeders ten grave sleepte, de kraamvrouwenkoorts.
+</p>
+<p>Het is nog niet zoo heel lang geleden, dat tallooze vrouwen, zoowel gedurende de baring
+als daarna, vrij regelmatig koorts kregen, dikwijls in die mate, dat het kraambed
+tevens het sterfbed werd van haar, die, jong en levenslustig, in blijde hoop het tijdstip
+hadden zien naderen, waarop zij moeder zouden worden. Talrijk waren de mogelijkheden
+welke bedacht en overwogen werden, allerlei maatregelen werden, doch steeds zonder
+gevolg, toegepast, totdat omstreeks het midden der voorgaande eeuw een geneesheer
+te Pest, <i>Ignaz Phil. Semmelweis</i>, de eerste schrede deed op den weg, die nu door alle geneesheeren tot heil der barenden
+bewandeld wordt. Toen hij, gedurende den tijd dat hij assistent was in eene kraaminrichting
+te Weenen, zoovele vrouwen aan kraamvrouwenkoorts zag sterven en, na eenigen tijd
+afwezig te zijn geweest, vernam dat een zijner leermeesters, bij het doen van eene
+lijkopening, gewond en besmet was geworden met lijkengif, waaraan deze onder dezelfde
+verschijnselen overleed als die welke <i>Semmelweis</i> bij de kraamvrouwen had waargenomen, rees bij hem de <span class="pageNum" id="pb71">[<a href="#pb71">71</a>]</span>gedachte, dat de oorzaak der kraamvrouwenkoorts in hoofdzaak moest gezocht worden
+in infectie of besmetting der barende, door stoffen, welke van buiten af in de wonden,
+die noodzakelijkerwijze gedurende de baring ontstaan, binnendringen. Hij overwoog,
+dat zij, die de barende hulp verleenen, daarbij eene groote rol konden spelen. Zij
+toch, geneesheeren als andere hulpverleenenden, vooral in ziekenhuizen en kraaminrichtingen,
+kwamen in aanraking met vuile wonden, etterende lichaamsdeelen en lijken, en konden
+gemakkelijk de schadelijke stoffen aan handen en kleederen met zich voeren. Wanneer,
+zoo dacht hij, de oorzaak, zij het ook slechts ten deele, daarin te zoeken is, zal
+verbetering moeten zijn waar te nemen, wanneer die personen, door het aanwenden van
+ontsmettende middelen, de mogelijkheid tot het overbrengen dier stoffen op de barenden
+tot de kleinste afmeting terugbrengen. En deze gedachte, door hem toegepast, bleek
+juist te zijn; er werd verbetering waargenomen. Men meene evenwel niet, dat zijne
+belangrijke ontdekking oogenblikkelijk ingang vond. Ook nu leert de geschiedenis weder
+dat het nieuwe, het vreemde, moeite heeft zich een plaats te veroveren. Slechts enkele
+zijner ambtgenooten begrepen, dat er waarheid school in zijne waarnemingen, welke
+hij in 1849 voor ’t eerst publiek maakte. Zelfs 15 jaren later was de toestand nog
+weinig verbeterd. In Augustus 1865 stierf de man, dien nu allen als weldoener der
+barenden eeren, in het krankzinnigengesticht te Weenen, aan bloedvergiftiging, zonder
+dat hij heeft mogen beleven, dat de wetenschappelijke mannen van zijn tijd, uitgezonderd
+een enkele, zijne belangrijke ontdekking aanvaardden. Langzamerhand echter kwam men
+tot het besef dat <i>Semmelweis</i> de waarheid op het spoor was, en de laatste tientallen van jaren hebben, dank zij
+den ijverigen arbeid van vele wetenschappelijke mannen, het bewijs gebracht, dat zijne
+ontdekking duizenden moeders het leven heeft gered. Door hunnen arbeid werd het <span class="pageNum" id="pb72">[<a href="#pb72">72</a>]</span>steeds duidelijker, dat niet alleen de zoo gevreesde kraamvrouwenkoorts, maar nog
+vele andere ziekten veroorzaakt worden door infectie, dat de kraamvrouwenkoorts te
+beschouwen is als een wondkoorts, de kraamvrouw als eene gewonde. En nu aanvaardt
+ieder geneesheer datgene, waarvoor de ontdekker jarenlang, onder groote miskenning,
+heeft gestreden. Zoo ergens dan is het hier van pas een woord van dankbare hulde te
+brengen aan de nagedachtenis van den man, wiens naam met eerbied dient genoemd te
+worden door alle moeders.
+</p>
+<p>Kleine levende wezens, zoo klein dat zij slechts met behulp van het mikroskoop zijn
+waar te nemen, bleken de vijanden te zijn, die, overal aanwezig, steeds den mensch
+belagen. Bacteriën noemt men ze met een algemeenen naam, en hun schadelijken invloed
+oefenen zij uit, zoodra zij, in het lichaam binnengedrongen, daar een geschikten bodem
+vinden voor ontwikkeling en vermenigvuldiging. Zij scheiden daarbij stoffen af, die,
+in de weefsels van het lichaam overgaande, niet alleen plaatselijk allerlei veranderingen
+kunnen teweegbrengen, maar ook het geheele lichaam zoo ziek maken, dat het leven er
+mede gemoeid is.
+</p>
+<p>Toen men eenmaal zoo ver gekomen was, zocht men, zooals voor de hand ligt, naar middelen
+ter bestrijding. Het zou ons te ver voeren, hier ook maar in ’t kort mede te deelen,
+hoe ver men daarmede tegenwoordig reeds gevorderd is. Het zij genoeg te vermelden,
+dat eensdeels duidelijk bleek, dat zorg voor een gezond lichaam een belangrijk hulpmiddel
+in den strijd tegen de werking dezer kleine organismen is, dat anderdeels reinheid
+en ontsmetting in staat zijn den vijand met goed gevolg te bestrijden.
+</p>
+<p>Onmiddellijk, om te beginnen dus, zorg voor een gezond lichaam. Overal zijn bacteriën
+aanwezig, ook in ons lichaam. Gelukkig echter bezit het lichaam middelen om zich te
+verdedigen, zoodat de vijand onophoudelijk onschadelijk gemaakt <span class="pageNum" id="pb73">[<a href="#pb73">73</a>]</span>wordt of zoodanig verzwakt, dat hij geen vat op ons heeft. En het ligt in de rede,
+dat het gezonde lichaam de beste weerkracht kan ontwikkelen.
+</p>
+<p>Zoodra echter van buitenaf die organismen in het lichaam binnendringen, wordt de strijd
+moeilijker en hangt het van velerlei omstandigheden af, wie den strijd wint. Elke
+verwonding vormt een zwakke plek, van elke verwonding kan de van buiten gekomen vijand
+den strijd beginnen. Daarom is het noodig ons zooveel mogelijk te beschutten tegen
+het indringen van bacteriën in ons lichaam.
+</p>
+<p>Hoe beschutten wij ons dan het best daartegen? Door reinheid! Door reinheid op woning,
+kleeding, voedsel en lichaam. En waar reinheid in de gewone dagelijksche beteekenis
+ons niet voldoende lijkt, verscherpen wij haar door ontsmetting, door het gebruik
+maken van ontsmettende of desinfecteerende middelen, welke worden aangewend om de
+bacteriën te dooden of, zoo dat niet mogelijk zijn mocht, ze zoodanig te verzwakken,
+dat hun schadelijke invloed zoo gering mogelijk wordt.
+</p>
+<p>Passen wij deze beschouwing toe op de baring, dan blijkt hoe de kraamkamer zoo rein
+mogelijk moet zijn, hoe alles wat stof herbergt en stof kan afgeven, zooveel mogelijk
+moet geweerd worden. Wij begrijpen dan den eisch van den verloskundige, dat alles
+wat de barende aan en om zich hebben zal, dat alles wat gedurende de baring gebruikt
+zal worden, rein zij. Allereerst de barende zelf. Vóór de baring reinige zij zich,
+in een bad als ’t kan, en anders door wassching van het geheele lichaam met warm water,
+waarin men een stukje soda ter grootte van een noot kan oplossen, en zeep. Vooral
+de geslachtsdeelen moeten op die wijze gereinigd, lange haren daar ter plaatse kort
+geknipt worden, omdat deze allerlei vocht, vuil en bloed vasthouden. Zij trekke daarna
+schoone kleederen aan. Het best worden die, om verontreiniging gedurende de baring
+tegen te gaan, van onderen op tot het middel omgevouwen en vastgespeld, <span class="pageNum" id="pb74">[<a href="#pb74">74</a>]</span>en het onderlijf bedekt met een schoonen witten onderrok, welke gemakkelijk, als hij
+bevuild is, door een andere kan vervangen worden. Ook is het aan te bevelen kort voor
+de baring, maar ook als die begonnen is, den darm door een glycerine-lavement te ontledigen,
+om zooveel mogelijk verontreiniging te voorkomen. Na de ontlasting moet de vrouw weder
+met warm water en zeep gereinigd worden. Voor de reiniging gebruike men nooit een
+spons, doch verbandwatten. De spons toch is niet behoorlijk meer te reinigen en blijft
+allerlei vuil vasthouden, terwijl vuile watten worden weggeworpen. Het hoofdhaar worde
+gekamd en gevlochten.
+</p>
+<p>Het bed worde bedekt met schoon linnen. Geen beslapen lakens dus, zooals nog dikwijls
+worden gebruikt. Beslapen lakens zijn vuile lakens. Het hospitaaldoek moet, voor het
+gebruikt wordt, met warm water en zeep goed afgewasschen en met een schoonen doek
+afgedroogd worden.
+</p>
+<p>De watten, welke door den verloskundige en de verpleegster gebruikt zullen worden,
+verdeele men in twee helften. De eene helft kan weder in de verpakking worden weggeborgen,
+de andere helft wordt, in strooken verdeeld, bewaard in een schoongemaakte glazen
+wijdmondsstopflesch of in een schoonen handdoek en voor het gebruik gereed gehouden.
+Gewoonlijk bezorgt de verpleegster al deze dingen.
+</p>
+<p>De handenborstels, uitgekookt en bewaard in een glazen wijdmondsstopflesch, gevuld
+met een ontsmettingsvloeistof, of in een schoonen handdoek, worden gereed gehouden.
+</p>
+<p>De waschkommen moeten schoon zijn, zooals alles wat aan kommen of kommetjes zal gebruikt
+worden, dus ook het ondersteek.
+</p>
+<p>Steeds moet eene voldoende hoeveelheid heet en koud water aanwezig zijn.
+</p>
+<p>Zoodra de verloskundige geroepen is, zorge men voor heet water. Ook hij toch, evenals
+de verpleegster die hem ter zijde <span class="pageNum" id="pb75">[<a href="#pb75">75</a>]</span>zal staan en menige handreiking te doen heeft, zal zich behoorlijk reinigen voor hij
+tot een onderzoek of eenige andere handeling overgaat. Immers geldt vooral voor die
+beiden het voorschrift van nauwkeurige reiniging en ontsmetting. Op en in de huid,
+vooral van de hand, zijn vele bacteriën aanwezig en die moeten, door langen tijd borstelen
+der handen met heet water en zeep en daarna met eene ontsmettingsvloeistof, verwijderd
+of onschadelijk gemaakt worden.
+</p>
+<p>Zóó is het den verloskundige mogelijk geworden de gevaren te bestrijden, welke de
+barende bedreigen; zóó heeft de verloskunde, afgezien van hare ontwikkeling in andere
+richting, de triomfen kunnen vieren, waartoe <i>Semmelweis</i> haar eens den weg wees.
+</p>
+<p>Nu kan men begrijpen, waarom de verloskundige steeds moet aandringen op reinheid,
+altijd en overal, maar vooral vóór, gedurende en ook na de baring.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p075width"><img src="images/p075.png" alt="" data-role="presentation" width="287" height="218"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb76">[<a href="#pb76">76</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch9" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e259">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">DE BEVALLING OF BARING.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Bevalling of baring noemt men de gebeurtenis, waarbij de baarmoeder haren inhoud,
+en wel in ’t bijzonder aan het einde der zwangerschap, uitdrijft. Dat geschiedt door
+samentrekkingen van haren wand, welke, zooals wij weten, in hoofdzaak uit een weefsel
+van spieren is opgebouwd. Die samentrekkingen, met pijnen gepaard, waarom zij den
+naam van weeën dragen, volgen niet onmiddellijk op elkander, doch zijn door korte
+of langere tijdsruimten gescheiden, in welke de spieren als ’t ware uitrusten. Elke
+samentrekking begint met geringe pijn. Beide bereiken, in sterkte toenemende, een
+hoogtepunt, om daarna geleidelijk minder te worden en op te houden. De samentrekkingen
+kan men, door de op den buik gelegde hand, tastend waarnemen. Elke spier die zich
+samentrekt wordt vaster en duidelijker te voelen. Zoo wordt ook de zich samentrekkende
+baarmoeder vast en hard op aanvoelen, terwijl elke betasting van haren inhoud, zooals
+dat in de zwangerschap en in de rusttijden tusschen de samentrekkingen kan geschieden,
+onmogelijk is.
+</p>
+<p>Regelmatige afwisseling van samentrekkingen en rusttijden is een gunstig verschijnsel.
+De gemiddelde duur eener wee is ½–1 minuut, in het begin der baring gewoonlijk iets
+korter; de duur der rusttijden schommelt tusschen 5, 10 en 15 minuten. Tegen het einde
+der baring duren de weeën gewoonlijk langer en volgen elkander in ’t algemeen niet
+zoo snel op. Kleine en <span class="pageNum" id="pb77">[<a href="#pb77">77</a>]</span>groote verschillen kunnen evenwel met betrekking tot beide worden waargenomen.
+</p>
+<p>Reeds gedurende de tweede helft der zwangerschap trekt de baarmoeder zich nu en dan
+samen. Die samentrekkingen worden echter niet of slechts nu en dan, vooral door gevoelige
+zwangeren, gevoeld. In de laatste maand treden zij vaker op. Men noemt ze valsche
+pijnen, ook voorweeën, omdat zij het begin van de baring nog niet aangeven. Zij worden
+meestal in den buik waargenomen, als lichte en meer trekkende pijnen, welke ’s nachts
+niet zelden verdwijnen; zij treden onregelmatig op en gelijken op de pijnen, welke
+men als kramp voelt bij winden of diarrhee. Niet zelden is de gevoeligheid te wijten
+aan slechte ontlasting, waarom het dan ook, vooral in dien tijd, noodig is voor voldoenden
+stoelgang zorg te dragen. Bij twijfel omtrent den aard dier pijnen is het voorzichtig
+den geneesheer te waarschuwen.
+</p>
+<p>De ware of echte baringsweeën zijn in regelmatige tusschenpoozen terugkeerende samentrekkingen,
+waarbij de pijnen niet alleen of hoofdzakelijk in den buik, doch ook in de lendenstreek
+en zelfs in de dijen uitstralende, gevoeld worden. Dit laatste is evenwel geen algemeen
+geldende regel, zoodat wij het best doen met te zeggen, dat die weeën als echte, het
+begin der baring aankondigende, zijn op te vatten, waarbij de pijnen, zij het ook
+alleen in den buik, met regelmatige tusschenpoozen opkomen, allengs heviger worden
+en sneller op elkander volgen.
+</p>
+<p>Die samentrekkingen nu hebben allereerst tot gevolg, dat de opening der baarmoeder
+langzamerhand wijder en wijder wordt. Een teeken dat, zooals men het noemt, de baarmoeder
+zich opent, is in vele gevallen het volgende. Door den druk der weeën gevoelt de vrouw
+aandrang tot urine-loozing. Wanneer zij aan die behoefte voldaan heeft en de geloosde
+urine beziet, bemerkt zij daarin een klein of grooter rood streepje. Dat is bloed,
+hetwelk bij het openen der baarmoeder te voorschijn <span class="pageNum" id="pb78">[<a href="#pb78">78</a>]</span>en tot in de schaamspleet kwam, waaruit het door de urine werd weggespoeld. Wanneer
+de vrouw niet urineert, doch met een doek of watten de schaamspleet uitveegt, neemt
+zij wat bloederig gekleurd slijmachtig vocht waar. Men zegt dan: „De vrouw teekent”
+of ook wel: „Er is ontsluiting”. Den tijd gedurende welke de opening in grootte toeneemt,
+noemt men het ontsluitingstijdperk.
+</p>
+<p>Daar de zich samentrekkende baarmoeder haren inhoud vaster omsluit, wordt die inhoud
+steeds meer naar en in de opening gedreven. Gewoonlijk komt het daarbij tot braken.
+In den beginne geschiedt de verwijding of ontsluiting met medewerking van den druk,
+waaronder het vruchtwater staat, dat in den eivlieszak is opgesloten. Het onderste
+gedeelte van dien eivlieszak legt zich bij iedere samentrekking tegen den rand van
+de opening aan en wordt, naarmate die opening in grootte toeneemt, daardoor heen gedrukt,
+zóó lang tot er een oogenblik komt, dat dit gedeelte van dien zak den druk van het
+vruchtwater niet kan weerstaan en op het hoogtepunt der wee scheurt. Dikwijls voelt
+de vrouw dat bersten. Dadelijk daarop bespeurt zij, dat er eene hoeveelheid vocht,
+het vruchtwater, al of niet met bloed gemengd, door de geslachtsdeelen naar buiten
+vloeit. Men zegt dan, dat „het water gebroken is.”
+</p>
+<p>Gedurende dien tijd namen de weeën in kracht en pijnlijkheid toe. Na het breken der
+vliezen treedt gewoonlijk een tijdperk van wat langere rust, soms ¼—½ uur, in en geeft
+het wegloopen van het vruchtwater der vrouw een gevoel van verlichting en ontspanning.
+Dan begint de weeënwerkzaamheid opnieuw, de pijnen komen wederom opzetten, doch niet
+zoo onaangenaam snijdend en knijpend als te voren. Soms echter worden de weeën onmiddellijk
+in aansluiting aan het breken van het water sterker, langer aanhoudende en sneller
+terugkeerende. Door die weeën wordt nu het hoofd van het kind in de baarmoederopening
+geperst. Wanneer de vrouw de pijnen <span class="pageNum" id="pb79">[<a href="#pb79">79</a>]</span>nog niet in lenden en dijen gevoeld mocht hebben, is dat nu zeker wel het geval en
+van dat oogenblik verdwijnen die niet meer. Dan kan men aannemen, dat het hoofd in
+de scheede is gekomen. Iedere opvolgende wee brengt dat deel van het kind iets verder
+in de scheede, naar de uitwendige opening toe. Daarbij krijgt de vrouw een gevoel
+alsof alle spieren van buik en lenden zich samentrekken, zij voelt heftige drukking
+in de scheede, met behoefte om zich, door inspanning van de buikspieren, door persen,
+daarvan te bevrijden. Somtijds wordt zij daarbij geplaagd door pijnlijke krampen in
+kuiten en dijen. Bij iedere nieuwe wee trilt zij, houdt den adem in, zoekt steun voor
+handen en voeten, perst onwillekeurig met alle macht naar beneden, waarbij de weeënpijn
+dragelijker wordt, het gelaat wordt rood en opgezet, zij begint te zweeten, wil schreeuwen
+als om daardoor te ontkomen aan den machtigen drang, doch wordt onwillekeurig tot
+verwerking der weeën gedrongen, d.i. den adem in te houden, den buikwand saâm te trekken
+en naar beneden te persen, waarbij langzamerhand de wil komt om hetzelfde te doen,
+daar zij begint te bespeuren, dat daardoor het kind wordt voortbewogen. Als de wee
+voorbij is, haalt zij diep adem en verlangt te drinken, daar de mond droog is. Daar
+komt de pijn opnieuw opzetten, drukking en drang nemen toe, het is alsof er ontlasting
+komen moet en er in de schaamspleet iets te voelen komt, dat naar buiten wil. Dan
+verschijnt inderdaad een gedeelte van het hoofd in die opening. Telkens schijnt het
+terug te willen. De veerkracht der weefsels dringt het werkelijk gedurende de weeën-pauze
+terug, maar de opvolgende wee doet ras het verlorene herwinnen en brengt het hoofd
+verder voorwaarts, de weefsels worden tot scheurens toe gespannen, de aarsopening
+wordt opengerekt, hevig drukkende pijnen dwingen haar steeds tot persen, het geheele
+lichaam schudt, het gevoel van pijn en angst bereikt zijn hoogsten graad, ’t is of
+alles wil breken, alles uit elkaar <span class="pageNum" id="pb80">[<a href="#pb80">80</a>]</span>zal spatten, alles één opening wordt waardoor de druk zich ontlast, alles wat haar
+benauwt haar ontschiet en.… het hoofd is geboren. Daarmede is letterlijk en overdrachtelijk
+de hoofdzaak geschied. Zij haalt ruimer adem, het ergste is achter den rug. Na een
+kortstondige rust nog één wee. Nog éénmaal voelt zij den onweerstaanbaren drang, zij
+perst en daar is ’t of alles, in een onnoemlijk gevoel van verlichting, haar ontvloeit.
+Haar kind is geboren en begroet het levenslicht met een kreet, welke de moeder in
+zalige verrukking brengt. Het uitdrijvingstijdperk, zooals men dit tweede gedeelte
+der baring, na het breken der vliezen, noemt, is voorbij.
+</p>
+<p>De navelstreng wordt door den geneesheer op twee plaatsen, op eenigen afstand van
+elkander, met een bandje afgebonden, dan daartusschen doorgeknipt, hij heft het kind
+omhoog en vertoont het aan de moeder. Alle pijn is verdwenen, alle smart vergeten.
+Vermoeid, doch gelukkig en dankbaar, ligt zij daar, genietende de rust welke zoo onverwacht
+haar deel werd. Nu, warm toegedekt, ligt zij rustig op den rug. Wel voelt zij een
+min of meer brandende pijn aan de uitwendige geslachtsdeelen, die te wijten is aan
+de rekking van den scheedeingang, welke heeft plaats gevonden, en aan onvermijdelijke
+scheurtjes, doch dat deert haar niet. Het zwaarste is geleden.
+</p>
+<p>De buik is saâmgevallen, de buikwand slap en geplooid. Daardoorheen is de samengetrokken
+verkleinde baarmoeder als een min of meer harden ronden bal, ter grootte van een hoofd,
+te voelen. Door die samentrekking komt de bloeding, welke gedurende den doortocht
+van het kind kan zijn opgetreden, tot staan.
+</p>
+<p>Bijna altijd overvalt der pas verloste vrouw nu een huiveren en beven, als terugslag
+op den arbeid dien zij verricht heeft. Daarom moet zij rustig liggende, goed en warm
+toegedekt, zich overgeven aan de ingetreden kalmte.
+</p>
+<p>Na 10—15 minuten van korte doch weldadige rust voelt zij <span class="pageNum" id="pb81">[<a href="#pb81">81</a>]</span>weder pijnen in den onderbuik, dikwijls gepaard gaande met geringe bloedvloeiing.
+Dat zijn de nageboorteweeën, samentrekkingen van de baarmoeder, waardoor de nageboorte,
+moederkoek en eivliezen, van den baarmoederwand wordt losgemaakt. Zoo pijnlijk als
+de voorgaande zijn deze weeën niet, ook volgen zij elkander niet zoo snel op. Eindelijk
+wordt de nageboorte, vergezeld van vloeibaar en <span class="corr" id="xd33e966" title="Bron: gestolten">gestold</span> bloed, onder een gevoel van dringen, uitgestooten. Meestal echter weet de geneesheer
+dien tijd te bekorten. Hij heeft reeds eenige malen, door den buikwand heen, de baarmoeder
+betast om zich te vergewissen van den regelmatigen en ongestoorden gang van dit gedeelte
+der baring en neemt, na verloop van een half uur of langer, een gunstig oogenblik
+waar om, door een krachtigen druk op de saâmgetrokken baarmoeder, de uitdrijving der
+nageboorte te doen plaats hebben.
+</p>
+<p>Nu is inderdaad de „verlossing” afgeloopen en maakt de geneesheer zich gereed de moeder
+van bloed, vruchtwater en allerlei, waarmede zij bevuild werd, te reinigen. Daarna
+wordt ook het bed gereinigd of de kraamvrouw in een ander, schoon bed overgebracht.
+Tevens bekijkt de geneesheer de schaamspleet, om te zien of misschien, bij het rekken
+gedurende den doortocht van het kind, eene scheuring van het weefsel is ontstaan.
+Is dat het geval, en vaak is dat niet te verhoeden, dan hecht hij de ontstane wonde,
+opdat de opening weder als voorheen gesloten worde. Is alles afgeloopen, dan legt
+men de kraamvrouw een verband voor de uitwendige geslachtsdeelen, om het nog uitvloeiende
+bloed op te vangen, omwikkelt haar den buik, tot steun, met een sluitlaken en geeft
+haar over aan de zoo noodige rust.
+</p>
+<p>Aldus, in korte trekken, de gebeurtenis welke men bevalling noemt. Hierbij zijn eenige
+opmerkingen nuttig en noodig.
+</p>
+<p>Reeds gedurende de zwangerschap zal de geneesheer zich door onderzoek overtuigd hebben
+van de ligging van het kind <span class="pageNum" id="pb82">[<a href="#pb82">82</a>]</span>en van den inwendigen bouw der vrouw, met de bedoeling zich van te voren eene voorstelling
+te maken van de wijze waarop de bevalling zal geschieden. Dat onderzoek heeft zoowel
+plaats door uitwendig onderzoek, d.w.z. door betasting van den inhoud van den buik
+en van den inhoud der baarmoeder, door den buikwand heen, als door inwendig onderzoek,
+d.i. door het invoeren van den vinger in de geslachtsdeelen. Dergelijk onderzoek wordt
+later herhaald, zoowel om uit te maken of de baring begonnen is, als om, in den aanvang
+der baring, zich nauwkeurig op de hoogte te stellen van alles, wat hij weten moet,
+om moeder en kind zijne goede zorgen te kunnen wijden.
+</p>
+<p>Niet altijd volgen de gebeurtenissen gedurende de baring in dezelfde volgorde elkander
+op of hebben zij op dezelfde wijze, in dezelfde mate, in dezelfde regelmaat plaats.
+Meermalen wordt de zwangere vrouw verrast door afvloeien van vruchtwater vóór zij
+nog eenige pijn gevoeld heeft, nog vóór zij eenig teeken waarnam, waaruit zij kan
+opmaken, dat de baring beginnen zal. Zij zal dan goed doen te bed te gaan of te blijven
+liggen, en den geneesheer te laten komen, die dan een onderzoek instelt en haar raad
+zal geven, hoe zij zich te gedragen heeft.
+</p>
+<p>Gedurende het ontsluitingstijdperk kan ook het breken van de vochtblaas vroeger of
+later geschieden. Meestal is men van meening, dat de baring, na vroeg breken van de
+vochtblaas, moeilijker en langduriger zijn zal, en hoort men spreken van „drogen arbeid”.
+Dit schrikbeeld behoeft evenwel geen enkele zwangere of barende te kwellen. Nooit
+toch vloeit al het vruchtwater weg en de ervaring heeft geleerd, dat—in het algemeen
+genomen—de duur der baring daardoor niet verlengd, vaak zelfs verkort wordt. Het laat
+breken der vliezen kan omgekeerd den duur der baring verlengen, waarom dan ook de
+geneesheer dikwijls zelf de blaas opent, om den duur te bekorten. Of na het afvloeien
+van het vruchtwater de vrouw het bed moet <span class="pageNum" id="pb83">[<a href="#pb83">83</a>]</span>houden, dan wel nog in de kamer mag rondgaan, late men aan zijne beslissing over.
+</p>
+<p>Het is volstrekt niet ongewoon te vernemen, dat de vrouw is „ingescheurd” ten gevolge
+van minder goede zorg van den geneesheer. Hieromtrent dient opgemerkt, dat het hem,
+zelfs bij de uiterste inspanning, niet alleen niet altijd, maar zelfs in zeer vele
+gevallen in het geheel niet gelukken zal het scheuren der weefsels te voorkomen. Allerlei
+invloeden spelen hierbij eene rol. Zoo zal een groot hoofd van het kind niet zonder
+scheuren door een nauwe schaamspleet kunnen geboren worden en zal de geneesheer zelfs
+genoodzaakt kunnen zijn, om erger te voorkomen, de opening door eene insnijding te
+vergrooten; zoo zal eene vrouw, die op ouderen leeftijd voor ’t eerst baart, grootere
+kans op inscheuring hebben, omdat bij haar de weefsels niet zoo gemakkelijk en niet
+zoo volledig meer rekken als bij jonge eerstbarenden; zoo zal een hoofd, dat niet
+de gunstigste houding bij het doortreden door de opening heeft, allicht de rekbaarheid
+op te groote proef stellen, waaraan deze niet vermag te voldoen en zoo zal de vrouw,
+die gedurende de geboorte van het hoofd zich plotseling aan de steunende hand van
+den verloskundige onttrekt en met alle kracht en snelheid het hoofd door de opening
+perst, eene inscheuring krijgen, welke bij meerdere kalmte ware te voorkomen geweest,
+om van andere mogelijkheden niet te reppen. Ook de geneesheer stelt er prijs op zulke
+onaangename verrassingen te ontgaan en doet dus alle mogelijke moeite die te voorkomen.
+</p>
+<p>In het algemeen zij de vrouw indachtig, dat de bevalling, hoewel met pijn gepaard,
+eene noodzakelijkheid is, waaraan zij niet ontgaan kan. Zij late zich dus niet door
+vrees beheerschen, doch neme zich voor, ook dien arbeid met wilskracht en moed te
+verrichten. De belooning toch is groot, het einde brengt wat zij zoo lang verwacht
+heeft. Onstuimig woelen, gebrek aan geduld en kalmte, aan bedaardheid en zelfbeheersching
+<span class="pageNum" id="pb84">[<a href="#pb84">84</a>]</span>werken nadeelig; kalmte en berusting zullen haar velerlei onaangenaamheden besparen.
+De weeën zijn dan regelmatiger, de duur van de baring daardoor korter en de voldoening
+te grooter. Laat de gedachte, dat de geneesheer noodig is bij deze heuglijke gebeurtenis,
+haar niet doen vreezen voor allerlei gevaren. De natuurkrachten leiden in bijna alle
+gevallen tot een goed einde. Alles is over ’t algemeen van nature voor die gebeurtenis
+zoo goed ingericht, dat—naar de ervaring leert—95 van de 100 gevallen, geheel zonder
+hulp, gelukkig afloopen.
+</p>
+<p>De tegenwoordigheid van den verloskundige zij haar integendeel tot troost. Hij is
+daar om elke afwijking, welke zich zou kunnen voordoen, te herstellen. Waar hij kalm
+is, behoeft zij niet te vreezen, zij vertrouwe op hem. Zijne kalmte mag haar niet
+voorkomen als zou hij gebrek aan menschelijk gevoel hebben. Hij overziet den toestand
+en weet waaraan hij zich te houden heeft, wat goed voor haar is. Zijne kalmte spruit
+voort uit het besef, dat alles goed zal gaan en zijn handelen is dat van den man,
+die weet wat er geschiedt. Daarom is hij niet hardvochtig, als hij niet voldoet aan
+alle wenschen van de barende of van hare omgeving. Integendeel, menige baring zou
+slecht afloopen, indien hij zich niet wist te beheerschen en weerstand te bieden aan
+begrijpelijke, doch ondoordachte verlangens en beden. Wie hem vertrouwt zal zelve
+de noodige kalmte behouden en te beter het einde bereiken.
+</p>
+<p>De duur der baring is zeer verschillend. In het algemeen wordt aangenomen, dat eene
+eerste baring 20–22 uren, volgende baringen omstreeks 15 uren duren. Toch eindigt
+de eerste baring in de helft der gevallen tusschen het 10e–18e uur, terwijl volgende
+baringen binnen 9 uren afloopen. Volgens gemaakte berekeningen zou het voorbereidings-
+of ontsluitingstijdperk bij de eerste baring 12–20 uren, bij volgende 6–12 uren, het
+uitdrijvingstijdperk bij de eerste baring 1½–7½ uren, <span class="pageNum" id="pb85">[<a href="#pb85">85</a>]</span>bij volgenden ¼–1½ uur duren, en zou de nageboorte 2–2½ uur na de geboorte van het
+kind worden uitgedreven, indien, zooals boven gezegd, de geneesheer daaraan niet eerder
+een einde maakte. Velerlei omstandigheden kunnen op den duur van invloed zijn, zonder
+dat men daarom van afwijkingen behoeft te spreken.
+</p>
+<p>Wanneer de vliezige zak, waarin het kind besloten is, sterk is, zal hij minder gemakkelijk
+scheuren, en daardoor den voortgang der baring belemmeren. De geneesheer kan dan den
+duur verkorten door den zak te openen.
+</p>
+<p>Niet steeds volgt op het breken der vliezen een lange rustpooze. Vooral bij volgende
+bevallingen komt het niet zelden voor, dat dadelijk na het breken der vliezen en het
+afloopen van vruchtwater, ja, tegelijkertijd, dus met dezelfde wee, het kind geboren
+wordt.
+</p>
+<p>De duur der baring kan verder langer zijn door onrustigheid en angst der barende,
+alsook door het <span class="corr" id="xd33e995" title="Bron: voordurend">voortdurend</span> te bed liggen gedurende het voorbereidings- of ontsluitingstijdperk. Dat weten vrouwen,
+die reeds meermalen baarden, dan ook wel. Zij blijven zoolang mogelijk op de been,
+gedurende eene wee steun zoekende waar zij dien toevallig vinden, om na afloop daarvan
+weder rond te gaan.
+</p>
+<p>De spieren van de baarmoeder zijn niet altijd even krachtig. Zij verrichten dan slechts
+korten tijd den noodigen arbeid, om daarna een langeren tijd van rust te nemen voor
+zij dien weder opvatten. Anderszins komt het voor, dat er eene wanverhouding bestaat
+tusschen grootte van het kind en ruimte van den weg, waardoor het moet worden voortbewogen,
+of dat geringe rekbaarheid dier deelen de uiterste inspanning van den kant der baarmoeder
+vergt, zoodat haar kracht eerder uitgeput raakt, waarop dan eveneens een langer tijdperk
+van rust volgt. Somtijds is die krachtsinspanning van de baarmoeder, vooral bij wanverhouding,
+zoo groot, dat de weeën bijzonder snel op <span class="pageNum" id="pb86">[<a href="#pb86">86</a>]</span>elkander volgen, als ’t ware onafgebroken bezig zijn, zonder dat het gevolg noemenswaard
+is. Dan vooral, eveneens in andere gevallen waarin stoornissen in het verloop der
+baring zich mochten voordoen, vertrouwe de barende op den geneesheer, op zijn kennen
+en kunnen en op de wonderbare krachten der natuur. De geneesheer weet, door ervaring
+geleerd, den rechten weg te kiezen en, als het noodig blijkt, zal hij, op het juiste
+oogenblik, zijn kunst aanwenden om te helpen. Moed, geduld en vertrouwen zijn de eigenschappen,
+welke de barende van noode heeft.
+</p>
+<p>Dat eene goede zwangerschap ook eene gelukkige baring laat verwachten, en omgekeerd,
+is een geloof, dat, algemeen verbreid, op geen goede gronden rust. Men geloove ook
+niet aan den invloed van allerlei middelen, welke gezegd worden de baring gemakkelijk
+te maken. Dat geldt eveneens voor de bewering, dat het veelvuldig nemen van warme
+baden, tegen het einde der zwangerschap, een bijzonder gunstigen invloed zou uitoefenen.
+</p>
+<p>Opmerkelijk is het, dat in 55 % der gevallen de geboorte tusschen 8 uur ’s avonds
+en 8 uur ’s morgens plaats heeft, meestal tusschen 12 en 3 uur ’s nachts, het zeldzaamst
+tusschen 9 en 12 uur ’s avonds. Het begin valt meestal tusschen 9 en 12 ’s avonds,
+het zeldzaamst tusschen 12 en 3 uur ’s middags.
+</p>
+<p>Oudtijds was men van meening, en ook nu is zij niet geheel verdwenen, dat de weeën
+het gevolg waren van de pogingen welke het kind aanwendt om uit de baarmoeder te komen.
+Daarbij zou, zoo meende men, het kind de voeten tegen den baarmoederbodem steunen
+en zich met de armen een weg banen. De weeënpauze zou dan de uiting zijn van het uitrusten
+van het kind. Van daar dat men nog wel eens hoort, wanneer een kind dood geboren wordt,
+dat de baring zoo lang geduurd heeft, omdat het kind zichzelf den weg niet banen kon
+en de moeder het dus moest uitpersen. Dat is geheel onjuist. De langdurige <span class="pageNum" id="pb87">[<a href="#pb87">87</a>]</span>baring kan de oorzaak geweest zijn, dat het kind stierf. Het kind doet niets, de samentrekkingen
+van de baarmoeder, waarbij zich later het persen der barende, het gebruik van de buikpers,
+zooals men dat noemt, voegt, is de oorzaak dat het kind wordt voortbewogen. Dat is
+nu begrijpelijk voor haar, die kennis nam van hetgeen gezegd werd omtrent den bouw
+der baarmoeder en de werkzaamheid van haren spierwand.
+</p>
+<p>Wanneer na het breken van de vliezen een groot gedeelte daarvan zich over het hoofd
+van het kind legt, wordt dat deel hooger op van het andere deel afgescheurd en zal
+het, na de geboorte, het hoofd bedekken. Men zegt dan, dat het kind met den helm geboren
+wordt.
+</p>
+<p>Somtijds komt het voor, dat in de laatste weken van de zwangerschap, al of niet gepaard
+met of voorafgegaan door pijnen, bloeding uit de geslachtsdeelen optreedt, welke bloeding
+zeer belangrijk zijn kan. Het is dan noodig den geneesheer zonder verwijl daarvan
+in kennis te stellen, opdat hij daarvan niet onkundig blijve. Middelerwijl houde de
+vrouw de grootste rust in bed.
+</p>
+<p>Het gebeurt niet zelden dat de navelstreng een of meermalen, als een lus, om den hals
+van het kind gevonden wordt. Men noemt dat omstrengeling. De geneesheer houdt ook
+daarop zijne aandacht gevestigd, om noodlottige gevolgen voor het kind zoo mogelijk
+te voorkomen.
+</p>
+<p>Bijzondere vrees wordt veelal gekoesterd voor het zoogenaamde vastgegroeid zijn van
+de moederkoek of nageboorte. Eigenlijk moet men zeggen, dat er eene afwijking bestaat
+in dien zin, dat de vasthechting aan den baarmoederwand zoo stevig is, dat de samentrekkingen
+van de baarmoeder niet in staat zijn haar op te heffen. Al is deze afwijking allerminst
+van belang ontbloot, onjuist is het te meenen, dat zij zoo vaak voorkomt als wel eens
+beweerd wordt. Zij komt integendeel betrekkelijk zeldzaam voor. De meening dat de
+moederkoek, <span class="pageNum" id="pb88">[<a href="#pb88">88</a>]</span>of het kind, zooals ook wel eens beweerd wordt, aan het hart is vastgegroeid, is bijna
+te dwaas om er hier over te spreken. De beschrijving van de onderlinge ligging van
+baarmoeder, darmen, maag en hart, zooals wij die in den aanvang in ’t kort gegeven
+hebben, zal iedere vrouw, die dat gelezen heeft, wel doen inzien, dat eene dergelijke
+vergroeiing tot de onmogelijkheden behoort.
+</p>
+<p>De meeste barenden hebben gaarne, dat men haar met de vlakke hand in de lenden of
+iets lager steun geeft. Dat zal het gemakkelijkste gebeuren wanneer zij op de zijde
+ligt, eene ligging welke hier te lande de meest gebruikelijke is.
+</p>
+<p>Gedurende de baring is de eetlust verminderd. Men trachte dus niet de barende tegen
+haren wil iets op te dringen. Veelal wordt het genotene uitgebraakt, wat haar zeker
+eenige onaangename oogenblikken bezorgt. Drinken is haar daarentegen zeer welkom en
+daaraan mag met gerustheid worden tegemoet gekomen. De angst, dat frisch koud water
+zoogenaamde krampweeën zou opwekken, is onjuist. Men vermijde evenwel alcoholica.
+Hierbij moet er op gewezen worden, dat de barende vaak geen aandrang tot urine-loozing
+voelt of, omgekeerd, herhaaldelijk dien drang ondervindt, terwijl slechts geringe
+hoeveelheden urine te voorschijn komen. In beide gevallen kan het gebeuren, dat de
+urine-blaas overvuld raakt. Daarop dient in het bijzonder gelet te worden, omdat de
+overvulde blaas de werkzaamheid der weeën vermindert, zelfs geheel kan doen ophouden,
+waarbij dan aanhoudend pijnen in den onderbuik en afwijkende ligging van het kinderhoofd,
+ten opzichte van het baringskanaal, kunnen ontstaan. Het is dus van belang, met het
+oog op den regelmatigen gang der weeën, er op te letten, dat de urine-loozing gedurende
+de baring geregeld plaats vindt.
+</p>
+<p>De gevoeligheid voor de weeënpijnen en de uiting, welke daaraan door de barenden gegeven
+wordt, is zeer verschillend. <span class="pageNum" id="pb89">[<a href="#pb89">89</a>]</span>Flinke vrouwen, zelfs eerstbarenden, laten somtijds geen enkelen kreet hooren, anderen
+geven op de allerkrachtigste wijze uiting aan hare gevoelens van pijn en onbehagen.
+Al is het te begrijpen, dat hevige pijn onwillekeurig aanleiding geeft tot eene kernachtige
+uiting van smartgevoel, zoo is het ook in deze van belang, dat de barende zich zooveel
+mogelijk beheerscht.
+</p>
+<p>Ondanks alle voorzorgen komt het voor, dat het kind schijndood of ook wel dood geboren
+wordt. Somtijds sterft het reeds gedurende de zwangerschap. De oorzaken voor dit laatste
+zijn meestal gelegen in ziekten van vader of moeder, of ook in ziekten van het ei
+of ziekten en misvormingen der vrucht, ofschoon misvormde vruchten dikwijls levend
+geboren worden, doch gelukkig niet lang in leven blijven. De oorzaken, dat een normaal
+kind gedurende de baring sterft, kunnen vele en verschillende zijn. Bij de eerste
+baring loopt het kind, bij goede ligging, meer gevaar dan bij latere baringen. Vooral
+is dit het geval bij vrouwen, die na het 30ste jaar voor het eerst baren. In het algemeen
+komt het percent-cijfer ten nadeele van de jongens, door de, in verhouding, grooteren
+omvang van den schedel. In hooge mate van belang is de ligging van het kind bij de
+geboorte en de kunsthulp welke alsdan moet worden aangewend. In dit verband gedacht,
+loopt het kind dat dwars in de baarmoeder gelegen is het meeste gevaar, daarop volgt
+de ligging met de stuit of de beenen vooruit, vervolgens die met het aangezicht vooruit
+en ten slotte die met het achterhoofd vooruit, op andere wijze dan in normale houding.
+Niet zelden komt het leven van het kind in gevaar door omstrengeling van den hals,
+veel zeldzamer door buitengewone kortheid van de navelstreng.
+</p>
+<p>Van schijndood geboren kinderen moeten helaas ook nog een aantal het leven laten.
+Schijndood komt het meest voor na eene moeilijke bevalling. De kleur van het kind
+kan dan zijn <span class="pageNum" id="pb90">[<a href="#pb90">90</a>]</span>donker blauw of wit. De ledematen zijn slap, de ademhaling ontbreekt.
+</p>
+<p>Het schijnt ons hier de geschiktste plaats te trachten aan te geven, hoe men te handelen
+heeft, wanneer het kind geboren wordt, zonder dat geneeskundige hulp aanwezig is.
+Wanneer dan het kind geboren is, legt men de moeder, als zij op zijde lag, op den
+rug en het kind tusschen de beenen, zoo, dat het de ruimte heeft en neus en mond onbedekt
+zijn. Mocht het gelaat door een gedeelte der eivliezen bedekt zijn, het kind dus „met
+den helm geboren zijn”, zóó, dat het vlies de openingen van mond en neus afsluit,
+dan vatte men het vlies, het best met een drogen doek, omdat het zeer glibberig is
+en zich niet gemakkelijk laat vasthouden, en verwijdere het. Het kind kan dan ademhalen
+en schreeuwen. Zoo kan het blijven liggen tot de geneesheer komt. Tevens lette men
+op de baarmoeder; deze moet zich, na de geboorte van het kind, flink samen trekken.
+Men kan zich daarvan overtuigen, door de hand op den onderbuik der vrouw te leggen.
+Trekt de baarmoeder zich goed te zamen, dan voelt men daar een min of meer harden
+bol. Trekt zij zich onvoldoende samen, dan bestaat er meestal bloeding en voelt men
+niets of slechts zeer onbepaald een weekachtig gezwel. Door flink wrijven van dat
+gezwel zal het zich samentrekken en de bloeding tot staan komen. Voortdurend wrijven
+voorkomt het slapper worden, er moet dus voortdurend gewreven worden.
+</p>
+<p>Indien het kind schijndood mocht zijn, dus de bovengenoemde verkleuring vertoont,
+niet schreeuwt en niet ademhaalt, dan wordt allereerst de navelstreng doorgeknipt.
+Dit geschiedt zoo, dat op twee plaatsen, op eenigen afstand van elkander, een stukje
+veterband flink om de streng wordt gesnoerd en geknoopt. Daarna knipt men de streng,
+met een schoone schaar, tusschen de beide plaatsen door. Het kind kan dan worden opgenomen.
+<span class="pageNum" id="pb91">[<a href="#pb91">91</a>]</span></p>
+<p>Bij lichtblauwe verkleuring van huid en zichtbare slijmvliezen, zijn gewoonlijk de
+spieren van armen en beenen niet geheel slap, doch maakt het kind geene bewegingen,
+en is de hartslag te zien en te voelen. Brengt men het kind, na het met een om den
+wijsvinger gelegd zacht doekje de mondholte van slijm gereinigd te hebben, in een
+warm bad (± 36° C, ± 29° R,) daarin het hoofd met de hand ondersteunende, opdat het
+niet onder water zakke, dan zal het veelal na eenigen tijd beginnen adem te halen
+en te schreeuwen. Wanneer de kleur blauwviolet is, alle spieren slap zijn, zoodat
+ook het hoofd heen en weer bengelt, de hartslag niet te zien is en slechts flauwtjes
+te voelen, daarbij langzaam en onregelmatig, dan zal het langer duren voor het kind
+bijkomt. Nadat het dan eenigen tijd in het warme bad gelegen heeft, kan men de huid
+prikkelen, b.v. door het een paar flinke klappen op de billen te geven, nadat die
+eerst afgedroogd zijn en, bij jongens, de balzak naar voren, tusschen de dijen, is
+weggeborgen. Daarna wordt het weder in het warme bad gebracht. Het kan noodig zijn
+dit eenige malen te herhalen, voordat men de ademhaling, eerst oppervlakkig, langzamerhand
+dieper wordende, ziet tot stand komen, de blauwe verkleuring in rozerood ziet overgaan,
+de oogen ziet opengaan en eindelijk het kind hoort schreeuwen. Mocht het niet reageeren
+op de klappen op de billen, dan neme men het uit het warme bad en dompele het, voor
+een oogenblik, tot den hals toe in een emmer koud water en brenge het vervolgens dadelijk
+weder in het warme bad. Zoo afwisselend handelende, zal het kind ten slotte zijn onbehagen
+over dergelijke behandeling door geschreeuw en allerlei bewegingen van armen en vooral
+van de beenen kenbaar maken. Dan wordt het afgedroogd en in het warme bed gelegd.
+</p>
+<p>Veel moeilijker zal het zijn een schijndood kind, dat wit en slap is, in het leven
+terug te roepen. Allereerst beginne men dan, als boven vermeld, met het reinigen van
+den mond en het brengen <span class="pageNum" id="pb92">[<a href="#pb92">92</a>]</span>in een warm bad, om, als de huid behoorlijk warm geworden is, het kind voor een oogenblik
+in koud water te dompelen, en dadelijk daarop weder in het warme bad. Doch meestal
+is dat niet voldoende en zal het noodig zijn de kunstmatige ademhaling toe te passen.
+Daarvoor is kennis van de wijze waarop dat dient te geschieden en bijzondere handigheid
+noodig, zoodat gewoonlijk alleen de geneesheer in de mogelijkheid is te trachten alsnog
+de bijna uitgedoofde levensvonk aan te blazen.
+</p>
+<p>Om dergelijke tegenspoeden zooveel mogelijk te ontgaan, geven wij den raad, steeds
+den geneesheer te ontbieden, zoodra de vrouw meent, dat de baring begint. Hij kan
+zich dan bijtijds van den toestand op de hoogte stellen en zijne maatregelen nemen,
+opdat hij op het juiste oogenblik tegenwoordig zij. Dan kan veel onaangenaams voorkomen
+worden, onaangenaams zoowel voor moeder en kind als voor den geneesheer.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p092width"><img src="images/p092.png" alt="" data-role="presentation" width="241" height="206"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb93">[<a href="#pb93">93</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch10" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e266">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">HET KRAAMBED.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Na de baring wordt de kraamvrouw in den regel overvallen door huiveren en beven. Dat
+is geen teeken van koude of kou-vatten, doch veeleer op te vatten als een terugslag
+op den dikwijls zwaren arbeid, welken zij verricht heeft en waaraan eensklaps een
+einde kwam. Spoedig, in de eerste uren van rust, maakt dat plaats voor zweeten, dat,
+gedurende den slaap het sterkst, eenige dagen aanhoudt, doch sterk wisselt, naar gelang
+van kleeding en bedekking, van de buiten-temperatuur, toevoer van vloeistoffen, gemoedsbewegingen,
+als anderszins. Wanneer zij zelve nu gereinigd en de buik door een buikverband, waarvan
+verschillende modellen in gebruik zijn, ingesloten is, mag de kraamvrouw zich eindelijk
+overgeven aan de rust, welke zij, naar lichaam en geest, zoozeer behoeft. Het verlangen
+naar rust is dan overheerschend, en al leidt die behoefte naar rust niet altijd tot
+slaap, het kalm liggen in eene rustige kraamkamer, waar een oogenblik te voren nog
+alles in volle beweging was, is haar reeds een weldaad. Nu en dan wordt zij nog wel
+gekweld door pijnlijke samentrekkingen van de baarmoeder, naweeën genoemd, doch meestal
+is die pijn gelukkig niet zoo hevig, dat zij daardoor ten slotte den slaap niet zou
+kunnen vatten. Vooral zij die meermalen baarden hebben er last van, alsook zij, bij
+wie de baring een snel verloop had. Dan vooral kunnen de naweeën eenige dagen aanhouden,
+meestal twee of drie dagen, zelden langer dan tot den vijfden <span class="pageNum" id="pb94">[<a href="#pb94">94</a>]</span>dag, en gedurende het zuigen van het kind in sterkte toenemen. Vaak zijn die naweeën
+de uiting van pogingen, welke de baarmoeder aanwendt, om zich van bloedstolsels te
+ontlasten. Andere vrouwen bespeuren er alleen iets van zoo lang het kind aan de borst
+ligt. Vroeger legde de baker, met het oog op die pijnen, een met brandewijn natgemaakten
+doek op den onderbuik, aldus onbewust een middel gebruikende, dat in onzen tijd, in
+den vorm van alcohol-verbanden, wel eens wordt aangewend bij prikkelingstoestanden
+van het buikvlies. Somtijds is de pijn in den onderbuik te wijten aan sterke overvulling
+van de blaas door urine. Het middel daartegen ligt voor de hand.
+</p>
+<p>Onder den invloed dezer naweeën wordt de baarmoeder allengs kleiner. Bij zoogende
+vrouwen geschiedt de terugkeer tot de grootte, zooals die bij de niet zwangere vrouw
+is, in den regel sneller. Die verkleining geschiedt minstens tot de zesde week, het
+snelst en het duidelijkst merkbaar, bij onderzoek, binnen de eerste veertien dagen.
+Daarbij neemt de lengte vlugger af dan de breedte. De grootste verkleining heeft plaats
+gedurende de eerste drie dagen.
+</p>
+<p>Afgezien van individueele verschillen, met betrekking tot de snelheid der verkleining,
+hebben het verloop van de baring, haar aantal (het orgaan blijft in verhouding tot
+het aantal der voorafgegane baringen in al zijne afmetingen iets vergroot) en, naar
+men meent opgemerkt te hebben, ook de ouderdom der kraamvrouw invloed daarop. Langer
+duurt de verkleining na buitengewone uitzetting van de baarmoeder, b.v. na overmatige
+hoeveelheid vruchtwater en na tweelingzwangerschap. De scheede blijft steeds wijder
+dan voor dien tijd. Na drie of vier weken heeft zij een groot deel van de vroegere
+veerkracht terug gekregen, doch de voorste scheedewand blijft, vooral na herhaalde
+baringen, dikwijls eenigszins gedaald.
+</p>
+<p>Gedurende de eerste dagen van het kraambed, het sterkst <span class="pageNum" id="pb95">[<a href="#pb95">95</a>]</span>den dag na de bevalling, gevoelt de kraamvrouw ook spierpijnen, vooral in armen en
+beenen, als gevolg van den voor haar over ’t algemeen ongewonen spierarbeid bij de
+baring.
+</p>
+<p>De eetlust is gewoonlijk verminderd, de dorst meestal vermeerderd. Zoo ondervindt
+zij dus nog eenigen tijd, de een meer de ander minder, de nawerking van de inspanning
+gedurende eene gebeurtenis, welke met recht „verlossing” mag genoemd worden. Doch
+ook hierbij doen zich belangrijke verschillen voor. De eene vrouw gevoelt zich door
+eene gemakkelijke bevalling afgemat en zwaar beproefd, de andere ziet er, zelfs na
+veel sterkeren baringsarbeid, uitstekend uit en gevoelt zich reeds na eenige uren
+alsof er niets gebeurd was. Dat hangt af van velerlei omstandigheden en persoonlijke
+eigenaardigheden, evenals de gemoedstoestand na de baring. Zoo zal de eene vrouw,
+na afloop, kalm en rustig genieten van het geluk haar deelachtig geworden, de andere,
+vol van dat geluk, daaraan door druk gepraat en bemoeienis met alles om haar heen
+uiting geven. Voor beiden is het nuttig en noodig in de kraamkamer zoo spoedig mogelijk
+alles tot rust te brengen.
+</p>
+<p>De kraamvrouw moet gedurende eenige dagen rust in bed genieten. Zij behoeft daarbij
+niet voortdurend op den rug te liggen. Die rust is ook van belang voor genezing van
+wonden, welke, van nature, bij de baring ontstaan. Wij wezen er reeds op, dat de kraamvrouw
+als eene gewonde te beschouwen is. Die wonden bevinden zich voornamelijk in de inwendige
+geslachtsdeelen. De binnenvlakte van de baarmoeder vormt één wondvlakte. Eivliezen
+en moederkoek toch waren min of meer vast met den baarmoederwand verbonden. Nadat
+zij door de nageboorteweeën losgemaakt en uitgedreven waren, bleef eene wondvlakte
+over. Wel is waar is die vlakte, nadat alles verwijderd is, door de samentrekking
+van de baarmoederspieren veel kleiner geworden, doch voorloopig is zij nog groot genoeg.
+Buitendien zijn in den baarmoedermond scheuren ontstaan, <span class="pageNum" id="pb96">[<a href="#pb96">96</a>]</span>tengevolge van den doortocht van het kind, vertoonen scheede, scheedeingang en vaak
+ook de bilnaad, kleinere en grootere verwondingen, tengevolge der rekking.
+</p>
+<p>Vooral de wondvlakte in de baarmoeder scheidt vocht af, dat naar buiten vloeit en
+den naam van kraamzuivering draagt. De hoeveelheid is verschillend. Na sterk bloedverlies,
+gedurende en na de baring, is de afscheiding gewoonlijk sterker; sterk zweeten, diarrhee
+en het intreden der zogafscheiding doen haar tijdelijk verminderen. De duur is twee
+tot zes, zeldzamer acht weken, meestal echter houdt zij na de vierde week op. In de
+eerste dagen, gewoonlijk tot den vierden dag, dikwijls langer, verschijnt er bloed.
+Daarna wordt de afscheiding wateriger, ongeveer als vleeschnat, totdat van den zesden
+of tienden dag af een roomachtig of melkachtig etterig, dikwijls meer slijmig glazig,
+vocht te voorschijn komt. Vaak echter duurt de bloedige afscheiding zelfs drie weken
+of langer. Wanneer de bloedige afscheiding vroeger is opgehouden, komt het, bij het
+eerste opstaan, gewoonlijk weer tot bloedige bijmenging. De afscheiding kenmerkt zich,
+te beginnen na eenige dagen, door een eigenaardig zoetig flauwen geur.
+</p>
+<p>Om dat vocht op te vangen wordt voor de uitwendige geslachtsdeelen een verband gelegd.
+Meestal bestaat dat verband uit een laag verbandwatten, al of niet omgeven door <span class="corr" id="xd33e1062" title="Bron: hydrophile">hydrophiel</span> gaas, zooals de maandverbanden zijn ingericht, vastgehouden door een stop- of banddoek.
+</p>
+<p>Het wondvocht vloeit over de wonden, doch deert die niet. Gedurende de eerste dagen
+toch bestaat het uit bloed; later, wanneer het veranderd is en schadelijke stoffen
+als ook bacteriën bevat, zijn de wonden van nature zoodanig tegen de inwerking daarvan
+beschut, dat daaruit geen gevaar ontstaat. Daarom is ook kunstmatige reiniging der
+inwendige geslachtsdeelen niet alleen onnoodig, doch zelfs niet aan te bevelen, omdat
+het inbrengen van de daartoe noodige instrumenten, b.v. de <span class="pageNum" id="pb97">[<a href="#pb97">97</a>]</span>canule van den irrigator, waarmede eene uitspoeling zou moeten verricht worden, allicht
+de wonden, welke bezig zijn te genezen, zou openen, zoodat er nieuwe wonden ontstaan,
+die van de natuurlijke beschuttende bedekking ontdaan, kunnen geïnfecteerd worden.
+De geneesheer gaat dan ook niet anders dan in hooge noodzakelijkheid tot zoo iets
+over.
+</p>
+<p>De uitwendige geslachtsdeelen behooren evenwel van tijd tot tijd gereinigd te worden
+en zal de verpleegster daarvoor hebben zorg te dragen, steeds omzichtig en met eene
+ontsmettingsvloeistof of met volkomen zuiver water, omzichtig, om wonden, welke daar
+aanwezig zijn, voor hernieuwd opengaan te vrijwaren.
+</p>
+<p>Kleine en groote inscheuringen en ontvellingen komen daar voor, en iedere wond kan
+door intredend vuil verontreinigd worden. De smetstoffen, welke ergens binnendringen,
+kunnen niet alleen daar ter plaatse ontsteking verwekken, maar ook in andere deelen
+van het lichaam, van de ingangsplaats verwijderd. Het best geschiedt de reiniging
+door afspoelen van bovenaf, terwijl de kraamvrouw op het ondersteek ligt, hetzij door
+schenken uit een kan, door eene canule met eene centrale opening of door het uitknijpen
+van een flinke natte dot verbandwatten. Eene zelfde reiniging behoort te geschieden
+na urineloozing en ontlasting. Tevens wordt dan het vuile verband door een schoon
+vervangen en alles wat vuil en onrein is, zoowel verband als beddegoed en dergelijke,
+uit de kamer verwijderd.
+</p>
+<p>De aard van de kraamzuivering, een wondvocht dat velerlei schadelijkheden bevat, maakt
+het noodig zorg te dragen, dat het steeds verre gehouden wordt van andere wonden,
+omdat daarin gemakkelijk ontsteking optreden kan. Daarom moet ieder, die met zulk
+vocht in aanraking geweest is, de handen niet alleen zorgvuldig wasschen maar ook
+ontsmetten, vooral dus de verpleegster die de navelwonde van het kind heeft te behandelen
+<span class="pageNum" id="pb98">[<a href="#pb98">98</a>]</span>en zijne oogen verzorgt, want ook daarin geraakt, kan het vocht onheil brengen.
+</p>
+<p>Het is dan ook aan te raden het kind te verzorgen, te baden en te kleeden, vóór de
+moeder geholpen wordt. Daarom ook moet elke moeder, die haar kind de borst zal geven,
+zorg dragen dat hare handen rein zijn, omdat er anders gevaar bestaat, dat wondvocht,
+waarmede zij onwillekeurig en zonder het te bespeuren in aanraking gekomen is, in
+wondjes van den tepel—zooals die wel eens voorkomen—geraakt, waarvan ontsteking der
+borst het gevolg kan zijn.
+</p>
+<p>Ook in het kraambed is reinheid dus een hoofdvereischte. Waar de uiterste reinheid
+betracht wordt, is het gevaar voor ziekelijke afwijkingen in het kraambed zoo goed
+als niet aanwezig.
+</p>
+<p>Het buikverband of het sluitlaken, dat, na de baring, een handbreed boven den navel
+en van onder zoover dat het voor een deel over de dijen reikt, wordt aangelegd, dient
+wel in hoofdzaak om den slappen buikwand steun te geven. De vraag of het in staat
+is om den buikwand de vroegere vastheid en veerkracht terug te geven of niet, is eene,
+die op zeer verschillende wijze beantwoord wordt. Sommigen verwachten daarvan in dit
+opzicht te veel, anderen te weinig, maar zeker is het onjuist als eene vrouw, die
+na de bevalling een slappen buikwand mocht behouden, daaraan de gedachte verbindt,
+dat dit euvel zou te wijten zijn aan de verpleegster, als zou deze, gedurende het
+kraambed, het verband niet zorgvuldig genoeg hebben aangelegd. De toestand van den
+buikwand is aan vele wisselingen onderhevig. Bij vrouwen die herhaaldelijk baarden
+kan hij stevig en bij vrouwen, die nooit baarden, slap en uitgerekt zijn. Zelfs buikbreuk
+kan voorkomen, zonder dat ooit eene baring voorafging.
+</p>
+<p>Gewoonlijk zijn de verrichtingen van urine-blaas en darmen in de eerste dagen verminderd,
+en komt de noodzakelijkheid tot ontlediging niet tot bewustzijn. Beide organen kunnen
+daardoor <span class="pageNum" id="pb99">[<a href="#pb99">99</a>]</span>gemakkelijk overvuld raken. Wat de urine-loozing betreft is het aan te raden, als
+er binnen 12 uren na de bevalling geen aandrang bestaat, te trachten de blaas te ontledigen.
+Overvulling komt vooral dikwijls voor na de eerste baring en na moeilijke bevallingen.
+De urine-loozing geschiedt dan gewoonlijk op het ondersteek, welke, vooraf verwarmd,
+door de verpleegster onder de kraamvrouw geschoven wordt. Niet altijd komt de urine
+dadelijk te voorschijn. Dikwijls is hieraan te gemoet te komen, door de kraamvrouw
+alleen te laten, wat warm water in het ondersteek te gieten of haar een warmen doek
+op den onderbuik, op de blaasstreek, te leggen.
+</p>
+<p>Niet alleen geeft de overvulde blaas een pijnlijk spannend gevoel in den buik, doch
+zij kan ook oorzaak zijn van meerder bloedverlies, omdat de samentrekkingen van de
+baarmoeder, die de wondvlakte verkleinen en de bloedvaten sluiten moeten, door eene
+overvulde blaas niet voldoende sterk zijn. Het is dan ook wenschelijk, dat de kraamvrouw,
+al heeft zij geen aandrang, op geregelde tijden b.v. om de 6 uren urineert. Bestaat
+er binnen dien tijd aandrang, dan zal zij natuurlijk aan die behoefte voldoen.
+</p>
+<p>Doorgaans bestaat er geen aanleiding op dezelfde wijze te handelen met betrekking
+tot de ontlediging der darmen. Behalve dat vóór de baring reeds voor goede ontlasting
+gezorgd werd, geeft de voeding, gedeeltelijk omdat de eetlust geringer is, gedeeltelijk
+omdat licht verteerbaar voedsel gebruikt wordt, in de eerste dagen van het kraambed
+geen overvulling van den darm. Men wacht dan gewoonlijk tot den morgen van den derden
+dag, voor men daarvan werk maakt. Eenvoudige middelen worden dan in de eerste plaats
+ingegeven, zooals wonderolie, rhamnusbastafkooksel, bitterwater en dergelijke, of
+wel een lavement gezet, hetzij van water, zeepwater, water met glycerine of glycerine
+alleen, door middel van een glycerinespuitje. Bij groote haemorrhoïden (aambeien),
+neiging tot <span class="pageNum" id="pb100">[<a href="#pb100">100</a>]</span>uitzakking van den <span class="corr" id="xd33e1088" title="Bron: endelarm">endeldarm</span> of uitgebreide verwonding in de scheede of aan den bilnaad worden lavementen liever
+nagelaten.
+</p>
+<p>Bij de voeding, welke in de eerste dagen het best bestaat uit licht verteerbare kost,
+doch daarom nog geen schraal dieet, vermijde men meer dan ooit onregelmatigheid en
+overdaad. Vooral de laatste waarschuwing is noodig, omdat somtijds de eetlust zeer
+sterk is, maar ook, omdat vele vrouwen van meening zijn, dat het gebruik van veel
+voedsel de zogafscheiding verhoogt. Juist het tegendeel kan daarvan het gevolg zijn.
+</p>
+<p>Als drank is aan te bevelen frisch koud water, melk, chocolade. Ook thee, koffie,
+licht bier en wijn, mits in geringe hoeveelheid, behoeven niet vermeden te worden.
+</p>
+<p>Voor een deel is de trage werking der darmen te wijten aan de rustige ligging der
+kraamvrouw in bed. Algemeen wordt, ten minste in ons land, de duur van die bedrust
+vastgesteld op negen dagen. Waarom juist negen dagen is onbekend. Omtrent den tijdsduur
+en de houding der kraamvrouw in het bed onthouden wij ons van het geven van voorschriften,
+omdat het ons voorkomt, dat die, in ieder geval afzonderlijk, door den geneesheer
+moeten worden gegeven. Hij alleen kan de omstandigheden beoordeelen, welke van invloed
+zijn en kunnen zijn. Voor een groot deel is de gezondheidstoestand der kraamvrouw,
+welke o.a. uitdrukking vindt in de verhouding der lichaams-temperatuur, van groot
+belang, maar er komen zoovele andere factoren in aanmerking, dat een algemeene regel
+niet te geven is.
+</p>
+<p>In de kraamkamer behoort orde en rust te heerschen. De verpleegster heeft zorg te
+dragen, dat vuile verbanden en alles wat onzuiver is zoo spoedig mogelijk uit de kamer
+verwijderd wordt, dat niets blijft slingeren, kortom dat het noodzakelijke op tijd
+geschiedt en de kraamkamer zoo behaaglijk mogelijk voor de kraamvrouw is.
+</p>
+<p>Omtrent het toelaten van bezoek zal de geneesheer zijne voorschriften hebben te geven.
+Naar onze meening kan een <span class="pageNum" id="pb101">[<a href="#pb101">101</a>]</span>kalm bezoek eene aangename afleiding geven. Vaak echter wordt daartegen gezondigd
+en wanneer de kraamvrouw den moed mist, dengeen die haar bezoekt, te kennen te geven
+dat zij vermoeid wordt, zal zij daarvan allicht nadeelige gevolgen ondervinden. Ware
+belangstelling uit zich niet in urenlang druk gepraat. Een enkel woord, een handdruk,
+een even-binnen-wippen om een bloempje of iets anders te geven, is meer waard dan
+allerlei beuzelpraat. De kraamvrouw is zeer gevoelig voor indrukken, elke gemoedsbeweging
+kan nadeelig zijn. Daarmede zal hare omgeving dus vooral rekening hebben te houden
+en alles hebben te vermijden, wat aanleiding kan geven tot boos-worden, schrik, verdriet,
+zelfs ook aangename verrassingen, welke sterken indruk maken.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p101width"><img src="images/p101.png" alt="" data-role="presentation" width="279" height="166"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb102">[<a href="#pb102">102</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch11" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e274">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">HET KIND.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Het voldragen kind is gemiddeld 50 cM. lang en heeft een gewicht, dat schommelt tusschen
+3000 en 3600 grammen. Een lager gewicht beteekent volstrekt niet altijd, dat het kind
+te vroeg geboren of zwak is, terwijl een hooger gewicht geen bewijs is van krachtige
+ontwikkeling.
+</p>
+<p>Men heeft opgemerkt, dat beiden, onder meer, onder den invloed staan van den ouderdom
+der moeder en van het aantal der baringen. Volgens de statistiek neemt het gewicht
+toe met den ouderdom der moeder tot het 29e jaar, de lengte tot het 44e jaar, en valt
+de gunstigste ontwikkeling van het kind in zwangerschappen gedurende den middelbaren
+leeftijd der vrouw. Gewicht en lengte nemen toe met het aantal der baringen, zoodat
+gemeenlijk elk voldragen kind het voorgaande in beide richtingen overtreft, waarbij
+korte tusschenruimten, tusschen de opvolgende baringen, een ongunstigen invloed uitoefenen.
+De eerste kinderen van vrouwen, bij wie de eerste menstruatie laat optrad, zijn lichter
+dan die van andere vrouwen, vooral van haar, die vroegtijdig den geslachtsrijpen leeftijd
+bereikten. Bij wisseling van het geslacht der kinderen eener zelfde moeder is, bij
+opvolgende zwangerschappen, de gewichtstoename der meisjes geringer dan die der jongens.
+</p>
+<p>Wat het geslacht der kinderen betreft, kan men zeggen, dat de vrouw meer jongens dan
+meisjes ter wereld brengt. Op 100 meisjes komen ongeveer 103,6–105,2–108,3 jongens
+voor. <span class="pageNum" id="pb103">[<a href="#pb103">103</a>]</span>Daarbij meent men te hebben kunnen vaststellen, dat het getal der jongens grooter
+wordt hoe jonger de vader, hoe ouder de moeder is, of in het algemeen, dat de oudste
+der echtelieden de meeste kansen heeft het andere geslacht te doen ontstaan.
+</p>
+<p>Het pasgeboren voldragen kind vertoont ronde vormen aan gelaat, romp en ledematen,
+het schreeuwt met luide stem, beweegt armen en beenen flink en ontledigt, vaak onmiddellijk
+na de geboorte, urine en ontlasting, welke laatste bestaat uit eene groenzwarte, soms
+bruinachtige, taaie, sterk klevende, dikke brijachtige stof, zonder reuk, kindspek
+of meconium genoemd. Het opent de oogen, dikwijls niest het, waardoor slijm en vruchtwater,
+in neus- en keelholte aanwezig, worden uitgedreven. Daar dit niet altijd volledig
+geschiedt, gaat de ademhaling wel eens gepaard met een min of meer reutelend geruisch.
+Bij dikke kinderen, met sterk ontwikkelde vetlaag, zijn de oogleden vaak wat gezwollen,
+zoodat zij de oogen niet gemakkelijk kunnen openen. De moeder behoeft niet bezorgd
+te zijn, als zulk een kind dan ook in den beginne de oogen slechts bij tusschenpoozen
+opent. Die zwelling verdwijnt spoedig. Ook handen en voeten zijn in de eerste dagen
+na de geboorte, vooral bij eenigszins te vroeg geboren kinderen, wel eens gezwollen
+en blijven in den regel wat langer blauwrood gekleurd dan de overige deelen van het
+lichaam. Deze zwelling verdwijnt eveneens spoedig.
+</p>
+<p>De omvang van den schedel is gemiddeld 34 cM., die van de borst, over de tepels gemeten,
+± 31 cM. De schedelbeenderen zijn tamelijk hard en nog niet onbeweeglijk met elkander
+verbonden, maar door naden gescheiden, terwijl daar waar drie of vier schedelbeenderen
+te zamen komen, grootere, door een vlies gesloten, ruimten bestaan, welke den naam
+van fontanellen dragen. De zoogenaamde groote fontanel, waardoor het kloppen van de
+slagaderen der hersenen zoowel te zien als te voelen is, heeft den vorm van een ruit
+en ligt boven het midden van het <span class="pageNum" id="pb104">[<a href="#pb104">104</a>]</span>voorhoofd. Langzamerhand sluiten die fontanellen zich, de groote fontanel het laatst,
+omstreeks de 14e levensmaand, somtijds iets vroeger.
+</p>
+<p>De huid is rozerood en glad, alleen aan de schouders en bovenarmen bedekt met wolharen.
+Het hoofdhaar is meestal donker, gemiddeld 2–4 cM. lang, soms korter, soms langer.
+De nagels reiken aan de handen tot aan den top der vingers of steken iets daarboven
+uit, aan de voeten tot aan den top der teenen. De kleur der oogen, d.w.z. van het
+regenboogvlies, is min of meer donker staalblauw, zoodat de vraag al spoedig door
+de moeder gedaan: „Welke kleur van oogen heeft het?” gewoonlijk niet naar wensch kan
+beantwoord worden. Eerst langzamerhand komt het tot de verschillen, welke wij bij
+volwassenen waarnemen.
+</p>
+<p>Meestal vertoont het pasgeboren kind een eigenaardig vervormden schedel, veroorzaakt
+door het zoogenaamde geboortegezwel, dat te grooter is en het hoofd te langer doet
+schijnen, naarmate de baring en vooral het uitdrijvingstijdperk langer geduurd heeft.
+De huid in de streek van het voor- of achterhoofd is dan sterk gezwollen en deegachtig
+op aanvoelen. Na een paar dagen verdwijnt die eigenaardige vervorming van zelf, waarom
+het volkomen onnoodig is, door allerlei knijpingen te trachten het hoofd een goeden
+vorm te geven. Somtijds is er ophooping van bloed of bloederig vocht onder de huid,
+ter plaatse van het geboortegezwel. Dan duurt het langer, zelfs wel vier tot zes weken,
+voor het hoofd de normale gedaante heeft aangenomen. De neus is dikwijls plat, maar
+ook dat herstelt zich spoedig.
+</p>
+<p>De huid is bedekt met eene verschillend groote hoeveelheid vettig, kaasachtig smeer,
+het zoogenaamde huidsmeer, het sterkst op den rug en in de buigvlakten van armen en
+beenen. Bij meisjes vindt men zelfs een dikke laag in de plooien der geslachtsdeelen.
+Het bestaat uit een mengsel van huidvet en huidschilfers.
+<span class="pageNum" id="pb105">[<a href="#pb105">105</a>]</span></p>
+<p>Het pasgeboren kind is niet in staat het hoofd rechtop te houden. Als men het kind
+rechtop houdt, valt het hoofd naar voren of naar achteren, naar links of naar rechts,
+zoodat men het met de hand moet steunen, als het kind wordt opgenomen.
+</p>
+<p>Te vroeg geboren kinderen zijn kleiner, lichter en magerder. De huid is rooder, dunner,
+en overal van wolharen voorzien. De hoeveelheid huidsmeer is veel geringer, op bovenlip
+en neus zijn talrijke fijne puntjes, als uiting van verstopte talkklieren, waar te
+nemen. De schedelbeenderen zijn buigzaam, dikwijls gemakkelijk in te drukken, de nagels
+minder lang dan bij het voldragen kind en weeker. Het kind schreeuwt niet krachtig,
+de stem is meer piepend.
+</p>
+<p>De eerste zorg voor het kind bestaat in reiniging. Ten einde het gemakkelijker te
+bevrijden van het huidsmeer, wordt het over het geheele lichaam ingesmeerd met olie
+of een ander vet, b.v. door middel van een in olie gedrenkte prop ontvette watten,
+en daarna goed schuimend ingezeept met een neutrale, beter nog overvette zeep, door
+middel van ontvette watten of een zachte spons. Vervolgens brengt men het kind in
+een lauwwarm bad van 35° C. (28° R.). Men vatte het kind met de linkerhand zoo aan,
+dat deze onder den linkerschouder komt en nek en hoofd op pols en onderarm komen te
+liggen. Gezicht en ooren moeten buiten het water blijven. Met de andere hand wordt
+dan het kind zorgvuldig gewasschen. De temperatuur van het water moet door een thermometer
+worden bepaald, vooral niet door de hand. Als badkuip kan men allerlei groot vaatwerk
+gebruiken. Eenvoudig, doelmatig en goedkoop is een groote zinken teil, waarin men
+een groot stuk schoon molton legt, dat gedeeltelijk over den rand heen hangt. Na 3–5
+minuten goed afwasschen, waarbij alle zeep wordt afgespoeld, neemt men het kind uit
+het bad, wikkelt het in een verwarmden grooten badhanddoek, legt het op een matrasje
+op tafel <span class="pageNum" id="pb106">[<a href="#pb106">106</a>]</span>en droogt het zacht, doch goed af. Het matrasje beschut men door een daarover gelegd
+stuk hospitaaldoek. Het aangezicht behoort men afzonderlijk te wasschen, liefst buiten
+het bad, met schoon lauwwarm water; de oogen te reinigen met watten, gedrenkt met
+3%’s boorzuur-oplossing of met uitgekookt water, voor ieder oog een afzonderlijk wattepropje,
+in de richting van den binnenhoek van het oog, dus naar den neus toe. De mond behoeft
+niet gereinigd te worden. Evenmin is het noodig de neusgaten met, tot een rolletje
+gedraaide, watten te reinigen, terwijl het slechts zelden of nooit noodig is op die
+wijze de ooren inwendig schoon te maken.
+</p>
+<p>Nadat het kind aldus gereinigd en behoorlijk afgedroogd is, wordt het gepoederd, waarbij
+vooral gelet moet worden op alle plaatsen waar twee huidvlakten elkander aanraken,
+zooals de oksels, hals- en liesplooien, omgeving van de geslachtsdeelen en van de
+aarsopening. De eenvoudigste en zindelijkste wijze van poederen is die door middel
+van een bus, zooals de peperbus is ingericht. Elke kwast, ook al is die nog zoo mooi,
+kan gevaarlijk worden, doordat hij, steeds weder gebruikt wordende, tot besmetting
+aanleiding geven kan. Als strooipoeder gebruike men talkpoeder, gesteriliseerde witte
+pijpaarde (bolus alba), of vasenolpoeder, liever dan gemalen rijst of andere plantaardige
+poeders, en ongeparfumeerd.
+</p>
+<p>De kleeding moet aan de volgende eischen voldoen. Zij moet het lichaam gelijkmatig
+bedekken, de warmte van het lichaam zooveel mogelijk op gelijke hoogte houden, licht
+en zacht zijn, de bewegingen van het kind zoo min mogelijk belemmeren en dus nergens
+knellen of te nauw aansluiten. Eene uit drie lagen bestaande kleeding, waarvan de
+onderste laag uit eene niet te dunne, losjes gebreide, gehaakte of geweven, stof,
+de bovenste uit wat meer gesloten stof bestaat, voldoet aan deze eischen. Bovendien
+moet men haar zoo kiezen, dat zij gemakkelijk kan gewasschen worden en het aan- en
+uitkleeden in den kortst <span class="pageNum" id="pb107">[<a href="#pb107">107</a>]</span>mogelijken tijd geschieden kan, zonder dat het kind er eenigen last van ondervindt.<a class="noteRef" id="xd33e1135src" href="#xd33e1135" title="Ga naar noot 1.">1</a>
+</p>
+<p>Men begint met het aanleggen van het navelverband, dat dient om de rest van de navelstreng,
+goed verzorgd, te beschutten. Vooral hierbij, nu en gedurende den tijd vóór de rest
+afgevallen en de wond genezen is, moet men de grootst mogelijke reinheid en zorgvuldigheid
+in acht nemen. Het overgebleven gedeelte wordt met een stukje steriel <span class="corr" id="xd33e1146" title="Bron: hydrophilegaas">hydrophiel gaas</span> of met een laagje steriele verbandwatten omwikkeld, het geheel naar links en boven
+op den buik van het kind gelegd en vastgehouden door een navelband. Ook hierbij is
+eenvoud het ware. Het eenvoudigste verband verkrijgt men door een katoenen tricot-windsel,
+van ± 7 cM. breedte, zonder het te sterk aan te trekken, een paar malen om het buikje
+te wikkelen, het af te knippen en het einde met een veiligheidsspeld, in overlangsche
+richting, vast te steken. Zulk een verband sluit overal goed aan, verschuift niet
+gemakkelijk en kan gewasschen worden, of, beter nog, omdat de kosten zeer gering zijn,
+weggeworpen worden, zoodra het door een nieuw vervangen is.
+</p>
+<p>Zelden komt het tot bloeding uit de rest van de navelstreng. Mocht dat gebeuren, dan
+moet er nogmaals een bandje om de navelstreng, tusschen de eerste onderbinding en
+de huid, gebonden worden. Zulk een bandje moet, opdat het inderdaad rein en zuiver
+zij, eerst uitgekookt worden. Voor men tot het onderbinden overgaat, moet men zorgvuldig
+de handen wasschen. Tevens vertelle men den dokter, wat er geschied is.
+</p>
+<p>Vervolgens wordt het kind verder aangekleed. Wanneer het kind gekleed is, wordt het
+in het vooraf, door middel van een <span class="pageNum" id="pb108">[<a href="#pb108">108</a>]</span>warmwaterkruik, verwarmde bedje gelegd, tot aan de kin toegedekt en aan zich zelf
+overgelaten. Het bedje moet zoo geplaatst zijn, dat het kind beschut is tegen licht,
+tocht en sterke geruischen. Het hoofdeinde wordt daarvoor meestal omgeven door een
+behang. In den zomer vooral is het aan te raden het geheele bedje te omgeven met muskietengaas,
+waarvan de onderste uiteinden niet los neerhangen, daar muskieten dan de gelegenheid
+hebben van onderop langs de plooien naar binnen te komen. Het gaas moet daarom rondom
+in het bedje ingestopt worden of over een band, welke om het ledikant gespannen is,
+zoodat van binnendringen der muskieten geen sprake meer zijn kan.
+</p>
+<p>Te vroeg geboren kinderen hebben te slechter kans om te blijven leven, naarmate zij
+vroeger geboren zijn en vereischen daarom meerdere zorgen. Een van de hoofdzaken waarop
+gelet dient te worden, is die, dat afkoeling van het lichaam zooveel mogelijk vermeden
+wordt, een tweede, dat de voeding met zorg geregeld wordt. Ter bereiking van het eerste
+wordt het kind in watten gelegd en door warmwaterkruiken omgeven, en het bedje geplaatst
+in eene kamer, waarin de temperatuur zoo gelijkmatig mogelijk, op 30° C. (28° R.)
+gehouden wordt. Dikwijls worden zulke kinderen ook in een broedstoof of couveuse gebracht.
+Omtrent den gunstigen invloed daarvan zijn de meeningen verdeeld. De geneesheer zal
+hierin, evenals in de vraag omtrent de voeding, van raad dienen. Voor deze kinderen
+is de moederborst van nog grooter belang, dan voor den voldragen zuigeling.
+</p>
+<p>Het kind, dat na de geboorte warm in het bedje ligt, valt in een vasten rustigen slaap,
+waaruit het na eenige uren ontwaakt en dan de behoefte aan voedsel door schreien kenbaar
+maakt. Dan kan de moeder haar kind aan de borst leggen. Eenige reden om daarmede een
+of twee dagen te wachten, bestaat er niet, en zeker zal het kind er meer aan hebben
+dan aan suikerwater, venkelwater of diergelijke middeltjes.
+<span class="pageNum" id="pb109">[<a href="#pb109">109</a>]</span></p>
+<p>Na de voeding weder in het bedje gelegd, slaapt het kind in, om door dezelfde behoefte
+gewekt te worden. Urine-loozing en ontlasting vinden in den slaap, of onmiddellijk
+na het ontwaken, plaats. Zoo gaat het de eerste dagen door.
+</p>
+<p>Gedurende den eersten dag is de ontlasting van dezelfde soort als dadelijk na de geboorte.
+Met den 4en of 5en dag maakt zij plaats voor de normale zuigelingenontlasting. Bij
+kinderen, die aan de moederborst gevoed worden, is de ontlasting dik brijachtig, als
+een zalf, goudgeel van kleur, welke echter bij lang staan verandert. Kinderen die
+om een of andere gewichtige reden de moederborst moeten ontberen en met de flesch
+gevoed worden, b.v. met koemelk, hebben eene ontlasting, in grootere hoeveelheid,
+welke veel stijver en drooger is, brokkelig, grijsachtig geel van kleur, op leem gelijkend
+en zwaarder.
+</p>
+<p>In den aanvang komt de ontlasting vaak 3–6 maal per dag, later 1 of 2 maal in de 24
+uren.
+</p>
+<p>De geloosde urine is in de eerste dagen wel is waar troebel, later helder, doch van
+dat verschil bemerkt men in de luiers niet veel. Opvallend daarentegen is eene roodachtig
+gele verkleuring van de luier, welke te wijten is aan eene poederachtige stof, urine-zuur,
+die in den eersten tijd in vrij groote hoeveelheid met de urine wordt uitgescheiden.
+Het verschijnsel is van geen beteekenis en behoeft dus geen ongerustheid te verwekken.
+</p>
+<p>Zoo ongemerkt geraakten wij in onze beschrijving reeds van den dag der geboorte verwijderd.
+Wat wij nu laten volgen is dan ook eene bespreking van allerlei, wat geleidelijk verdwijnt,
+opkomt of verandert, en waarbij in dit korte overzicht moeilijk met uren of dagen
+rekening kan gehouden worden.
+</p>
+<p>Volgens <i>Preyer</i><a class="noteRef" id="xd33e1167src" href="#xd33e1167" title="Ga naar noot 2.">2</a>, wien wij een aantal zorgvuldige onderzoekingen en opmerkingen danken met betrekking
+tot verschijnselen, die zich bij het pasgeboren kind, den zuigeling en <span class="pageNum" id="pb110">[<a href="#pb110">110</a>]</span>ook gedurende de verdere ontwikkeling van het kind voordoen, en aan wien wij het nu
+volgende ontleenden, kan het kind onmiddellijk of weinige minuten, hoogstens uren,
+na de geboorte licht en donker onderscheiden. Het sluit de oogen snel en krampachtig
+wanneer het lichtschijnsel op het gelaat en in de oogen valt, waarbij kan opgemerkt
+worden, dat de pupil-reactie in de eerste uren na de geboorte reeds tot stand komt.
+Die reactie bestaat daarin, dat, bij invallen van het lichtschijnsel, het zwarte plekje
+in het oog, de zoogenaamde pupil, kleiner, bij verwijdering van het licht, dus in
+de duisternis, grooter wordt. Slapende zuigelingen worden, na eenige dagen levens,
+onaangenaam aangedaan door op het gelaat vallend lichtschijnsel, zooals blijkt uit
+het vast toeknijpen der oogen; velen worden zelfs onrustig of ontwaken. De lichtschuwheid
+is in den beginne, na het ontwaken en na oponthoud in donker, groot, doch spoedig
+wordt schemerlicht gezocht en werkt dus in geen geval onaangenaam. Na eenige dagen
+doet gewoon daglicht of een lichtend voorwerp aangenaam aan, de lichtschuwheid vermindert.
+Het bewegen van het hoofd in de schemering b.v. naar het venster of naar het licht
+toe, dat van den zesden dag af is waar te nemen, geschiedt dus niet omdat het kind
+ziet, maar omdat het door het lichtschijnsel eene aangename gewaarwording ondervindt.
+Hetzelfde doet het kind bij het naderen van de warme moederborst. Zelfs in donker
+zal de zuigeling iets onaangenaams gevoelen als men zijn hoofdje daarvan afwendt.
+De hoofdbeweging, naar het licht toe, is dus niet op te vatten als eene willekeurige
+richting van den blik. Fixeeren kan het pasgeboren kind niet, omdat het niet in staat
+is de oogspieren willekeurig te bewegen. Als men meent waar te nemen, dat het kind
+den blik b.v. naar de vlam eener kaars gericht houdt, is dat geen fixeeren doch staren,
+want de richting van zijn blik verandert niet, het staren houdt niet op, als men de
+kaarsvlam verwijdert. Voor den tienden dag heeft <span class="pageNum" id="pb111">[<a href="#pb111">111</a>]</span>men geen eigenlijke fixatie-bewegingen waargenomen. Daarna begint het kind het <span class="ex">hoofd</span> van het eene verlichte voorwerp naar het andere te bewegen; van den 23en dag, meestal
+nog later, begint het, bij rustig gehouden hoofd, een langzaam bewogen voorwerp met
+de <span class="ex">oogen</span> te volgen. Dan kan men van <span class="ex">zien</span> spreken, maar nog niet van fixeeren, al drukt ook het gelaat reeds eenige intelligentie
+uit. Nog later volgt dan het vermogen om voorwerpen met het oog te volgen. Zien, in
+de eigenlijke beteekenis van het woord, kan het kind in de eerste weken dus niet.
+</p>
+<p>Pasgeboren kinderen houden de oogen meer gesloten dan open. Wanneer zij de oogen openen,
+geschiedt dat ongelijkmatig. Het eene oog b.v. gaat open, terwijl het andere gesloten
+blijft. Dat afwisselende openen en sluiten duurt tot ongeveer den 11en dag, daarna
+wordt het zeldzamer, maar het blijft zelfs gedurende de eerste maand zoo, dat, als
+beide oogen opengehouden worden, zij niet even wijd open staan. Bij snelle nadering
+met de hand, met den vinger, met het hoofd of met eene brandende kaars schrikt het
+kind nog niet, het knipt ook niet met de oogleden. In de eerste weken ontbreekt die
+snelle ooglidslag, bij snel naderen van eenig voorwerp naar het gezicht.
+</p>
+<p>De bewegingen van het oog zelf vertoonen bij pasgeboren kinderen geen samenwerking
+en zijn in de eerste dagen onregelmatig. In de eerste zes dagen heeft de beweging
+der oogen naar links en rechts nog niet volkomen gelijktijdig plaats. Zeer vaak beweegt
+het eene oog zich onafhankelijk van het andere en draait het hoofd zich in eene richting
+tegenovergesteld aan die, waarin de oogen zich bewegen. De oogspieren trekken zich
+namelijk, evenals alle andere spieren van het lichaam, ook die van het gelaat, bij
+den jongen zuigeling nog doelloos samen. Daarom worden onregelmatige en onderling
+ongelijke oogbewegingen waargenomen, zonder dat van zien of zelfs van lichtgewaarwording,
+bij neergeslagen bovenste oogleden, sprake <span class="pageNum" id="pb112">[<a href="#pb112">112</a>]</span>zijn kan, bewegingen welke allerlei bewegingen in het gelaat, grimassen, voorhoofdfronsen
+en bewegingen der lippen begeleiden, terwijl het kind rustig ligt en niet schreit.
+Slapende zuigelingen bewegen, zonder te ontwaken, dikwijls de gelaatsspieren, vooral
+de lippen en de oogleden. Vaak slaapt het kind met half geopende oogen in en ziet
+men dan eveneens doellooze bewegingen van het oog.
+</p>
+<p>Opmerkelijk is het, hoe de oogen zich dikwijls in eene houding plaatsen als bij iemand
+die sterk scheel kijkt, of zooals men dat waarneemt bij het richten van den blik naar
+de punt van den neus. Dat is in het begin van de derde week niet zoo sterk en zoo
+menigvuldig het geval meer als in de eerste week, doch het kan zelfs na de tiende
+week nog lang worden opgemerkt, als het kind wakker ligt. In den slaap blijven onregelmatige
+bewegingen van oogen en oogleden, evenals het half openen der oogen, nog langer voortbestaan.
+Naarmate de macht om voorwerpen te fixeeren toeneemt, neemt dit verschijnsel af. Iets
+dergelijks neemt men later waar als het kind loopen leert. Ook dan verminderen allengs
+de onregelmatige doellooze bewegingen der beenen.
+</p>
+<p>Men kan ook opmerken hoe soms het eene oog zich langzaam naar rechts, het andere zich
+tegelijkertijd naar links, of het rechteroog naar boven rechts, het andere zich naar
+boven links beweegt, alsmede dat de oogen niet op gelijke hoogte staan, b.v. het rechteroog
+naar links en iets naar beneden, het linkeroog naar links en iets naar boven; zoo
+ook geheel eenzijdige bewegingen, b.v. zoo dat het eene oog den waarnemer schijnt
+te fixeeren en het andere zich zijwaarts beweegt. Dit laatste is waar te nemen als
+men bij het slapende kind de oogleden oplicht, maar ook, gedurende de eerste dagen,
+als het kind wakker is.
+</p>
+<p>Dadelijk na de geboorte kan het kind waarschijnlijk niets ruiken, maar na eenige uren,
+vaak reeds in het eerste uur, <span class="pageNum" id="pb113">[<a href="#pb113">113</a>]</span>kunnen normale kinderen aangename en onaangename geuren onderscheiden. De gewaarwordingen
+geven hun een gevoel van welbehagen of afkeer, dat met den dag in sterkte toeneemt.
+Zoo willen kinderen, die enkele weken oud zijn, b.v. de borst eener min niet nemen
+als hare huid onaangenaam riekt en schreeuwen zij reeds wanneer zij bij de borst gebracht
+worden. De met melk of brij gevulde lepel ruiken zij in donker reeds vroeg en de tegenzin
+van vele zuigelingen in de eerste week om koemelk te nemen, als zij vrouwenmelk gehad
+hebben, moet meer op den reuk dan op den smaak betrekking hebben, omdat zij soms,
+zonder te proeven, de melk reeds weigeren.
+</p>
+<p>Toch treedt ook een zeker onderscheidingsvermogen voor de smaakgewaarwording dadelijk
+na de geboorte in werking. Sterk van elkander afwijkende smaakprikkels, zooals zout,
+zoet, zuur en bitter, worden onderscheiden.
+</p>
+<p>Het hooren is bij het pasgeboren kind zoo onvolkomen, dat men elken pasgeborene doof
+noemen moet. Dadelijk na de geboorte is het middenoor nog gevuld met eene eigenaardige
+gelei-achtige stof of met vocht, waarschijnlijk vruchtwater, dat na eenige uren van
+ademen en slikken langzaam wegvloeit. Dan is het middenoor met lucht gevuld en kan
+het gehoororgaan werken. Daar komt bij, dat de uitwendige gehoorgang zeer nauw is
+en de wanden nog tegen elkander liggen.
+</p>
+<p>Voor het einde van de eerste week reageert het voldragen normale kind op sterke geluidprikkels,
+bemerkbaar aan het trekken met de oogleden, voorhoofdfronsen, ineenkrimpen, trekken
+van armen en bovenlichaam, terwijl slapende kinderen wakker worden en schreeuwen.
+Hardhoorigheid blijft evenwel nog eenigen tijd bestaan.
+</p>
+<p>In den beginne hoort de normaal geboren mensch dus niets, dan slechts iets onduidelijk,
+vervolgens veel onduidelijk en eerst langzamerhand in de veelheid van het onduidelijk
+gehoorde iets afzonderlijks duidelijk, ten slotte veel duidelijk, <span class="pageNum" id="pb114">[<a href="#pb114">114</a>]</span>waarbij sterke hooge tonen eerder onderscheiden worden dan lagere.
+</p>
+<p>Iedere moeder gebruikt vele <span class="corr" id="xd33e1209" title="Bron: duizende">duizenden</span> woorden, welke zij haar kind toespreekt, toefluistert, toezingt, zonder dat het er
+ook maar een enkel van hoort, en vele <span class="corr" id="xd33e1212" title="Bron: duizende">duizenden</span> woorden zegt zij hem, eer hij er één verstaat. Maar, als zij het niet deed, zou het
+kind veel later en moeilijker spreken leeren.
+</p>
+<p>Het is bekend, dat pasgeboren kinderen voor pijnverwekkende prikkels minder gevoelig
+zijn dan volwassenen. Voor een speldeprik b.v. zijn zij zoo goed als ongevoelig. Daarom
+mag men nog niet beweren, dat zij ongevoelig zijn, want rustige kinderen maken bewegingen
+en beginnen te schreeuwen, als men ze in de huid knijpt of b.v. op de dij slaat. De
+uitingen van pijn, en de duur daarvan, zijn evenwel niet zoo sterk en houden niet
+zoo lang aan als bij oudere kinderen. Die prikkel wordt dus wel degelijk pijnlijk
+ondervonden. Het verschil is hierdoor te verklaren, dat door het knijpen of door den
+slag vele, door het speldeprikje weinig zenuwuiteinden in de huid getroffen worden.
+De gevoeligheid neemt, reeds gedurende de eerste week, met den dag toe.
+</p>
+<p>Verschil in gevoeligheid bij aanraking van verschillende lichaamsdeelen is evenzeer
+voorhanden als bij den volwassene. Bij het aanraken van de punt van de tong maakt
+het kind zuigbewegingen, welke in braakbewegingen overgaan, wanneer het achterste
+gedeelte van de tong en de keel worden aangeraakt. De lippen zijn dadelijk na de geboorte
+zeer gevoelig. Strijkt men met den vinger langs de lippen, dan maakt het kind, van
+den zesden dag af, zuigbewegingen, ten minste wanneer het wakker en hongerig is. Wordt
+het slijmvlies van den neus geprikkeld, dan fronsen de kinderen het voorhoofd, niezen
+en bewegen de oogleden; bij sterken prikkel bewegen zij het hoofd en brengen de hand
+aan het gelaat. Wordt de punt van den neus aangeraakt, dan knijpen zij de oogen toe.
+<span class="pageNum" id="pb115">[<a href="#pb115">115</a>]</span>Dat gebeurt eveneens als men tegen het oog blaast of het met den vinger aanraakt,
+terwijl daarentegen in de eerste dagen het kind in het bad de oogen openhoudt, ook
+als het lauwwarme water het hoornvlies bevochtigt. Legt men een vinger in de hand,
+dan wordt die omvat; wordt de voetzool aangeraakt, dan spreiden de teenen zich uit;
+bij kloppen tegen de voetzool buigt de voet zich tegen het onderbeen en wordt het
+been in knie- en heupgewricht gebogen; bij sterken prikkel gebeurt dat ook met het
+andere been.
+</p>
+<p>Dadelijk na de geboorte wordt het kind onaangenaam aangedaan doordat het, in al zijn
+natte naaktheid, aan de lucht, waarvan de temperatuur lager is dan die in de baarmoeder,
+wordt blootgesteld. In het warme bad gebracht, krijgt het weder het eerste aangename
+gevoel en is dan ook dadelijk rustig, nadat het van te voren flink schreeuwde. De
+gevoeligheid voor koude en warmte is dus reeds groot. Dat blijkt ook uit de wijze,
+waarop het kind, als het schijndood geboren is, door het dompelen in koud water, zoodra
+de ademhaling begonnen is, van kreunen tot schreeuwen overgaat. Dat schreeuwen moet
+waarschijnlijk als eene uiting van pijn worden opgevat. Het is ook bekend, hoe zeer
+jonge zuigelingen onrustig worden en schreeuwen, wanneer ze hier of daar met koud
+water in aanraking komen. Vooral het droge hoofd is gevoelig daarvoor, zooals blijkt
+bij den doop, waardoor menig kind onrustig wordt. Die gevoeligheid voor plaatselijke
+warmteonttrekking blijft langen tijd, gedurende de eerste levensjaren, bestaan. De
+groote gevoeligheid voor onderscheid tusschen koude en warmte, ook bij volkomen gezonde
+kinderen, blijkt uit hunne wijze van doen, bij pogingen om het dagelijksche bad kouder
+te maken. Daling van de warmte van het badwater, met een deel van een graad, beneden
+die welke het kind aangenaam is, kan het tot luid schreeuwen brengen.
+</p>
+<p>Ook de gevoeligheid van het slijmvlies van den mond, van <span class="pageNum" id="pb116">[<a href="#pb116">116</a>]</span>de tong en van de lippen, is bij vele zuigelingen, in de eerste dagen, zeer groot.
+Wanneer b.v. de zuigflesch slechts weinige graden warmer dan bloedwarmte is, weigert
+het kind de flesch onder heftig schreien. Hetzelfde gebeurt, als de warmte iets minder
+is dan die van de melk uit de moederborst. De kinderen leeren echter gemakkelijk water
+en melk op kamer-temperatuur gebruiken, wanneer zij niets anders krijgen om hunnen
+honger te stillen.
+</p>
+<p>De wijze waarop het kind zich gedraagt, wordt bepaald door gevoelens van genoegen
+of welbehagen en verdriet. Behagen is meestal verbonden aan verzadiging, verdriet
+aan honger. Het gevoel van welbehagen wordt, in de eerste maand, van den eersten dag
+af, veroorzaakt door het stillen van den honger met het telkens terugkeerende genot
+van het zuigen en van den zoeten smaak der moedermelk, door het warme bad, door matig
+helder licht en door het ontkleeden. De bevrijding van doeken en windsels heeft levendige
+bewegingen ten gevolge, vooral afwisselend strekken en buigen der beenen. Van den
+eersten dag af uit zich het genoegen reeds door het open houden der oogen, waarop
+spoedig verhelderde glans der oogen volgt.
+</p>
+<p>Ook de stem is anders, naarmate het kind zich aangenaam gevoelt of niet.
+</p>
+<p>In het eerste halfjaar zijn de gevoelens van onbehagen menigvuldiger dan later. Zelfs
+bij de zorgvuldigste verpleging, luchtverversching, regeling van temperatuur der lucht
+en van het bad, contrôle op moeder- of andere melk en surrogaten daarvoor, en in de
+vriendelijkste omgeving, is het geen enkel kind beschoren geheel gezond te blijven,
+zonder één dag van verdriet door honger- en dorstgevoel, ongemakkelijke ligging, houding
+of plaatsing, door koude, gevoel van nattigheid, sterk riekende lucht of vaste inwikkeling.
+</p>
+<p>Onaangename gevoelens worden door schreien en, reeds in <span class="pageNum" id="pb117">[<a href="#pb117">117</a>]</span>den eersten tijd, door mimiek uitgedrukt, vooral door den vorm van den mond.
+</p>
+<p>Reeds op den tienden dag, als het verzadigde kind is ingeslapen, neemt men om den
+mond eene lachende, vergenoegde uitdrukking waar.
+</p>
+<p>Eigenaardig is het schreien. Doordringend en aanhoudend bij pijn, kermen of jammeren
+bij ongemakkelijke ligging, onafgebroken en zeer luid in een koud bed, door veelvuldige
+tusschenpoozen afgebroken bij honger, plotseling tot onverwachte sterkte aangroeiende
+en dadelijk weder afnemende als het kind iets begeert en het niet krijgt.
+</p>
+<p>Een tweede teeken van onaangenaam gevoel is het toeknijpen der oogen; een derde het
+afwenden van het hoofd, zonder schreien, reeds in de eerste maand. Vooral van gewicht
+is het neêrtrekken van de mondhoeken, dat zelfs in den slaap voorkomt en bij onwelzijn
+voortdurend aanwezig is. Daaraan alleen reeds kan men zien of de stemming van het
+kind eene vroolijke of eene droevige is. Dit teeken is evenwel niet zoo vroeg waar
+te nemen als de andere.
+</p>
+<p>Spoedig na de geboorte doet zich reeds honger en dorst gevoelen. Duurt het honger-
+en dorstgevoel lang, dan schreit het kind en wordt onrustig. In de eerste dagen verdwijnt
+de onrust telkens tijdelijk, wanneer het kind iets in den mond gestoken wordt waarop
+het zuigen kan, doch reeds na de eerste week laten vele zuigelingen zich op die wijze
+niet foppen. Gedurende de eerste dagen zuigt het hongerige kind op zijn eigen vingers,
+doch begint spoedig weder te schreien. Dat schreien is anders dan bij pijn. Het wordt
+niet zoo lang onafgebroken voortgezet. Zeer kleine hongerige kinderen schreien met
+lange en korte tusschenpoozen. De stem heeft een helderen klank en is niet zoo hoog,
+als bij het schreeuwen van pijn. De oogen worden meestal toegeknepen, de tong wordt
+in den mond teruggetrokken en is breed. Een zeker teeken van honger en sterke begeerte
+<span class="pageNum" id="pb118">[<a href="#pb118">118</a>]</span>naar voedsel is het opensperren der oogen bij het naderen van de borst.
+</p>
+<p>Bij jonge kinderen treedt vooral in den eersten tijd vermoeienis op door schreien
+en zuigen. Laat men ze hongerig schreeuwen, dan slapen zij spoedig in, ook zonder
+voedsel te hebben gekregen. Ook het zuigen aan een weinig melkbevattende borst is
+vermoeiend. Vaak wordt het dan door langere tusschenpoozen afgebroken en herhaaldelijk
+slaapt het kind in, ook al is het hongerig. Wanneer het verzadigd is, zuigt het niet
+meer en wanneer het moe is, doet het dit onregelmatig en zonder kracht.
+</p>
+<p>Het brengen van eigen handen in den mond heeft bij de zuigelingen nog niets met grijpen
+te maken. Bij het doelloos bewegen van de handen, komen die ook wel in het gelaat
+en in den mond. Dat is te verklaren uit de houding, welke de armen bij het ongeboren
+kind hadden, eene houding die zij nog lang bewaren. Zij brengen dus de handen aan
+het gelaat, zooals zij dit vóór de geboorte gedaan hebben. Ook houden zij de beenen
+als gedurende het verblijf in de baarmoeder, namelijk de knieën opgetrokken, de voeten
+eenigszins naar binnen gekeerd, de voetzolen naar elkander gericht. Daar ook de beenen,
+en voornamelijk de onderbeenen, eene kromming naar binnen vertoonen, kan het den schijn
+verwekken, alsof het kind misvormd is. De beschreven houding verdwijnt langzamerhand,
+doch de kromming der onderbeenen blijft langer bestaan. Elk kind heeft dus in den
+beginne kromme beenen. Het maken van zuigbewegingen, wanneer de handen de lippen aanraken,
+is aangeboren en niet tot bedoelde bewegingen te rekenen. Hoe doelloos dat bewegen
+geschiedt, blijkt wel uit de krabwonden, die zij zich in het gelaat en zelfs in de
+oogen toebrengen, waarvoor het dikwijls noodig is de nagels te knippen, de handen
+in te pakken, de armen vast te binden of met stijve kokers te omgeven, om de kinderen
+te beletten zich zelf verwonding toe te brengen.
+<span class="pageNum" id="pb119">[<a href="#pb119">119</a>]</span></p>
+<p>Opvallend is in den eersten tijd het geeuwen met wijd opengesperden mond. Dit wordt
+door sommigen opgevat als eene versterkte en diepe inademing, welke de ademhalingswerktuigen
+langzamerhand tot regelmatige werkzaamheid heeft te brengen.
+</p>
+<p>Veelvuldig wordt ook kokhalsen waargenomen. Kinderen van een tot vijf dagen oud steken
+dan, bij opengesperden mond, de tong naar voren. De gewone oorzaak schijnt te zijn,
+dat er slijm aanwezig is of wel, dat zij zichzelf met den vinger het gehemelte of
+den tongwortel aanraken. Dit laatste geeft ook wel aanleiding tot braken, ofschoon
+braken meestal het gevolg is van eene overvulde maag.
+</p>
+<p>Het hikken, dat, vooral na het drinken soms wel gedurende tien minuten en langer,
+in de eerste drie maanden nog al eens voorkomt, heeft niets te beteekenen. Het verdwijnt
+somtijds gemakkelijk door een of een paar theelepels lauwwarm suikerwater op de tong
+te brengen.
+</p>
+<p>Nu en dan wordt bij overigens volmaakt gezonde meisjes op den vijfden of zesden dag,
+ook wel iets later, eene meestal geringe bloedafscheiding uit de geslachtsdeelen waargenomen.
+Aan de schaamlippen kleeft dan bloederig slijm of men vindt er kleine bloedstolsels.
+Worden de schaamlippen uit elkander gehouden, dan kan men zien, dat het bloed uit
+de scheede is te voorschijn gekomen. Bij ietwat sterker bloeding komt die afscheiding
+ook in de luiers. Dit duurt gewoonlijk slechts een paar dagen, soms een week. Voor
+den gezondheidstoestand van het kind heeft dit niets te beteekenen.
+</p>
+<p>Ook vindt men vaak, meestal onmiddellijk of in de eerste dagen na de geboorte, bij
+meisjes een zuchtige zwelling van de schaamlippen, bij jongens van balzak en lid,
+welke allengs vanzelf verdwijnt en niet de minste beteekenis heeft.
+</p>
+<p>Bij 80% der pasgeborenen treedt geelzucht op, welke kenbaar is aan eene gele verkleuring
+van de huid, vooral bij kinderen <span class="pageNum" id="pb120">[<a href="#pb120">120</a>]</span>van eerstbarenden, na geboorte met de billen vooruit en na lange, moeilijke baringen.
+Het vaakst optredende op den tweeden dag, minder dikwijls op den derden, begint die
+verkleuring in het gelaat en op de borst. In sterk sprekende gevallen wordt ook het
+oogwit geel gekleurd. Bij kunstverlichting is de verkleuring niet waar te nemen. De
+duur wisselt van 4 tot 14 dagen. Soms zijn de kinderen wat mat en slaperig, drinken
+slecht en nemen, al is het welbevinden ongestoord, gedurende dien tijd minder toe.
+Men drage zorg voor behoorlijk warm houden, vooral bij te vroeg geboren kinderen,
+zonder te broeien. Men moet echter, indien de geelzucht van dag tot dag erger wordt,
+zoodat de kleur van de huid zelfs groengeel wordt, den dokter waarschuwen.
+</p>
+<p>De borstklieren scheiden bij pasgeborenen een melkachtig vocht af, heksenmelk genoemd.
+Bij beide geslachten zwellen daardoor van den 2en of 4en dag af, de borsten op, welke
+zwelling op den 8en tot 12en dag haar hoogtepunt bereikt, om van de tweede week af
+langzamerhand te verdwijnen. Het kan evenwel nog langer duren, daar de vorming van
+melk tot in de vierde week, in zeldzame gevallen tot in de vierde maand, aanhoudt.
+Het is volkomen onnoodig, zelfs schadelijk, te trachten daaraan door drukken, knijpen
+of wrijven een einde te maken. Men heeft ze eenvoudig met een laagje steriele watten
+te bedekken en met rust te laten. Het is mogelijk, dat in de borst ontsteking optreedt.
+Zij wordt dan steeds grooter, pijnlijk bij druk; de huid wordt rood en zuchtig gezwollen.
+Bij de eerste verschijnselen van ontsteking bedekke men dan de borst met een compres,
+b.v. van <span class="corr" id="xd33e1256" title="Bron: hydrophiele">hydrophiel</span> gaas of een dun laagje ontvette watten, in lauwwarm water, voor de helft verdund
+Goulardwater of 50%’s alcohol, gedoopt en uitgeknepen, waarover een stukje guttapercha-papier
+of Billroth-batist en daarover eene laag droge watten, alles vastgehouden door een
+verband. Men verzuime niet den dokter van deze verschijnselen in kennis te stellen,
+daar het tot ettering komen kan. Het <span class="pageNum" id="pb121">[<a href="#pb121">121</a>]</span>kind heeft daarbij soms hooge koorts, is onrustig, verliest den eetlust. Vaak komt
+het tot braken en diarrhee.
+</p>
+<p>In de meeste gevallen begint op den 6en of 7en dag de opperhuid af te schilferen,
+soms in kleinere of grootere lapjes, hetgeen eenige dagen aanhoudt. De oorzaak is
+te zoeken in het uitdrogen van de tot de geboorte steeds vochtige huid en in de prikkeling
+en wrijving der kleederen. Ook treedt eene dergelijke afschilvering van het slijmvlies
+der lippen op.
+</p>
+<p>Het gedeelte van de navelstreng dat aan het kind verbonden bleef, blijft nog eenige
+uren blauwachtig wit van kleur, wordt slapper en platter, verdroogt allengs en wordt
+tot eene platte harde streng, welke ten slotte, bij een of andere gelegenheid, gewoonlijk
+bij het baden, loslaat, door het verscheuren van de laatste dunne verbinding met den
+navel. Dat loslaten geschiedt omstreeks den 5en tot 8en dag, somtijds nog later. Er
+blijft een kleine wond aan den navel over, welke tegen besmetting of infectie moet
+gevrijwaard worden, omdat daaruit voor het kind de schromelijkste gevolgen kunnen
+voortspruiten. Daarom is zorgvuldige, uiterst reine behandeling, zoowel van de rest
+van de navelstreng als van de overblijvende wonde van groot belang. Het baden van
+het kind behoeft niet te worden nagelaten. Men drage zorg voor reinheid van eigen
+handen en van alles wat, als verband, op den navel gebracht wordt. Het verband, dat
+om de rest van de navelstreng gewikkeld is, laat bij het baden van zelf los. De rest
+moet daarna zorgvuldig afgedroogd en een nieuw, zuiver verband aangelegd worden.
+</p>
+<p>Nadat de rest afgevallen is geneest de overblijvende navelwond onder een verband,
+uit steriele watten of steriel gaas bestaande, vrij spoedig. Dit verband moet, als
+het b.v. door urine nat geworden is, vernieuwd worden. Ter beschutting van de wond
+kan men haar eerst met wat vaseline bedekken of er een antiseptisch poeder, als dermatol-,
+xeroform-, airol- of <span class="pageNum" id="pb122">[<a href="#pb122">122</a>]</span>salicyl-strooipoeder (1 dl. salicylzuur, 5 dl. talkpoeder) op strooien.
+</p>
+<p>Mocht het eens gebeuren, dat er eene bloeding uit de navelwond komt, hetzij dat men
+ongelukkigerwijze aan de nog niet geheel losgeraakte rest van de navelstreng heeft
+getrokken of wel door eenige andere oorzaak, dan kan men de bloeding tot staan brengen
+door eene laag zuivere verbandwatten of eene schoone zakdoek, opgevouwen, op de bloedende
+wond te leggen en stevig met de hand daarop te drukken, of door, over de bedekkende
+watten of zakdoek heen, stevig een verband, b.v. een tricot-windsel, als drukverband,
+om den buik te wikkelen. Laat inmiddels den geneesheer roepen.
+</p>
+<p>Eerst puilt de navel, vooral als de huid de navelstreng voor een gedeelte bekleedde,
+nog wat uit (huidnavel), maar spoedig daalt hij onder het oppervlak van de huid en
+vormt een kuiltje, met ietwat vochtigen bodem, dat door eene smalle bovenste en breede
+onderste huidplooi bedekt wordt. Weldra is de wond genezen en alles droog. Somtijds
+blijft er wat bloederige, zelfs op etter gelijkende, afscheiding bestaan, zoodat het
+verband aan de wond blijft kleven of althans bevlekt wordt. Dan is er, als men de
+huidplooien uit elkander trekt, een steeds vochtig, vleezig propje in de diepte waar
+te nemen. Dat propje is ongevoelig en bloedt somtijds bij onzachte aanraking.
+</p>
+<p>De geneesheer, daarop opmerkzaam gemaakt, zal er spoedig een einde aan weten te maken,
+zoodat de litteekenvorming weldra volkomen wordt. Van meer belang is het, wanneer
+de rand van de wond, daar waar zij aan de huid van den buik grenst, sterke roodheid
+vertoont, ettering aanwezig is, de navel wankleurig wordt, rood, gezwollen en gevoelig
+is en eene sterke afscheiding geeft. Dan vooral is het noodig oogenblikkelijk den
+geneesheer te ontbieden, omdat dit alles op ontsteking wijst, waardoor het leven van
+het kind in groot gevaar kan komen.
+<span class="pageNum" id="pb123">[<a href="#pb123">123</a>]</span></p>
+<p>Na de genezing wordt het navelverband veelal nog eenigen tijd, minstens 4 à 5 weken,
+aangelegd. Waar dikwijls de band, met de bedoeling om een navelbreuk te voorkomen,
+sterk wordt aangetrokken, achten wij het noodig daartegen te waarschuwen, omdat juist
+sterke druk op den onderbuik de oorzaak kan worden van het ontstaan van navelbreuk.
+Zulk een breuk ontstaat gewoonlijk niet dadelijk, meestal tusschen de tweede en vierde
+maand. Hij doet zich voor als eene weeke verhevenheid of dikte, welke, als het kind
+bij het schreeuwen of bij moeilijke ontlasting perst, grooter en meer gespannen, bij
+het ophouden met persen kleiner wordt of geheel verdwijnt. Dit laatste geschiedt ook
+als men er met den vinger op drukt, waarbij men, als de breuk tamelijk groot is, een
+eigenaardig gevoel waarneemt.
+</p>
+<p>Een navelbreuk ontstaat doordat een gedeelte van de ingewanden van den buik, meestal
+een gedeelte van den darm, door eene, met huid bedekte, opening van den buikwand heendringt
+en de huid uitstulpt.
+</p>
+<p>In vele families schijnt neiging of aanleg tot het ontstaan van breuken, ook navelbreuken,
+voor te komen. Men schenke in den beginne vooral aandacht aan den zoogenaamden huidnavel.
+Een doelmatig hechtpleisterverband, het eerst door den geneesheer aan te leggen, dat
+gedurende een veertiental dagen kan blijven liggen, zal er vele genezen. Zulk een
+verband, waarvoor men leucoplast, blancoplast of sanoplast ter breedte van 2 of 3½
+cM. gebruikt, wordt als volgt aangelegd. Men vouwt de huid van den buikwand in de
+streek van den navel, zoodat er eene overlangs loopende plooi ontstaat. De randen
+van die plooi worden tot elkander gebracht, zoodat de navel niet meer te zien is.
+Dan legt men dwars over die plooi, op de plaats waar de navel is schuil gegaan, om
+den buik heen, een strook pleister, ongeveer 12 c.M. lang, en drukke die eenigen tijd
+aan, om haar door de warmte goed te doen vastkleven. Bij gebruik <span class="pageNum" id="pb124">[<a href="#pb124">124</a>]</span>maken van eene breede strook pleister is één strook voldoende; bij smallere legt men
+twee of drie strooken dakpansgewijze over elkander. De uiteinden van elke strook komen
+op den rug van het kind te liggen. Zulk een verband kan, als het kind dagelijks gebaad
+wordt, wel een week blijven liggen. Daarna wordt het vernieuwd. Mocht, na het afnemen
+van het pleisterverband, blijken dat de huid te rood geworden of stuk gegaan is, dan
+wachte men met het aanleggen van een nieuw verband, tot zij genezen is. De genezing
+wordt bespoedigd door bepoederen en inwrijven van de huid, b.v. met alsol-strooipoeder.
+</p>
+<p>Ook liesbreuken komen nog al eens voor. Deze, hetzij eenzijdig of dubbelzijdig, neemt
+men het best of alleen waar, als het kind bij schreeuwen of bij moeilijken stoelgang
+perst, en wel als eene dikte in de streek van de lies. Bij eenzijdige breuk is verschil
+in dikte met de andere zijde gemakkelijk te zien. De geneesheer zal daarvoor een band
+aanleggen, waaronder de genezing plaats vindt. Bij het dragen van alle mogelijke banden
+moet men de uiterste zindelijkheid en reinheid betrachten, omdat de huid van het kind
+zeer gevoelig is en gemakkelijk stuk gaat. Indien de band goed aansluit en langen
+tijd gedragen wordt, geneest de breuk in de meerderheid der gevallen. Vaak wordt bij
+jongens eene zwelling van het zakje waargenomen, welke te wijten is aan vocht, dat
+zich daarin heeft opgehoopt. Men noemt het een waterbreuk. Van beteekenis is dit niet.
+Zulk een breuk geneest na eenige weken of maanden van zelf.
+</p>
+<p>Een ander verschijnsel, dat bij jongens nog al eens voorkomt, is vernauwing of samenkleven
+van de voorhuid, dat is het gedeelte van de huid van het geslachtsdeel, door welks
+opening de urine te voorschijn komt. Wanneer dit aanleiding geeft tot pijnlijke of
+bemoeilijkte urine-loozing, is gewoonlijk eene kleine behandeling door den geneesheer
+voldoende om dat bezwaar op te heffen.
+<span class="pageNum" id="pb125">[<a href="#pb125">125</a>]</span></p>
+<p>Van niet te onderschatten beteekenis is verder de zorg voor de oogen van het kind.
+Reeds dadelijk na de geboorte moeten, zooals reeds gezegd werd, de oogen met zuiver
+gekookt water of 3%’s boorzuuroplossing gereinigd worden van het vuil, waarmede zij
+gedurende de baring in aanraking gekomen zijn. Doch daarmede is niet alles gedaan.
+Dikwijls komt het voor, dat bij de baring eene smetstof in de oogen geraakt, vooral
+bij moeders welke aan witten vloed lijden, en voornamelijk wanneer die berust op druipergif
+(gonorrhoe), welke binnen eenige dagen eene zoodanige ontsteking van de oogen ten
+gevolge heeft, dat het kind gevaar loopt onherroepelijk blind te worden.
+</p>
+<p>Vele geneesheeren hebben daarom de gewoonte, en wij kunnen dien maatregel slechts
+toejuichen, bij iederen pasgeborene de oogen in te druppelen met eene zwakke oplossing
+van helschen steen, welke, zooals eene uitgebreide ervaring geleerd heeft, zoo goed
+als zeker den verderfelijken invloed van het gif te niet doet. Mocht dat niet gebeurd
+zijn en dergelijk gif in de oogen zijn binnengedrongen, dan treedt meestal op den
+derden dag, soms op den vierden of vijfden dag, de ontsteking op. De oogleden zwellen,
+worden rood, kleven aan elkander vast en eene dunwaterige gele vloeistof, spoedig
+vervangen door eene hevige ettering, treedt te voorschijn. Is reeds dat een groot
+gevaar, nog grooter wordt het, wanneer men meent die ontsteking een „kou” of „tocht”
+op het oog te mogen noemen, omdat dan allicht verzuimd wordt op tijd de hulp van den
+geneesheer of van een oogarts in te roepen. Binnen enkele dagen kan het zoover gekomen
+zijn, dat het kind tengevolge van de ontsteking blind is, en, zoo dat niet het geval
+mocht zijn, het dikwijls toch het grootste gedeelte van het gezichtsvermogen heeft
+ingeboet. Oogontsteking kan ook op andere wijze ontstaan, b.v. door het binnendringen
+van kraamzuivering of andere stoffen, hetwelk niet zulke vèrstrekkende gevolgen heeft.
+Welke ten slotte de oorzaak zijn moge, men gaat den zekersten <span class="pageNum" id="pb126">[<a href="#pb126">126</a>]</span>weg, door zonder verwijl den geneesheer van de minste afwijking in kennis te stellen.
+</p>
+<p>In het algemeen verdient het, naar mijne meening, aanbeveling het kind van de geboorte
+af dagelijks te baden. Vele geneesheeren willen dat eerst toestaan na genezing der
+navelwonde, uit vrees dat van daar uit eene besmetting, door het badwater, zou plaats
+vinden. Ofschoon ik in eene langdurige praktijk nooit iets dergelijks heb waargenomen,
+bestaat er geen reden om daarover te twisten. In het eerste halfjaar houde men de
+temperatuur van het badwater op 35° C. (28° R.), daarna kan men de temperatuur iets
+lager nemen, doch nimmer late men zich verleiden, met de bedoeling het kind te harden,
+het water—en dan niet voor het einde van het tweede levensjaar—kouder dan 32,5°–30°
+C. (26°–24° R.) te nemen.
+</p>
+<p>Na urine-loozing of stoelgang moet het kind steeds behoorlijk met lauwwarm water,
+of water waar de koude af is, liefst met watten, gereinigd en daarna bepoederd worden.
+Wanneer de billen om de aarsopening en de huidplooien neiging tot smetten of stukgaan
+vertoonen, scharrele men niet te veel met water. Men wassche dan eenvoudig af en bepoedere.
+Waar de roodheid in wondzijn is overgegaan, kan het zelfs aanbeveling verdienen, die
+plaatsen met olijfolie (slaolie), met watten, te reinigen, daarna met watten af te
+drogen en vervolgens te bepoederen. Als een uitstekend poeder daarvoor heb ik alsol-strooipoeder
+leeren waardeeren. Ook wordt wel insmeeren met zinkzalf, zalf of pasta van Lassar,
+vaseline of lanoline aangeraden. Bij het gebruik van vaseline, vooral de gele, denke
+men eraan, dat daarbij de ontlasting in de luier eene groene verkleuring kan aannemen.
+Roodheid en opengaan van de huid, trots alle reinheid, met of zonder het optreden
+van blaasjes, aan billen en dijen is vaak te wijten aan dunne, diarrhee-achtige ontlasting
+of aan voortdurende inwerking van urine. Dan heeft men na te gaan of er eene voedingsstoornis
+bestaat <span class="pageNum" id="pb127">[<a href="#pb127">127</a>]</span>en zorg te dragen, dat het kind niet lang in natte luiers liggen blijft.
+</p>
+<p>Op het hoofd vormt zich somtijds, meestal op de plaats der groote fontanel en hare
+omgeving, een aanslag van huidsmeer en schubbetjes, gewoonlijk „berg” genoemd. De
+opvatting dat men dit niet verwijderen mag is onjuist. Ter behandeling smeert men
+het ’s avonds met eenig vet of olie in, omgeeft men het hoofd met een doek en wascht
+men de plek ’s morgens met warm zeepwater af. Zoonoodig wordt dit herhaald. Mocht
+deze behandeling niet baten, dan wijst dat op eene aandoening van de huid, welke hare
+oorzaak in het gestel van het kind kan hebben. Men moet alsdan den geneesheer raadplegen.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p127width"><img src="images/p127.png" alt="" data-role="presentation" width="230" height="163"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb128">[<a href="#pb128">128</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<div class="footnote-body">
+<div class="fndiv" id="xd33e1135">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e1135src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">1</a></span> Ik verwijs voor eene, naar het mij voorkomt, praktische kleeding, zoowel voor zuigelingen
+als voor oudere kinderen, naar de boekjes, uitgegeven door de vereeniging: „Vakschool
+voor verbetering van vrouwen- en kinderkleeding” te Amsterdam. I. Zuigelingenkleeding.
+II. Kruipleeftijd. III. Kleeding voor meisjes van 2–6 jaar. IV. Kleeding voor jongens
+van 2–6 jaar. V. Kleeding voor meisjes van 6–12 jaar. VI. Kleeding voor meisjes van
+12–17 jaar, door <span class="ex">M.&nbsp;A. Faddegon</span> en <span class="ex">J.&nbsp;L. Redeke-Hoek</span>.&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e1135src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+<div class="fndiv" id="xd33e1167">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e1167src" title="Ga terug naar noot 2 in tekst.">2</a></span> <i>W. Preyer</i>, <span lang="de">Die Seele des Kindes. 7te Auflage</span>, 1908.&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e1167src" title="Ga terug naar noot 2 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div id="ch12" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e281">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">EENIGE OPMERKINGEN MET BETREKKING TOT HET ZOOGEN EN DE VOEDING VAN EEN ZUIGELING.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Iedere echte moeder moet haar kind zoogen. Het beste en goedkoopste voedsel voor het
+kind is de moedermelk. Iedere moeder, die haar kind liefheeft, zal dus dat kind de
+beste voeding geven, tenzij daaraan niet kan voldaan worden door gebrek aan dat voedsel
+of wegens andere oorzaken, b.v. gelegen in eigen gezondheid of in den toestand der
+borsten.
+</p>
+<p>Goede borsten zijn eenigszins hangend, langwerpig, niet te groot en niet te klein,
+met goed gevormde tepels, welke ongeveer 2 cM. boven de oppervlakte van de borst uitsteken.
+</p>
+<p>Het zog, dat gedurende de eerste drie tot vijf dagen ontledigd wordt, is waterig en
+met veel biest (colostrum) vermengd. Daarna komt eerst het ware zog. Het zuigen van
+het kind aan den tepel is een prikkel, waardoor de melkafscheiding bevorderd wordt.
+Tusschen den tweeden en vierden dag vullen de klierkwabjes der borsten zich, waardoor
+deze grooter en zwaarder, gespannen en pijnlijk worden. Die zwelling kan zich tot
+in de oksels, waar zich zelfs klierkwabjes kunnen bevinden, uitstrekken. De tepel
+wordt daarbij eenigszins ingetrokken. Het kind kan den tepel moeilijker vatten en
+de melk niet zoo gemakkelijk uitzuigen, hoewel een krachtig kind het er toch goed
+afbrengt en, door flinke ontlediging, het spanningsgevoel althans eenige oogenblikken
+doet verminderen. Die spanning <span class="pageNum" id="pb129">[<a href="#pb129">129</a>]</span>neemt tot den vierden dag toe, om dan binnen één tot drie dagen af te nemen, terwijl
+tevens de borsten slapper worden. Bij niet zoogende vrouwen is dit alles gewoonlijk
+sterker en duurt het slapper worden iets langer. Indien de spanning en pijnlijkheid
+zeer sterk zijn, zoodat b.v. elke beweging, vooral van de armen, pijn veroorzaakt,
+dan is, behalve het opbinden der borsten, wat in ieder geval reeds verlichting geeft,
+het vochtig warm inpakken een heerlijk middel, vooral als tegelijkertijd het nemen
+van voedsel en het drinken wat beperkt en ruime ontlasting, b.v. door bitterwater,
+bevorderd wordt. Mechanische ontlediging der borsten, door uitpersen, uitzuigen met
+de zogpomp, of massage is zeer pijnlijk en brengt zeer weinig verlichting.
+</p>
+<p>In de eerste dagen veroorzaakt het zuigen van het kind vaak pijn aan de tepels, ook
+al zijn die niet „open” of ontstoken. Bij het zuigen van het kind ontstaan wel eens
+blaasjes op, kleine bloeduitstortingen of scheurtjes in den tepel. Dan is het zoogen
+bijzonder pijnlijk. Velerlei middelen worden aanbevolen om die gewonde plekjes te
+genezen. Zoo b.v. het penseelen van den tepel met benzoëtinctuur, met eene 6%–10%’s
+oplossing van helschen steen in gedestilleerd water. Ook wordt de tepel wel bedekt
+met een lapje gedrenkt met perubalsem, met eene oplossing van tannine (looizuur) in
+glycerine (5%–10%), waarbij men te bedenken heeft, dat zij vlekken in het ondergoed
+maken, zoodat het aanbeveling verdient er een stukje Billroth-batist of guttaperchapapier
+overheen te leggen; met eene 6%–8%’s oplossing van boorzuur in glycerine; met een
+mengsel van gelijke deelen brandewijn en glycerine. Als tepelzalf wordt o.a. ook aanbevolen
+een mengsel van gelijke deelen glycerine, benzoëtinctuur en olijfolie, b.v. 15 grammen
+van ieder.
+</p>
+<p>Het zal dan noodig zijn den tepel, voor het kind aan de borst gelegd wordt, met lauwwarm
+water af te wasschen, terwijl hetzelfde <span class="pageNum" id="pb130">[<a href="#pb130">130</a>]</span>ook gebeuren moet nadat het kind gezogen heeft. Deze middelen helpen gewoonlijk niet
+snel, omdat de tepels telkens weder aan denzelfden schadelijken invloed, d.i. het
+zuigen van het kind, worden blootgesteld. Wanneer, vooral bij uitgebreide wondjes,
+het zoogen zeer pijnlijk is, kan men trachten de pijn te verminderen, door het kind
+door een tepelhoedje te laten zuigen. Somtijds is de pijn echter zoo hevig, dat reeds
+de gedachte aan het naderende uur van zoogen de kraamvrouw geheel in de war brengt,
+uit angst voor de door te stane pijnen. Dan kan het noodig en nuttig zijn het kind
+zoolang de borst te onthouden en op andere wijze te voeden, totdat de wonden genezen
+zijn. Men behoeft niet bevreesd te zijn, dat het kind daarna den tepel niet meer zal
+willen vatten. Met eenig geduld en eenige moeite gelukt dat wel weder. Evenmin behoeft
+men beangst te zijn, dat de borst na zulk een tijdperk van rust geen zog meer zal
+leveren. Het zuigen van het kind brengt, vooral als de borst voldoende zog opleverde,
+al spoedig hare werkzaamheid weder aan den gang, zoodat voldoende hoeveelheid voedsel
+geleverd wordt.<a class="noteRef" id="xd33e1313src" href="#xd33e1313" title="Ga naar noot 1.">1</a>
+</p>
+<p>Uit wonde tepels zuigt het kind bloed af, dat uitgebraakt of, in de luiers, zwart
+gekleurd, teruggevonden wordt.
+</p>
+<p>De wonde tepel is wel de hoofdoorzaak voor het ontstaan der zoo gevreesde zweer in
+de borst. Gemakkelijk toch kunnen onreine stoffen, zooals de kraamzuivering, welke
+onwillekeurig aan de handen der moeder of der verpleegster geraakt zijn, in die wondjes
+gebracht worden en tot infectie en ontsteking aanleiding geven. Dit wetende, begrijpt
+men dat de grootste reinheid moet worden in acht genomen, omdat daardoor het gevaar
+zoo goed als uitgesloten is.
+</p>
+<p>De meening, dat iedere zoogende vrouw omstreeks den derden <span class="pageNum" id="pb131">[<a href="#pb131">131</a>]</span>dag zogkoorts zou krijgen of zou moeten krijgen, is gelukkig onjuist. Wel is waar
+gevoelt zij zich niet prettig gedurende de dagen dat de gespannen borsten pijnlijk
+zijn en iedere beweging haar hindert, doch dat is geen gevolg van of oorzaak voor
+temperatuurs-verhooging. Veeleer kan men zeggen, dat bij de kraamvrouw, die omstreeks
+dien tijd koorts heeft, de oorzaak ergens anders te zoeken is, voornamelijk in eene
+lichte infectie van wondjes in of aan de geslachtsdeelen of door verhinderde of verminderde
+uitscheiding der kraamzuivering.
+</p>
+<p>Zoodra de spanning en pijnlijkheid van de borsten voorbij zijn, zal het kind gemakkelijker
+zuigen en de borst flink leeg drinken. Dat geheel ledigen van de borst is van belang
+voor regelmatige vorming van melk in voldoende hoeveelheid. Dan komt regelmatige vulling
+der borsten tot stand en vaak kan de moeder, tegen den tijd dat het kind zich voor
+de voeding zal aanmelden, een eigenaardig gevoel waarnemen, alsof de borst zich met
+vocht vult, wat ook werkelijk het geval is, zelfs zoo, dat de melk uit den tepel begint
+te loopen. Men noemt dat het toeschieten van het zog.
+</p>
+<p>Voor het kind aangelegd wordt, reinige men den tepel. Dat moet ook gebeuren als het
+kind gevoed is. Men kan dit doen met verbandwatten en zuiver gekookt water. Daarna
+de borsten met een zachten doek te bedekken of in een lijfje op te bergen en daarbij,
+ook de minste, drukking zooveel mogelijk te vermijden. Als het kind verzadigd is,
+veegt men het de lippen af en legt men het in een warm bedje, om rustig te slapen.
+De mond behoeft volgens sommige geneesheeren na het zuigen niet gereinigd te worden,
+volgens andere juist wel, omdat het in den mond achterblijvende zog aanleiding zou
+kunnen geven tot het ontstaan van spruw. Spruw is eene in het mondslijmvlies groeiende
+schimmelplant, welke zich als witte vlekken voordoet, die betrekkelijk moeilijk te
+verwijderen zijn. Die witte plekjes mogen niet verwisseld worden met melkstolsels,
+<span class="pageNum" id="pb132">[<a href="#pb132">132</a>]</span>die, op het slijmvlies van de mondholte liggende, juist gemakkelijk te verwijderen
+zijn. Volgens de aanhangers der mondreiniging zou men daardoor de onreinheid, welke
+tot ontwikkeling van spruw leiden kan, ontgaan. Volgens de tegenstanders zou juist
+de mondreiniging, door mogelijke beleediging van het slijmvlies, het ontstaan van
+spruw vergemakkelijken. Ik schaar mij aan de zijde van hen, die het reinigen van den
+mond niet alleen overbodig, maar zelfs schadelijk achten.
+</p>
+<p>De melk van jonge vrouwen is over ’t algemeen vetrijker en de afscheiding rijkelijker.
+De borsten van vrouwen tusschen 20 en 30 jaren, die reeds twee- of driemaal gebaard
+hebben, leveren meestal meer dan die van jongere of oudere, die vaker baarden. Dat
+zijn omstandigheden gebonden aan de lichamelijke gesteldheid der vrouw. Daarnaast
+zijn vele andere toevallige aanwezig, zoodat in ’t algemeen nooit van te voren kan
+gezegd worden, welke moeder haar kind zal kunnen voeden, hoe lang en hoe goed zij
+dat zal kunnen doen. Eerst ongeveer 14 dagen na de bevalling zal men kunnen beoordeelen,
+of de moeder werkelijk haar kind zal kunnen zoogen.
+</p>
+<p>De voeding der kraamvrouw, eten en drinken beiden, kan van den aanvang af over ’t
+algemeen de gewone zijn, zoodat men haar, die zich verstandig voedt, niet dit en dat
+en nog meer behoeft te verbieden, zooals nog al te dikwijls geschiedt. Allerminst
+behoeft zij op een pap- en melkdieet gezet te worden, welke kost, ook al omdat zij
+het darmkanaal te weinig prikkelt, voor een groot deel schuldig is aan de verstopping,
+waaraan menige zoogende vrouw lijdt. Zij mag in den vruchtentijd gerust genieten van
+aardbeziën en dergelijke, van salade, augurken, komkommers, enz., waarbij zij echter
+moet opletten, welke voedings- of genotmiddelen op haar kind misschien eenigen ongunstigen
+invloed uitoefenen. Zoo herinneren wij ons, om een enkel voorbeeld te noemen, eene
+moeder, die alle vruchten gebruiken kon, zonder dat haar kind daarvan ook <span class="pageNum" id="pb133">[<a href="#pb133">133</a>]</span>maar eenige onaangenaamheid ondervond, doch de gewone gele pruim veroorzaakte bij
+haar kind regelmatig dunne ontlasting. Daarvan onthield zij zich dan ook, doch wanneer
+het kind eens moeilijkheid met de ontlasting had, aan verstopping leed, gebruikte
+zij deze vrucht met uitstekend gevolg voor de goede ontlasting van haar kleine. Zoo
+is het ook hier weder duidelijk, dat men geen algemeene regels geven kan en mag, ook
+niet voor zoogende vrouwen. Wel mag men aannemen, dat het gebruik van alcohol nadeelig
+is, al moet dadelijk worden toegegeven, dat een enkel glas wijn of bier geen schade
+doet. Dat theegebruik het zog zou opdrogen, koffie de zogafscheiding zou aanzetten,
+behoort, als zoovele andere dingen, tot het rijk der fabelen. De beste drank voor
+de zoogende moeder is melk. Zij houde evenwel in het oog, dat ook van de zoogenoemde
+versterkende middelen, waartoe gewoonlijk in de eerste plaats melk en eieren gerekend
+worden, te veel gebruikt worden kan.
+</p>
+<p>Bij te rijkelijke voeding met dierlijke stoffen kan, wanneer die tot sterke vetafzetting
+leiden, de zogafscheiding verminderen en zelfs geheel ophouden. In het algemeen kan
+gezegd worden, dat de gemengde voeding de beste is, omdat eiwitrijk voedsel het eiwit-
+en vetgehalte van de melk vermeerdert, het suiker- en zoutgehalte vermindert, terwijl
+plantenkost in omgekeerden zin werkt, en dat bij de gewone gemengde voeding, als het
+noodig blijkt, eene hoeveelheid van 1–1½ liter melk en 1 à 2 eieren per dag voldoende
+is.
+</p>
+<p>Wanneer de zoogende vrouw dan zorg draagt voor beweging, ook in de frissche buitenlucht,
+en voor goede ontlasting, eenmaal in de 24 uren, zal zij in de meeste gevallen voldoende
+voedsel voor haar kind hebben. Mocht de ontlasting niet behoorlijk zijn, dan trachte
+zij daaraan tegemoet te komen door het gebruik van karnemelk, grof brood, versche
+en gekookte vruchten, waarbij ook hazelnoten en andere noten, of door <span class="pageNum" id="pb134">[<a href="#pb134">134</a>]</span>het zetten van een lavement. In ’t algemeen zorge zij voor eene gewone, gezonde en
+geregelde levenswijze.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Wij gaan nu wat nader in op de voeding.
+</p>
+<p>Wanneer de pasgeborene, na den eersten slaap, door schreien van zijn bestaan blijk
+geeft, is de tijd gekomen om hem den eersten maaltijd aan de moederborst te geven.
+Dit zal bij haar, die voor het eerst moeder geworden is, niet altijd gemakkelijk gaan.
+Sommige kinderen vatten dadelijk den tepel, andere moeten als ’t ware eenigermate
+daartoe opgevoed worden. Indien het niet dadelijk gelukt, moet de moeder niet wanhopen.
+</p>
+<p>Zij beginne met die borst te geven, welke den besten tepel heeft. Hoe zal zij dat
+doen? Zoolang zij nog te <span class="corr" id="xd33e1344" title="Bron: led">bed</span> ligt, gaat zij halverwege op eene zijde, <span class="corr" id="xd33e1347" title="Bron: bv.">b.v.</span> de rechterzijde, met een kussen als steun in den rug, liggen, en plaatst het kind
+zoo naast zich, dat het door den rechter arm gesteund wordt. Dan vat zij de borst
+zoo, dat de tepel tusschen de toppen van den gestrekten wijs- en middelvinger van
+de linkerhand komt te liggen. Met die vingers drukt zij zacht, doch stevig, de omgeving
+van den tepel en van den tepelhof, zoodat deze meer te voorschijn treedt, en brengt
+dan den tepel in den mond van het kind. Het kan, bij slappe borst, ook zoo geschieden,
+dat zij de borst zoodanig tusschen den duim aan de eene zijde en de overige vingers
+aan de andere zijde van den tepel vat, dat deze, met den tepelhof, goed naar voren
+komt. Op die wijze kan het kind gemakkelijk door den neus ademhalen.
+</p>
+<p>Het kost wel eens eenige moeite om het kind den tepel goed in den mond te brengen.
+Vaak draait het kind, zelfs als het honger heeft, telkens het hoofd heen en weer,
+zoodat er eenige handigheid toe behoort, het kind aan het zuigen te brengen, doch
+met geduld en zachten drang gelukt het ten slotte. Dikwerf is ook hierbij alle begin
+moeilijk, zoodat èn moeder èn kind spoedig vermoeid raken. Dan eindige men met de
+poging, om <span class="pageNum" id="pb135">[<a href="#pb135">135</a>]</span>na eenigen tijd opnieuw te beginnen. Allengs krijgt de moeder de noodige handigheid
+wel. Daarentegen pakken vele kinderen de borst dadelijk en zuigen flink, alsof zij
+nooit anders gedaan hadden.
+</p>
+<p>Zoodra de moeder in bed mag opzitten, is het beter dat zij, met een steun in den rug,
+het kind dwars voor zich op den schoot neemt, het hoofd gesteund door den arm aan
+de zijde van de borst welke den zuigeling zal gegeven worden, en hem nu, in voorovergebogen
+houding, den tepel in den mond brengt. Een kussentje onder de elleboog van den steunenden
+arm maakt het moeder en kind gemakkelijker. Kan de moeder het bed reeds verlaten,
+dan neme zij dezelfde houding aan op een stoel, liefst een lage, met armleuning, waarop
+de elleboog rusten kan, en steune zij het been aan denzelfden kant van de te geven
+borst, op een voetenbankje, waardoor de houding minder vermoeiend is.
+</p>
+<p>Men late nu het kind naar hartelust zuigen. De tijd, gedurende welken een kind zuigt,
+is verschillend. Krachtig zuigende kinderen drinken uit eene goede zoggevende borst
+betrekkelijk snel de noodige hoeveelheid, zoodat zij vaak in vijf tot tien minuten
+tijds reeds genoeg hebben. Andere kinderen doen er langer over. In het algemeen is
+echter een tijdsduur van twintig tot dertig minuten voldoende. Ook dan zal men kunnen
+waarnemen, dat het kind gedurende de eerste vijf tot tien minuten flink zuigt en telkens
+na iedere zuigbeweging slikt, daarna echter minder snel zuigt en eerst na eenige zuigbewegingen
+slikt en ten slotte òf verzadigd den tepel loslaat òf rustig aan de borst blijft liggen.
+Het in slaap vallen aan de borst bewijst niet dat er voldoende zog is. Dat gebeurt
+b.v. bij zwakke kinderen, uit vermoeienis.
+</p>
+<p>Dikwijls begint het kind, als de moeder het van de borst wil nemen, weder te zuigen,
+of althans eenige zuigbewegingen te maken, alsof het te kennen wil geven, dat het
+nog niet genoeg <span class="pageNum" id="pb136">[<a href="#pb136">136</a>]</span>gedronken heeft. Dit is meestal slechts eene poging om bij moedertje, bij wie het
+zoo aangenaam warm liggen is, te blijven. De moeder mag daaraan niet toegeven, omdat
+zij gevaar loopt, dat het kind den tepel als fopspeen gaat gebruiken.
+</p>
+<p>Een kind dat omstreeks twintig minuten aan de borst gezogen heeft, zal gewoonlijk
+genoeg voedsel tot zich genomen hebben en behoort dan voorzichtig in zijn bedje gelegd
+te worden.
+</p>
+<p>Den tepel reinige men, na het zuigen, op dezelfde wijze als voor het aanleggen.
+</p>
+<p>Eene vraag, welke in verschillende tijden en door verschillende geneesheeren verschillend
+beantwoord werd en wordt, is deze: hoe vaak men het kind de borst zal geven, d.w.z.
+hoeveel maaltijden het kind in het etmaal krijgen moet.
+</p>
+<p>Naar mijne meening ligt het voor de hand, om niet onmiddellijk met een vasten regel
+te beginnen, doch het kind dan voedsel te geven, als het door geschrei kenbaar maakt,
+dat het honger heeft. In de eerste dagen na de geboorte kan dat betrekkelijk veelvuldig
+voorkomen, omdat de borst nog weinig zog afscheidt, en toch behoeft het niet veelvuldig
+te zijn, omdat het kind nog weinig voedsel noodig heeft. Het komt er nu vooral op
+aan, dat de moeder haren jonggeborene bestudeert, opdat zij allengs wete of het geschrei
+eene uiting is van honger, dan wel van onbehagen of iets anders. In den beginne zal
+het kind misschien dikwijls voedsel verlangen en moet het dan ook, mijns inziens,
+aan de borst gelegd worden. Naarmate de borst meer zog levert, worden de hoeveelheden,
+die het goed zuigende kind tot zich neemt, grooter en zal het langer duren, voor het
+zich weder aanmeldt. De goede gang is wel deze, dat het voldoend gevoede kind na den
+maaltijd inslaapt en niet ontwaakt, voor de behoefte aan voedsel zich opnieuw doet
+gevoelen. Hoe grooter de hoeveelheid voedsel, die het tot zich <span class="corr" id="xd33e1366" title="Bron: na">nam</span>, geweest is, hoe langer de slaap duren zal. Uit dien slaap ontwaakt, zal het kind
+met flinken honger gretig <span class="pageNum" id="pb137">[<a href="#pb137">137</a>]</span>de borst nemen, de borst goed leeg drinken en opnieuw een gerusten slaap genieten.
+</p>
+<p>Op die wijze zal ieder kind, in den aanvang allicht wat onregelmatig, vrij spoedig
+eene betrekkelijke regelmaat in zijne behoefte aan voedsel openbaren, welke het best
+voldoet aan de eischen door en voor zijne ontwikkeling gesteld. Sommige kinderen bereiken
+reeds zeer spoedig eene groote regelmatigheid.
+</p>
+<p>De ervaring leert, dat de meeste kinderen tusschen de <span class="corr" id="xd33e1374" title="Bron: aaltijden">maaltijden</span> eene tijdsruimte nemen, welke schommelt tusschen drie en vier uren, soms zelfs grooter,
+en dat het aantal maaltijden, in de vier en twintig uren genomen, schommelt tusschen
+acht, in den aanvang, en vier, vijf of zes, later. Er zijn er echter, die van den
+beginne af niet vaker dan vier- of vijfmaal zich aanmelden. Daarin vertoont ieder
+kind een zekere eigenaardigheid of individualiteit, en het is, naar mijne overtuiging,
+van het grootste belang voor zijne gezondheid, hiermede rekening te houden.<a class="noteRef" id="xd33e1377src" href="#xd33e1377" title="Ga naar noot 2.">2</a>
+</p>
+<p>Eerst indien na eenigen tijd, die nu eens kort, dan vrij lang is, de betrekkelijke
+regelmaat door de moeder is waargenomen, kan zij er, zoo noodig, toe overgaan om,
+rekening houdende <span class="pageNum" id="pb138">[<a href="#pb138">138</a>]</span>met de regelmaat door het kind aangegeven, deze in overeenstemming te brengen met
+de orde en regelmaat, welke in hare huishouding noodig is.
+</p>
+<p>In aansluiting hiermede moet de vraag besproken worden, of een zuigeling in den nacht
+al dan niet gevoed moet worden. Ook daaromtrent bestaat verschil van opvatting. De
+mijne is deze, dat een kind, dat in den nacht honger heeft, wèl gevoed moet worden.
+Hoe aangenaam het voor de moeder en de huisgenooten ook zijn moge, dat de zuigeling
+den geheelen nacht slaapt, zoo leert toch de ervaring, dat het slechts eene hooge
+uitzondering is, dat dit van den beginne af het geval is. In het meerendeel der gevallen
+wordt ook de gezonde zuigeling ’s nachts wakker, omdat hij behoefte heeft aan voedsel,
+en het niet voldoen aan dezen natuurlijken drang leidt geregeld tot verstoring van
+de rust der moeder, die misschien den raad gekregen heeft het kind maar te laten schreeuwen,
+omdat het vroeg leeren moet den geheelen nacht te slapen.
+</p>
+<p>Waarom moeten jonge ouders den pasgeborene maar erbarmelijk laten schreeuwen, zelfs
+als zij daarvan ontdaan raken? Het is mij vaak genoeg voorgekomen, dat—op gezag der
+verpleegster, steunende op hetgeen haar onderwezen scheen te zijn geworden—de jonge
+ouders dit voorschrift in toepassing hadden gebracht, met het gevolg, dat ’s morgens
+het kind, afgemat door het schreeuwen, sliep; dat de jonge moeder, inderdaad geheel
+ontdaan, geen oogenblik geslapen had, want welke moeder, die reeds maanden lang geleefd
+heeft in blijde verwachting van „het groote oogenblik, waarop het kleine menschje
+voor het eerst in den arm en aan de borst zijner moeder gelegd wordt”, zou niet ontdaan
+raken, als zij dat kleine menschje geen voedsel mag geven, ofschoon moeder natuur
+werkelijk wel weet wat zij doet, als zij het kind door geschrei om voedsel laat vragen?;
+dat de vader besloot—„als dat zóó moet doorgaan” zegt hij—den nacht zoover mogelijk
+<span class="pageNum" id="pb139">[<a href="#pb139">139</a>]</span>van de kraamkamer verwijderd door te brengen, omdat hij overdag zijnen arbeid moet
+verrichten; dat de verpleegster ook al geen rust had gehad, omdat zij in den nacht
+telkens de verzekering moest geven, dat het kind maar dadelijk moest leeren, dat het
+ouderlijk gezag gehandhaafd moet worden.
+</p>
+<p>En welk voordeel was daaraan verbonden?<a class="noteRef" id="xd33e1392src" href="#xd33e1392" title="Ga naar noot 3.">3</a>
+</p>
+<p>Het voordeel, aan eene dergelijke regeling of zoogenaamde opvoeding verbonden, is
+mij nooit gebleken. Indien het kind in den nacht gevoed wordt, d.w.z. zijn buik vol
+krijgt, zal het weder gerust gaan slapen en de moeder eveneens. Die rust zal beiden
+meer goed doen dan de onrust welke, vaak nachten achtereen, moeder, kind en huisgenooten
+zenuwachtig maakt. En is het niet dwaas, aan den eenen kant voor te schrijven het
+kind te vrijwaren voor onnoodige prikkeling van zijn nog niet ten volle ontwikkeld
+zenuwstelsel, door het te behoeden voor sterk inwerkende geluiden en andere schadelijke
+invloeden, en aan den anderen kant dat zenuwstelsel overmatig te prikkelen, door het
+ten prooi te laten aan urenlang durende huilbuien? Volgens mij moet het kind dus ook
+in den nacht gevoed worden.
+</p>
+<p>Naarmate het kind ouder wordt, zullen ook de tijdsruimten tusschen zijne maaltijden
+vrijwel gelijk van duur worden. Voor de tijdsruimte tusschen den laatsten avond- en
+den eersten morgenmaaltijd geldt, dat het kind dikwijls al heel spoedig den geheelen
+nacht doorslaapt. Zoo wordt op natuurlijker wijze aan het verlangen, ’s nachts niet
+te voeden, voldaan, dan door een stelsel van dwang, dat vaak genoeg niet tot het beoogde
+doel leidt en den zuigeling zenuwachtig maakt.
+</p>
+<p>Als het bij uitzondering al te lang mocht duren, voor het kind den nacht blijft doorslapen,
+zal de moeder er vanzelve toe besluiten om daarin den gewenschten regel te brengen.
+Zij <span class="pageNum" id="pb140">[<a href="#pb140">140</a>]</span>bedenke evenwel, dat het kind onrustig zijn kan, omdat de luier nat is. Het kind kan
+dan weder inslapen, maar het kan ook gebeuren, dat het onrustig blijft en het zal
+eerst dan weder rustig worden en den slaap voortzetten, als het verdroogd is. Hieruit
+blijkt, dat het niet in alle gevallen, niet altijd, noodig is, het kind, als het schreit,
+de borst te geven. Werd dat in den beginne wel gedaan, dan moet de moeder het nu nalaten,
+doch het kind verdrogen en weder in zijn bedje leggen. Misschien zal het niet dadelijk
+den slaap vatten, omdat het—gewoon geworden aan het voeden—weder begint te schreien,
+doch nu geldt het niet aan dat verlangen te voldoen. Het kind zal zich vermoedelijk
+niet dadelijk in de nieuwe regeling schikken, doch indien volgehouden wordt, begrijpt
+het ten slotte wel, dat het zijn zin niet krijgt en dan is het pleit voor de moeder
+gewonnen.
+</p>
+<p>Voor iederen maaltijd moet het kind verdroogd worden. Men zal dikwijls bespeuren,
+dat het kind gedurende het zuigen de luier weder nat maakt, maar dan behoeft men de
+luier niet te verwisselen als het kind, na de borst genomen te hebben, slaapt. Dan
+zou het weder wakker kunnen worden en allicht niet gemakkelijk den slaap weder vatten.
+Men make alleen eene uitzondering wanneer het kind gesmette billen heeft; de natte
+luier zou dan den toestand verergeren, niet omdat de urine van een gezond kind scherp
+is, zooals de moeders vaak meenen, en die scherpe urine de billen stuk maakt, maar
+omdat de urine scherp wordt, als men het kind lang in de natte luier laat liggen.
+</p>
+<p>In de eerste dagen na de geboorte kan het aanbeveling verdienen het kind bij iederen
+maaltijd beide borsten te geven, omdat er nog geen voldoende hoeveelheid zog wordt
+afgescheiden. Als die hoeveelheid toeneemt, zal het kind allengs uit één borst genoeg
+zog drinken. Men geve dan om beurten de rechter en de linker borst. Mocht de hoeveelheid
+zog, uit één borst verkregen, ook de volgende dagen nog ontoereikend blijven, <span class="pageNum" id="pb141">[<a href="#pb141">141</a>]</span>dan zal het altijd beter zijn beide borsten na elkander te geven, dan één borst en
+daarna, als bijvoeding, een fleschje. Waarom toch zou men kunstvoedsel geven, als
+het kind, door beide borsten leeg te drinken, het natuurlijke voedsel in voldoende
+hoeveelheid krijgen kan?
+</p>
+<p>Somtijds geeft de borst veel meer zog, dan het kind verorberen kan. Dat kan reeds
+in den aanvang het geval zijn, zoolang de zuigeling nog zeer weinig drinkt, doch dat
+komt vanzelf terecht, als het kind meer gaat drinken. Maakt de borst meer zog dan
+het kind nemen kan, dan zal er zog in de borst achterblijven. De borst is dan na het
+zuigen nog of spoedig daarna weder gespannen; er zijn duidelijk harde plekken in de
+borst te voelen; zij is pijnlijk, vooral bij betasting; er is geen koorts. Men spreekt
+dan van <i>zogstuwing</i>. In de meeste gevallen is het voldoende de borst goed op te binden, in een warm-waterverband,
+om dit ongemak te doen verdwijnen. Daarbij is het goed de voeding van de kraamvrouw,
+maar vooral het drinken, tijdelijk te beperken en de ontlasting te bevorderen, b.v.
+door toediening van bitterwater, ’s morgens een glas op de nuchtere maag. Er wordt
+wel eens aangeraden om de met olie ingevette borst voorzichtig te masseeren, doch
+daarbij moet op het woord „voorzichtig” zeer sterk de nadruk gelegd worden, omdat
+het mij voorkomt, dat met massage het gevaar voor ontstaan van eene „zweerende borst”
+stijgt.
+</p>
+<p>Zogstuwing kan ook bij niet te overvloedige vorming van zog optreden, indien het kind
+niet met voldoende kracht zuigt. Ja, in de meeste gevallen is daarin de oorzaak gelegen,
+b.v. in de eerste dagen, als het kind nog slaperig is, wat vooral bij geelzucht, maar
+ook bij te vroeg geboren en zieke kinderen voorkomt. Indien een kind slecht zuigt,
+kan het dus noodig zijn het door den geneesheer te laten onderzoeken.
+</p>
+<p>Wordt de zogstuwing niet opgeheven, dan gaat de zogafscheiding achteruit. Men moet
+dus de zogstuwing trachten te voorkomen, <span class="pageNum" id="pb142">[<a href="#pb142">142</a>]</span>wat gebeuren kan door, als het kind de borst niet leeg zuigt, haar met de zogpomp
+te ledigen of door een ander, gezond, kind te laten ledig zuigen. Dit laatste stuit
+begrijpelijkerwijze nog wel eens op bezwaren.
+</p>
+<p>Ook kan men ertoe besluiten om het kind, als het te lang mocht slapen en de moeder
+last krijgt van te sterk gespannen borsten, wakker te maken en aan te leggen, doch
+gewoonlijk zal dat niet noodig zijn, omdat—gelijk gezegd—het kind zich na 3½ of 4
+uur aanmeldt.
+</p>
+<p>Als de borst weinig zog levert, kan het eveneens noodig zijn om haar, door zuigen,
+tot vorming van meer zog aan te zetten, en wel door het kind iets vroeger dan den
+genoemden tijd op te nemen en tot zuigen te verleiden, maar ook dit wordt gewoonlijk
+door de natuur zelve reeds gedaan, daar het kind uit eene weinig zog leverende borst
+ook te weinig voedsel krijgt, om zoo lang te slapen. Indien de door mij gegeven raad,
+in den beginne aan het kind over te laten het oogenblik voor zijnen maaltijd te bepalen,
+gevolgd wordt, zal het slechts uiterst zelden noodig blijken tot dergelijke maatregelen
+over te gaan.
+</p>
+<p>Zeer zeker acht ook ik het noodig, om het kind aan regelmaat in het nemen zijner maaltijden
+aan de borst te gewennen, doch naar mijne overtuiging begint men daarmede gewoonlijk
+te vroeg en met toepassing van eenen maar al te vaak eenzijdig gestelden regel, en
+ligt hierin een der oorzaken voor het optreden van stoornissen in voeding en spijsvertering.
+</p>
+<p>Het lijkt mij niet aan te bevelen om een kind, dat rustig en vast slaapt, wakker te
+maken omdat het voorgeschreven tijdstip voor zijn maaltijd is aangebroken. Als het
+waar is, dat voor het kind de slaap een nog grooter physiologische, d.w.z. voor het
+gunstig verloop der levensverrichtingen noodzakelijke, behoefte is dan voor den volwassene,
+dan is het ook waar, dat het verstoren van dien slaap eene stoornis in den gang der
+physiologische verrichtingen beteekent. Buitendien is het een <span class="pageNum" id="pb143">[<a href="#pb143">143</a>]</span>bekend feit, dat een kind dat nog gerust slaapt, dus blijkbaar nog geen behoefte aan
+voedsel heeft, als het uit de wieg genomen en aan de borst gelegd wordt, òf niet zuigen
+wil òf slechts met behulp van allerlei hem onaangename middelen, zooals het bestrijken
+van zijn gelaat met een spons met koud water, heen en weder drukken van het gelaat
+over den tepel, tikken tegen de wangen, ertoe gebracht kan worden betrekkelijk slecht
+te zuigen, omdat de eetlust ontbreekt. Het gevolg moet wel zijn, dat het te weinig
+neemt en dus binnen den voorgeschreven tijd om zijn maaltijd komt, waaraan dan, volgens
+het voorschrift, niet mag worden toegegeven, omdat het wachten moet „tot het zijn
+tijd is”. Ligt het niet voor de hand, dat op die wijze het kind in de war gebracht
+wordt? En omgekeerd. Het kind zal binnen den voorgeschreven tijd wakker worden en
+om eten vragen. Het voorschrift luidt, dat het maar huilen moet gedurende de spanne
+tijds, welke hem nog rest tot zijn tijd gekomen is. En is die tijd aangebroken, dan
+zuigt het kind, in de war gebracht door het vergeefsche schreien, minder gretig, vult
+wederom zijn buikje onvoldoende, met hetzelfde gevolg: al weder te vroeg komen voor
+zijn, volgens voorschrift, vastgestelden maaltijd.<a class="noteRef" id="xd33e1426src" href="#xd33e1426" title="Ga naar noot 4.">4</a>
+</p>
+<p>Ofschoon niet zoo menigvuldig als men beweert, kan het toch gebeuren—en dat is meestal
+het geval bij haar die voor het eerst moeder geworden is—dat de borsten in den beginne
+te weinig zog vormen. In de eerste dagen blijven de borsten dan tamelijk slap en week
+en zijn er met moeite eenige druppels zog uit te drukken. Dan moet de moeder niet
+dadelijk besluiten, om het kind voor goed van de borst te nemen, doch volhouden, omdat
+gewoonlijk na eenige dagen, vaak plotseling, verbetering optreedt. Dit kan wel zes
+of acht dagen duren. Gedurende zoo langen tijd kan het kind niet zonder voedsel blijven.
+Dan geve men het, nadat het eerst aan de borst gezogen heeft, een fleschje, <span class="pageNum" id="pb144">[<a href="#pb144">144</a>]</span>waarin een mengsel van één deel melk en twee deelen water, b.v. 30–50 gram, zoo dikwijls
+dat noodig blijken mocht. Beginnen de borsten zog te leveren, dan geve men het kind
+liever beide borsten, namelijk eerst de eene en dadelijk daarna de andere, om bij
+den volgenden maaltijd met de laatst gegeven borst te beginnen voordat men de tweede
+geeft, en zoo vervolgens, dan dat men één borst en daarna een fleschje, als bijvoeding,
+geeft.
+</p>
+<p>Of de hoeveelheid zog volstrekt onvoldoende is, zal gewoonlijk niet binnen de eerste
+twee weken zijn vast te stellen. Mocht het ’t geval zijn, dan zal het noodig blijken
+bij de borstvoeding één of meer fleschjes, als bijvoeding, te geven. (Zie: Gemengde
+voeding).
+</p>
+<p>Het komt echter veeltijds, meer dan men over ’t algemeen denkt, nog wel terecht, d.w.z.
+dat het blijkt, dat de twijfel te vroeg was opgekomen. Te geringe afscheiding van
+zog is immers dikwijls te wijten aan niet voldoende prikkeling of aan onvoldoende
+ontlediging van de borst, door slecht zuigen van het kind.
+</p>
+<p>Bij onvoldoende vorming van zog voelen de borsten slap aan; zij zijn ook onmiddellijk
+voor het zuigen niet flink gespannen en na het zuigen is er geen straaltje zog uit
+te drukken. Dit laatste geldt echter niet in alle gevallen.
+</p>
+<p>Zoolang een kind bij borstvoeding alle teekenen van gezondheid vertoont, moet het
+aan de borst blijven. Het vindt daar alles wat het noodig heeft.
+</p>
+<p>Hoe kan een moeder weten of haar kind gezond is en aan de borst gedijt?
+</p>
+<p>In het algemeen kan men het volgende opmerken. De houding van den gezonden zuigeling,
+als hij in zijn bedje ligt, is, vooral gedurende den slaap, eene zeer kenmerkende.
+Hij ligt op den rug of op zijde, houdt de armen, in het elleboogsgewricht gebogen,
+omhoog, de handjes ter weerszijden van het hoofd; de beenen zijn tegen den buik opgetrokken.
+Hij slaapt, vooral gedurende de eerste maanden van zijn leven, dadelijk na den <span class="pageNum" id="pb145">[<a href="#pb145">145</a>]</span>maaltijd in. De slaap is rustig en diep, zoodat die nauwelijks door sterke, van buiten
+af werkende, prikkels gestoord wordt. De oogleden zijn meestal vast gesloten. Het
+kind slaapt, vooral in den eersten tijd van zijn leven, bijna voortdurend, behalve
+gedurende den maaltijd. Somtijds schreit hij wel eens, zonder dat men daarvoor een
+oorzaak kan vinden. Men spreekt dan van zijn gewone huiluurtje. Intusschen kan de
+oorzaak daarvan wel eens gelegen zijn in de omstandigheid, dat het kind door huisgenooten
+of anderen, die het „dotje” wel eens even in handen willen hebben of er mede willen
+spelen, met te veel belangstelling vervolgd wordt. Het gevolg is dan gewoonlijk, dat
+het kind op den duur wil beziggehouden worden of in handen zijn, hetgeen niet bevorderlijk
+is aan zijn rust en zijne gezondheid. Naarmate het kind ouder wordt, zal het nu en
+dan wakker liggen en langzamerhand meer aandacht aan zijne omgeving wijden. Dan zal
+de moeder zich ook meer met haar kleine mogen bezighouden, waarbij zij telkens weder
+bedenken moet, dat ook in dat opzicht alle overdaad schaadt. Als moeder en kind om
+zoo te zeggen samen opgroeien, ontstaat vanzelve de ware harmonie, welke voor het
+kind het voordeeligst is.
+</p>
+<p>De gezonde zuigeling heeft eene mooie frissche huidkleur, lichtrood, vooral in het
+gelaat, licht rose aan het oor, bij doorschijnend licht, en aan de voetzolen, of gemarmerd.
+In den slaap is de kleur gewoonlijk bleeker. De huid is glad, gaaf, een weinig vochtig
+en aangenaam warm als het kind niet te lang bloot ligt. Zij kan niet gemakkelijk in
+eene plooi, die onmiddellijk weder verdwijnt, opgelicht worden.
+</p>
+<p>De gezonde zuigeling zweet, tenzij hij overdreven warm gekleed of in het bedje te
+warm gedekt is of op andere wijze te warm gehouden wordt, niet, behalve bij hevig
+schreien.
+</p>
+<p>De slijmvliezen zijn bleeker van kleur dan bij volwassenen, de tong fletsrood en vochtig.
+<span class="pageNum" id="pb146">[<a href="#pb146">146</a>]</span></p>
+<p>De spieren (het vleesch) maken bij betasting den indruk van vast en stevig en tevens
+veerkrachtig te zijn.
+</p>
+<p>De buik is slank en ligt vrijwel in hetzelfde vlak als de borstkas of iets hooger,
+de grens tusschen deze beiden is niet duidelijk, de flanken zijn niet uitgezet. De
+buikwand is min of meer gespannen en moeilijk in te drukken.
+</p>
+<p>De ademhaling is over ’t algemeen oppervlakkig, nauwelijks te hooren en ook in rustigen
+slaap van gezonde kinderen, ten minste gedurende de eerste weken, niet steeds gelijkmatig,
+daar diepe ademhalingen met oppervlakkige afwisselen en elkander niet steeds regelmatig
+opvolgen. De ademhalingsbewegingen van de borstkas zijn, in vergelijking met die van
+den buik, gering. Het aantal ademhalingen is grooter dan op lateren leeftijd en bedraagt
+bij den pasgeborene gemiddeld 35 in de minuut. Men telt die het gemakkelijkst als
+het kind slaapt.
+</p>
+<p>Dit laatste geldt ook voor het tellen van het aantal polsslagen, dat ongeveer 120
+in de minuut bedraagt.
+</p>
+<p>De temperatuur, ’s morgens en ’s avonds in den endeldarm opgenomen, schommelt om 37°
+Celsius en is zelden hooger dan 37°.2. Zij wisselt echter gemakkelijk onder verschillende
+omstandigheden.
+</p>
+<p>Het gezonde kind neemt met graagte, zelfs met gulzigheid, de borst.
+</p>
+<p>Gewoonlijk wordt de ontlasting van den gezonden zuigeling, welke van den vierden of
+vijfden dag als de „normale” beschouwd wordt, beschreven als eene vrij dikke zalfachtige
+of brijachtige, goudgeel of oranjegeel gekleurde stof, gelijkmatig, niet kleverig
+week, welke in den beginne drie- tot zesmaal, met toenemenden leeftijd afnemend tot
+één- of tweemaal, in de vier en twintig uur geloosd wordt. Zij wordt, aan de lucht
+blootgesteld, betrekkelijk spoedig groen van kleur. Kenmerkend is eene min of meer
+zoet-zuurachtige, niet onaangename geur. Bij <span class="pageNum" id="pb147">[<a href="#pb147">147</a>]</span>regelmatige spijsvertering komt de ontlasting vrij geregeld en tamelijk snel te voorschijn.
+</p>
+<p>In de laatste jaren wordt er, in verschillende geschriften, op gewezen, dat de „normale”
+ontlasting ook bij gezonde, goed gedijende, borstkinderen volstrekt niet zoo algemeen
+wordt waargenomen; dat zij vaak niet gelijkmatig is, doch in de geelachtige stof talrijke
+witte vlokjes of brokjes en, in de eerste weken bijna regelmatig, taaie slijmstolseltjes
+bevat; dat zij ook, in de eerste twee of vier weken, dunner en waterachtiger is met
+stukjes, zelfs geelachtig groen, slijmachtig met weinig vaste stof; dat zij, aan de
+lucht blootgesteld, snel grasgroen van kleur wordt, en dat zulke ontlasting somtijds
+na iederen maaltijd geloosd wordt, zonder dat er eenige stoornis bestaat of is aan
+te toonen, zoodat men niet zou vermoeden, dat zij van een borstkind afkomstig is.
+Deze ontlasting gaat gewoonlijk vanzelf over in de meer normale.
+</p>
+<p>Zulke luiers ziet men o.a. bij kinderen van „zenuwachtige” ouders. Men denke dan niet
+dadelijk dat het zog niet deugt. Het vetgehalte van het zog kan b.v. hierbij eene
+groote rol spelen. Melk welke weinig vet bevat, geeft dunnere ontlasting dan die,
+welke veel vet bevat. Ook kan zulke ontlasting tijdelijk optreden bij sommige stoornissen
+van de zijde der moeder, b.v. eenige dagen voor en gedurende de menstruatie of wanneer
+zij koorts heeft. Indien dit niet te lang duurt, is het gewoonlijk niet noodig daartegen
+maatregelen te nemen.
+</p>
+<p>De belangrijkheid van de luiers wordt inderdaad vaak sterk overdreven. Ofschoon ik,
+indien de zuigeling volgens mijne bovengenoemde opvatting gevoed werd, bijna zonder
+uitzondering de als „normaal” beschreven ontlasting heb waargenomen, is het niet te
+ontkennen, dat sommige kinderen gedurende hunnen geheelen zuigelingentijd niet die
+„normale” ontlasting te zien geven. Ik heb kinderen gekend, die uitstekend groeiden—en
+nu reeds volwassen zijn—en als zuigeling nooit <span class="pageNum" id="pb148">[<a href="#pb148">148</a>]</span>eene „goede” luier vertoonden. Men moet dus niet al te groote waarde hechten aan eenigszins
+afwijkende tint der luiers of aan van het „normale” afwijkende samenstelling der ontlasting,
+doch vóór alles zijn oordeel afhankelijk stellen van den algemeenen toestand van het
+kind en van zijn geheele wijze van doen. Als het kind behoorlijk groeit, niet al te
+onrustig is en er goed uitziet, behoeft men zich over eene groenachtige licht-slijmerige
+ontlasting niet dadelijk te verontrusten.
+</p>
+<p>Ook het omgekeerde komt bij den zuigeling vaak voor, namelijk dat de ontlasting langer
+dan vier en twintig uren wegblijft. Zij is dan taai en iets donkerder van kleur, soms
+grijsgrauw en droog. Eerst als die verstopping twee of drie dagen aanhoudt, kan het
+noodig zijn daaraan te gemoet te komen, door het kind een lavementje, b.v. van lauwwarme
+olijfolie of van lauw water, of een zeeppilletje te zetten. De met die verstopping
+vaak gepaard gaande buikpijn wordt door een vochtigwarmen omslag, een Priessnitz-verband,
+om den buik—een heerlijk rustgevend middel—gemakkelijk bestreden.
+</p>
+<p>Men kan dus, heel in ’t algemeen, zeggen, dat bij uitsluitende voeding aan de borst
+aantal en voorkomen van de ontlasting, zoolang het kind goed gedijt, tamelijk onverschillig
+is.
+</p>
+<p>De urine wordt in de eerste dagen in geringe hoeveelheid geloosd; daarna neemt zij
+belangrijk toe. De urine van het gezonde kind is licht van kleur, helder en stinkt
+niet. Daar de urine-loozing dikwijls plaats vindt, van tien- tot vijftien malen daags,
+moet men het kind ook dikwijls verdrogen. Dat is het beste middel om het smetten en
+het ontstaan van open billen te voorkomen en het kind rustig te houden. De meeste
+kinderen schreien als zij nat zijn. Het reinigen behoort te geschieden met een spons,
+of zuivere verbandwatten, en lauwwarm water. Daarna wordt bettend afgedroogd, en gepoederd.
+Hoeveel malen het verdrogen noodig zijn zal, is niet aan te geven.
+<span class="pageNum" id="pb149">[<a href="#pb149">149</a>]</span></p>
+<p>Het is onnoodig een gezond, goed gedijend, kind dagelijks of wekelijks te wegen. Zooals
+wij zagen, is in den regel wel te zien of het kind gedijt. Zoolang de zuigeling eene
+frissche kleur heeft, het gelaat en vooral dijen en billen goed gevuld zijn en eene
+goede ronding vertoonen, het vleesch bij betasting gespannen aanvoelt, de huid vrij
+van vlekken of smetten, de slaap ongestoord, de eetlust goed, de spijsvertering in
+orde is, zoolang hij rustig en tevreden bij het drinken is en, als hij wakker ligt,
+in eene tevreden stemming verkeert, beweeglijk is, levendige heldere oogen heeft,
+kortom geen verschijnselen van eenigerlei onrust of ziekte vertoont, kan men tevreden
+zijn.
+</p>
+<p>Intusschen is het toch, met het oog op mogelijke afwijkingen, gewenscht omtrent het
+lichaamsgewicht en het toenemen daarvan eenige bijzonderheden mede te deelen.
+</p>
+<p>In het meerendeel der gevallen, laat ons maar zeggen bijna zonder uitzondering, neemt
+het lichaamsgewicht gedurende de eerste drie of vier dagen, somtijds zelfs tot den
+achtsten dag, na de geboorte af. Dat verlies kan 200 tot 300 grammen, ook nog wel
+meer, bedragen; bij dikke kinderen vaak meer dan bij magere. Daarna neemt het gewicht
+weder toe en als dan eenmaal het oorspronkelijke gewicht bereikt is, hetgeen niet
+altijd op den tienden dag, doch ook nog wel later, b.v. na veertien tot twintig dagen,
+bij enkele kinderen nog later, het geval kan zijn, volgt een dagelijks toenemen.
+</p>
+<p>Tot en met de vierde maand nemen borstkinderen meer in gewicht toe, dan kunstmatig
+gevoede, daarna gaan zij vrijwel gelijk op, totdat na de achtste maand vaak de borstkinderen
+achterstaan bij de kunstmatig gevoede. Meestal wordt de zuigeling tegenwoordig wekelijks
+gewogen, en dan gaat de jonge moeder, aan de hand van een boekje, na, of haar kind
+voldoende in gewicht is toegenomen. Zij vergelijkt daartoe het door haar verkregen
+cijfer met een cijfer in het boekje, met het gevolg, dat de verstandige moeder niet
+op een verschil van eenige grammen <span class="pageNum" id="pb150">[<a href="#pb150">150</a>]</span>let; dat de al te bezorgde moeder ongerust wordt zoodra het gewicht van haar kleine
+beneden het gewicht, in het boekje aangegeven, blijft en daaruit besluit, dat haar
+kind niet goed groeit; maar ook ongerust is, als het er boven uit gaat, omdat zij
+meent dat het te veel toeneemt. Dit laatste bezorgt haar, gelukkig, niet zoo vaak
+en zoo groote angst. Om haar eenigermate gerust te stellen, geeft ik hier eenige cijfers,
+zooals ik die in verschillende boekjes vond. (Zie bladz. 151).
+</p>
+<p>Men ziet hieruit, dat men zich niet te veel aan de cijfers moet vastklemmen. Het komt
+mij voor, dat ik aan de vermoedelijk opkomende vraag: „Waaraan moet ik mij nu eigenlijk
+houden?” het best tegemoet kom, door het volgende.
+</p>
+<p>Uit de hiernaast staande cijfers van 15 schrijvers het gemiddelde berekend, kom ik,
+voor de
+</p>
+<div class="table">
+<table class="small">
+<tr>
+<td class="cell-left cell-top"> </td>
+<td class="cell-top"> 1e </td>
+<td class="cell-top"> 2e </td>
+<td class="cell-top"> 3e </td>
+<td class="cell-top"> 4e </td>
+<td class="cell-top"> 5e </td>
+<td class="cell-top"> 6e </td>
+<td class="cell-top">7e </td>
+<td class="cell-top">8e </td>
+<td class="cell-top">9e </td>
+<td class="cell-top">10e </td>
+<td class="cell-top">11e </td>
+<td class="cell-right cell-top">12e maand,</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left cell-bottom">tot </td>
+<td class="cell-bottom">195 </td>
+<td class="cell-bottom">187 </td>
+<td class="cell-bottom">175 </td>
+<td class="cell-bottom">144 </td>
+<td class="cell-bottom">124 </td>
+<td class="cell-bottom">108 </td>
+<td class="cell-bottom">99 </td>
+<td class="cell-bottom">97 </td>
+<td class="cell-bottom">95 </td>
+<td class="cell-bottom"> 75 </td>
+<td class="cell-bottom"> 73 </td>
+<td class="cell-right cell-bottom"> 71 gr.</td>
+</tr>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p>ongeveer, welke een kind, aan de borst gevoed, per week toeneemt.
+</p>
+<p>Mij dunkt dat de moeder gerust kan zijn, indien het gewicht, door haar bij het wegen
+der kleine gevonden, om deze cijfers schommelt.
+</p>
+<p>Er blijkt wel uit, dat het gewicht gedurende de eerste maanden van het leven sterker
+toeneemt dan later. Hierbij dient opgemerkt dat ook bij gezonde kinderen, zonder dat
+bepaald stoornissen zijn aan te toonen, belangrijke verschillen kunnen voorkomen,
+en dat toch ten slotte het gewicht aan het einde van het eerste levensjaar ongeveer
+voor allen gelijk is. Het gewicht van den zuigeling is dan ook niet het eenige, waarmede
+men rekening heeft te houden bij de beoordeeling van de ontwikkeling en de gezondheid
+van het kind. Sommige kinderen nemen snel in gewicht toe, doch zien er bleek uit,
+hebben een slappe huid, weinig uitdrukking in de oogen en blijven slap; andere nemen
+langzamer in gewicht toe, doch gedijen overigens goed en hebben eene uitstekende gezondheid.
+<span class="pageNum" id="pb151">[<a href="#pb151">151</a>]</span></p>
+<p>De getallen zijn door mij berekend in grammen per week.
+</p>
+<p>Volgens de aangehaalde schrijvers zou het gezonde kind <i>gemiddeld per week</i> aan gewicht toenemen:
+</p>
+<div class="table">
+<table class="small">
+<tr>
+<td class="cell-left cell-top"> in de </td>
+<td class="cell-top"> 1e </td>
+<td class="cell-top"> 2e </td>
+<td class="cell-top"> 3e </td>
+<td class="cell-top"> 4e </td>
+<td class="cell-top"> 5e </td>
+<td class="cell-top"> 6e </td>
+<td class="cell-top"> 7e </td>
+<td class="cell-top"> 8e </td>
+<td class="cell-top"> 9e </td>
+<td class="cell-top"> 10e </td>
+<td class="cell-top"> 11e </td>
+<td class="cell-top"> 12e </td>
+<td colspan="3" class="colspan cell-right cell-top">maand.
+</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Biedert</span> (1914) </td>
+<td> 217 </td>
+<td> 224 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 133 </td>
+<td> 119 </td>
+<td> 119 </td>
+<td> 98 </td>
+<td> 119 </td>
+<td> 49 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td><span class="seg">gr.</span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right">(Corn. de Lange).</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Kouwer</span> (1911) </td>
+<td> 187 </td>
+<td> 187 </td>
+<td> 187 </td>
+<td> 187 </td>
+<td> 125 </td>
+<td> 125 </td>
+<td> 125 </td>
+<td> 125 </td>
+<td> 125 </td>
+<td> 62 </td>
+<td> 62 </td>
+<td> 62 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Bouchaud</span> </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 154 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 126 </td>
+<td> 119 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 56 </td>
+<td> 56 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td rowspan="4" class="rowspan rightbrace"><img src="images/rbrace4.png" alt="}" width="12" height="80"></td>
+<td rowspan="4" class="rowspan cell-right vam">(Lassablière 1913).</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Fleischmann</span> </td>
+<td> 245 </td>
+<td> 214 </td>
+<td> 196 </td>
+<td> 154 </td>
+<td> 126 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 63 </td>
+<td> 56 </td>
+<td> 42 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Peterson</span> </td>
+<td> 245 </td>
+<td> 203 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 112 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 77 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 98 </td>
+<td> 56 </td>
+<td> 63 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Variot</span> </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Auvard</span> (1917) </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Donnadieu</span> (1916) </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 161 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 126 </td>
+<td> 126 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 56 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Nobécourt</span> (1914) </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 168 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 126 </td>
+<td> 112 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 70 </td>
+<td> 56 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Engel</span> en <span class="ex">Baum</span> (1913) </td>
+<td> 203 </td>
+<td> 196 </td>
+<td> 182 </td>
+<td> 168 </td>
+<td> 140 </td>
+<td> 119 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 98 </td>
+<td> 49 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 105 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Camerer</span> en <span class="ex">Fehr</span> </td>
+<td> 203 </td>
+<td> 189 </td>
+<td> 168 </td>
+<td> 112 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 77 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 63 </td>
+<td> 77 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right">(Langstein-Meyer 1914).</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Czerny</span> </td>
+<td> 203 </td>
+<td> 189 </td>
+<td> 168 </td>
+<td> 112 </td>
+<td> 105 </td>
+<td> 77 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 63 </td>
+<td> 77 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right">(E. Gorter 1914).</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Tugendreich</span> (1914) </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 91 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td> 84 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="ex">Meyer-Rüegg</span> (1915) </td>
+<td> 175 </td>
+<td> 190 </td>
+<td> 170 </td>
+<td> 160 </td>
+<td> 130 </td>
+<td> 110 </td>
+<td> 100 </td>
+<td> 125 </td>
+<td> 145 </td>
+<td> 100 </td>
+<td> 99 </td>
+<td> 99 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left cell-bottom"><span class="ex">Bendix</span> (1916) </td>
+<td class="cell-bottom"> 210 </td>
+<td class="cell-bottom"> 210 </td>
+<td class="cell-bottom"> 210 </td>
+<td class="cell-bottom"> 126 </td>
+<td class="cell-bottom"> 126 </td>
+<td class="cell-bottom"> 126 </td>
+<td class="cell-bottom"> 84 </td>
+<td class="cell-bottom"> 84 </td>
+<td class="cell-bottom"> 84 </td>
+<td class="cell-bottom"> 56 </td>
+<td class="cell-bottom"> 56 </td>
+<td class="cell-bottom"> 56 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right cell-bottom"></td>
+</tr>
+</table>
+</div><p>
+<span class="pageNum" id="pb152">[<a href="#pb152">152</a>]</span></p>
+<p>Het beste bewijs van goed gedijen is een regelmatig toenemen van het lichaamsgewicht,
+ook al gaat het in den beginne langzaam. Toch mag men, in ’t algemeen, met een, zij
+het dan ook regelmatig, toenemen in gewicht van 100 grammen per week, gedurende de
+eerste maanden, niet heelemaal tevreden zijn.
+</p>
+<p>Om ongeveer te berekenen of het gewicht overeenkomt met het normale gewicht, dat is
+het gewicht dat men als normaal voor den zuigeling op een bepaalden tijd, zeg in eene
+bepaalde maand, aanneemt, vermenigvuldige men het ranggetal van de levensmaand in
+het eerste halfjaar met 600, in het tweede halfjaar met 500 en telle het gewicht,
+bij de geboorte waargenomen, daarbij op.
+</p>
+<p>In de 6e levensmaand zal dus een kind, dat bij de geboorte 3000 grammen woog, ongeveer
+moeten wegen 6 × 600 + 3000 = 6600 grammen; aan het einde van het eerste levensjaar
+12 × 500 + 3000 = 9000 grammen. Dit komt overeen met het ervaringsfeit, dat na het
+eerste halfjaar het gewicht bij de geboorte gevonden verdubbeld is, aan het einde
+van het eerste jaar driemaal zooveel bedraagt.
+</p>
+<p>Om het juiste gewicht te verkrijgen, moet men het kind steeds in dezelfde omstandigheden
+en op hetzelfde tijdstip van den dag wegen.
+</p>
+<p>Ook voor de hoeveelheid zog, welke een zuigeling geacht wordt noodig te hebben voor
+groei en ontwikkeling, heeft men getracht cijfers te geven, welke dan de hoeveelheid
+aangeven, waarboven hij niet gaan en waaronder hij, in het algemeen, niet blijven
+mag.
+</p>
+<p>De hoeveelheid zog, welke bij iederen maaltijd genomen wordt, kan belangrijk verschillen.
+Zij hangt o.a. af van de hoeveelheid zog door de borst geleverd, van den toestand
+der tepels, van de kracht waarmede het kind zuigt en van zijne behoefte aan voedsel.
+</p>
+<p>In de laatste jaren wordt van vele zijden beweerd, dat elke moeder, die dat wil, haar
+kind kan zoogen. Ongetwijfeld ware <span class="pageNum" id="pb153">[<a href="#pb153">153</a>]</span>het te wenschen, dat deze bewering juist was en zeker is het, dat veel meer moeders,
+indien zij slechts wilden, althans geruimen tijd hare kinderen het natuurlijke voedsel
+zouden kunnen geven, doch de ervaring leert, dat ook in dit opzicht de natuur niet
+volmaakt is. Dat is jammer genoeg, maar men mag de feiten niet wegdoezelen terwille
+van welke theorie ook. Ieder geneesheer zal kunnen verhalen van moeders, die met de
+grootste opoffering tevergeefs trachtten haar kind het natuurlijke voedingsmiddel
+te geven. Blijkt aan den eenen kant, dat somtijds met te weinig volharding de borstvoeding
+beproefd wordt, aan den anderen kant is het buiten kijf, dat in vele gevallen de poging
+te lang wordt voortgezet. Dit neemt evenwel niet weg, dat iedere moeder beginnen moet
+met die poging en haar alleen noodgedwongen zal mogen opgeven. Ook als het kind slechts
+eenige weken of maanden de moedermelk, zij het ten deele, kan verkrijgen, zal het
+daarvan niet te miskennen voordeelen genieten.
+</p>
+<p>In het algemeen kan men zeggen, dat de zuigeling eene bepaalde hoeveelheid voedsel
+en dus bij borstvoeding eene bepaalde hoeveelheid zog voor zijne ontwikkeling noodig
+heeft. Hoe groot die hoeveelheid zijn moet, hangt voornamelijk af van de gesteldheid
+van het kind, en daarom zal men ook slechts zeer in het algemeen cijfers kunnen aangeven,
+welke niet meer dan eene betrekkelijke waarde hebben.
+</p>
+<p>De hoeveelheid per maaltijd genomen heeft geen waarde, omdat die, zooals reeds gezegd,
+belangrijk verschillen kan. Daarom is het beter de hoeveelheid te becijferen, welke
+voor een tijdvak van 24 uren als gemiddelde kan gesteld worden. Die hoeveelheid heeft
+men berekend, door een groot aantal borstkinderen telkens voor en na den maaltijd
+te wegen en de getallen, op die wijze in 24 uren verkregen, bij elkander te tellen.
+Bij die wegingen is alweder gebleken, dat er vrij belangrijke verschillen bestaan,
+doch het groote aantal berekeningen heeft geleid tot <span class="pageNum" id="pb154">[<a href="#pb154">154</a>]</span>het vinden van eenige gemiddelden, waaraan men ten minste eenig houvast heeft.
+</p>
+<p>Ik laat hier een paar opgaven volgen van hoeveelheden per maaltijd en in 24 uren gedronken
+door kinderen uit mijne praktijk, waarin de verschillen duidelijk uitkomen.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>H.&nbsp;L. jongen, 27 Augustus 1914 geboren op het einde van de 8e zwangerschapsmaand.
+</p>
+<p>27 en 28 Augustus nam het kind niets of zeer weinig.
+</p>
+<div class="table">
+<table class="voeding">
+<thead>
+<tr class="label">
+<td colspan="4" class="colspan xd33e2140 cell-head-left cell-head-top cell-head-bottom">Per maaltijd.
+</td>
+<td colspan="3" class="colspan xd33e2144 cell-head-right cell-head-top cell-head-bottom">In 24 uren.
+</td>
+</tr>
+</thead>
+<tbody>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">29 </td>
+<td><span class="seg">Augustus</span> </td>
+<td> 15, 10, 15<span class="corr" id="xd33e2161" title="Bron: .">,</span> 15 </td>
+<td>gr. </td>
+<td class="xd33e2144"> 55 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right">gr.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">30 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 15, 15, 15, 10, 15, 30, 35, 20 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">155 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">31 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 35, 20, 20, 20, 20, 30, 15 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">160 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 1 </td>
+<td><span class="seg">Sept<span class="corr" id="xd33e2213" title="Niet in bron">.</span></span> </td>
+<td> 25, 40, 25, 20, 30, 50, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">250 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 2 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 50, 45, 30, 40, 40, 65, 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">340 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 3 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 60, 50, 50, 50, 50, 60, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">380 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 4 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 70, 60, 35, 70, 50, 80, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">425 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 5 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 75, 70, 60, 30, 60, 50 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">345 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 6 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 60, 80, 60, 80, 80, 75 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">435 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 7 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 70, 70, 70, 65, 90, 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">435 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 8 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 80, 80, 90, 70, 70, 65 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">455 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 9 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 60, 80, 65, 40, 100, 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">415 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">10 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 70, 70, 90, 60, 90, 80 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">460 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">11 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 80, 80, 90, 70, 70, 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">460 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">12 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 40, 40, 60, 40, 40 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">220 </td>
+<td rowspan="4" class="rowspan rightbrace"><img src="images/rbrace4.png" alt="}" width="12" height="80"></td>
+<td rowspan="4" class="rowspan xd33e2146 cell-right vam">maagstoornis bij de moeder.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">13 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 60, 60, 40, 50, 45 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">255</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">14 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 40, 50, 60, 30, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">240</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">15 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 60, 60, 50, 60, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">290</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">16 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 30, 35, 90, 60, 60, 50 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">325 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">17 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 90, 60, 65, 80, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">385 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">18 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 90, 80, 70, 70, 85, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">485 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">19 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>100, 80, 75, 70, 75, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">490 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">20 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 85, 110, 55, 90, 85, 95 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">520 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">21 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 90, 80, 75, 100, 95, 95 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">535 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">22 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>100, 105, 110, 50, 95, 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">530 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">23 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 85, 85, 70, 75 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">435 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">24 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>125, 105, 70, 50, 65, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">475 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">25 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 70, 100, 70, 55, 55, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">410 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">26 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 70, 90, 90, 70, 80, 65, 75 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">540 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">27 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 65, 90, 65, 65, 70, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">455 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">28 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 80, 70, 75, 70, 75, 70, 75 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">515 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">29 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 95, 80, 80, 65, 75, 85 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">480 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left cell-bottom">30 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-bottom">110, 80, 90, 80, 95, 80 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144 cell-bottom">535 </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+</tbody>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p>Meisje, H. G., 13 Maart 1915 geboren op het einde van de 8e zwangerschapsmaand.
+</p>
+<p>Het kind begon eerst op 18 Maart te zuigen. Voor dien tijd kreeg het zog, uit de borst
+gekolfd, met een lepeltje.
+</p>
+<div class="table">
+<table class="voeding">
+<thead>
+<tr class="label">
+<td colspan="4" class="colspan xd33e2140 cell-head-left cell-head-top cell-head-bottom">Per maaltijd. </td>
+<td colspan="2" class="colspan xd33e2144 cell-head-right cell-head-top cell-head-bottom">In 24 uren.
+</td>
+</tr>
+</thead>
+<tbody>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">18 </td>
+<td><span class="seg">Maart</span> </td>
+<td>25, 25, 20, 35, 40 </td>
+<td>gr. </td>
+<td class="xd33e2144">145 </td>
+<td class="cell-right">gr.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">19 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>25, 35, 40, 15, 45, 10, 20 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">190 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">20 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>30, 35, 25, 25, 40, 40, 40 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">235 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">21 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>50, 30, 50, 40, 50, 55 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">275 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">22 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 50, 40, 35, 40, 55 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">280 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">23 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 45, 55, 55, 55, 50 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">320 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">24 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>55, 40, 65, 55, 40 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">255 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">25 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 65, 60, 55, 55 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">295 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">26 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>40, 30, 35, 55, 30, 75 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">265 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">27 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 45, 60, 55, 20, 50 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">290 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">28 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>65, 60, 70, 50, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">305 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">29 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>85, 65, 70, 60, 65, 75 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">420 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">30 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>55, 65, 70, 70, 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">330 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">31 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Maart</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>80, 50, 60, 95, 75 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">360 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left cell-bottom">1 </td>
+<td class="cell-bottom">April </td>
+<td class="cell-bottom">70, 60, 70, 50, 70, 85 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144 cell-bottom">405 </td>
+<td class="cell-right cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+</tbody>
+</table>
+</div><p>
+<span class="pageNum" id="pb155">[<a href="#pb155">155</a>]</span></p>
+<p>Meisje, S.&nbsp;E. K., geboren 16 Augustus 1915.
+</p>
+<div class="table">
+<table class="voeding">
+<thead>
+<tr class="label">
+<td colspan="4" class="colspan xd33e2140 cell-head-left cell-head-top cell-head-bottom">Per maaltijd. </td>
+<td colspan="2" class="colspan xd33e2144 cell-head-right cell-head-top cell-head-bottom">In 24 uren.
+</td>
+</tr>
+</thead>
+<tbody>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">18 </td>
+<td>Augustus </td>
+<td>25, 25, 25 </td>
+<td>gr. </td>
+<td class="xd33e2144"> 75 </td>
+<td class="cell-right">gr.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">19 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 60, 50, 45 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">215 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">20 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>55, 60, 50, 95, 80, 100 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">440 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">21 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 120, 70, 95, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">435 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">22 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>105, 90, 105, 100, 110 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">510 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">23 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>105, 110, 75, 120 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">400 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">24 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>130, 100, 100, 110, 120 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">560 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">25 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 140, 90, 100, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">540 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">26 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 120, 120, 80, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">530 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">27 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 110, 110, 110, 110 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">560 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">28 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>115, 125, 130, 95, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">555 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">29 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 130, 105, 95, 90 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">540 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">30 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 120, 160, 110 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">510 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">31 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Augustus</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>115, 170, 150, 85 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">520 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 1 </td>
+<td>Sept. </td>
+<td>120, 120, 105, 130 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">475 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 2 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>150, 100, 110, 130, 110 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">600 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 3 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>130, 115, 120, 145, 30 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">540 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 4 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>135, 110, 90, 120, 125, 70</td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">650 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 5 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>140, 130, 110, 120 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">500 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 6 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>125, 120, 120, 85, 115 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">565 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 7 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>125, 125, 125, 140, 50 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">565 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 8 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>130, 100, 150, 120 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">500 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 9 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>160, 155, 100, 90, 40 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">545 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">10 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>105, 70, 110, 70, 85 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">440 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">11 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>150, 135, 150 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">435 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">12 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>140, 125, 130, 110 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">505 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">13 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>125, 115, 105, 140 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">485 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">14 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>145, 115, 145, ? </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">405+?</td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">15 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>140, 115, 130, 165 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">550 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">16 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>150, 110, 145, 150 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">555 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">17 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 180, 110, 165 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">575 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">18 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>130, 130, 150, 130 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">540 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">19 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 135, 130, 140 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">525 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">20 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>140, 140, 160, 170 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">610 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">21 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>110, 130, 130, 120, 120 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">600 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">22 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>120, 110, 70, 140 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">440 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">23 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>105, 185, 140, 80, 130 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">640 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">24 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>125, 130, 110, 160 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">525 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">25 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>140, 170, 130, 90, 120 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">650 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">26 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>160, 165, 125, 140 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">590 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">27 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>145, 130, 140, 70 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">485 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">28 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>160, 90, 100, 170, 130 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">650 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">29 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>140, 100, 165, 125, 130 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">660 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left cell-bottom">30 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Sept.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-bottom">130, 170, 100, 150 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144 cell-bottom">550 </td>
+<td class="cell-right cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+</tbody>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p>Meisje, M. A., geboren 7 October 1914,
+</p>
+<div class="table">
+<table class="voeding">
+<thead>
+<tr class="label">
+<td colspan="4" class="colspan xd33e2140 cell-head-left cell-head-top cell-head-bottom">Per maaltijd. </td>
+<td colspan="2" class="colspan xd33e2144 cell-head-right cell-head-top cell-head-bottom">In 24 uren.
+</td>
+</tr>
+</thead>
+<tbody>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left"> 9 </td>
+<td><span class="seg">Oct.</span> </td>
+<td>20, 30 </td>
+<td>gr. </td>
+<td class="xd33e2144"> 50 </td>
+<td class="cell-right">gr.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">10 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>30, 60, 50, 55, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">255 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">11 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 50, 50, 55, 70, 60 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">345 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">12 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>80, 60, 100, 95 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">335 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">13 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>100, 110, 70, 80, 95 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">455 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">14 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>90, 90, 40, 90, 60, 80 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">450 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">15 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>100, 80, 80, 90, 80 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">430 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">16 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>115, 90, 70, 100, 120 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">495 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">17 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>110, 120, 105, 100 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">435 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">18 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>110, 120, 90, 90, 80, 105 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">595 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">19 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>160, 90, 120, 70, 80 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">520 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">20 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>60, 120, 120, 100, 130, 110 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">640 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">21 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>110, 130, 100, 75, 110, 80 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">605 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">22 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>150, 140, 110, 130, 100 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">630 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">23 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>110, 120, 120, 180, 80 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">610 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">24 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>130, 120, 150, 130, 100 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">630 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left">25 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>140, 120, 115, 80, 100, 100 </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144">655 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="xd33e2140 cell-left cell-bottom">26 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Oct.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-bottom">140, 130, 90, 140, 130, 110 </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="xd33e2144 cell-bottom">740 </td>
+<td class="cell-right cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+</tbody>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p>Het noemen van cijfers komt mij dan ook niet gewenscht voor, omdat de moeder daaraan
+allicht te veel waarde hecht, maar met een enkel woord kan wel worden aangegeven,
+op welke eenvoudige wijze men ongeveer kan nagaan, hoe groot de hoeveelheid gemiddeld
+zijn moet.
+</p>
+<p>Neemt men voor de hoeveelheid aan het einde van de 8ste <span class="pageNum" id="pb156">[<a href="#pb156">156</a>]</span>week als grondgetal 800 grammen aan, dan trekke men van dit getal voor iedere voorafgaande
+<i>week</i> 50 grammen af en telle voor iedere volgende <i>maand</i> 50 grammen daarbij op, b.v.
+</p>
+<div class="table">
+<table>
+<tr>
+<td class="cell-left cell-top"><span class="seg">in de</span> </td>
+<td class="cell-top"> 4e </td>
+<td class="cell-top"><span class="seg">week</span> </td>
+<td class="cell-top"> 600 </td>
+<td class="cell-right cell-top">gr.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 5e </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 650 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 6e </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 700 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 7e </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 750 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 8e </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 800 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>12e </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 850 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>16e </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 900 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>20e </td>
+<td><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td> 950 </td>
+<td class="cell-right"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-bottom">24e </td>
+<td class="cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">week</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-bottom">1000 </td>
+<td class="cell-right cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">gr.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p>Volgens eene andere berekening verkrijgt men het gemiddelde, door in het eerste kwartaal
+het lichaamsgewicht van den zuigeling, in kilogrammen, te vermenigvuldigen met 150,
+in het tweede kwartaal met 140, in het derde kwartaal met 125.
+</p>
+<p>Volgens eene derde berekening drinkt een gezonde pasgeborene op den 3en dag gemiddeld
+100 grammen, den 6en dag 300–350 gr., den 10den dag 400–450 gr. en later ongeveer
+⅙ van zijn lichaamsgewicht.
+</p>
+<p>Men bedenke hierbij steeds, welke beteekenis aan een „het gemiddelde” aangevend cijfer
+te hechten is. Geen enkel kind zal zich daaraan houden, maar het cijfer geeft, in
+het algemeen, de hoeveelheid aan waarmede men tevreden zijn kan.
+</p>
+<p>Wij komen nu vanzelf tot de vraag of een zuigeling, bij de voeding aan de borst, te
+veel of te weinig voedsel krijgen kan.
+</p>
+<p>Beide gevallen zijn mogelijk, hoewel men toch wel zeggen kan, dat, onder normale omstandigheden,
+dus wanneer er geen wanverhouding bestaat tusschen de borst en de kracht waarmede
+het kind zuigt, van een te veel, van <i>overvoeding</i>, niet licht sprake zijn zal. De ervaring heeft mij geleerd, dat, indien men, zooals
+ik hierboven aangaf, in den beginne het kind vrijlaat in het kiezen van zijn maaltijd,
+voor overvoeding geen vrees behoeft te bestaan.
+</p>
+<p>Dat een kind, als het na een behoorlijken tijd van slapen zijn maaltijd genomen heeft,
+wel eens wat teruggeeft van het genomene, <span class="pageNum" id="pb157">[<a href="#pb157">157</a>]</span>is nog geen bewijs, dat het te veel gedronken heeft. Er zijn kinderen die men „luchtslikkers”
+noemt, en dat luchtslikken kan vooral voorkomen bij kinderen, die gulzig drinken.
+Als zij dan hunnen maaltijd genoten hebben, komt de luchtbel, die zich in de maag
+gevormd heeft, wel eens voor den dag, waarbij dan tevens eene hoeveelheid zog te voorschijn
+komt. Die luchtbel kan de oorzaak zijn, dat een kind, na genoten maaltijd, hoewel
+voldoende gevoed, onrustig is en niet inslaapt. Daarom is het aan te raden zulke kinderen
+gedurende het voeden, of daarna, een oogenblikje rechtop te houden, opdat de luchtbel
+ontwijken kan.
+</p>
+<p>Intusschen mag ik niet verzwijgen, dat door verschillende schrijvers een ziektebeeld
+van overvoeding aan de borst geteekend wordt, al zeggen ook velen, dat, althans praktisch,
+eene overvoeding van het borstkind niet voorkomt.
+</p>
+<p>Vermoedelijk is dan, volgens sommigen, de overvoeding minder te wijten aan het te
+veel gebruiken gedurende de maaltijden, dan wel aan het te vaak aanleggen van het
+kind. Dit zal in gewone omstandigheden niet veelvuldig voorkomen, maar het kan gebeuren
+als de moeder, telkens wanneer het kind mocht huilen of onrustig is en daarbij voortdurend
+de vingers in den mond steekt en daarop zuigt, zich verbeeldt dat het honger heeft,
+zonder na te gaan of er misschien een andere reden voor die onrust bestaan kan. Oorzaken
+van onrust toch zijn er vele in het leven van den zuigeling, als: het liggen in een
+natte luier, ongemakkelijke houding, welke hijzelf niet veranderen kan, te nauw sluitende
+kleeding, te warm gedekt zijn of te koud liggen, insectenbeten, blaasjes in den mond,
+verstopte neus, gesmet zijn aan de billen of in plooien van de huid, een scheurtje
+in de aarsopening enz.
+</p>
+<p>Behalve in het te vaak aanleggen kan, naar men zegt, de oorzaak van overvoeding ook
+gelegen zijn in eene te overvloedige afscheiding van zog, vooral „lekkende borst”,
+waarbij voortdurend <span class="pageNum" id="pb158">[<a href="#pb158">158</a>]</span>zog uit de borst druppelt. Dit komt, althans in belangrijken graad, niet zoo heel
+dikwijls voor. Om het nat worden der kleederen tegen te gaan, kan men de borsten bedekken
+met eene of andere stof, welke gemakkelijk vocht opslorpt, b.v. zachte doeken, de
+borsten bedekken met een zogglas, waarin eene opening door welke de tepel heen steekt,
+zoodat het zog wordt opgevangen, en de borsten opbinden. Tegen de „lekkende borst”
+is geen afdoend middel bekend.
+</p>
+<p>In den beginne, aldus het geschetste ziektebeeld, spuwt het kind in den regel na den
+maaltijd eene kleine of grootere hoeveelheid zog (let op de luchtslikkers), hetgeen,
+als het niet te lang duurt, niet hindert, omdat juist daardoor het kind zich van het
+te veel genomene ontdoet. Daarbij komt dan, dat het kind niet zoo kalm slaapt, spoedig
+wakker wordt, aan de borst gelegd wel zuigt en somtijds daarna rustig wordt, doch
+niet voor langen tijd. Dat onrustig zijn gaat dan vaak over in schreeuw- of gilbuien,
+soms onder het zuigen, terwijl de buik opgezet is en het kind hoorbaar winden loost,
+om daarna voor enkele oogenblikken rustiger te zijn.
+</p>
+<p>Indien er dadelijk na den maaltijd gestremde melk of, na eenigen tijd, eene waterheldere,
+zuur riekende, witte stukjes en slijm bevattende, vloeistof te voorschijn komt, moet
+men eene stoornis in de spijsvertering vermoeden.
+</p>
+<p>De ontlasting komt, soms vaker, dun en schuimend, met geruisch voor den dag; de omgeving
+van de aarsopening en de billen worden rood, de reuk is sterk zuur. Er kan echter
+ook verstopping bestaan, waarbij de ontlasting nog normaal gekleurd is en de gewone
+vastheid heeft, doch na eenigen tijd eene groene kleur of gele kleur met groenen rand
+vertoont, waarin kleine witte stukjes en slijmdraden te zien zijn.
+</p>
+<p>De eetlust wordt minder, het gezicht bleeker, de huid slapper; het lichaamsgewicht
+blijft, na aanvankelijk soms sterk te zijn toegenomen, op dezelfde hoogte staan, vermindert
+of schommelt<span class="pageNum" id="pb159">[<a href="#pb159">159</a>]</span>—bij dagelijks wegen na te gaan—in dezen zin, dat plotseling toenemen in gewicht afwisselt
+met plotseling dalen.
+</p>
+<p>Een kind kan ook te weinig voedsel krijgen. De verschijnselen hiervan, welke in het
+ziektebeeld beschreven zijn, vertoonen zoovele punten van overeenkomst met die van
+overvoeding, dat het vooral voor een niet-geneeskundige de grootste moeite oplevert,
+om uit te maken waarmede men te maken heeft. Sommige kinderen lijden aan slapeloosheid,
+zijn onrustig, schreeuwen spoedig na den maaltijd, drinken telkens als men hen aan
+de borst legt; de meeste doen juist het tegenovergestelde, zijn bijzonder rustig,
+zelfs slaperig. De ontlasting kan weinig stof bevatten, bruin tot groen van kleur,
+slijmig en taai zijn en om de twee of drie dagen komen, doch meestal is zij dun, in
+den beginne nog lichtgeel, vaak slechts als eene groene vlek in de luier, of nog geel
+met groene vlekken, al of niet met slijm gemengd. Indien deze ontlasting werkelijk
+als een verschijnsel van <i>ondervoeding</i> optreedt, wordt zij na toediening van meer voedsel onmiddellijk of al heel spoedig
+beter. De urine-loozing is verminderd, zoodat de luiers niet flink nat zijn.
+</p>
+<p>Ook hierbij worden de billen en de omgeving van de aarsopening rood en smetten, treden
+puistjes op, wordt de huid bleeker en, bij vermagering, te ruim. Dit laatste wijst
+er reeds op, dat ook met betrekking tot het lichaamsgewicht iets valt op te merken
+en wel, dat het toenemen onvoldoende blijkt of dat het tot stilstand komt en, bij
+belangrijke ondervoeding, overgaat in het tegenovergestelde, dus afneemt. Vaak kan
+men, vóór het wegen, opmerken, dat het kind reeds in den aanvang van het zuigen vele
+zuigbewegingen maakt voor het slikt.
+</p>
+<p>Hoe onvolledig ook, bespeurt men uit deze schildering, dat niet gemakkelijk uit de
+verschijnselen is op te maken waarmede men te doen heeft. Het voornaamste punt, waarop
+men te letten heeft, is wel het lichaamsgewicht en het bepalen van de hoeveelheid
+van het in 24 uren door den zuigeling genomen <span class="pageNum" id="pb160">[<a href="#pb160">160</a>]</span>voedsel, waarbij vergelijking met de boven als gemiddeld aangegeven benoodigde hoeveelheid
+zog haar nut heeft.
+</p>
+<p>De moeder zij, ingeval er vermoeden van ondervoeding bestaat, voorzichtig met het
+vermeerderen van de hoeveelheid voedsel, hetgeen geschieden kan door het vermeerderen
+van het aantal maaltijden, als dat te klein mocht blijken, of door het geven van bijvoeding
+naast de borst. (Zie: Gemengde voeding).
+</p>
+<p>Dat een zuigeling te weinig voedsel krijgt kan verschillende oorzaken hebben, welke
+bij de moeder en bij het kind te zoeken zijn.
+</p>
+<p>Bij de moeder kan het voorkomen, dat het kind, door slechte ontwikkeling van de tepels,
+vooral platte, ingetrokken of holle tepels, de borst niet goed vatten kan. In de meeste
+gevallen zal het, zij het met meerdere volharding, zoonoodig met gebruik maken van
+een tepelhoedje, toch gelukken. Dit hulpmiddel moet ook beproefd worden bij scheurtjes,
+spleetjes of afschilveringen van de huid van den tepel, indien het onmiddellijk zuigen
+daaraan te pijnlijk is. Het komt wel voor, dat het kind uit die wondjes bloed zuigt
+en met de melk inslikt. Is dat vrij veel, dan kan het dit bloed uitbraken, waarover
+de moeder zich niet ongerust behoeft te maken. Indien het niet uitgebraakt wordt,
+maakt het de ontlasting donker. Vele middelen worden aangegeven om die wondjes, die
+een enkele maal eene belangrijke uitbreiding kunnen verkrijgen, te genezen. Gelukt
+dit niet, dan kan het, waar ook het zoogen met een tepelhoedje nog te pijnlijk is,
+noodig blijken het kind eenige dagen van de borst te nemen, gedurende welken tijd
+dan meermalen daags het zog met een zogpomp of door melken uit de borst moet genomen
+en aan het kind gegeven worden. De genezing kan zelfs tien tot veertien dagen vereischen,
+doch gewoonlijk kan men het kind reeds vroeger, als de tepel minder gevoelig geworden
+is, weder aanleggen. In hoogst enkele gevallen moet somtijds het zoogen opgegeven
+worden.
+<span class="pageNum" id="pb161">[<a href="#pb161">161</a>]</span></p>
+<p>Dit laatste kan ook het geval zijn bij de zeer zeldzaam voorkomende overgevoeligheid
+van den tepel, een toestand, waarbij aan de tepels geen enkele afwijking is waar te
+nemen en toch het zoogen voor de moeder een ware marteling is, door de pijnlijkheid,
+met uitstraling naar de zijkanten van de borst en naar den rug. Ook hierbij beproeve
+zij eerst het tepelhoedje, waarbij de maaltijd gewoonlijk langer duurt, voordat zij
+het zoogen opgeeft.
+</p>
+<p>Verder komt het voor, dat de borst niet gemakkelijk melk geeft. Een flink ontwikkeld
+kind vooral zal op den duur die moeilijkheid wel overwinnen. Men kan trachten de borst
+williger te maken, door haar te melken. Eene al te volle borst wordt door het uitspuiten
+van de eerste melk-porties gemakkelijker te vatten.
+</p>
+<p>Dat de borst inderdaad te weinig zog afscheidt, komt veel minder voor dan nog maar
+al te vaak gedacht wordt. Daarom moet de moeder de poging tot borstvoeding niet te
+spoedig opgeven, en, voor zij tot het geven van bijvoeding overgaat, trachten door
+het prikkelen van de borst, door melken, hetgeen zijzelve gemakkelijk leeren kan,
+of door uitpompen, deze tot meerdere afscheiding te brengen. Ook voorzichtige massage
+kan hierbij helpen. Het kan evenwel niet ontkend worden, dat somtijds, en merkwaardigerwijze
+komt dat na de eerste bevalling nog al eens voor, de zogafscheiding al spoedig onvoldoende
+is. Het toedienen van een of ander middel aan de moeder, het moge lactagol, somatose,
+malztropon of anders heeten, heeft geen nut. Waar zulk een middel wel eens schijnt
+te helpen, is dat te wijten aan suggestieven invloed, welke de moeder tot meer volharding
+bracht. Tot nog toe is er geen enkel voedings- of geneesmiddel gevonden, dat inderdaad
+de borst tot meerdere zogafscheiding aanzet. Van belang is veel rust en goede voeding
+van de moeder, welke volstrekt niet alleen of in hoofdzaak uit de zoo hooggeroemde
+pap moet bestaan.
+<span class="pageNum" id="pb162">[<a href="#pb162">162</a>]</span></p>
+<p>Van te voren, namelijk gedurende de zwangerschap, is nimmer te beslissen of de aanstaande
+moeder al dan niet haar kind zal kunnen zoogen.
+</p>
+<p>Meestal zal men niet voor het einde van de tweede week kunnen bepalen, of de afscheiding
+van zog beneden de als normaal aan te nemen hoeveelheid blijft, waarvoor men een minimum
+van 150 grammen per etmaal in de eerste week of het dubbele in de tweede week stellen
+kan. Indien evenwel verschijnselen van ondervoeding optreden, het kind niet voldoende
+in gewicht toeneemt en de pogingen om de hoeveelheid zog te vermeerderen, b.v. ook
+nog door het kind wat vaker en aan beide borsten aan te leggen, mislukken, zal men
+tot bijvoeding moeten overgaan.
+</p>
+<p>Mocht het gebeuren dat, door welke oorzaak dan ook, een der borsten niet genoeg of
+in het geheel geen zog levert, dan neemt dikwijls de werkzaamheid van de andere borst
+zoodanig toe, dat zij alleen de noodige hoeveelheid voortbrengt.
+</p>
+<p>Bij het kind kan de oorzaak gelegen zijn in misvorming van den mond en van het verhemelte,
+zooals wolfsmond, hazelip, gespleten verhemelte. Gewoonlijk zal alleen de wolfsmond
+of dubbele hazelip en eene wijde spleet in het verhemelte het zuigen beletten, terwijl
+het kind bij eenzijdige hazelip het zuigen wel leert. Ook pijnlijkheid in den mond,
+b.v. door spruw, kan het kind in het zuigen belemmeren, alsmede verkoudheid, waardoor
+het ademhalen door den neus bemoeilijkt of <span class="corr" id="xd33e4374" title="Bron: vrij wel">vrijwel</span> onmogelijk is. Ten slotte zijn er somtijds kinderen, zelfs van normaal gewicht, die
+te slap zijn om met voldoende kracht te zuigen. Dat de tongriem het zuigen belet,
+en daarom moet ingeknipt worden, is zoo zelden het geval, dat men practisch wel zeggen
+kan, dat dit niet voorkomt. Zoolang het kind òf niet zuigen kan òf onder de genoemde
+omstandigheden te weinig voedsel krijgt, geve men het uitgemelkt of uitgepompt zog,
+met een lepeltje of uit een fleschje.
+<span class="pageNum" id="pb163">[<a href="#pb163">163</a>]</span></p>
+<p>Uit het voorafgaande blijkt, dat men, voordat men aanneemt dat het kind ondervoed
+wordt, nauwkeurig rekening heeft te houden met verschillende mogelijkheden.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Wij komen nu nog even terug op den invloed welke, naar men zegt, op de vorming van
+het zog, met betrekking tot hoeveelheid en hoedanigheid, wordt uitgeoefend door verschillende
+gebeurtenissen of door ziekten van de moeder.
+</p>
+<p>Het verschijnen van de menstruatie gedurende het zoogen is geen reden om het kind
+van de borst te nemen. Somtijds wordt gedurende de menstruatie wat minder zog afgescheiden
+of is dit het geval een of twee dagen van te voren, terwijl het zog weder toeneemt
+kort voor het einde daarvan, doch steeds duurt het slechts korten tijd. Meestal heeft
+dit geen invloed op het kind; somtijds is het wat lastig en vertoont lichte stoornis
+in de spijsvertering, terwijl het gewicht in die dagen niet toeneemt.
+</p>
+<p>Bij vrouwen in het eerste kraambed is het weder intreden van de menstruatie in de
+derde week een niet zelden waar te nemen verschijnsel. Volgens <i>Bendix</i> treedt zij bij de helft der vrouwen na 3–8 weken op; volgens <i>Remy</i> hebben 43% der zoogende vrouwen de menstruatie, waaronder 26% de menstruatie onregelmatig.
+Er schijnt een vierwekelijks en een zeswekelijks type voor te komen, zoowel bij zoogende
+als bij niet zoogende moeders. De eerste menstruatie kan verwacht worden op den 42en
+of 28en, 21en of 14en, 10en of 11en dag, soms reeds op den 7en dag van het kraambed
+(<i>Schatz</i>).
+</p>
+<p>Wij vinden vermeld, dat het eerste loslaten van een eitje uit den eierstok, naar de
+menstruatie te oordeelen, ongeveer in een termijn van 3–7 weken plaats vindt. Bij
+uitzondering gebeurt dat vroeger, zoodat bevruchting reeds weder in de eerste drie
+weken kan optreden, en, bovenvermelde mededeeling van <i>Schatz</i> in aanmerking nemende, zou dat reeds op den <span class="pageNum" id="pb164">[<a href="#pb164">164</a>]</span>zevenden dag van het kraambed kunnen gebeuren. Vrij algemeen verbreid is echter de
+meening, dat eene zoogende vrouw niet zwanger worden kan. Hoe onjuist die meening
+is, blijkt, behalve uit het bovenstaande, nog uit de beteekenis van de woorden „blind
+zwanger worden” of „blind opgezet worden”, waarmede wordt te kennen gegeven, dat de
+vrouw gedurende het zoogen zwanger werd. Dat „blind” heeft dan betrekking op het feit,
+dat zulk eene vrouw gedurende het zoogen de menstruatie niet zag intreden. Menige
+vrouw die het zoogen, met de bedoeling om eene nieuwe zwangerschap te voorkomen, veel
+te lang voortzette, heeft dan ook ondervonden hoe onjuist die meening is.
+</p>
+<p>Bevruchting blijft aanvankelijk zonder invloed op het zoogen, doch met voortschrijdende
+zwangerschap wordt de zogafscheiding minder en houdt allengs op. Vele moeders hebben,
+zonder eenige schade voor het zoogende kind, voor haarzelve of voor de vrucht die
+zij herbergt, tot in de tweede helft der zwangerschap kunnen zoogen. In ieder afzonderlijk
+geval heeft men dus eene beslissing te nemen in verband met den toestand der moeder.
+In het algemeen neemt allengs de hoeveelheid zog af, zoodat het tijdperk om het kind
+te spenen vanzelf ingeleid wordt.
+</p>
+<p>Dat gemoedsbewegingen van invloed zijn is in het algemeen niet te loochenen, al is
+het zeker, dat de schadelijke inwerking dikwijls achterwege blijft en de vrees, welke
+men er algemeen voor koestert, zeer sterk overdreven is. Opwinding, schrik, angst,
+zorg en verdriet, smartelijk sterk op den geest inwerkende gebeurtenissen kunnen wel
+degelijk, wanneer zij hevig zijn, zij het dan ook tijdelijk, stoornis brengen in de
+zogafscheiding, hetzij dat de hoeveelheid zog vermindert, hetzij dat bij overvulde
+borst, ondanks krachtig zuigen van het kind, niets of slechts zeer weinig te voorschijn
+komt. Het kind krijgt dan natuurlijk niet genoeg, zal lastig zijn en misschien zelfs
+eene <span class="pageNum" id="pb165">[<a href="#pb165">165</a>]</span>leelijke luier afdoen, maar de daaraan verbonden meening, dat het kind „het” van de
+moeder „afgezogen” heeft, is onjuist. Op den duur zal de borstvoeding er niet onder
+lijden.
+</p>
+<p>Het oordeel of ziekte van de moeder, hetzij chronisch of acuut, tot het besluit zal
+leiden om niet te zoogen, behoort geheel en al tot het terrein van den geneesheer.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Het ligt voor de hand, dat wij nu gaan bespreken hoelang de moeder het kind uitsluitend
+aan de borst zal trachten groot te brengen, met andere woorden, wanneer het gespeend
+moet worden. Dit zal ons dan vanzelf leiden tot de bespreking van andere dan natuurlijke
+voeding.
+</p>
+<p>Een voor alle gevallen passend antwoord op die vraag is niet te geven. In het algemeen
+kan men wel een tijdperk van zogvorming aannemen, doch in het bijzonder hangt veel
+af van omstandigheden en van de individualiteit der moeder, zelfs na opeenvolgende
+baringen.
+</p>
+<p>Men kan zeggen, dat de afscheiding van zog in de eerste zes tot acht weken na de baring
+toeneemt, om dan verschillend langen tijd, ongeveer gedurende zes tot acht maanden,
+stand te houden en daarna af te nemen. Van nature zou het verschijnen van de eerste
+tanden erop wijzen, dat de zuigeling niet meer uitsluitend vloeibaar voedsel behoeft
+te ontvangen, doch het komt maar al te vaak voor, dat ook moeders, van de groote waarde
+der borstvoeding overtuigd, daarmede voortgaande, reeds voor dien tijd de hoeveelheid
+melk zien verminderen, het kind weinig in gewicht zien toenemen en dus wel genoodzaakt
+zijn daarbij ander voedsel toe te dienen. Te lang voortgezette voeding aan de borst
+blijft niet zonder nadeeligen invloed op het kind, omdat niet alleen de hoeveelheid
+onvoldoende wordt, maar ook de samenstelling van het zog verandert, in dien zin, dat
+het onvoldoende voedingsstoffen bevat. De verschijnselen, welke het kind gaat vertoonen,
+zijn samen te vatten <span class="pageNum" id="pb166">[<a href="#pb166">166</a>]</span>onder het algemeene beeld van bleekheid en slapte. Het kind begint om zoo te zeggen
+te verwelken, terwijl niet zoo zelden teekenen van beginnende Engelsche ziekte zich
+voordoen.
+</p>
+<p>Vaak kan het noodig zijn om omstreeks de zevende maand, somtijds reeds vroeger, tot
+bijvoeden over te gaan. Dan is het de vraag, welk voedsel men geven en op welke wijze
+men den overgang van het natuurlijke voedsel tot het andere tot stand brengen zal.
+Afgezien van de gevallen waarin men genoodzaakt is dit plotseling te doen, moet die
+overgang geleidelijk geschieden. Dat gebeurt dan door het toepassen van wat men <i>gemengde voeding</i> (<span lang="fr">allaitement mixte</span>) noemt, d.w.z. dat men gedeeltelijk de borst, gedeeltelijk de flesch geeft.
+</p>
+<p>Dit kan op twee manieren gebeuren, namelijk door òf na iederen maaltijd aan de borst
+een fleschje te geven, òf door eenmaal of meermalen daags een borstmaaltijd door een
+fleschmaaltijd te vervangen. Mijns inziens is de eerste manier aan te bevelen, omdat
+men zoodoende de borst aan den gang houdt, den overgang dus geleidelijker kan doen
+plaats vinden, en omdat de mogelijkheid niet is uitgesloten, dat de zuigeling, bespeurende
+dat het zuigen aan de flesch gemakkelijker gaat dan aan de borst, minder of geen lust
+gevoelt aan de borst te drinken. Intusschen is het niet altijd mogelijk om deze manier
+te volgen, waarbij dan spoedig blijkt, dat de borst steeds minder zog afscheidt, zoodat
+het kind binnen zeer korten tijd alleen op de flesch is aangewezen.
+</p>
+<p>Voor wij verder gaan is het noodzakelijk erop te wijzen, dat men zoo mogelijk moet
+vermijden tot het spenen over te gaan in het warme jaargetijde. Kinderen die in het
+warme jaargetijde gespeend worden, ook al geschiedt dit geleidelijk, loopen het grootste
+gevaar ernstige stoornissen in de spijsvertering te verkrijgen.
+</p>
+<p>Van belang is het, om na te gaan welk voedsel men geven <span class="pageNum" id="pb167">[<a href="#pb167">167</a>]</span>moet, in welke hoeveelheid, van welke samenstelling en hoe dit moet bereid worden.
+</p>
+<p>Bovenaan staat het vervangen van de moedermelk door koemelk. Zonder in te gaan op
+het vraagstuk op welke wijze er, met het oog op de gezondheid niet alleen van den
+zuigeling maar van allen die melk gebruiken, voor gezorgd behoort te worden, dat de
+koemelk zoo wordt afgeleverd, dat zij geen schadelijke bestanddeelen bevat en van
+goede samenstelling is, moet erop gewezen worden, dat de moeder, die haar kind dit
+voedingsmiddel zal toedienen, daaraan de grootst mogelijke reinheid en zorg moet besteden.
+Een zuigeling slikt desnoods alles wat men hem geeft, indien het hem smaakt, maar
+reageert uiterst sterk op alle minderwaardig voedsel.
+</p>
+<p>Het is algemeen gebruikelijk de koemelk zoodanig te wijzigen, dat zij tot voedsel
+van den jeugdigen zuigeling kan dienen. Daarom wordt zij verdund en worden er stoffen
+aan toegevoegd, welke, in aansluiting aan de ervaring, nuttig zijn gebleken voor het
+doel waarvoor zij moeten dienen. Een algemeenen regel voor verdunning en toevoeging
+is natuurlijk niet te geven, omdat dit afhankelijk is van den leeftijd, en van den
+toestand waarin de zuigeling verkeert. Daarom blijft elke voeding met tegennatuurlijk
+voedsel eene, welke in ieder bijzonder geval tastenderwijze moet worden toegepast,
+dat wil zeggen, dat men steeds moet probeeren. Dit betreft niet alleen de samenstelling,
+doch ook de wijze van toediening, vooral met betrekking tot het aantal maaltijden,
+de hoeveelheid en den graad van warmte.
+</p>
+<p>Laat ons beginnen met het moeilijkste geval, namelijk dat de zuigeling van den aanvang
+af tegennatuurlijk voedsel gebruiken moet. Dan is er sprake van: het kind moet aan
+de flesch. Goed, maar welk voedsel zal men het kind geven? Hoe moet het voedsel bereid
+worden? Welke voorzorgen heeft men te nemen, opdat het kind groeie en geen nadeel
+ondervinde?
+<span class="pageNum" id="pb168">[<a href="#pb168">168</a>]</span></p>
+<p>Het eenvoudigste is, het kind koemelk te geven, met water verdund en suiker daaraan
+toegevoegd.
+</p>
+<p>Het voedsel kan men in het algemeen op tweeërlei wijze bereiden en wel: alles in eens
+gereed maken voor het gebruik in 24 uren of voor elke flesch afzonderlijk.
+</p>
+<p>Het eerste is het gemakkelijkst. Men kan dan als volgt te werk gaan. Men maakt van
+te voren op, hoeveel voedsel de zuigeling vermoedelijk in 24 uren gebruiken zal. Daartoe
+is het noodig eenige cijfers te kennen en dat zijn die, welke de gemiddelde hoeveelheden,
+door een aan de borst gevoed kind gebruikt, aangeven. De gemiddelde hoeveelheden,
+waaraan, zooals uit de boven uit mijne praktijk gegeven getallen blijkt, zich niet
+alle kinderen zullen houden, omdat ook de hoeveelheden, door flesschenkinderen gebruikt,
+belangrijke verschillen vertoonen.
+</p>
+<p>Van de regels, welke worden aangegeven, komen mij de opgaven van een onzer Nederlandsche
+kinderartsen, Dr. E. <span class="ex">Gorter</span>, het meest geschikt voor. Volgens die opgaven heeft een zuigeling op den 1sten dag
+niets, op den 3en dag 100 grammen, op den 6en dag 300–350 grammen, op den 10den dag
+400–450 grammen, op den 14den dag 150 maal het aantal kilogrammen lichaamsgewicht
+aan grammen noodig. Aangezien ook de verhoudingen, door dienzelfden geneesheer aangegeven,
+mij—als algemeenen regel—geschikt voorkomen, geef ik die hier weder, met de opmerking,
+dat het blijken zal, alweder in verband met den algemeenen toestand van iederen zuigeling,
+dat afwijkingen nu en dan zullen voorkomen. Ik leg dus den nadruk op de woorden „als
+algemeenen regel”.
+</p>
+<p>Hij geeft dan aan, dat men het kind voor de eerste 14 dagen een mengsel zal geven
+van 1 deel koemelk en 2 deelen water, dat 8% suiker bevat, dus b.v. op den 10den dag:
+150 gr. koemelk, 300 gr. water en 24 gr. suiker (⅓ melk), en dat men daarbij nauwlettend
+heeft na te gaan, of het kind in alle opzichten gezond is.
+<span class="pageNum" id="pb169">[<a href="#pb169">169</a>]</span></p>
+<p>Te beginnen met den leeftijd van 14 dagen, of 3 weken, wordt dan overgegaan tot een
+mengsel van 1 deel koemelk en 1 deel water, dat 8% suiker bevat (½ melk).
+</p>
+<p>Om nu te weten hoeveel grammen men van dit mengsel per dag ongeveer geven zal, kan
+men van de gegevens op bl. 156 gebruik maken, b.v. door het lichaamsgewicht (in kilogrammen)
+te vermenigvuldigen met 150. Als voorbeeld gelde, dat een pasgeborene, die op den
+6en dag 3 K.G. weegt, 300 gr. voedsel krijgt, waarvoor noodig is: 100 gr. melk, 200
+gr. water en 16 gr. suiker; een kind van 3 weken, wegende 3,5 K.G., krijgt 500 gr.
+voedsel, dus: 250 gr. melk, 250 gr. water en 20 gr. suiker, terwijl men, als het kind
+met deze hoeveelheid, zonder ziek te zijn, niet groeit, opklimt tot 300 gr. melk,
+300 gr. water en 24 gr. suiker.
+</p>
+<p>Zoodra het kind 4–6 weken oud is, zal meestal de voeding met 2 deelen koemelk en 1
+deel water met 10% suiker (⅔ melk) worden geregeld, bij welk mengsel het kind kan
+blijven tot het 4–6 maanden oud is. De hoeveelheid, die hiervan wordt gegeven, wordt
+weer berekend door het aantal kilogrammen, die het kind weegt, met 150 te vermenigvuldigen
+zoolang het jonger dan 3 maanden is, en met 140 als het ouder is. Van dit mengsel
+kan men ongeveer evenveel geven als de hoeveelheid moedermelk.
+</p>
+<p>Vanaf de 4e of 6e maand ongeveer kan men, volgens Dr. <span class="ex">Gorter</span>, eene kleine hoeveelheid meel aan het mengsel toevoegen, te beginnen met 5 gr., dan
+al spoedig 10 gr. per dag. Dit meel vervange dan eene gelijke hoeveelheid suiker.
+Voorbeeld: Een kind van 5 maanden, weegt 6,5 K.G., krijgt 6,5 × 140 gr. = 910 gr.
+en wel 600 gr. melk, 300 gr. water, 20 gr. suiker en 10 gr. meel.<a class="noteRef" id="xd33e4452src" href="#xd33e4452" title="Ga naar noot 5.">5</a>
+<span class="pageNum" id="pb170">[<a href="#pb170">170</a>]</span></p>
+<p>Hij merkt terecht op, dat ook met op andere wijze samengesteld voedsel gunstig gevolg
+kan verkregen worden, doch dat dit mengsel het voordeel heeft van zeer eenvoudig te
+zijn.
+</p>
+<p>Men heeft dus niets anders te doen, dan de voor 24 uren benoodigde hoeveelheid melk
+en water te meten, de suiker af te wegen en dit alles bij elkander gevoegd in een
+pan gedurende b.v. 5 minuten goed te laten koken. Door het koken verdampt gedurende
+dien tijd eene hoeveelheid water, welke door toevoeging van gekookt water tot de oorspronkelijke
+hoeveelheid moet aangevuld worden. De pan wordt met een deksel gesloten, vervolgens
+snel afgekoeld, het best in stroomend water, en dan op eene koele plaats bewaard,
+om telkens als eene flesch zal gegeven worden, de hoeveelheid, voor een maaltijd bepaald,
+daarin over te gieten.
+</p>
+<p>Voor men het kind de flesch geeft moet die gewarmd worden. Dit doet men het best,
+door haar in warm water te zetten. De graad van warmte voor het voedsel, dat zich
+in de flesch bevindt, kan men beoordeelen door de flesch, nadat die eenigen tijd in
+het warme water gestaan heeft, af te drogen, te schudden en dan tegen het ooglid van
+het gesloten oog te houden. Indien men de vraag, of de flesch warm of koud aanvoelt,
+slechts aarzelend kan beantwoorden, kan men rekenen dat het voedsel de goede temperatuur
+heeft. Eene andere manier is deze, dat men een weinig van het voedsel in een lepel
+giet en dat proeft, waarbij men tevens kan nagaan of de smaak goed, het voedsel niet
+bedorven is, hetgeen in den zomer gemakkelijk geschiedt. Daarom is het aan te bevelen,
+vooral in den zomer, het mengsel tweemaal per dag, telkens dus de helft van de benoodigde
+hoeveelheid, te bereiden.
+</p>
+<p>De tweede bereidingswijze is omslachtiger, ofschoon beter. Zij bestaat hierin, dat
+men dadelijk de voor 24 uren gereedgemaakte hoeveelheid voedsel over het aantal flesschen,
+door <span class="pageNum" id="pb171">[<a href="#pb171">171</a>]</span>het kind te gebruiken, verdeelt (in alle flesschen dezelfde hoeveelheid) en deze flesschen,
+van eene kaoutchouk-sluiting voorzien, in een pan met water, waarvan het oppervlak
+op gelijke hoogte of iets hooger dan dat van de melk in de flesschen staat, plaatst,
+om daarin te koken, waarna de fleschjes, uit de pan genomen, afgekoeld en op eene
+koele plaats bewaard worden. In den handel zijn daarvoor de toestellen, naar Prof.
+Soxhlet genoemd, te verkrijgen.
+</p>
+<p>In plaats van water, als verdunningsvloeistof, wordt ook wel een afkooksel van rijst
+of gort gebruikt, terwijl door vele geneesheeren van den aanvang af ook meel wordt
+toegediend. Deze afkooksels moeten, vooral in den zomer, met het oog op zuur worden,
+minstens tweemaal per dag bereid worden. (Zie voor recepten: Aanhangsel).
+</p>
+<p>In plaats van rauwe melk gebruikt men somtijds gepasteuriseerde melk, doch aangezien
+deze niet zeker vrij van bacteriën is, zou men haar eveneens moeten koken, waardoor
+zij te veel verandert om nog als geschikt voedingsmiddel te mogen gelden. Met goed
+gevolg, door vele geneesheeren aanbevolen, wordt ook gebruik gemaakt van de zoogenaamde
+bussenmelk of gecondenseerde melk.
+</p>
+<p>De eenvoudigste flesch is de beste. Zij moet gemakkelijk te reinigen zijn. In den
+handel komen er voor met eene reeks boven elkander geplaatste streepjes, met de bedoeling
+daarmede de hoeveelheden af te meten, doch welke het nadeel hebben, dat zij in het
+glas ingedeukt zijn en dus moeilijk schoon te maken, terwijl de afstanden niet gelijk
+zijn.
+</p>
+<p>Na het gebruik moet men de flesch dadelijk met koud water uitspoelen en met, liefst
+gekookt, water gevuld en met een dotje schoone verbandwatten afgesloten, wegzetten.
+Er is slechts één goed model speen, in den vorm van een handschoenvinger, van zwart
+of rood kaoutchouk. Men moet haar, met het oog op reiniging, gemakkelijk kunnen omstulpen.
+Met eene <span class="pageNum" id="pb172">[<a href="#pb172">172</a>]</span>gloeiende naald, welke snel ingestoken en uitgehaald wordt, maakt men er eene opening
+in, waardoor het vocht slechts druppelsgewijs kan uitloopen. Elke nieuwe speen moet
+men, voor het gebruik, uitkoken; later is het voldoende haar, van buiten en van binnen,
+onmiddellijk na het gebruik, in stroomend water te reinigen en in een bakje met zuiver,
+gekookt, water te bewaren.
+</p>
+<p>Bij het voeden met de flesch moet men zeer voorzichtig zijn, omdat juist hierbij gemakkelijk
+stoornissen in de spijsvertering optreden. Daarom lette men op sommige dingen, welke
+wel eens als kleinigheden beschouwd worden.
+</p>
+<p>Men mag de flesch niet bij het kind nederleggen, het den speen in den mond stoppen
+en dan aan het kind zelf overlaten, hoe het zich redden wil. De moeder, of wie het
+kind de flesch geeft, moet die in handen houden en het kind, terwijl het op den schoot
+of in het bedje ligt, voeden; daarbij geduldig zijn en opletten, dat het kind niet
+te schielijk drinkt. Daarom mag de opening in de speen niet te groot zijn.
+</p>
+<p>Is de opening te groot, dan drinkt het kind de flesch te spoedig leeg. Men kan trachten
+daaraan te gemoet te komen, door binnen in de speen, tegen de daarin gemaakte opening
+aan, een stukje schoon <span class="corr" id="xd33e4480" title="Bron: hydrophiel-gaas">hydrophiel gaas</span> of een propje schoone verbandwatten te leggen, zoodat het vocht niet zoo snel uit
+de opening vloeien kan. Het spreekt vanzelf, dat men dit stop-middeltje, bij het reinigen,
+moet wegwerpen.
+</p>
+<p>Indien het kind niet naar behooren zuigt, kan de oorzaak daarin gelegen zijn, dat
+het voedsel te warm of, wat minder vaak voorkomt, te koud is. Aangezien het kind ook
+voor het leegdrinken van de flesch een twintigtal minuten noodig zal hebben, is het
+goed om de flesch, teneinde het afkoelen te voorkomen, met een zakje van wol of van
+eene andere, de warmte slecht geleidende, stof te omhullen.
+</p>
+<p>Vooral bij deze wijze van voeding kan het kind te veel voedsel <span class="pageNum" id="pb173">[<a href="#pb173">173</a>]</span>krijgen, overvoed worden. Het kan echter ook te weinig krijgen, zoowel doordat te
+weinig per maaltijd gegeven wordt, als doordat, bij voldoende hoeveelheid, de voedingswaarde,
+tengevolge van te sterke verdunning, te gering is. Er behoort dan ook bij de voeding
+met de flesch eene groote mate van oplettendheid betracht te worden. Wanneer de moeder
+inderdaad die oplettendheid betracht en nauwkeurig acht geeft op den toestand van
+den zuigeling, in verband met een regelmatig verloop van het gewicht en in verband
+met eene behoorlijke ontlasting, kan zij, naar mijne overtuiging, ook hierbij, met
+inachtneming van het bij de borstvoeding besprokene, de regeling van het aantal maaltijden
+en de hoeveelheden, per maaltijd te gebruiken, in den beginne aan het kind overlaten.
+Zij bedenke daarbij, dat van een te sterk verdund mengsel grootere hoeveelheden noodig
+zijn om aan de behoefte van het kind te voldoen, en geve dus liever te weinig dan
+te veel. Bij mijne eigene kinderen, waarvan er twee van den aanvang af met koemelk
+moesten gevoed worden, handelde ik als volgt. Er werd begonnen met 1 deel melk en
+2 deel water, waarbij melksuiker gevoegd was. In iedere flesch werd zooveel van het
+mengsel geschonken, dat er, als het kind gedronken had, altijd iets in de flesch overbleef.
+Indien de ontlasting daarbij goed was, zoowel wat aantal als vastheid en kleur betrof,
+werd zoolang bij deze samenstelling gebleven, tot de ontlasting veranderde. Werd de
+ontlasting dunner, dan werd een kleine hoeveelheid melk meer gegeven. Aangezien de
+verhouding steeds op 100 gram berekend werd, beantwoordde aan eene grootere hoeveelheid
+melk eene kleinere hoeveelheid melksuikeroplossing. Bijvoorbeeld: Voor 100 gram mengsel
+werden genomen 34 gram melk en 66 gram melksuikeroplossing. Was de ontlasting daarbij
+normaal, dan bleef het bij die verhouding, totdat de ontlasting iets dunner en vaker
+geloosd werd. Dan werden 36 gram melk en 64 gram melksuikeroplossing genomen. Werd
+daarbij de ontlasting weder normaal, <span class="pageNum" id="pb174">[<a href="#pb174">174</a>]</span>dan bleef het daarbij; kwam de ontlasting nog niet naar wensch, dan werden genomen
+38 gram melk en 62 gram melksuikeroplossing. Was evenwel de ontlasting te stijf, dan
+gebeurde het omgekeerde en werden genomen 32 gram melk en 68 gram melksuikeroplossing.
+Op die wijze werd, al naar het noodig bleek, tastenderwijze het voedsel met kleine
+schommelingen gewijzigd, zoodat gemakkelijk en zonder gevaar kon worden beproefd,
+wat op een bepaald tijdstip noodig was. Daarbij werd het merkwaardige feit genomen,
+dat het eene kind eenige maanden vroeger volle melk verdragen kon dan het andere,
+een bewijs hoe groote verschillen zelfs bij kinderen van dezelfde ouders kunnen voorkomen.
+</p>
+<p>Dat ook bij de tegennatuurlijke voeding, onder bijzondere nauwlettendheid, aan het
+kind de regeling kan worden overgelaten, moge blijken uit nevenstaande kromme van
+tweelingen, welke aldus werden groot gebracht. Op de titelplaat ziet men de tweelingen
+in het bedje en daarvoor, op den grond zittende, een zusje, dat dezelfde vrijheid
+aan de borst genoten had; op de plaat tegenover bl. 176 de tweelingen, acht maanden
+oud. Bij geen van drieën werd eenige stoornis waargenomen. Foto’s<a class="noteRef" id="xd33e4492src" href="#xd33e4492" title="Ga naar noot 6.">6</a> en kromme (curve) werden mij, met toestemming der moeder, welwillend verstrekt door
+de verpleegster, die moeder en kinderen, mij overigens geheel onbekend, verpleegde.
+</p>
+<p>Het is niet zonder aarzeling, dat ik deze mijne opvatting over de tegennatuurlijke
+voeding neerschrijf, omdat, zooals reeds gezegd, aan de tegennatuurlijke voeding meer
+gevaren verbonden zijn dan aan de borstvoeding, en mijne opvatting, voorloopig althans,
+geheel afwijkt van hetgeen tegenwoordig geleerd wordt. Ik beveel haar dan ook niet
+onvoorwaardelijk aan, doch geef den raad, om in ieder bijzonder geval de hulp van
+den geneesheer over de wijze van voeding in te roepen, terwijl moeders, die in afgezonderd
+gelegen streken, zooals in onze koloniën <span class="pageNum" id="pb176">[<a href="#pb176">176</a>]</span>nog al eens voorkomt, wonen, waar slechts met groote moeite en kosten het oordeel
+van een geneesheer kan worden ingewonnen, verstandig doen door zich zooveel mogelijk
+te houden aan het beginsel, neergelegd in het bovenvermelde omtrent samenstelling
+en hoeveelheid van het voedsel en omtrent het aantal der maaltijden. Waar men zoo
+gelukkig is den geneesheer steeds te kunnen raadplegen is mijn papieren geneesheer
+overbodig.
+</p>
+<div class="figure p175width"><img src="images/p175.png" alt="Groeicurve van een tweeling." width="493" height="720"></div><p>
+</p>
+<p>Ondervoeding behoeft men bij de fleschvoeding niet zoozeer te duchten, omdat daarin
+betrekkelijk minder gevaar schuilt voor den zuigeling dan in overvoeding. Die overvoeding
+is dan meestal te wijten aan de omstandigheid, dat de moeder te veel en te vaak voedsel
+geeft, telkens als het kind huilt of onrustig is en de hand in den mond stopt na het
+drinken. Gewoonlijk bespeurt men dit het eerst aan de luiers, waarin eene dunne groene
+en slijmerige of dunne gele, witte stukjes bevattende, ontlasting voorkomt, welke
+vijf- tot zesmaal per dag geloosd wordt. Het kind spuwt, geeft „boertjes” op, loost
+winden, slaapt minder, de buik is opgezet; het wordt mager, gaat er slechter uitzien,
+bleek met ingevallen oogen, welke toestand toenemend erger wordt. Somtijds treden
+deze verschijnselen plotseling op. Het beste is om, totdat de geneesheer verschijnt,
+dadelijk een streng dieet toe te passen, b.v. het kind slechts gekookt water of zeer
+slappe thee te drinken te geven. Bij het toedienen van thee wordt de ontlasting donkerder
+van kleur.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p176width" id="p176"><img src="images/p176.jpg" alt="Tweelingen 8 maanden oud." width="720" height="538"><p class="figureHead">Tweelingen 8 maanden oud.</p>
+</div><p>
+</p>
+<p>Minder moeilijk is het, als de zuigeling te eeniger tijd te weinig voedsel uit de
+borst krijgt en het noodig blijkt het tekort op andere wijze aan te vullen. Dat zal
+dan geschieden door de zoogenoemde <i>gemengde voeding</i>. De meening dat het geven van tweeërlei voedsel niet goed zou zijn, is volkomen onjuist.
+Wat de zuigeling nog van de moedermelk krijgen kan, al is het nog zoo weinig, komt
+hem ten goede en het zal betrekkelijk slechts zelden voorkomen, dat de overgang <span class="pageNum" id="pb177">[<a href="#pb177">177</a>]</span>van natuurlijke tot tegennatuurlijke voeding plotseling noodig blijkt.
+</p>
+<p>Een geleidelijke overgang is van te meer belang, naarmate het kind jonger is. Van
+den leeftijd zal ook afhangen, wat men als bijvoeding geven zal. Ook hierbij staat
+het toedienen van koemelk, in verdunningen welke samengaan met den leeftijd van het
+kind, bovenaan en zal het noodig zijn steeds tastenderwijze te werk te gaan, alles
+in verband met den toestand van het kind.
+</p>
+<p>In plaats van verdunde koemelk wordt bij ondervoeding aan de borst, dus bij te weinig
+zogafscheiding, vaak uit karnemelk, met meel en suiker, bereid voedsel, als bijvoeding
+gegeven, om na eenigen tijd over te gaan tot de voeding met koemelk. (Bereiding zie
+aanhangsel).
+</p>
+<p>In verband met de cijfers, vroeger genoemd omtrent hoeveelheid voedsel en samenstelling,
+wijs ik er hier nog eens op, dat de hoeveelheden, waarbij kinderen goed gedijen, zeer
+verschillend zijn en dat, wat de samenstelling betreft, geen regel te geven is, welke
+zonder uitzondering als de eenig juiste is aan te merken. Zoo is het ook te verklaren
+dat er, ondanks eene vrijwel algemeen aangenomen wijze van voedselbereiding en toediening,
+nog velerlei verschillende opvattingen bij geneesheeren zijn op te merken, welke mijns
+inziens voor een deel daaraan zijn toe te schrijven, dat zij allen weten, dat ondanks
+alle regels het gestel der kinderen ten slotte den doorslag geeft, zoodat in ieder
+geval weder moet geïndividualiseerd, d.w.z. geprobeerd, worden. Dit maakt het dan
+ook zoo moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk, om aan te geven hoe „het kind” moet
+gevoed worden. Van daar ook dat er zoovele fabriekmatig bereide voedingsmiddelen voor
+zuigelingen, de een met meer de ander met minder ophef, in den handel worden aangeprezen
+en aangewend, waaruit wel het duidelijkst blijkt, dat eene „kunstmatige moedermelk”
+tot nog toe niet gevonden is. Bij het <span class="pageNum" id="pb178">[<a href="#pb178">178</a>]</span>eene kind gelukt de voeding met dit, bij de andere met dat voedsel, vaak eerst nadat
+verschillend lang geprobeerd is. Zij kunnen in den regel ontbeerd worden, indien de
+moeder zich houdt aan het voorschrift, dat zij in de allereerste plaats haar kind
+moet leeren kennen, in alle opzichten eene strenge reinheid heeft te betrachten en
+zich heeft te onthouden van het overnemen van voedingsmiddelen of voedingswijzen,
+waarbij kinderen van vriendinnen of kennissen, dus andere kinderen, al of niet schijnbaar,
+beter heeten te groeien dan het hare. In dit opzicht hebben plaatsen, waar vele moeders
+verkeeren om hare kinderen van de buitenlucht te doen genieten, zooals parken, vaak
+een ongunstigen invloed, omdat daar gemakkelijk kennis wordt gemaakt en het uitzicht
+der kinderen aanleiding geeft tot gesprekken omtrent de wijze van voeding, welke vooral
+jonge moeders wel eens aanleiding geven om de tot nu toe bij haar kind gevolgde wijze
+te veranderen. Iedere moeder doet verstandig zich te houden aan den raad, welken zij
+van den geneesheer, dien zij eenmaal haar vertrouwen schonk, ontving en al of niet
+vermeende afwijkingen met hem te bespreken, omdat alleen de huisarts de verantwoording
+dragen kan van zijne eigene opvattingen, welke hij door eigene ervaring als de juiste
+meent te moeten doen gelden. Ik meen dan ook te kunnen volstaan, met hetgeen ik hier
+in vage trekken heb trachten aan te geven en mij eveneens te moeten onthouden van
+beschouwingen, omtrent voeding en opvoeding, voor lateren dan den zuigelingenleeftijd.
+</p>
+<p>Slechts heel in ’t kort wijs ik er nog op, dat, afgezien van individueele verhoudingen,
+zoowel bij moeder als kind, langzamerhand de zuigeling, op dikwerf ver uit elkander
+liggende tijdstippen, bij tegennatuurlijke voeding tot het gebruik van onverdunde
+koemelk gekomen is en dan ook weder geleidelijk ander voedsel zal dienen te ontvangen.
+Dit laatste begint van nature recht te verkrijgen, als de tanden te <span class="pageNum" id="pb179">[<a href="#pb179">179</a>]</span>voorschijn komen, want dan begint het kind van zelf neiging te vertoonen daarvan gebruik
+te maken. Tegelijkertijd neemt de afscheiding van speeksel belangrijk toe, waardoor
+het kind in staat wordt gesteld voedsel van vasteren aard te verwerken.
+</p>
+<p>Het is dan ook omstreeks dien tijd, dat de natuur aangeeft dat tot spenen kan worden
+overgegaan, welke overgang, zooals reeds vroeger werd aangegeven, slechts geleidelijk
+mag plaats vinden. Gewoonlijk zal dit omstreeks de zevende of achtste maand het geval
+zijn, somtijds vroeger. Men begint dan met een maaltijd aan de borst te vervangen
+door ander voedsel, vervolgens twee, drie maaltijden, in langer of korter tijdsverloop,
+dus steeds geleidelijk, om zoonoodig, b.v. bij het optreden van ernstige stoornissen,
+tot het geven van de borst te kunnen terugkeeren. Dan geve men verdunde melk, waarvan
+de samenstelling weder verband heeft te houden met den leeftijd van het kind. Behalve
+met water, kan men de melk ook verdunnen met slappe bouillon en langzamerhand overgaan
+tot andere spijs, als pap of brij, met melk als hoofdbestanddeel, al of niet met bouillon
+bereid, uit griesmeel, havermeel, een of ander kindermeel, sago, tapioca, brood of
+beschuit en daarna tot vaster kost. De duur van het spenen kan zeer verschillend uitvallen,
+van 2 tot 3 tot 4 weken en langer. Ook hiervoor is geen algemeene regel te geven.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p179width"><img src="images/p179.png" alt="" data-role="presentation" width="126" height="113"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb180">[<a href="#pb180">180</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<div class="footnote-body">
+<div class="fndiv" id="xd33e1313">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e1313src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">1</a></span> Het is mij niet lang geleden gelukt eene borst, nadat het kind vier weken lang, wegens
+zware ziekte van de moeder, kunstmatig gevoed was, wederom door het zuigen van het
+kind tot voldoende zogafscheiding te brengen, zoodat de intusschen herstelde moeder
+haar kind geheel aan de borst kon voeden.&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e1313src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+<div class="fndiv" id="xd33e1377">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e1377src" title="Ga terug naar noot 2 in tekst.">2</a></span> Het vermelden van deze persoonlijke opvatting is niet geheel van gevaar ontbloot,
+en dat gevaar betreft zoowel den zuigeling als mijzelf. Voor den zuigeling schuilt
+het gevaar hierin, dat de nog onervaren moeder, telkens wanneer het kind schreit,
+vermoedt dat het honger heeft en het dus aan de borst legt, waaraan het dan eenige
+malen zuigt, doch niet met die lust en die kracht, welke inderdaad berust op de natuurlijke
+behoefte aan voedsel, om vervolgens slechts met den tepel te spelen en weder met schreien
+te beginnen, zoodra zijne moeder hem in de wieg wil leggen. De moeder moet zich er
+voor hoeden, op die wijze van haar kind een dwingeland te maken, die haar alle rust
+beneemt en zichzelf schade berokkent.
+</p>
+<p class="footnote cont">Voor mij schuilt het gevaar hierin, dat men, door onnadenkend volgen van mijne opvatting,
+het kind tot een lastig kind maakt en ten prooi geeft aan stoornissen in de spijsvertering,
+en mij daarvan de schuld geeft. Voor onnadenkend opvolgen van eene, in eene langdurige
+praktijk verkregen, overtuiging, kan ik echter geene verantwoordelijkheid aanvaarden.
+Ik heb, bij het schrijven van dit werkje, erop gerekend, dat iedere moeder haar best
+zal doen zoo spoedig mogelijk de eigenaardigheden van haar kind te leeren kennen en
+daarbij trachten wil verstandig te handelen. Zooals gezegd, zal de oplettende moeder
+al spoedig zekere regelmaat ontdekken en daarmede rekening moeten houden.&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e1377src" title="Ga terug naar noot 2 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+<div class="fndiv" id="xd33e1392">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e1392src" title="Ga terug naar noot 3 in tekst.">3</a></span> Dr. <span class="ex">C.&nbsp;N. van de Poll</span>. Over het voeden van zuigelingen. Medisch weekblad, 1915.&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e1392src" title="Ga terug naar noot 3 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+<div class="fndiv" id="xd33e1426">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e1426src" title="Ga terug naar noot 4 in tekst.">4</a></span> Zie aanhangsel.&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e1426src" title="Ga terug naar noot 4 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+<div class="fndiv" id="xd33e4452">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e4452src" title="Ga terug naar noot 5 in tekst.">5</a></span> Dr. E. <span class="ex">Gorter</span>. De voeding van gezonde en zieke zuigelingen, 2e druk. Hij raadt gewone suiker aan.
+1 eetlepel suiker weegt 30 gram, 1 paplepel 15 gram, 1 theelepel 5 gram (opgehoopt);
+voor een afgestreken lepel rekene men de helft.
+</p>
+<p class="footnote cont">Voor het meel neme men zuivere rijst- of tarwebloem. 1 eetlepel meel weegt 20 gram,
+1 paplepel 10 gram, 1 theelepel 3–4 gram (opgehoopt).&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e4452src" title="Ga terug naar noot 5 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+<div class="fndiv" id="xd33e4492">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e4492src" title="Ga terug naar noot 6 in tekst.">6</a></span> Foto’s door de firma D.&nbsp;J. Boom, Hengelo (O.).&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e4492src" title="Ga terug naar noot 6 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div id="ch13" class="div1 chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e288">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">ALLERLEI OPMERKINGEN MET BETREKKING TOT HET KIND.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Onder dezen titel zullen wij, in alphabetische volgorde, nog enkele zaken bespreken,
+welke ouders moeten kennen, al zal hier en daar wel iets genoemd worden, wat elders
+reeds werd aangestipt.
+</p>
+<p>Vooraf gaan echter eenige algemeene opmerkingen.
+</p>
+<p>De moeder moet leeren haar kind waar te nemen. Het spreekt van zelf, dat iedere moeder
+op haar kind let, maar het is voor haar niet gemakkelijk, om zich omtrent de beteekenis
+van allerlei verschijnselen een oordeel te vormen. Daarom kan de kennisneming van
+hetgeen hier volgt haar allicht van eenig nut zijn.
+</p>
+<p>Algemeene gezondheidsmaatregelen zijn van groot gewicht met betrekking tot den toestand
+van en in de woningen, vochtigheid, onvoldoende verlichting, te weinig of te veel
+warmte, onreinheid op woning, kleeding, lichaam, voedselbereiding, zuivere lucht enz.
+</p>
+<p>De verpleging van het kind is eveneens van belang. Bij den zuigeling dient de huid
+niet alleen om het binnendringen van vreemde stoffen in het organisme te beletten,
+maar zij regelt ook de warmte van het lichaam. De groote oppervlakte van het lichaam
+van den zuigeling, in verhouding grooter dan bij den volwassene, maakt dat afkoeling
+of verhitting van de omgevende lucht sneller verlaging of verhooging van zijne lichaamswarmte
+ten gevolge heeft, terwijl aan den anderen kant de <span class="pageNum" id="pb181">[<a href="#pb181">181</a>]</span>lichaamswarmte bij koortsende ziekten bijzonder snel en tot belangrijke hoogte toeneemt.
+</p>
+<p>Behalve goede huidverpleging heeft dus ook de kleeding hare beteekenis. Ik kan niet
+nalaten erop te wijzen, hoe reeds de voeten onzer kleintjes van den beginne af misvormd
+worden door ze sokjes aan te trekken, die, omdat zij zakvormig in een punt uitloopen,
+reeds dadelijk de teentjes tot elkander brengen, wat nog toeneemt als later de schoentjes,
+vooral als die keurig spits zijn, worden gedragen. Het ware nog niet zoo dwaas om
+het voorbeeld der Japanneezen te volgen, die voor den grooten teen eene afzonderlijke
+ruimte laten, zooals dat voor den duim in de wanten gebeurt. Ook het vasthouden van
+de sokjes met een kouseband onder de knie is verkeerd.
+</p>
+<p>Het kind kan men het best waarnemen als het ontkleed is. Dan kan men allereerst den
+toestand, waarin de huid zich bevindt, beoordeelen. In den beginne zijn alle zuigelingen
+min of meer rood van kleur, met in de meeste gevallen eenige vlekkige roodheid boven
+den neuswortel en op de bovenste oogleden, en blauwachtig roode tint van boven- en
+onderlip en kin. Allengs wordt de huid wat bleeker van tint, doch blijft mooi en frisch;
+de zooeven genoemde vlekjes verdwijnen later.
+</p>
+<p>Bij het zieke kind, of bij een kind dat ziek wordt, valt het al spoedig op, dat de
+huid bleeker wordt of zelfs een vaalgrijze tint aanneemt, welke bij erger worden van
+de ziekte overgaat in eene blauwachtige tint in het gelaat, met name aan het voorhoofd
+en de slapen, en bij plotseling optredende aandoeningen ook om de lippen en den neus.
+</p>
+<p>De slijmvliezen blijven ook in ziekte gewoonlijk nog lang rood gekleurd; alleen de
+tong wordt sterker rood, vooral aan de punt, en bij toenemen van het ziekte-proces
+droog, vooral bij koorts, en beslagen. Ook de lippen worden dan droog en krijgen kloven.
+In den mond lette men op spruw.
+</p>
+<p>Bij vermagering, welke het eerst valt waar te nemen aan de <span class="pageNum" id="pb182">[<a href="#pb182">182</a>]</span>binnenvlakte van de dijen, daarna aan beenen en armen, wordt de hals dun, de kin spits,
+gaat de spanning van de huid verloren, wordt het gezichtje kleiner.
+</p>
+<p>Verder zijn op de huid huiduitslagen te zien, welke niet altijd aan slechte verzorging
+te wijten zijn; ook abnormale bleekheid b.v. bij bloedarmoede, overmatige dikte met
+slapte en witheid, zooals bij kinderen, die te lang aan de borst gevoed worden.
+</p>
+<p>De oogen, oorspronkelijk helder en glanzend, worden dof, het wit der oogen vaak roodachtig
+met kleine adertjes doorloopen. Bij ontsteking van het bindvlies der oogleden vindt
+men afscheiding van eene dunne gele of dikkere etterige vloeistof, welke de oogleden
+doet aaneenkleven en in de ooghaartjes, als moeilijk te verwijderen stukjes, blijft
+vast zitten. Vroeger wees ik reeds op de acute ontsteking bij pasgeborenen, met het
+daaraan verbonden gevaar van blindworden bij niet tijdig toegepaste behandeling. Ik
+heb ontsteking van het bindvlies der oogleden zien optreden door het staren van den
+zuigeling in de vlam van een gasgloeilicht, waaronder de tafel stond waarop de zuigeling
+werd verkleed.
+</p>
+<p>De groote fontanel kan ook den weg wijzen bij het beoordeelen van zieken. Bij kinderen
+die aan diarrhee lijden en dus veel vocht verliezen zinkt de fontanel in, terwijl
+zij bij vochtophooping in den schedel, zooals bij ontwikkeling van waterhoofd en bij
+ontsteking van het hersenvlies wordt aangegeven, gewelfd wordt. Men houde, waar ik
+hier over waterhoofd spreek, in het oog, dat het hoofd van den zuigeling opvallend
+groot is in verhouding tot de lengte van het lichaam, en het gelaat opvallend klein
+in verhouding tot den schedel, door de geringe ontwikkeling der kaken.
+</p>
+<p>Aan de ooren valt bij ziekte, behalve dat zij opvallend wit worden, gewoonlijk niets
+bijzonders op te merken. Wel is het nuttig te weten, dat indien het kind bij het wasschen
+van het hoofdje teeken van pijn geeft, men aan de mogelijkheid van <span class="pageNum" id="pb183">[<a href="#pb183">183</a>]</span>beginnende ontsteking van het hersenvlies of van het middenoor moet denken.
+</p>
+<p>Bemoeilijkte ademhaling, met open mond, snurken, snuffen door den neus, kan wijzen
+op eene aangeboren ziekte, op vergroote amandelen, ontsteking van luchtpijpstakken
+of longen, kramp van de stemspleet. Zuigelingen zijn zeer vatbaar voor ontsteking
+der ademhalingswerktuigen, vooral ook bij influenza, zoodat volwassen personen, die
+verkouden zijn, moeten oppassen dat zij hunne aandoening niet op het jonge kind overbrengen,
+daar het van hun „verkoudheid” eene longontsteking kan krijgen. Daarom handelt eene
+moeder, die verkouden is, verstandig door, als zij een kind aan de borst voedt, vooral
+gedurende het zoogen, een doek voor mond en neus te houden en het kind niet te kussen.
+</p>
+<p>De buik kan opgezet of ingetrokken zijn. Bij opgezetten buik lette men op al of niet
+duidelijk waar te nemen bloedvaten, of op darmbewegingen, welke door den buikwand
+te zien zijn. Verder lette men op breuken, niet alleen van den navel, maar ook in
+de liesplooien (darmbreuk) en bij jongens in den balzak (darmbreuk, waterbreuk), op
+bloeding of ettering uit den navel.
+</p>
+<p>Aan beenen en armen, namelijk aan de polsen en enkels, kunnen verdikkingen ontstaan,
+vaste zwellingen bij Engelsche ziekte, indrukbare, waar gedurende eenigen tijd de
+indruk der vingers blijft bestaan, bij andere ziekten.
+</p>
+<p>Ook lette men op verstopping en diarrhee, op de geur der ontlasting, op pijn bij het
+urineeren, op uitzakking van den endeldarm.
+</p>
+<p>De lichaamswarmte (temperatuur) stijgt of daalt, waarop reeds boven gewezen werd,
+gemakkelijk en spoedig boven of beneden het normale. De temperatuur wordt gemeten
+met een thermometer, het liefst een zoogenaamden maximaal-thermometer, welke, met
+vaseline of olie ingevet, bij het op de zijde liggende kind voorzichtig in den endeldarm
+wordt gestoken en <span class="pageNum" id="pb184">[<a href="#pb184">184</a>]</span>daar 5 minuten (den thermometer vasthouden) blijft liggen. De pols is gewoonlijk moeilijk
+te voelen, zoodat men dit kan nalaten.
+</p>
+<p>Zweeten doet een gezond kind, tenzij het te warm ligt, niet; sterk zweeten vooral
+moet doen denken aan ziekte.
+</p>
+<p>Indien een kind niet volmaakt gezond is, wordt het knorrig, verdrietig en onrustig,
+of gelijkmoedig, opvallend rustig en ernstig; beweegt zich, als het uitgekleed is,
+niet spartelend, doch blijft stil liggen, met slappe ledematen en dus niet in de vroeger
+beschreven houding met opgetrokken armen en beenen, of ook ligt het juist niet stil,
+doch maakt, ook in zijn bedje, heftige, schokkende, stootende, bewegingen met armen
+en beenen en met het hoofd<span class="corr" id="xd33e4567" title="Bron: ,">.</span> De spieren (het vleesch) zijn niet zoo gespannen, of juist hard en te sterk gespannen.
+</p>
+<p>De slaap is meestal niet diep, de kinderen zijn onrustig, worden telkens wakker; de
+eetlust vermindert.
+</p>
+<p><i>Braken.</i> Indien het, kort na den maaltijd, teruggeven van eene geringe hoeveelheid genoten
+melk verandert in braken van vocht, met slijm en stukjes, na langer tijdsverloop,
+waarbij dan, als uiting van gestoorde spijsvertering, nog komen veranderde ontlasting,
+vooral diarrhee, winden, buikpijn enz., zal men den geneesheer moeten raadplegen.
+De oorzaak kan gelegen zijn in ziekte van het kind, in onverstandige wijze van voeden,
+in onreinheid bij het bereiden van voedsel, in onreinheid van flesschen en spenen,
+in bedorven voedsel. Daarbij zijn de kinderen onrustig en huilen of schreeuwen. Om
+alvast iets te doen, in afwachting van de komst van den geneesheer, geve men slechts
+gekookt water of zeer slappe thee te drinken.
+</p>
+<p>Een hoogst enkele keer komt het voor, dat een zuigeling bloed braakt, al of niet gepaard
+met afgang van bloed uit den darm. De oorzaak daarvan ligt nog gedeeltelijk in het
+duister. Men moet zich dan in de allereerste plaats ervan trachten te vergewissen,
+of dat bloed, vooral indien alleen bloed gebraakt <span class="pageNum" id="pb185">[<a href="#pb185">185</a>]</span>wordt, misschien te voorschijn komt na eene bloeding uit den neus, uit het slijmvlies
+van den mond, of na inslikken van bloed uit scheuren van den tepel. In deze gevallen
+is de hoeveelheid gewoonlijk gering. In het hier bedoelde, zeer zelden voorkomende,
+geval komt het bloed gewoonlijk zonder voorafgaande verschijnselen, somtijds na eenigen
+tijd van onrust gepaard met braken van genoten melk en met vloeibare ontlasting, veelal
+in de vier eerste dagen na de geboorte, zelden later. Meestal komt het bloed het eerst
+of alleen uit den darm, al of niet met ontlasting, in den aanvang in kleine hoeveelheid,
+vloeibaar of met bloedstolsels, lichtrood, donkerrood tot zwartachtig gekleurd. In
+een deel der gevallen gaat dit samen met braken van bloed. Zeldzamer wordt alleen
+eene roode of bruinachtige vloeistof, soms met stolseltjes, gebraakt, of ziet men
+kleine streepjes bloed in het uitgeworpen voedsel. Het kan bij één keer blijven, enkele
+uren, doch ook eenige dagen aanhouden. Indien het zich herhaalt, treden verschijnselen
+van sterk bloedverlies op; de temperatuur van het lichaam daalt, de ledematen, te
+beginnen met handen en voeten, en de neus worden koud, het gelaat krijgt een wasbleeke
+kleur, de ademhaling wordt oppervlakkig, de pols is nauwelijks te voelen. Men moet
+onverwijld de hulp van den geneesheer inroepen, daar de toestand voor den zuigeling
+zeer bedenkelijk worden kan.
+</p>
+<p>Dit braken is niet te verwarren met het spuwen van ingeslikt vruchtwater, dat, vaak
+vermengd met de ontlasting zooals die door alle zuigelingen in de eerste dagen geloosd
+wordt en den naam van kindspek draagt, kort na de geboorte wordt uitgeworpen.
+</p>
+<p><i>Breuken.</i> Behalve de vroeger genoemde breuken komt bij jongens somtijds een waterbreuk voor,
+dat is eene ophooping van vocht in een bepaald gedeelte van den balzak, waardoor deze
+min of meer vergroot is. In de meeste gevallen verdwijnt dit vocht van zelf, zoodat
+eene behandeling onnoodig is.
+<span class="pageNum" id="pb186">[<a href="#pb186">186</a>]</span></p>
+<p><i>Engelsche ziekte</i> (<i>Rachitis</i>) is een ziekte, welke gewoonlijk nog in het eerste levensjaar en dan meestal eerst
+na de derde maand, bij vele kinderen eerst in het tweede halfjaar, begint, in den
+regel met algemeene verschijnselen, welke wijzen op stoornis in de voeding en op algemeene
+zwakte. De kinderen worden onrustig, verdrietig, slecht geluimd, schreien veel en
+slapen niet meer zoo goed als te voren; zij worden bleeker en slapper, lijden aan
+verstopping, later aan diarrhee; de urine heeft vaak eene doordringend scherpe reuk.
+Nadat deze algemeene verschijnselen twee of drie weken geduurd hebben, treden andere
+op. Een van de eerste is sterk zweeten, vooral aan het hoofd, zoodat ’s morgens vaak
+het hoofdkussen doornat is. De kinderen hebben pijn in de ledematen, voornamelijk
+bij aanraking, dus als zij worden opgenomen of aangevat, en bewegen armen en beenen
+liever niet. Terwijl zij op den rug liggen, bewegen zij het hoofd, ook in den slaap,
+heen en weder, wrijven met het achterhoofd op het kussen, waardoor daar ter plaatse
+het haar verdwijnt, doch worden rustig als men hen voorzichtig op zijde legt. Zijn
+zij ouder dan een half jaar, dan zoeken zij van zelf die ligging op de zijde. Als
+zij gedragen worden, wordt het hoofd hun al gauw te zwaar en leggen zij zich met wang
+en voorhoofd tegen het gezicht of den schouder van hen die ze dragen. Op de plaatsen
+waar men ze aanpakt komen spoedig roode vlekken te voorschijn.
+</p>
+<p>Somtijds breekt de ziekte onverwacht uit, met plotseling optreden van diarrhee, verhooging
+van de lichaams-temperatuur, snelle pols, pijnen in de gewrichten en aanvallen van
+krampen.
+</p>
+<p>Daarna vertoonen zich veranderingen in de beenderen, welke vooral zijn waar te nemen
+aan de uiteinden van de zoogenaamde lange beenderen, dat zijn die van armen en beenen,
+en aan de ribben. De polsen en enkels worden dik, de huid maakt daar diepe plooien;
+aan de voorzijde van de borstkas ontstaan plaatselijke verdikkingen van de ribben,
+ter weerszijden van het borstbeen, in overlangs loopende rijen, als de zoogenaamde
+rachitische <span class="pageNum" id="pb187">[<a href="#pb187">187</a>]</span>rozenkrans. Het hoofd wordt groot en verkrijgt, door afplatting van den achterhoofdschedel,
+breed en hoog en in het midden vlak worden van het voorhoofd, een vierkanten vorm,
+waartegen de kleinheid van het gezicht, doordien de beenderen van het gelaat in groei
+ten achterblijven bij die van den schedel, opvallend afsteekt. De fontanellen blijven
+langen tijd open; de groote fontanel sluit zich eerst aan het einde van het tweede
+levensjaar of nog later. De kinderen leeren laat loopen, terwijl zij die reeds loopen
+konden, dikwijls als een van de vroeg voorkomende verschijnselen, den lust daartoe
+verliezen. Het krom worden van de beenen is algemeen bekend.
+</p>
+<p>De tanden breken later door, in onregelmatige volgorde en met lange tusschenpoozen.
+De snijtanden blijven klein, met hoekige kauwvlakten en vertoonen soms halvemaanvormige
+bochten; de tanden zijn week en broos en kunnen tot den kaakrand afbrokkelen, zij
+worden wankleurig, het email vertoont overlangs en dwars loopende spleten en ronde
+deukjes. De willekeurige spieren zijn slap.
+</p>
+<p>Kinderen met rachitis lijden vaak aan stuipen.
+</p>
+<p><i>Huidziekten.</i> De huid van den zuigeling is zeer dun, teeder en gevoelig, en antwoordt zeer gemakkelijk
+op prikkels, hetzij die van buiten af dan wel van binnen uit werken.
+</p>
+<p>Daarom treden gemakkelijk plaatselijke veranderingen op, b.v. door inwerking van vochten,
+zooals melk welke uit den mond loopt, urine en ontlasting, wanneer de reiniging te
+wenschen laat. Doch ook al te veelvuldig reinigen en vegen van de huid kan, door telkens
+opnieuw verwijderen van het door de talkklieren geleverde vet, de huid overgevoelig
+maken voor schadelijke invloeden van buiten. De kinderen brengen zichzelf vaak door
+krabben wonden in het gelaat toe, waar schadelijke stoffen kunnen binnendringen, zoodat
+het dikwijls reeds vroeg noodig is de nageltjes te knippen.
+</p>
+<p>Vervolgens kunnen prikkels, van den darm uitgaande, verschijnselen <span class="pageNum" id="pb188">[<a href="#pb188">188</a>]</span>van huidaandoening teweeg brengen, terwijl eindelijk ook de erfelijkheid eene rol
+speelt, zoodat de kinderen vaak aan dezelfde aandoeningen lijden als de ouders vroeger
+deden.
+</p>
+<p><i>Smetten of <span class="sic">wondzijn</span> van de huid.</i> Het kenmerkende hiervan is het voorkomen van licht- of donkergekleurde, roode, vochtige,
+uiterst pijnlijke plekken, waaromheen en waarin somtijds blaasjes met troebelen inhoud
+liggen, welke plekken zich bij slechte verzorging gemakkelijk uitbreiden en de kinderen
+geducht kunnen hinderen. Men vindt deze plekken vooral op plaatsen welke voortdurend
+aan vocht zijn blootgesteld, b.v. aan den hals, waar de kleederen door spuwen of uit
+den mond vloeiende melk nat worden; aan de billen, aan de achtervlakte der dijen en
+in de liesplooien, door het lange liggen in luiers, nat door urine of door zure diarrhoeïsche
+ontlasting, bij voedingsstoornissen, alsmede aan de hielen en in alle plooien van
+de huid, vooral bij vette kinderen en bij kinderen die zweeten.
+</p>
+<p>Het voorkomen en genezen heeft zich dus te richten op zorgvuldige verpleging en op
+zorg bij de voeding. De plaatselijke behandeling bestaat in het reinigen met olie
+en (of) poederen, waarbij alsol-strooipoeder en bolus alba uitstekende diensten bewijzen.
+</p>
+<p><i>Urticaria</i> of <i>netelroosuitslag</i> kenmerkt zich door het optreden van kleine of groote, eenigszins boven de omgeving
+uitstekende, helrood gekleurde, of lichte, in het midden dikwijls witachtige, vlekken,
+zooals die worden waargenomen na aanraking met brandnetels, vaak met een klein <span class="corr" id="xd33e4617" title="Bron: vochbevattend">vochtbevattend</span> blaasje in het midden. Zij jeuken, vooral in de warmte, en worden gewoonlijk door
+het kind opengeschuurd of opengekrabt, waarna zij, onder vorming van een korst, genezen.
+</p>
+<p>Ook hierbij heeft men te letten op stoornissen in de spijsvertering. Zij komen eveneens
+voor na insectenbeten. Ter behandeling kan men de plekken wasschen met azijnwater
+of citroenwater, met een schijfje citroen er overheen strijken; laten <span class="pageNum" id="pb189">[<a href="#pb189">189</a>]</span>drogen en daarna poederen. Dikwijls helpt het bestrijken met een stukje naphtholzeep,
+in water gedoopt, zoodat eene laag schuim op de huid komt, welke men laat indrogen.
+</p>
+<p><i>Dauwworm</i> is een vorm van eczeem, welke somtijds reeds vroeg optreedt.
+</p>
+<p>Deze uitslag begint, dikwijls reeds in de eerste weken na de geboorte, meestal aan
+de wangen, en kan zich over het voorhoofd, over het gelaat en het behaarde hoofd,
+in ernstige gevallen ook in de plooien van den hals, in oksel- en knieholten en zelfs
+over het geheele lichaam uitbreiden. De aangetaste plekken, waar de huid rood wordt
+en zwelt, en waar kleine min of meer roodgekleurde verhevenheden ontstaan, welke zich
+tot blaasjes ontwikkelen en na opening, door krabben of schuren, een weinig vocht
+ontlasten, veranderen spoedig, door ineenvloeien en uitbreiding in de omgeving, in
+vochtige vlakten, waarop zich korsten vormen, welke de vochtige, vaak etterende, vlakken
+bedekken en waar tusschendoor een troebel of etterig vocht heen siepert. Blijft de
+aandoening beperkt, dan kunnen de kinderen er goed uitzien, doch bij groote uitbreiding
+gaat zij gepaard met stoornis van het algemeen welbevinden. Somtijds wijst de aandoening
+op geërfde neiging tot huidaandoening, welke dan vaak het eerst in verband met de
+voeding optreedt. Kinderen wier gestel neiging tot eczeem-vorming vertoont, lijden
+ook gemakkelijk aan katarrhen van de slijmvliezen van neus, keel en luchtpijpstakken,
+aan roode oogen, klierzwellingen in hals en nek, aan stoornis in de spijsvertering,
+gebrek aan eetlust, beslagen tong, loozen van winden, slijmige ontlasting; zij hebben
+meestal een prikkelbaar zenuwstelsel en zijn bijzonder vatbaar voor kinderziekten.
+</p>
+<p>De aandoening kan van zelf tot genezing komen, vooral bij verandering van voedsel,
+zooals b.v. bij den overgang van melk tot gemengden kost, doch is gemeenlijk van langen
+duur en biedt vaak hardnekkig weerstand aan de door den geneesheer toegepaste behandeling.
+<span class="pageNum" id="pb190">[<a href="#pb190">190</a>]</span></p>
+<p><i>Wijnvlekken.</i> Somtijds wordt een kind geboren met min of meer blauwrood gekleurde vlekken, welke
+overal op het lichaam kunnen voorkomen, doch zeer dikwijls worden aangetroffen in
+den nek en aan het voorhoofd, aan de grens van het haar. Zij kunnen vanzelf, dus zonder
+behandeling, verdwijnen. Dit is niet het geval met de <span class="sic">evens</span> rood gekleurde<span class="sic"></span>
+</p>
+<p><i>Vaatgezwelletjes</i>, welke, bij de geboorte somtijds heel klein, allengs grooter worden en zich in alle
+richtingen, dus zoowel in de breedte als in de diepte, uitbreiden en zich boven de
+omgevende huid verheffen. Daarom is het aan te bevelen die zoo vroeg mogelijk te laten
+behandelen. Uitbranden, of vaccineeren op die plek, kan misschien bij geringe grootte
+een gunstig gevolg opleveren, de grootere vereischen operatieve behandeling.
+</p>
+<p><i>Berg</i> noemt men een zich op de behaarde hoofdhuid vormend mengsel van huidvet, <span class="corr" id="xd33e4645" title="Bron: huidschilvers">huidschilfers</span> en vuil. De meening dat het, soms in vrij dikke laag op de plaats van de groote fontanel
+gelegen, niet mag verwijderd worden, met het oog op de gevoeligheid der hersenen,
+is volkomen onjuist. De behandeling bestaat in weekmaken, door de plek des avonds
+met olie in te smeeren, het hoofd met een doek te omwikkelen, en ’s morgens met zeepwater
+te wasschen, tot alles verdwenen is. Bij herhaald optreden, ondanks deze behandeling,
+bestaat vermoeden op ziekelijken aanleg voor huidaandoeningen.
+</p>
+<p><i>Lengtegroei.</i> De lengte van het kind neemt in den aanvang vrij langzaam, daarna snel, tegen het
+einde van het eerste levensjaar weder langzamer toe. Ziekte heeft daarop bijna geen
+invloed. De gezond ontwikkelde jongen heeft bij de geboorte gemiddeld eene lengte
+van 50 cM. en groeit in het eerste jaar ongeveer 20 cM.; voor het meisje gelden de
+cijfers 49 en 18–19 cM. Voor eene beoordeeling van den groei van het lichaam hebben
+de verhoudingen van lengte, omvang van borst en schedel meer waarde, dan de lengte
+alleen. De omvang van de borst, gemeten ter hoogte van de tepels, bedraagt bij den
+pasgeborene <span class="pageNum" id="pb191">[<a href="#pb191">191</a>]</span>gemiddeld 31–35 cM., de omvang van den schedel gemiddeld 33–35 cM. Bij goed ontwikkelde
+pasgeboren kinderen overtreft de omvang van de borst de halve lengte met ongeveer
+6–10 cM. Een hooger cijfer (11–12 cM.) wijst op krachtige, een lager cijfer (5 cM.)
+op zwakke ontwikkeling. De omvang van den schedel en van de borst zijn bij de geboorte
+ongeveer gelijk. Bij normale ontwikkeling nemen beide gedurende eenigen tijd in dezelfde
+mate toe (in 3½ maand 2,5 cM.). Indien de omvang van de borst in mindere mate toeneemt,
+zou dit op rachitis wijzen (<span class="ex">Bendix</span>).
+</p>
+<p><i>Ontlasting.</i> <i>Verstopping</i> komt zoowel bij aan de borst gevoede als bij met de flesch gevoede kinderen voor;
+somtijds aangeboren. Zij is bij borstkinderen van weinig belang. Het kan gebeuren,
+dat er slechts om de twee of drie dagen ontlasting komt en dan òf heel weinig òf veel,
+en dan vaak in den vorm van droge harde ballen, welke onder sterke inspanning van
+het kind worden uitgedrukt. Daarbij ondervindt het kind wel eens pijn en kunnen er
+scheurtjes in de aarsopening ontstaan, welke bloeden, zoodat zich bloed aan de oppervlakte
+dier ballen bevindt. Het kind heeft dan angst voor het ontlasten en tracht de ontlasting
+binnen te houden, waardoor de verstopping toeneemt. Behalve pijnlijkheid bij de ontlasting
+hebben de kinderen vaak een gevoel van jeuken en branden aan de aarsopening. Vooral
+bij fleschkinderen komen die harde ballen, geel, lichtgeel of grijsachtig gekleurd,
+voor, welke men gemakkelijk uit de luier kan schudden.
+</p>
+<p>Men onthoude zich zooveel mogelijk van inwendig toe te dienen middelen. Zoonoodig
+geve men een enkele keer wat wonderolie, b.v. een theelepeltje vol. Beter is het een
+zoogenaamd zeeppilletje aan te wenden, gemaakt door een stukje zeep ter dikte van
+een potlood en ter lengte van 3 of 4 centimeter te snijden, of door wat geschaafde
+zeep tot een balletje te kneden, en dat door de aarsopening in den endeldarm te brengen.
+<span class="pageNum" id="pb192">[<a href="#pb192">192</a>]</span>Indien dit niet helpt, zette men, b.v. door middel van een gummi-ballon, een lavementje,
+waarvoor men eenvoudig lauwwarm water, of lauwwarm water en olijfolie (van elk een
+eetlepel), of lauwwarme olijfolie (twee eetlepels) of glycerine (een eetlepel glycerine
+en een eetlepel water), of koud water gebruiken kan. Men legge daarvoor het kind op
+de linkerzijde, met de knieën naar den buik opgetrokken, zoodat de aarsopening goed
+te zien komt, brenge dan het aanzetstuk (de canule) van het spuitje, goed met vaseline
+of olijfolie vetgemaakt, voorzichtig door de aarsopening in den endeldarm en spuite
+den inhoud van het spuitje vrij krachtig naar binnen. Bij fleschkinderen kan men meestal
+verbetering brengen door de samenstelling van het voedsel te veranderen, b.v. door
+minder melk te geven, door de melk te verdunnen met gortwater, door in plaats van
+gewone suiker melksuiker toe te voegen. Bij oudere kinderen kan men door toedienen
+van soep, groenten, ooft enz. trachten aan het euvel tegemoet te komen.
+</p>
+<p><i>Diarrhee.</i> Bij diarrhee komt de ontlasting te dun en te vaak, van 8 tot wel 20 malen of meer
+per etmaal. De ontlasting komt dan, dikwerf voorafgegaan door koliek-pijnen, met meer
+of minder sterk geluid te voorschijn, kan zuur of rottend rieken, schuimend zijn en
+bloed bevatten. De buik kan opgezet zijn of juist ingezonken. Vaak hoort men voorafgaand
+rommelen in den buik. Bestaat er maag-katarrh, dan is de tong beslagen. De kinderen
+zijn onrustig, schreeuwen zoowel omdat zij pijn in den buik hebben als omdat de streek
+om de aarsopening en de billen gesmet en open is. De eetlust wordt minder, het lichaamsgewicht
+neemt niet toe of neemt zelfs af, de kinderen zien bleek en worden slap, de hoeveelheid
+urine wordt minder. In ernstige gevallen bespeurt men invallen en koud worden van
+het gelaat, vooral koud worden van neus, armen en beenen; de kleur van het gelaat
+wordt vaak blauwachtig. Het kind ligt stil en verdraait de oogen, wordt plotseling
+onrustig, schreeuwt of gilt, <span class="pageNum" id="pb193">[<a href="#pb193">193</a>]</span>beweegt de armen en beenen stootend, om dan weder, vermoeid, rustig te worden. Het
+toenemen van de hoeveelheid urine is een gunstig teeken.
+</p>
+<p>De oorzaak kan zeer verschillend zijn. Bij fleschvoeding is zij vaak te vinden in
+onverstandig voeden, slechte reiniging van spenen en flesschen, bedorven voedsel.
+Men denke echter ook aan ziekte van het kind, als b.v. verkoudheid, infectie en zooveel
+meer, zoodat steeds de hulp van den geneesheer moet worden ingeroepen.
+</p>
+<p>Om te beginnen kan men alvast iets doen, en wel het kind op dieet zetten, het namelijk
+niet anders dan gekookt water of slappe thee geven.
+</p>
+<p>De roode billen wassche men met olie af en poedere daarna. Luiers, en alles wat met
+de diarrhee-ontlasting bevuild is, laat men in sodawater weeken en uitkoken, om ze
+daarna te wasschen.
+</p>
+<p>Een gewoon verschijnsel is het optreden van dunnere ontlasting, gedurende eenige dagen,
+als de ontlasting van de eerste dagen na de geboorte (kindspek) tot de melkontlasting
+over gaat.
+</p>
+<p>Zoowel verstopping als diarrhee gaan wel eens gepaard met pijnlijke uitzakking van
+een gedeelte van den endeldarm uit de aarsopening.
+</p>
+<p><i>Spruw</i> noemt men eene in den mond optredende aandoening, teweeggebracht door een schimmelplantje
+en kenbaar aan op de tong en op het verhemelte, in de plooien der wangen, op tandvleesch
+en lippen voorkomende witte of geelwitte vlekjes van verschillende grootte en vrij
+belangrijke dikte, alsof vlokken van geronnen melk in den mond zijn achtergebleven,
+waarvan zij gemakkelijk te onderscheiden zijn, doordat men ze niet kan wegwisschen.
+Vaak staat de ontwikkeling in verband met stoornissen in de voeding en kunnen zij
+verdwijnen, als die worden opgeheven. Ook kan het aanwenden van dotjes of fopspenen
+de ontwikkeling in de hand werken. Zij veroorzaken den zuigeling pijn, waardoor het
+zuigen niet alleen bemoeilijkt, doch zelfs <span class="pageNum" id="pb194">[<a href="#pb194">194</a>]</span>verhinderd wordt. Als behandeling noodig blijkt, kan men de mondholte, maar vooral
+die plekken, door middel van een penseel bestrijken met borax-glycerine (Borax 2,5
+gr. glycerine 10 gr.) b.v. 4 maal per dag, of de plekken flink wegwrijven met een
+rein lapje, gedrenkt met brandewijn. De hierdoor ontstane wondjes genezen spoedig.
+</p>
+<p><i>Stuipen</i> noemt men aanvallen van spierkrampen. De kramp-aanval begint met trekkingen in de
+spieren van het gelaat, waarbij het kind het voorhoofd fronst, de wenkbrauwen samen-,
+de mondhoeken naar beneden trekt, de kaken vast op elkander klemt, de oogleden opent
+en sluit, de oogen verdraait of in een bepaalden stand plaatst, schokkende bewegingen
+met het hoofd maakt, welke trekkingen overgaan op de spieren van den romp en van de
+ledematen, waarbij de ademhaling onregelmatig wordt, tijdelijk tot stilstand komt
+(men spreekt van „wegblijven<span class="corr" id="xd33e4684" title="Niet in bron">”</span> of „achter adem komen”), kortom alle spieren en spiergroepen ten slotte de krampen
+vertoonen, terwijl het gelaat eene bleeke kleur, daarna een blauwe tint aanneemt,
+bewusteloosheid intreedt, urine en ontlasting onwillekeurig geloosd worden.
+</p>
+<p>Men heeft gedurende den aanval zorg te dragen, dat het kind zich niet bezeeren en,
+indien het tanden heeft, door een opgerolden doek of een houtje tusschen de tanden
+te steken, zich niet op de tong bijten kan. Terwijl men den geneesheer laat ontbieden
+make men de kleederen los en legge men koude compressen op het hoofd, welke telkens
+verwisseld worden, of wikkele men het inmiddels uitgekleede kind in een koud nat laken
+en zette men een lavement van zeepwater. Inmiddels worde een lauwwarm bad gereed gemaakt,
+waarin men het kind eene overgieting met koud water geeft.
+</p>
+<p>Een afzonderlijke vorm is kramp van de stemspleet, waarbij het ademhalen, lang gerekt,
+met groote moeite en gierend geluid geschiedt, het kind, door gebrekkigen toevoer
+van lucht, blauw wordt en in het grootste gevaar verkeert.
+<span class="pageNum" id="pb195">[<a href="#pb195">195</a>]</span></p>
+<p>De aanvallen verschillen in lengte van duur en in aantal; in ernstige gevallen treden
+zij meermalen daags kort na elkander op. Na den afloop van een stuip valt het kind
+dikwijls in een diepen slaap, met rochelende ademhaling.
+</p>
+<p>Stuipen kunnen voorkomen bij kinderen met prikkelbaar zenuwstelsel, bij aandoening
+van de hersenen, bij plotseling optreden van stoornissen in de spijsvertering, bij
+het begin van acute infectie-zieken als de koorts intreedt, bij kinkhoest of andere
+ziekten en staan niet zelden in verband met Engelsche ziekte.
+</p>
+<p><i>Inzinking.</i> Bij kinderen, die zwaar ziek zijn, treedt somtijds ineens eene verandering in het
+uiterlijk op, welke men collaps noemt en misschien het best wordt aangeduid met het
+woord „inzinking.” De huid neemt dan plotseling een vaalgrijze kleur aan, terwijl
+het kind onrustig wordt, de oogen verdraait, angstig kijkt, het gelaat blauw, de punt
+van den neus en de ledematen koud worden, de buik opzet.
+</p>
+<p>Men geve het kind een kortdurend warm bad met koude overgieting en brenge het daarna
+in zijn bedje, met warme kruik aan de voeten. Pas op voor verbranding der voeten.
+</p>
+<p><i>Tanden krijgen.</i> Het tijdstip waarop de eerste tand verschijnt en vervolgens de andere doorbreken
+is wel is waar aan individueele schommelingen onderhevig, doch men kan toch wel eenigermate
+aangeven, wanneer en in welke volgorde zij gemeenlijk te voorschijn komen. Bijgaande
+tand-formule geeft door letters aan, welke volgorde in het meerendeel der gevallen
+bij gezonde kinderen wordt waargenomen.
+</p>
+<div class="table">
+<table class="xd33e4699">
+<tr class="center">
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-left cell-top">g </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">e </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">f </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">c </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">b </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top xd33e4723">b </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">c </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">f </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">e </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4700 cell-top">g </td>
+<td class="xd33e4712 xd33e4710 cell-right cell-top">= bovenkaak</td>
+</tr>
+<tr class="center">
+<td class="xd33e4735 xd33e4700 cell-left">g </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">e </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">f </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">c </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">a </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700 xd33e4723">a </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">d </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">f </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">e </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4700">g </td>
+<td class="xd33e4735 xd33e4710 cell-right">= onderkaak
+</td>
+</tr>
+<tr>
+<td colspan="2" class="colspan xd33e4700 cell-left">
+<div class="figure xd33e4760width"><img src="images/bbrace3.png" alt="" data-role="presentation" width="60" height="12"></div>
+</td>
+<td class="xd33e4700"> </td>
+<td colspan="4" class="colspan xd33e4700">
+<div class="figure xd33e4765width"><img src="images/bbrace8.png" alt="" data-role="presentation" width="160" height="12"></div>
+</td>
+<td class="xd33e4700"> </td>
+<td colspan="2" class="colspan xd33e4700">
+<div class="figure xd33e4770width"><img src="images/bbrace3.png" alt="" data-role="presentation" width="60" height="12"></div>
+</td>
+<td class="xd33e4710 cell-right"></td>
+</tr>
+<tr class="center small">
+<td colspan="2" class="colspan xd33e4773 xd33e4700 cell-left cell-bottom">kiezen
+</td>
+<td class="xd33e4773 xd33e4700 cell-bottom">hoektanden
+</td>
+<td colspan="4" class="colspan xd33e4773 xd33e4700 cell-bottom">snijtanden
+</td>
+<td class="xd33e4773 xd33e4700 cell-bottom">hoektanden
+</td>
+<td colspan="2" class="colspan xd33e4773 xd33e4700 cell-bottom">kiezen
+</td>
+<td class="xd33e4773 xd33e4710 cell-right cell-bottom"></td>
+</tr>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p>De eerste snijtanden (a. a.) breken tusschen de 7e en 8e of 9e, somtijds reeds in
+de 4e, 5e of 6e maand door; de tweede groep (b. b. c. c.) ongeveer 4 tot 8 weken later,
+de volgende groep (d. d.) tusschen de 10e en 12e maand. Dan volgen de <span class="pageNum" id="pb196">[<a href="#pb196">196</a>]</span>voorste kiezen (e. e. e. e.) tusschen de 12e en 15e maand, of later, tot de 18e maand;
+daarop de hoek- of oogtanden (f. f. f. f.) omstreeks de helft van het 2e levensjaar
+en ten slotte de achterste kiezen (g. g. g. g.) tegen het einde van het 2e of het
+begin van het 3e jaar.
+</p>
+<p>Aan het einde van het eerste levensjaar zijn dus alle acht snijtanden en aan het einde
+van het tweede of aan het begin van het 3e jaar alle twintig melk- of wisseltanden
+te voorschijn gekomen. Deze tanden zijn kleiner dan de blijvende tanden, de kauwvlakten
+zijn in verhouding kleiner, zij staan meer rechtop en zijn blauwachtig wit van kleur.
+</p>
+<p>Afwijkingen in tijd en volgorde van het doorbreken komen vaak voor, ook bij kinderen
+die gezond en goed ontwikkeld zijn. Die afwijkingen zijn dus onverschillig als de
+kinderen goed gedijen. Alleen groote onregelmatigheden zijn van belang, als mogelijk
+verschijnsel van Engelsche ziekte.
+</p>
+<p>Bij het gezonde kind bespeurt men vaak niets van het tanden krijgen; hoogstens zijn
+zij wat onrustig en huilerig. Soms kondigt het doorbreken der tanden zich aan door
+zeer sterke afscheiding van speeksel, kwijlen de kinderen sterk. Het tandvleesch is
+rood, gezwollen en pijnlijk, op de wangen vertoont zich eene omschreven roode plek,
+al of niet met blaasjes of puistjes bezet. Een of twee dagen van te voren is het kind
+licht koortsig, zonder eenige andere afwijking, doch ook wel met lichte stoornis in
+de spijsvertering, weekere vaker komende ontlasting, lichte katarrh van neus en keel,
+geringe zwelling van klieren aan den hals. Het kind gevoelt zich niet behaaglijk,
+is onrustig en prikkelbaar, steekt telkens de vingers in den mond, heeft minder eetlust
+en slaapt minder goed. De gevoeligheid en prikkelbaarheid van het kind is dus verhoogd
+en tengevolge daarvan kunnen dan ook schadelijkheden, welke op andere tijden geene
+uitwerking hebben, hem ziek maken. Ook treden in enkele gevallen verschijnselen van
+den kant der hersenen <span class="pageNum" id="pb197">[<a href="#pb197">197</a>]</span>op, in den vorm van spiertrekkingen in het gelaat en aanvallen van kramp, maar het
+is zeer verkeerd om alle mogelijke ziekten, welke in dien tijd toch evengoed als op
+andere tijden kunnen optreden, zooals b.v. huiduitslag, hoesten, diarrhee, stuipen
+enz., als meer of minder onschuldige gevolgen of verschijnselen van het tanden krijgen
+te beschouwen. Men moet dus niet te spoedig zeggen: „O, dat is niets, dat komt van
+de tanden.”
+</p>
+<p>Vaak neemt het kind gedurende dien tijd niet of weinig in gewicht toe of neemt het
+gewicht zelfs af. Aangenaam is het voor hem op iets hards te bijten, waarvoor hem
+een beenen ring, of iets anders dat hard is, mits daarbij groote reinheid betracht
+wordt, kan gegeven worden. Zulk een voorwerp mag niet te klein zijn, om het gevaar
+van inslikken te ontgaan.
+</p>
+<p>Nog wijs ik erop, dat de met het tanden krijgen van nature gepaard gaande vermeerderde
+afscheiding der speekselklieren eene aanwijzing is, dat men van dat oogenblik af ook
+andere spijs, dan uitsluitend melk, kan toestaan.
+</p>
+<p><i>Uitzakken van den endeldarm.</i> Als gedurende de ontlasting het slijmvlies van de aarsopening of een gedeelte van
+het slijmvlies van den endeldarm naar buiten komt, spreekt men van uitzakken van den
+endeldarm. Men ziet dan de aarsopening omgeven door een blauwachtig-rood gekleurden
+dikken ring, welke gespannen aanvoelt, of het hoogrood of blauwrood gekleurde slijmvlies
+van den endeldarm een paar centimeters buiten de opening uitpuilen. Behalve pijn en
+aandrang tot persen gevoelt het kind zich goed. Deze afwijking komt minder bij zuigelingen,
+dan wel bij kinderen in het tweede of derde levensjaar voor.
+</p>
+<p>De behandeling bestaat in het terugbrengen van de gezwollen deelen, nadat de ontlasting
+is geschied. Daartoe legt men het kind op zijde of plaatst men het in <span class="corr" id="xd33e4804" title="Bron: knieelleboogligging">knie-elleboogligging</span>, en brengt men het uitgeperste gedeelte, met den met olie of vet besmeerden of met
+een in olie gedrenkt lapje omwikkelden vinger, voorzichtig zoo diep naar binnen, dat
+alles verdwijnt.
+<span class="pageNum" id="pb198">[<a href="#pb198">198</a>]</span></p>
+<p>De oorzaak kan gelegen zijn in verslapping van den endeldarm welke door persen erger
+wordt, in verstopping of diarrhee, waar vaak drang tot persen bij komt, in algemeene
+zwakte. Ook ziet men deze afwijking wel eens in aansluiting aan vernauwing van de
+voorhuid bij jongens, en bij kinkhoest.
+</p>
+<p>Bij oudere kinderen, die van een potje gebruik maken, kan het voordeelig zijn het
+potje zoo hoog te plaatsen, dat het kind de voeten niet steunen kan, zoodat de buikpers
+minder sterk werkt. Ook kan men ze, op den rug op een ondersteek liggend, de beenen
+in de hoogte heffen, opdat zij die niet kunnen steunen. In een warm zitbad komt de
+ontlasting gemakkelijker en met minder pijn.
+</p>
+<p><i>Vaccineeren.</i> De bedoeling van het vaccineeren of inenten is, het kind te vrijwaren voor besmetting
+met het gif der pokken. Inderdaad verwekt de inenting eene ziekte, doch van weinig
+belang, welke ziekte niet besmettelijk is en den mensch in een toestand van onvatbaarheid
+voor echte pokken brengt. Aangezien deze onvatbaarheid van betrekkelijk korten duur
+is, ongeveer tien jaren, is het noodig de vaccinatie nu en dan opnieuw te verrichten.
+</p>
+<p>Het proces verloopt als volgt. Nadat de inenting verricht is, genezen de gemaakte
+wondjes in de eerste dagen gewoonlijk zonder eenig verschijnsel. Daarna treedt om
+het genezen wondje een rooden hof op en vormt zich eene kleine verhevenheid, een puistje,
+dat op den vijfden dag in een blaasje overgaat, welk blaasje, in grootte toenemend,
+in het midden een deukje draagt. Oorspronkelijk met witachtigen glans wordt het blaasje
+tusschen den zevenden en negenden dag geel, de inhoud etterig en de omgeving min of
+meer gezwollen, met helroode ontstekingskleur, op aanvoelen warm. De ontwikkeling
+van deze pokpuist bereikt haar hoogtepunt tusschen den negenden en elfden dag. Dan
+verdikt zich de etter en droogt in, waarna zich, tusschen elfden en achttienden dag
+ongeveer, terwijl zwelling en roodheid der <span class="pageNum" id="pb199">[<a href="#pb199">199</a>]</span>omgeving minder worden, een korst vormt, welke na eenige dagen afvalt, met achterlaten
+van eene roodachtige plek, welke allengs verbleekt, zoodat omstreeks het einde van
+de vierde week alles voorbij is. Liggen de puisten dicht bij elkander, dan loopen
+zij ineen en is de zwelling belangrijker.
+</p>
+<p>Om de puisten tegen letsel, ook door krabben, daar de zwelling met jeuk gepaard gaat,
+en tegen infectie te beschutten, bedekt men ze b.v. met een lapje steriel gaas, met
+boorvaseline bestreken, vastgehouden door een of ander verband. Om krabben en schuren
+te verhinderen kan men de beweging der armen tijdelijk belemmeren, door de mouwtjes
+met veiligheidsspelden aan de borstkleeding vast te maken, of op andere wijze.
+</p>
+<p>Behalve deze plaatselijke kunnen zich ook algemeene verschijnselen voordoen. Sommige
+kinderen blijven er vrij onverschillig onder, andere worden gedurende eenige dagen
+lusteloos of kribbig, hebben minder eetlust, nog andere krijgen een uitslag over het
+geheele lichaam, in den vorm van kleine roode vlekjes en puistjes.
+</p>
+<p>Alleen gezonde kinderen mogen ingeënt worden. In het algemeen kan men zeggen, dat
+het de voorkeur verdient de kinderen zoo vroeg mogelijk in te enten, omdat zij dan
+minder gevoelig zijn. Meestal gebeurt het niet voor de zesde levensmaand, waarop men
+evenwel in tijden van epidemieën, welke echter na het invoeren der vaccinatie zelden
+en nooit meer in groote uitgebreidheid worden waargenomen, natuurlijk eene uitzondering
+maken zal. Het jaargetijde <span class="corr" id="xd33e4822" title="Bron: waaarin">waarin</span> men vaccineert is onverschillig.
+</p>
+<p><i>Vernauwing van de voorhuid.</i> Bij pasgeboren jongens is de eikel gewoonlijk samengekleefd met de voorhuid, eene
+tijdelijke verbinding, welke na korten of langeren tijd van zelf wordt opgeheven,
+zoodat behandeling onnoodig is. De voorhuid is altijd zoo nauw, dat het niet gelukt
+die over een groot gedeelte van den eikel terug te schuiven. Ook dit wordt op den
+duur anders. <span class="pageNum" id="pb200">[<a href="#pb200">200</a>]</span>Intusschen kan het gebeuren, dat er tusschen eikel en voorhuid eene lichte ontsteking
+optreedt, ten gevolge van ontleding van de vettige stof, welke door daar ter plaatse
+aanwezige kliertjes wordt afgescheiden. Dit kan aanleiding geven tot dikwijls en pijnlijk
+urineeren, vooral als de opening van de voorhuid bijzonder nauw is, waarbij de zuigeling
+onrustig wordt, eene hoog-roode gelaatskleur krijgt en heftig schreit, terwijl de
+urine met een dunne straal te voorschijn komt en de voorhuid, als de urine tusschen
+eikel en voorhuid dringt, als een ballon wordt uitgezet. Dan is eene operatie noodig.
+</p>
+<p>Bij eenvoudige lichte ontsteking zonder meer is het voldoende de voorhuid stomp los
+te maken en alles te reinigen.
+</p>
+<p><i>Zindelijk maken van zuigelingen.</i> In den laatsten tijd wordt aangegeven, dat men den zuigeling reeds heel vroeg kan
+leeren zijne behoeften op het potje te doen. Van den tweeden dag af laat men, volgens
+het voorschrift, het kind het potje even voelen, door het languit op den schoot te
+leggen, de beentjes met de linkerhand in de hoogte te houden en met de rechterhand
+het potje onder de billetjes te plaatsen. In de eerste dagen zonder eenig gevolg,
+zou het kind, bekend geworden met de aanraking van het koude potje, reeds in de tweede
+week de bedoeling daarvan vatten en zijne behoefte daarin doen. Dit geldt zoowel voor
+de urine als voor de ontlasting. Indien dit op geregelde tijden gebeurt, zou het kind
+al spoedig zelf de regelmaat vrijwel inachtnemen en in de vierde week de luier niet
+meer bevuilen. In den beginne kost het veel tijd, doch dat wordt spoedig anders. Geduld
+en tijd kunnen zonder twijfel ook hierbij veel doen bereiken en de daaraan besteede
+moeite loonen. In ieder geval bewijst het, dat de moeders zeker vroeger met het zindelijk
+maken kunnen beginnen, dan tot nu toe de gewoonte was. Het beste oogenblik zal wel
+dat vóór de voeding zijn.
+</p>
+<p><i>Zitten, staan en loopen.</i> Terwijl het kind met 5 of 6 weken, <span class="pageNum" id="pb201">[<a href="#pb201">201</a>]</span>als het op den buik ligt, het hoofd flink vermag op te heffen, begint het dit in de
+3e maand ook reeds in andere houding te doen en kan het in de 4e maand het hoofd reeds
+ophouden. Van de 6e maand af met steun, kan het in de 8e maand zonder steun zitten.
+Voor de 6e maand kan het het hoofd reeds in alle richtingen bewegen, zich op de zijde
+of op den buik draaien. Zoolang het hoofd bij het opnemen nog heen en weder schommelt,
+moet het kind nog in liggende houding verblijven, doch als het zich gaat oprichten,
+waarbij men het wel eens helpen mag, en het hoofd vermag op te houden, mag men het,
+als het de kracht daartoe bezit, op den arm dragen. Reeds na een paar weken sluit
+het de vingers om een voorwerp, dat men hem in de hand geeft, begint dit al spoedig
+vast te houden en grijpt omstreeks de 6e maand naar elk voorwerp, dat men hem voorhoudt.
+In de 9e maand begint het pogingen aan te wenden om, hier en daar in zijn bedje steun
+zoekende, zich op te richten en te gaan staan, hetgeen hem al spoedig gelukt. Indien
+het kind dit van zelf doet, laat men hem begaan, zonder vrees te koesteren dat hij
+daardoor kromme beenen zal krijgen, maar wel moet men zich onthouden hem te willen
+oefenen, door hem op de beenen te zetten. Men late alles aan hemzelf over. Tegen het
+einde van het eerste levensjaar begint het kind, terwijl het een houvast zoekt aan
+stoel of andere vaststaande voorwerpen, reeds te loopen, alras eenige schreden, zonder
+dien steun en aan de hand gehouden, te doen, om gewoonlijk zeer vlug alleen te loopen.
+Als het kind valt, zal het beginnen te huilen. Men doet dan verstandig hem niet met
+lieve woordjes en aanhalingen tot bedaren te brengen, doch er niet op te letten of
+te trachten hem af te leiden door zijne aandacht op iets anders te vestigen.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Voor den gezonden zuigeling is het een genot om slechts weinig gekleed, liever nog
+geheel naakt, te liggen spartelen. Men kan hem dit genot gemakkelijk verschaffen,
+door hem in <span class="pageNum" id="pb202">[<a href="#pb202">202</a>]</span>een, niet beneden 15,5° C. (60° F.), verwarmd vertrek gedurende vijf tot tien minuten
+op een kussen of een matrasje te leggen. Hij oefent daarbij zijne spieren, neemt tevens
+een luchtbad en ook de moeder geniet ervan.
+</p>
+<p>In den zomer kan men hem, bij goed weder, reeds in de tweede week in de buitenlucht
+brengen, op heel mooie dagen zelfs vroeger. In den beginne is het goed hem te dragen,
+doch dan mag hij niet te warm gekleed zijn. Weldra mag hij in eene goed-veerende wagen
+uitgaan. In het warme jaargetijde kan hij ook in den tuin of op de veranda, in wieg
+of wagen, buiten liggen, tegen zonlicht en tocht beschut. In den winter mag hij ook
+wel buiten gereden worden, in de middaguren, als de zon het hoogst staat, doch niet
+zoo vroegtijdig als in den zomer, en zeker niet als het winderig of nat weer is.
+</p>
+<p>Het is de vraag of het niet beter is om den jongen zuigeling, in den laten herfst,
+in den winter of in de eerste voorjaarsmaanden geboren, in een verwarmd goed gelucht
+vertrek te houden, dan hem aan de dikwijls snel wisselende weersveranderingen, welke
+in dien tijd aan ons klimaat eigen zijn, bloot te stellen. Vele geneesheeren achten
+dit verkieselijk.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p202width"><img src="images/p035.png" alt="" data-role="presentation" width="253" height="152"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb203">[<a href="#pb203">203</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div id="ch14" class="div1 last-child chapter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e295">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">HET EEN EN ANDER OMTRENT BIJGELOOF, VOLKSGEWOONTEN, ENZ. BIJ ZWANGERSCHAP, BARING
+EN IN HET KRAAMBED.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">In het eerste gedeelte was er sprake van het belang voor de aanstaande moeder om ten
+minste eenigermate te weten, hoe ongeveer de verhouding is van de deelen van haar
+lichaam, waarin zoowel de bevruchting geschiedt als waarin het bevruchte eitje zich
+ontwikkelt. Er werd op gewezen, dat het kind gelegen is in een spierachtigen zak,
+de baarmoeder, waarboven de darmen en de maag, eveneens een zakvormig orgaan, zich
+bevinden, en dat die allen door het middenrif gescheiden zijn van de borstholte, waar
+binnen het hart en de longen liggen.
+</p>
+<p>Dikwijls hoorde ik de opmerking, dat het braken gedurende de zwangerschap zou te wijten
+zijn aan het feit, dat de hoofdharen van het kind de maag kriebelden. Zelfs met het
+weinige, dat ik omtrent de ligging der organen in de buikholte mededeelde, zal iedereen
+kunnen begrijpen, dat die verklaring allerbespottelijkst is. Eene andere opmerking,
+welke vaak gehoord wordt, is deze, dat de moederkoek aan het hart vastgegroeid was.
+Eene enkele overweging van de natuurlijke ligging der genoemde deelen in het lichaam
+der zwangere vrouw, doet de dwaasheid van zulk eene opmerking in het oog springen.
+</p>
+<p>Dergelijke beweringen en opvattingen worden telkens weder met grooten ernst en zekere
+voorliefde geuit. Het nu volgende, indertijd geschreven met de bedoeling om te trachten
+den <span class="pageNum" id="pb204">[<a href="#pb204">204</a>]</span>oorsprong van enkele daarvan te ontdekken, heb ik gemeend in dit boek te moeten opnemen,
+in de hoop daarmede, zoo het kan, een einde te maken aan verhalen en verdichtsels,
+welke menige zwangere vrouw in niet geringe mate angst en vrees kunnen aanjagen.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Wij schrijven 1910 en toch gebeurde het mij nog niet zoo heel lang geleden, dat eene
+kraamvrouw, die voor de derde maal moeder geworden was, mij zeide: „Aan al dat ouderwetsche
+doe ik niet meê, maar m’n haren kammen, dat durf ik niet. En omdat ’t zoo viezig wordt
+en er zoo’n onaangename lucht uit het haar komt, doe ik er wat Eau de quinine op.
+Maar vies is ’t wel, m’n haarspelden roesten er in.”
+</p>
+<p>Al dat ouderwetsche! Daarmede bedoelde zij het niet reinigen van de kraamvrouw na
+de baring, het niet verwisselen van het bevuilde lijfgoed tegen rein, en nog andere
+van die handelingen, waarvan zoo nu en dan nog wel wat in de praktijk opduikt, als
+herinnering aan volstrekt niet ver verwijderde tijden en gewoonten.
+</p>
+<p>Mijne patiënte vreesde, dat het uitkammen der haren, in de eerste negen dagen van
+het kraambed, aanleiding zou geven tot bloedstorting. Anderen verbonden oudtijds daaraan
+de vrees, dat het zog in het hoofd zou slaan. Wordt deze vrees misschien ook nu nog
+gevonden in ons vaderland?
+</p>
+<p>Het aantrekken van schoon linnengoed, het <i>verhemden</i>, mocht niet gebeuren, omdat anders de kraamzuivering zou ophouden en het zog in den
+buik slaan.
+</p>
+<p>Tot welke toestanden die vrees voor reiniging kan leiden en werkelijk leidde, blijkt
+uit eene mededeeling van een heel- en stadsverloskundige te Alkmaar (<i>ten Houte de Lange</i>) in het jaar 1852. „Eene vrouw die ik in bewusteloozen toestand, na den 36sten aanval
+van stuipen had verlost”, zegt hij, „bezocht ik den 8sten dag daarna.” De patiënte
+woonde op 2 uren afstands <span class="pageNum" id="pb205">[<a href="#pb205">205</a>]</span>van zijne woonplaats. „Zij was in dien tusschentijd onder behandeling van eene plattelands-vroedvrouw
+en eenen Med. Doctor, die haar dagelijks bezochten. Voor haar bed komende kwam mij
+de walgelijkste stank te gemoet, en vond ik haar in den deerniswaardigsten toestand;
+zij lag nog in hetzelfde sluitlaken, dat ik haar na de verlossing had omgedaan, en
+in hetzelfde bed, in al de gedurende dien tijd ontlaste urine, kraamzuivering en drekstoffen.
+Twee plekken koudvuur van de grootte eener manshand aan de billen en stuit verspreidden
+den afschuwelijksten stank. Niettegenstaande dezen ongehoorden toestand en dat zij
+een nietig klein vrouwtje was, is alles zeer voorspoedig genezen, heeft zij nog zevenmaal
+gelukkig en voorspoedig gekraamd en leeft nog”. Tot zoover zijn verhaal.
+</p>
+<p>Onwillekeurig vraagt men zich af, of er eenige reden bestond voor de vrees, dat reiniging
+der kraamvrouw schade zou kunnen berokkenen en of die reden uit het volk zelf, dan
+wel uit de geneeskundige wetenschap kan ontsproten zijn.
+</p>
+<p>Het is buiten twijfel, dat veel, wat wij uit den mond der leeken hooren, een overblijfsel
+is van hetgeen vroeger in de geneeskundige wetenschap gangbaar was en dikwerf langen
+tijd den geneesheeren tot grondslag van hun weten en handelen diende. Is het wonder,
+dat, waar zij zoo lang vasthielden aan oude leerstellingen, de leek daarvan nu nog
+geen afstand heeft gedaan; dat bij de leeken van dergelijke beschouwingen nog velerlei
+is blijven voortleven, waar de wetenschap haren dienaren ander en beter inzicht gaf?
+</p>
+<p>Het schijnt mij toe, dat wij, ter verklaring der vrees voor reiniging, dat zog in
+het hoofd of in den buik zou slaan, moeten teruggaan tot de tijden van <i>Hippocrates</i> (geboren 460 j. v. Chr. op het eiland <i>Kos</i>). Wat hij, zijne scholieren en navolgers, hebben gedacht en geleeraard, vinden wij
+neergelegd in de geneeskundige geschriften welke den naam van <i lang="la">Corpus Hippocraticum</i> <span class="pageNum" id="pb206">[<a href="#pb206">206</a>]</span>dragen. Kortheidshalve wordt gewoonlijk, bij de aanhaling van die geschriften, alleen
+van <i>Hippocrates</i> gesproken, omdat hij de voornaamste was, „onze leermeester” zooals 400 j. n. Chr.
+<i>Oribasius</i> hem noemde. Zijne leer is door alle tijden heen van grooten invloed op de geneeskunde
+geweest.
+</p>
+<p>Voor <i>Hippocrates</i> dan was de kraamzuivering van het grootste gewicht. Stoornissen in de uitscheiding
+dier vloeistof werden in nauw verband gebracht met ziekten in het kraambed. De kraamzuivering
+werd voorafgegaan door de uitscheiding eener vloeistof, welke hij <i>ichor</i> noemde. De daarover handelende plaats wordt als volgt vertaald: „Na de geboorte van
+kind en nageboorte, vloeit eene bloederig-waterige vloeistof weg, welke van het hoofd
+en van het overige gedeelte van het lichaam komt en uitgescheiden wordt door het geweld,
+den arbeid en de hitte (gedurende de baring), en welke als inleiding van de kraamzuivering
+te beschouwen is.”
+</p>
+<p>Waarom de kraamzuivering zich vertoont, wordt aldus verklaard. „De kraamzuivering
+treedt op, omdat bij de zwangerschap van een meisje gedurende de eerste 42 dagen,
+bij die van een jongen gedurende de eerste 30 dagen, slechts zeer weinig bloed tot
+voeding van het kind naar beneden gaat—omdat anders het jonge vruchtbeginsel zou verstikken.
+Na dien tijd evenwel vloeit, tegelijk met vermeerderde pneuma-opname<a class="noteRef" id="xd33e4902src" href="#xd33e4902" title="Ga naar noot 1.">1</a>, tot aan de geboorte eene grootere hoeveelheid bloed toe. De reiniging moet dus in
+de kraamzuivering teruggegeven worden, en naar buiten afvloeien, naar de orde der
+dagen”
+</p>
+<p>Dit is, zoo gezien, vrij onverstaanbaar. Maar als men weet, dat een der Grieksche
+benamingen van kraamzuivering ook gebruikt wordt voor de menstruatie, dan ligt het
+voor de hand, dat waar van de leer der levensverschijnselen in het kraambed, en de
+afwijkingen daarvan, sprake is, met dien naam bedoeld is het <span class="pageNum" id="pb207">[<a href="#pb207">207</a>]</span>menstruatie-bloed, dat in den eersten tijd der zwangerschap niet door het kind gebruikt
+werd, zoodat de kraamzuivering daarvoor in de plaats treedt.
+</p>
+<p>In dezen gedachtengang ligt ook de grondslag voor de opvatting, dat de duur der kraamzuivering
+na de geboorte van een jongen 30 dagen, na de geboorte van een meisje 42 dagen duurt,
+d.i. naar de orde of naar den regel der dagen.
+</p>
+<p>Om dit alles te begrijpen is het noodig na te gaan, hoe <i>Hippocrates</i> zich de vorming der vrucht voorstelde. Het voortplantings-product van de vrouw is
+voor hem niet het ei, omdat zoowel het ei als de eierstok hem onbekend waren, maar,
+evenals bij den man, het zaad. De bevruchting bestaat in het samenkomen van het zaad
+van man en vrouw. Dat zaad wordt uit het geheele lichaam, uit vaste en weeke deelen
+en uit alle vloeistoffen—n.l. de vier Hippocratische vloeistoffen: bloed, gal, water
+en slijm—afgescheiden, grootendeels uit het hoofd, van waar het, langs de ooren naar
+het ruggemerg geleid wordt.
+</p>
+<p>Is het zaad van man en vrouw in de baarmoeder gekomen, dan wordt het door de lichaamsbewegingen
+der vrouw vermengd en door de warmte tot elkander gebracht en verdikt. Daarna neemt
+het pneuma op, omdat het op eene warme plaats ligt, door de ademhaling der vrouw.
+Het pneuma baant zich, nadat het verdikte zaad er mede gevuld is, een weg naar buiten.
+Dadelijk neemt het zaad weder nieuw, koud pneuma van de moeder in zich op, door de
+scheur waardoor het vroegere ontsnapt is. Op die wijze wordt het vruchtbeginsel gevoed.
+</p>
+<p>Het van pneuma doordrongen zaad omgeeft zich met een vlies, waardoorheen zich, tot
+in het midden van het vruchtbeginsel, een weg voor het pneuma vormt, langs welken
+weg het in- en uittreden kan. Deze weg is blijkbaar de navel.
+</p>
+<p>Maar door het vlies treedt ook bloed naar binnen.
+</p>
+<p>Dit bloed is het menstruatie-bloed, dat, na de bevruchting, niet meer naar buiten
+afgescheiden wordt, maar, langzamerhand uit <span class="pageNum" id="pb208">[<a href="#pb208">208</a>]</span>het geheele lichaam in de baarmoeder komende, het vlies omgeeft, en, tegelijk met
+het pneuma, door het vlies ingezogen wordt.
+</p>
+<p>Bij de aldus plaatsgrijpende voeding, door pneuma en bloed, komt geleidelijk, onder
+vorming van de stoffen waaruit het vruchtbeginsel bestaat, door het pneuma de scheiding
+der weefsels tot stand. Na de splitsing, in ledematen en organen, is dan een kind
+ontstaan.
+</p>
+<p>De duur van dit ontstaan, gerekend van het vastworden van het zaadmengsel af, is bij
+meisjes hoogstens 42 dagen, bij jongens hoogstens 30 dagen.
+</p>
+<p>De oorzaak van de latere splitsing bij meisjes is te zoeken in haar ontstaan uit zwakker
+en vochtiger zaad.
+</p>
+<p>Bij het toenemen van de hoeveelheid bloed in de baarmoeder neemt ook het aantal vliezen
+toe, welke dun zijn, met elkander door banden samenhangen en, evenals het eerste vlies,
+van de navelstreng af uitgespannen zijn. In deze vliezen, vooral in het meest naar
+buiten gelegene, ontstaan holten, in welke het moederlijke bloed, dat het ademende
+vleesch voeden moet, binnen dringt. Nu heet dat alles <i>chorion</i>, waarmede hoogstwaarschijnlijk de nageboorte bedoeld wordt.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Het begrip van kraamzuivering is dus dat van eene reiniging, en de stoornis daarin,
+vooral de verminderde of geheel opgeheven uitscheiding, moet dus van grooten invloed
+zijn. Dat is duidelijk, als wij weten, dat de kraamzuivering, evenals de maandstonden
+en het vruchtwater, gerekend wordt te behooren tot de steeds in beweging zijnde vier
+Hippocratische vloeistoffen, welke als zoodanig van buiten af in het lichaam komen
+en door het geheele lichaam verbreid zijn. De gezondheid van het lichaam berust op
+de normale verhoudingen dezer vloeistoffen. Zij ontstaan uit de in het lichaam gebrachte
+spijzen en dranken in de darmen, en komen door de aderen in de verschillende stapelplaatsen,
+van waar zij verder in het lichaam <span class="pageNum" id="pb209">[<a href="#pb209">209</a>]</span>worden overgebracht. Die stapelplaatsen zijn: het hart voor het bloed, het hoofd voor
+het slijm, de milt voor het water en de galblaas voor de gal. Nadat zij met de deelen
+van het lichaam in wisselwerking getreden zijn, verlaten zij het lichaam door de lichaamsopeningen,
+dat zijn: mond, neus, aars en pisweg. Blijft de oude vloeistof langer dan 3 dagen
+in het lichaam, of is de nieuwe vloeistof in te groote hoeveelheid opgenomen, dan
+heeft dat kwade gevolgen.
+</p>
+<p>Het achterblijven van de kraamzuivering heeft dus, daar de uitscheiding voor de gezondheid
+een noodzakelijk vereischte is, eveneens slechte gevolgen.
+</p>
+<p>Als oorzaken voor het niet wegvloeien der kraamzuivering worden genoemd: ontsteking
+van de baarmoeder en sluiting van den baarmoedermond.
+</p>
+<p>Als wij nu lezen, dat ontsteking van de baarmoeder o.a. teweeggebracht wordt door
+koude, dan komen wij reeds eenigermate tot eene verklaring van de vrees, welke bestaat
+voor het verhemden der kraamvrouw, evenals die tegenwoordig nog wordt waargenomen
+waar sprake is van reiniging, en het aantrekken van schoon lijfgoed, tijdens de menstruatie.
+</p>
+<p>Om nu eene verklaring te vinden voor den angst, dat het zog in hoofd of buik zou slaan,
+moeten wij nog weten wat <i>Hippocrates</i> leert omtrent den oorsprong van het zog.
+</p>
+<p>Wij denken, en dat deed <i>Hippocrates</i> ook, aan de borsten der vrouw. Maar weten wij <i>nu</i>, dat het zog in de borsten optreedt als voortbrengsel van de zogklier, <i>Hippocrates</i> dacht niet zoo en verklaarde het optreden van zog in de borsten op geheel andere
+wijze. Volgens hem speelden de borsten eene geheel lijdelijke rol.
+</p>
+<p>Als de scheiding der vruchtdeelen is tot stand gekomen, zegt hij, beweegt het kind
+zich en treedt er melk in de borsten op. Die melk komt daarin door druk van de zwangere
+baarmoeder. Door dien druk wordt het meest vette, uit spijs en drank, uit den buikinhoud
+(in het net en in het vleesch) geperst. Het komt <span class="pageNum" id="pb210">[<a href="#pb210">210</a>]</span>verwarmd, wit geworden en zoet gemaakt door de warmte van de baarmoeder, in den vorm
+van melk, door de aderen, voor het kleinste gedeelte in de baarmoeder, waar het kind
+er van gebruikt, voor een ander gedeelte in de borsten, waardoor deze opzwellen.
+</p>
+<p>De borsten bezitten dus het vermogen de melk op te zuigen, maar bereiden die niet.
+</p>
+<p>Dit kan ook gebeuren bij niet-zwangeren.
+</p>
+<p>Bij de mededeeling, dat zog optreedt in de borsten van niet-zwangere vrouwen, wordt
+uitdrukkelijk gezegd, dat de menstruatie ontbrak. Maar het blijkt niet, dat <i>Hippocrates</i> van meening was, dat het menstruatie-bloed in die gevallen tot melk werd. Die opvatting
+wordt gevonden bij de oude Indiërs, zooals, naar men zegt, blijkt uit de <i>Yajur-Veda</i>, een in het Sanskrit geschreven werk, dat veel ouder is dan de Hippocratische geschriften.
+Wèl zegt <i>Hippocrates</i>, dat, als de borsten ontbreken, b.v. als zij weggenomen zijn, de melk op edele deelen
+slaat, op hart en longen, waardoor stikking optreedt.
+</p>
+<p>Wanneer wij nu lezen, dat <i>Steidele</i> (in het begin der 19de eeuw) bij sterke vulling der borsten van niet-zoogende vrouwen
+melk uit de geslachtsdeelen zag vloeien, dan laat het zich, met den gedachtengang
+van <i>Hippocrates</i> en zijn begrip van melk, gemakkelijk verklaren, dat bij de leeken, die blijkbaar
+ook van deze dingen gehoord hebben, het begrip van verplaatsing van het zog naar andere
+deelen van het lichaam, door oorzaken welke op de werkzaamheid der geslachtsdeelen
+werkten, gemakkelijk ingang vond.
+</p>
+<p>Bij de oude Indische artsen vinden wij immers ook wel eene dergelijke opvatting. Waar
+bij hen van de behandeling der koorts bij kraamvrouwen sprake is, leest men, dat de
+koorts ontstaat door het naar beneden zakken van de melk.
+</p>
+<p>In verband met de Hippocratische leer kan dan ook eene andere opvatting, welke somtijds
+nog in de kraamkamer voorkomt, <span class="pageNum" id="pb211">[<a href="#pb211">211</a>]</span>verklaard worden. Ik bedoel deze. Het is mij gebeurd, dat de baker het kind niet aan
+de moederborst wilde leggen, vóór dat de kraamvrouw gewaterd had, omdat—zooals zij
+zeide—het zog met urine vermengd zijn zou. <i>Hippocrates</i> rekende ook de urine tot de vier vloeistoffen te behooren. De pisweg is een der uitloozingswegen.
+Men kan zich dus voorstellen, dat, waar de melk haren oorsprong heeft in die vier
+vloeistoffen, de vermenging daarvan met afgewerkte doch nog niet uitgescheiden vloeistof,
+in dit geval de urine, mogelijk moest geacht worden.
+</p>
+<p>Vele ontwikkelden onder onze patiënten, vooral onder de jongeren, zullen met ons lachen
+om deze opvattingen en het vies vinden, dat er menschen gevonden werden, die reiniging
+na de bevalling als een gevaar beschouwden. Maar eenigen tijd later zullen zij ons
+in vollen ernst mededeelingen doen, waaruit blijkt dat zij op hunne beurt aan opvattingen
+waarde hechten, die weder anderen doen glimlachen. Men moge het bijgeloof of domheid
+noemen, gewoonlijk komt het voort uit gebrek aan kennis van eigen lichaam en de verrichtingen
+daarvan, dat wij ook nu nog opmerkingen hooren, van hoogbeschaafden, welke overeenkomen
+met vooroordeelen, gewoonten en gebruiken, bij oude volken en natuurvolken in zwang,
+waarom zij lachen en over wier dwaasheid zij het hoofd schudden. En dat ondanks den
+vooruitgang in ontwikkeling, waarop wij 20ste-eeuwers trotsch zijn.
+</p>
+<p>Of hooren wij niet herhaaldelijk, dat de oorzaak van de witte gerimpelde handen, waarmede
+de kinderen ter wereld komen, te vinden is in het, vooral in de laatste dagen, veel
+in zeepsop wasschen der moeder, en dat de roode oogleden te wijten zijn aan haar veelvuldig
+weenen?
+</p>
+<p>De straks genoemde heel- en verloskundige van Alkmaar heeft destijds eene menigte
+aanteekeningen gemaakt, die voor vele plaatsen in ons land en daarbuiten nog ten huidigen
+dage <span class="pageNum" id="pb212">[<a href="#pb212">212</a>]</span>zouden kunnen neergeschreven worden. Zoo zegt hij, wat het kind betreft, dat veel
+huidsmeer afkomstig heette te zijn van het vele spek of vet vleesch eten door de zwangere,
+of ook, dat de bijslaap nog kort voor de bevalling is uitgeoefend. Dit laatste heb
+ik nooit zelf gehoord, wel, dat er verband zou bestaan tusschen de groote hoeveelheid
+huidsmeer en het gebruik van vet gedurende de zwangerschap.
+</p>
+<p>En wat hooren wij niet al met betrekking tot gebreken, waar mede het kind ter wereld
+komt, in verband met het schrikken der zwangere en het grijpen naar de plaats van
+haar lichaam waar zij eenig letsel verkreeg.
+</p>
+<p>Ook deze opvatting is reeds oud. In de <i>Yajur-Veda</i> wordt reeds gezegd, dat zich bij het kind aan hetzelfde lichaamsdeel, waaraan de
+moeder letsel kreeg, dezelfde werking vertoont.
+</p>
+<p>Toen ik onlangs dergelijke dingen met een mijner patiënten besprak, en haar vertelde
+hoe men in Hannover beweert, dat het kind moedervlekken of zomersproeten mede ter
+wereld brengt, als de moeder gele rapen of wortelen schraapt, of iets kookt, dat spat,
+wist de baker mij dadelijk te zeggen, dat dit volkomen waar was, want dat zij zelve
+het bij een harer kinderen had waargenomen. Maar ongeloovig schudde zij het hoofd,
+toen ik daarop zeide, dat in Hongarije de meening verbreid is, dat het kind een rooden
+uitslag krijgt, als de moeder met bloed omgaat, en dat het kind over het geheele lichaam
+zal behaard zijn als de moeder in de zwangerschap aardbeziën eet. Diezelfde baker
+reinigde de kraamvrouw na de bevalling wel degelijk, zag er ook geen bezwaar in, om
+de haren der patiënte uit te kammen en op te maken, maar had haar verboden vóór „de
+negen dagen” de nagels te knippen, omdat .… eene vloeiing of storting daarvan het
+gevolg kon zijn.
+</p>
+<p>Zooeven besprak ik eene opvatting, welke steeds levendige belangstelling heeft opgewekt
+en nog vermag op te wekken. Ik bedoel het verzien der zwangeren. Welke de invloed
+zijn kan <span class="pageNum" id="pb213">[<a href="#pb213">213</a>]</span>van voortdurende prikkeling der zintuigen, van schrik of gemoedsaandoeningen, is niet
+met een enkel woord uit te maken. Evenmin kan men steeds een afdoend antwoord geven
+op vragen, die ons, naar aanleiding van—naar het heet—met zekerheid waargenomen feiten,
+gesteld worden.
+</p>
+<p>Vooral in de grijze oudheid werd het vermogen van allerlei op de zwangere inwerkende
+invloeden hoog aangeslagen. Maar ook later nog. Wilt ge een bewijs? Leest dan met
+mij het volgende uit het „<i lang="nl">Houwelijck</i>” van <i>Jacob Cats</i>.
+</p>
+<div lang="nl" class="lgouter">
+<p class="line">„Wanneer de vrouwe draeght soo dient de man te letten,
+</p>
+<p class="line">Dat niemant door het huys misschien en kome setten
+</p>
+<p class="line">Yet dat wan-schapen is, een wreet of seltsaem beelt
+</p>
+<p class="line">Dat ons het ooge terght, en soo de sinnen steelt.
+</p>
+<p class="line">Al wat oubolligh staet, of vreese kan verwecken,
+</p>
+<p class="line">Of met een snellen schrick ons in de leden trecken,
+</p>
+<p class="line">En dient een jonge vrou vooral niet daer se slaept,
+</p>
+<p class="line">En van de reyne trou de soete vruchten raept.
+</p>
+<p class="line">Wilt oock om dese tijt u niet te seer vergapen
+</p>
+<p class="line">Aen eenigh selsaem dier, als simmen, katten, apen:
+</p>
+<p class="line">En draeght niet in den arm, en leght niet aen den mont
+</p>
+<p class="line">Een vreemde baviaen, of plat-geneusden hont.
+</p>
+<p class="line">’T is bij de vrouwen selfs in geenen deel te mercken,
+</p>
+<p class="line">Hoe dat een vremt geval kan op de vrouwen wercken:
+</p>
+<p class="line">Hoe onverwachte schrick tot aen de vrucht belent,
+</p>
+<p class="line">En hoe een selsaem spoock sigh in de moeder prent.
+</p>
+<p class="line">Wanneer een vrouwe draeght, het schijnt dat alle krachten
+</p>
+<p class="line">Zijn besigh aen de vrucht, en op de moeder wachten;
+</p>
+<p class="line">Dies waerder eenigh ding sigh in de sinnen vest,
+</p>
+<p class="line">Dat sackt van stonden aen, en druckt in dat gewest.
+</p>
+<p class="line">De Schrift getuyght het selfs, dat Jacob voor de dieren
+</p>
+<p class="line">Van Laban heeft gelegt gestreepte populieren,
+</p>
+<p class="line">Om even als het schaep zou paren metten ram,
+<span class="pageNum" id="pb214">[<a href="#pb214">214</a>]</span></p>
+<p class="line">De plecken van het hout te drucken in het lam.
+</p>
+<p class="line">Ghy die genegen zijt om zaet te mogen winnen,
+</p>
+<p class="line">Hebt geen wan-schapen dier, geen monster in de zinnen:
+</p>
+<p class="line">Stelt liever voor het oogh, wanneer ghij vruchten teelt,
+</p>
+<p class="line">Een schoon een geestigh kint, een aerdigh menschenbeelt.
+</p>
+<p class="line">Hier door ist wel gebeurt dat yemand van de Moren
+</p>
+<p class="line">Vont in voor-leden tijt een witte vrucht geboren;
+</p>
+<p class="line">Hierdoor ist wel gebeurt dat van een leelick paer
+</p>
+<p class="line">Men wert, oock tegen hoop, een aerdigh kind gewaer.
+</p>
+<p class="line">Een wijf bij al het volck vermaert in leelickheden,
+</p>
+<p class="line">Wiens man haer niet en weeck in onbeschofte leden,
+</p>
+<p class="line">Kreegh even-wel een kint het schoonste dat men vant,
+</p>
+<p class="line">Een peerel van de stad, en wonder in het lant.
+</p>
+<p class="line">Een kint gelijck een beelt, dat alle menschen presen,
+</p>
+<p class="line">En namen in den arm, of met den vinger wezen,
+</p>
+<p class="line">Een kint na vollen wensch, een gaeu en aerdigh fret,
+</p>
+<p class="line">En niet te bijster schrael, en niet te lijdigh vet:
+</p>
+<p class="line">Een yder stond verbaest, en sagh de frissche leden,
+</p>
+<p class="line">En sagh de schoone verw, onseker van de reden;
+</p>
+<p class="line">Dies gincker over-al een spreucke door de stadt,
+</p>
+<p class="line">Alsof hier in de vrouw haer eer vergeten hadt.
+</p>
+<p class="line">Een man die vorder sagh gingh al het huis beschouwen
+</p>
+<p class="line">Gingh letten op het stuck, ter eeren van de vrouwen.
+</p>
+<p class="line">Hij vint een schoon vertreck, daer op een schoon buffet
+</p>
+<p class="line">Een aerdig kinder-beelt stont geestigh af-geset.
+</p>
+<p class="line">Hij vont een ledekant behangen met gordijnen,
+</p>
+<p class="line">Een leger voor den weert, gelijck het mochte schijnen:
+</p>
+<p class="line">Hij vraeght wie datter slaept? hem wordt bescheyt gedaan,
+</p>
+<p class="line">En stracx zoo gist de man hoe dat de saken staen.
+</p>
+<p class="line">Hij spreeckt tot al het volck. Ick zal het oordeel vellen,
+</p>
+<p class="line">Laet maer het jonghste kint hier in de kamer stellen.
+</p>
+<p class="line">De meyt die loopter om soo veerdigh als se kan,
+</p>
+<p class="line">En brenghtet in de sael, en geeftet aen den man.
+<span class="pageNum" id="pb215">[<a href="#pb215">215</a>]</span></p>
+<p class="line">Die gaettet metter daet omtrent de beelden setten,
+</p>
+<p class="line">Die maent een ieder aen hier op te willen letten:
+</p>
+<p class="line">En siet, die nu het beelt en dan het kint bekeeck,
+</p>
+<p class="line">En vont noyt eenigh ey dat zoo een ey geleeck.
+</p>
+<p class="line">Daer gaet de kloeckste geest met vaste reden wijsen,
+</p>
+<p class="line">Wat datter uyt het oog kan in de sinnen rijsen:
+</p>
+<p class="line">En hoe een diep gepeys, door onbekende macht,
+</p>
+<p class="line">Het <i>ingenomen beelt</i> kan prenten in de dracht.
+</p>
+<p class="line">Stracx reser groote vreught, de bose tongen swegen,
+</p>
+<p class="line">De vrou heeft metter daet haer eere we’er gekregen:
+</p>
+<p class="line">En waer doen eenigh paer te samen wert geset,
+</p>
+<p class="line">Daer was een schoon gesight omtrent het echte bedt.”</p>
+</div>
+<p class="first">Immers tegenwoordig wordt ons nog menige mededeeling gedaan omtrent het verzien van
+zwangere vrouwen. Ik zag eens eene fotografie van een jongen, die over het geheele
+lichaam behaard was, welke buitengewone haarontwikkeling werd toegeschreven aan een
+sterk op de moeder inwerkenden prikkel gedurende hare zwangerschap. De moeder van
+dezen knaap werd op zekeren avond door haren man, die in opgewonden toestand tehuis
+kwam, zoo grof bejegend, dat zij in de bedstede de vlucht nam. ’s Mans woede wilde
+zich toen op een, in het vertrek aanwezigen, poedel koelen, doch het dier, al even
+weinig op een dracht slagen belust als de vrouw, zocht bij haar bescherming. Daar
+werd het dier door den man duchtig toegetakeld, en de verschrikte vrouw beviel na
+eenigen tijd van een kind, begroeid met lange haren, zooals de poedel die had.
+</p>
+<p>Ook deze opvattingen, en hetzelfde geldt voor wat ik nog zal mededeelen, hebben haren
+oorsprong in overoude tijden, niet zoozeer in de beschouwingen van het volk, als in
+die der geneesheeren. Die beschouwingen, en voorschriften aan de hand daarvan gegeven,
+zijn langzamerhand als gemeen goed overgegaan in het denken der volken, en waar zij
+bij de geneesheeren, <span class="pageNum" id="pb216">[<a href="#pb216">216</a>]</span>aan de hand van de zich ontwikkelende wetenschap, veranderingen en verbeteringen ondergingen
+of geheel verdwenen, bleven zij onder het overige menschdom bestaan en duiken telkens
+weder op. De oorsprong is vergeten, de beschouwing evenwel gebleven.
+</p>
+<p>Wij moeten niet alleen in de Hippocratische boeken, maar ook in de overleveringen
+der oude Indiërs, oude Hebreeërs en oude Egyptenaren zoeken, om den oorsprong te vinden.
+Dan zien wij, hoe opvattingen uit oude tijden invloed uitoefenden op nieuwere. Zoo
+vindt men b.v. in de Hippocratische boeken veel terug, wat reeds in de <i>Rig-Veda</i> (± 1500 jaren voor Chr.) en vooral in de <i>Yajur-Veda</i>, welke van lateren datum is, beschreven staat, hetgeen erop wijst, dat ook de leer
+van de school van Hippocrates voor een deel is voortgekomen uit nog oudere geneeskunde.
+</p>
+<p>Zeer zorgvuldig zijn b.v. in de <i>Yajur-Veda</i> de voorschriften over de gezondheidsregelen gedurende de zwangerschap, welke, volgens
+bevoegde beoordeelaars, uitmunten boven die van de Hippocratische school. Niet alleen
+wordt daarin zeer zorgvuldig alles opgegeven met betrekking tot het gebruik van spijs
+en drank, b.v. dat de (daar opgenoemde) vleeschsoorten invloed uitoefenen op de lichamelijke
+en geestelijke eigenschappen van het kind, maar ook gewaarschuwd tegen opwinding,
+overmatige inspanningen en schuddingen van het lichaam. Tevens wordt daarin gewezen
+op den invloed door indrukken van het gemoed en der zintuigen op de zwangere vrouw
+uitgeoefend, hetgeen bij Grieken en Romeinen in praktijk gebracht werd, zooals wij
+dit ook door vader <i>Cats</i> in dichtvorm neergeschreven zagen.
+</p>
+<p>Wel is waar wordt in de <i>Yajur-Veda</i> niet gesproken over het verzien der zwangeren, maar iets in dien geest ligt toch
+opgesloten in de waarschuwing, dat de zwangere vrouw alles vermijden moet, wat onaangenaam
+is om te zien, en in het voorschrift, geen leelijke, wanstaltige voorwerpen aan te
+raken. <span class="pageNum" id="pb217">[<a href="#pb217">217</a>]</span>Volgens <i>Fassbender</i> wordt hierover door de Hippocratische geneesheeren niet gesproken.
+</p>
+<p>Wij zullen niet nagaan of, en in hoeverre, er in verhalen als van den behaarden knaap,
+en dergelijke, een zweem van waarheid in eene groote hoeveelheid verdichtsel kan verborgen
+zijn, doch onze beschouwingen voortzetten.
+</p>
+<p>Waar geloof en bijgeloof hand in hand gaan, is het geen wonder, dat ook met betrekking
+tot de geneeskunde voornamelijk bij leeken begrippen bestaan, welke voor den wetenschappelijk
+ontwikkelde aan geloof en bijgeloof grenzen of daarmede samenhangen. Niet altijd is
+het geloof als bron van eigenaardige denkwijzen nog te herkennen, maar menigmaal schijnt
+het vreemde meer eene meening, eenmaal uit ervaring opgedaan, bij onduidelijke waarneming
+onjuist opgevat, door geslachten voortgeplant, veranderd, maar daarom nog niet verbeterd.
+Zeker is het, dat meeningen, als hier bedoeld, vooral bestaan op het gebied, dat samenhangt
+met ’s menschen intrede in de wereld; meeningen, welke moeten dienen om het geheimzinnige
+en onbekende te verklaren, terwijl het telkens blijken kan, dat de zoogenaamde verklaringen
+het geheel, als ’t kan, nog geheimzinniger maken.
+</p>
+<p>Vooral de baring, en het meest indien daarbij stoornissen optreden, is iets zoo geheimzinnigs
+voor geest en gevoel, dat niet alleen de natuurvolken, maar ook de beschaafde volken
+zich niet aan den invloed, welke de gebeurtenissen op hen uitoefenen, onttrekken kunnen.
+Het is dan ook mogelijk bij allen sporen te vinden van de voorstelling, dat bij de
+geboorte bovennatuurlijke machten werken. Die machten worden veelal met persoonlijke
+eigenschappen bedacht en verschijnen eensdeels als booze geesten, als demonen, die
+de in barensnood verkeerende vrouwen met gevaren omgeven en haar ziek maken, anderdeels
+als goede geesten, die zich het lot dier bedreigde vrouwen aantrekken.
+<span class="pageNum" id="pb218">[<a href="#pb218">218</a>]</span></p>
+<p>Zoo ontstond geleidelijk de gedachte aan strijd tusschen booze en goede geesten. Het
+ligt voor de hand dat de mensch, beangst door zijn onmacht, op die geesten invloed
+trachtte te verkrijgen, en zich daarbij medewerking van bovennatuurlijke machten trachtte
+te verzekeren. Daartoe werden en worden gebeden en bezweringen aangewend, wezens in
+dienst gesteld, met wier hulp zou verkregen worden, wat men wenscht. Zoo ontstonden
+de offeranden aan goden en godinnen, om die aan te zoeken hunne hulp te verleenen.
+Dat bestaat nog.
+</p>
+<p>Het monotheisme leidde er toe één God als hulp in den nood aan te roepen, hem te bidden
+gunstigen invloed uit te oefenen, hetzij alleen of met medewerking van heiligen.
+</p>
+<p>De toevlucht tot die hoogere machten begint reeds met de zwangerschap en heeft eene
+eerste uiting in het danken voor het intreden der zwangerschap en het aanbevelen van
+de jonge vrucht in de beschutting der godheid.
+</p>
+<p>Van godsdienstigen aard is de aanbidding der godinnen, zooals die b.v. bij de Grieken
+en Romeinen bestond. Wij vinden gewag gemaakt van <i>Ilithyia</i> of <i>Eileithyia</i>, de godin der geboorte, welke nu eens als zelfstandige godin optreedt, dan weder
+vereenzelvigd met <i>Here</i> (<i>Juno</i>) en <i>Artemis</i> (<i>Diana</i>). De echt latijnsche <i>Ilithyia</i>, de <i>Juno</i> der baring, is <i>Lucina</i> de licht- en vooral levenbrengende godin der Romeinen. Haar ter eere werd op den
+1sten Maart feest gevierd, op welken dag de moeders zich naar den tempel begaven,
+dezen met bloemen versierden en tevens om een talrijk kroost smeekten. Van <i>Lucina</i> bestaan talrijke afbeeldingen. In de linkerhand draagt zij een fakkel, in de rechter
+een offerschaal, waarin een kind ligt; of wel zij houdt die hand uitgestrekt, als
+’t ware om den jonggeborene te ontvangen. Zoo staat zij afgebeeld op eene schilderij
+van <i>Rubens</i>, de geboorte van <i>Maria de Medicis</i> voorstellende. Ook wordt zij afgebeeld met eene zweep in de eene en een scepter in
+de andere hand.
+<span class="pageNum" id="pb219">[<a href="#pb219">219</a>]</span></p>
+<p>De zweep was het zinnebeeld van gemakkelijke bevalling. Dat herinnert ons aan de <i>Lupercalia</i>, dat zijn de feesten ter eere van <i>Lupercus</i>, den Romeinschen god <i>Pan</i>, die een heiligdom, <i>lupercal</i> genaamd, bij den Palatijnschen heuvel bezat. De priesters (luperci) liepen dan in
+woesten optocht half naakt door de stad. Zij hadden slechts een gordel van geitenvel
+om de lenden en riemen van geitenleer in de handen, waarmede zij allen geeselden,
+die zij ontmoetten. De vrouwen strekten bij het voorbijgaan der priesters de handen
+uit, ter geeseling, in het geloof dat daardoor zij, die onvruchtbaar waren, vruchtbaar
+werden en de anderen, dat zij eene gelukkige baring zouden doormaken.
+</p>
+<p>In <i>Jordan’s Edda</i> komt een lied voor, <i>Oddrun’s</i> klacht (Oddrûnargrâtr) geheeten, waarin <i>Borgny</i>, in barensnood, <i>Oddrun</i> om hulpe bidt. Oddrun voldoet aan dat verzoek.
+</p>
+<div lang="de" class="lgouter">
+<p class="line">„Milden Gemüts vor des Mädchens Kniee
+</p>
+<p class="line">Setzte sich Oddrun und sang nun Oddrun
+</p>
+<p class="line">Wirksame Weisen, gewaltige Weisen
+</p>
+<p class="line">Der gebärenden Borgny zum Beistande zu.”</p>
+</div>
+<p class="first"><i>Borgny</i> bedankt haar daarvoor. <i>Oddrun</i> antwoordt:
+</p>
+<div lang="de" class="lgouter">
+<p class="line">„Führwahr nicht die weil du dessen würdig
+</p>
+<p class="line">Neigt’ ich mich nieder, aus Not dir zu helfen;
+</p>
+<p class="line">Nur mein Gelübde hab’ ich geleistet,
+</p>
+<p class="line">Das ich anderwärts aussprach; allerorten
+</p>
+<p class="line">Beistand zu bieten (gebärenden Frauen),
+</p>
+<p class="line">Als hier das Erbe die Edlinge teilten.”</p>
+</div>
+<p class="first"><i>Jordan</i> meent, dat hier het overblijfsel van eene Noorsche Godensage aanwezig is, verwant
+en in het wezen der zaak gelijk aan de Grieksche sage van <i>Leto</i> en hare tweelingskinderen <i>Appollo</i> en <i>Artemis</i>. Ook <i>Leto</i> kon niet baren, voordat de hulp van <i>Eileithyia</i> is ingeroepen, evenals hier <i>Borgny</i> den bijstand van <i>Oddrun</i> noodig heeft. <i>Oddrun</i> zou dus voor de Noren (Germanen) geweest zijn wat <i>Eileithyia</i> bij de Grieken was, de <i>Hera</i> der geboorte (de Romeinsche <i>Juno</i>).
+<span class="pageNum" id="pb220">[<a href="#pb220">220</a>]</span></p>
+<p>De Grieken offerden ook aan <i>Genetyllis</i> (<i>Aphrodite</i>) ter verkrijging eener goede bevalling, de Romeinsche vrouwen aan <i>Postvera</i> of <i>Presa</i>, om eene gunstige ligging van het kind te verkrijgen. Bij de Lacedemoniërs offerden
+de vrouwen haren gordel aan <i>Artemis</i>, alsook de eerste kleedingstukken harer kinderen.
+</p>
+<p>Bij vele andere volken werden, en worden nog, feesten gevierd, waarbij gewoonlijk
+offers plaats hebben. Wáár het streng godsdienstige ophoudt en het bijgeloof begint,
+is dikwijls moeilijk uit te maken. De beoordeeling daarvan hangt samen met het standpunt
+dat de beoordeelaar op godsdienstig gebied inneemt, waardoor de grens, welke tusschen
+geloof en bijgeloof getrokken wordt, aanmerkelijk verschilt.
+</p>
+<p>In elkander overgaande beschouw ik wat b.v. op Java, ten minste in enkele streken,
+geschiedt. Het volksgeloof zegt, dat eene vrouw, in de zevende maand harer dracht,
+onderhevig is aan kwellingen van booze geesten. Daarom wordt bij het intreden daarvan
+’s nachts door oudere vrouwen bij haar gewaakt. Zij zelf moet trachten de behoefte
+aan slaap te onderdrukken, want de booze geesten durven wakende personen niet te naderen.
+Na dien doorwaakten nacht wordt zij ’s morgens in een daarvoor opgerichte tent gewasschen.
+In die tent staan aarden potten met water, bloemen en twee jonge, gele kokosnoten.
+Op een der kokosnoten heeft men het afbeeldsel van een man, op de andere dat eener
+vrouw gemaakt, de personen <i>Pandjie</i> en <i>Tjondro-Kirono</i> voorstellende. <i>Pandjie</i> was vorst van <i>Djenggolo</i> en <i>Tjondro-Kirono</i>, zijne vrouw, dochter van een vorst te <i>Kedirie</i>. Zij waren de schoonste menschen van hunnen tijd. Het afbeelden dezer personen beoogt
+hetzelfde, als wij reeds boven bespraken. Men verwacht van den aanblik daarvan de
+geboorte van een kind, even schoon als die twee menschen geweest zijn. Na het wasschen
+wordt de vrouw een smal, zonder naad geweven kleedje als buikband omgeslagen. Daarna
+<span class="pageNum" id="pb221">[<a href="#pb221">221</a>]</span>wordt de man, als bruidegom gekleed, met een paar vrienden binnen gelaten. De buikband
+wordt losgemaakt, twee vrouwen houden dien aan weerskanten vast en de man snijdt met
+zijn kris den buikband geheel door, waarna hij, met zijne begeleiders, de tent verlaat
+en naar huis terugkeert. Dit lossnijden beteekent een weg voor het kind te banen.
+Vervolgens neemt men de twee jonge kokosnoten en laat die door het kleedje van de
+zwangere vrouw vallen. Dit beteekent eene gelukkige verlossing, even spoedig als het
+nedervallen der kokosnoten. Daarna wordt de vrouw naar huis gebracht en volgen feestelijkheden.
+</p>
+<p>Dit gebeurt bij de eerste zwangerschap. In de volgende maanden worden dan nog elke
+maand offeranden gebracht, waarmede wordt voortgegaan, tot het kind ter wereld gekomen
+is.
+</p>
+<p>Het geloof aan den invloed op zwangere vrouwen door de zintuigelijke waarneming, waaraan
+hier uiting gegeven wordt door de afbeelding op de kokosnoten, is dus overal te vinden.
+Daaraan hechtten ook de vrouwen in Lacedemonië. Zij hadden in hare slaapkamers de
+portretten hangen van door hunne schoonheid beroemde mannen, b.v. van <i>Endymion</i>, <i>Narcissus</i>, <i>Adonis</i>, uit den heldentijd en van schoone personen uit hun eigen tijd.
+</p>
+<p>Baron <i>Larrey</i> zegt, dat <i>Napoleon</i> voorbeschikt was tot zijn grooten levensloop, van de schoot zijner moeder af, die
+hem gedurende de revolutionnaire crisis in Corsica en gedurende den vrijheidsoorlog
+droeg. Zulk een invloed, zegt hij, moest wel zijn stempel drukken op het karakter
+en de voorbeschikking van den man, die geroepen was om eene wereldomwenteling te maken.
+</p>
+<p>Maar genoeg hiervan.
+</p>
+<p>Als bij de <i>Alfoeren</i> op <i>Celebes</i> door den priester een kip geslacht wordt, terwijl hij den goden bidt den wensch der
+aanstaande jonge moeder naar een zoon of dochter te vervullen, kan men slechts aan
+eene godsdienstige handeling denken. <span class="pageNum" id="pb222">[<a href="#pb222">222</a>]</span>Voelt eene vrouw op de <i>Seranglao</i>- en <i>Gorang</i>-eilanden zich zwanger, dan moet zij een stuk gember naar den priester brengen, dat
+door hem gewijd en voortdurend door haar gedragen wordt, om booze invloeden af te
+weren. De wijding geschiedt door er driemaal op te blazen en de 112e Sure van den
+Koran te bidden, welke luidt: „In naam van den albarmhartigen God! God is de eenige
+en eeuwige God. Hij teelt niet en is niet geteeld, en geen wezen is aan Hem gelijk.”
+</p>
+<p>Godsdienstige opvatting vinden wij ook in het gebruik van wijwater en het branden
+van gewijde kaarsen bij de baring hier te lande. Hetzelfde moet men aannemen, als
+wij lezen dat in Oostenrijk, in eene kapel aan den Falkenstein, waar men zegt dat
+de heilige Wolfgang zich verborgen hield, de zwangere vrouwen door een daar aanwezigen
+steen kruipen, om zich eene gelukkige bevalling te verzekeren. Eveneens bij het vernemen
+dat zij in Zwaben bedevaarten doen naar de heilige Margaretha met den draak (b.v.
+naar Maria Schrei bij Pfullendorf) of naar den heiligen Christophorus (b.v. naar Laiz
+bij Sigmaringen) of naar St. Rochus, in wiens kapellen gewijde ijzeren schildpadden,
+als symbool der baarmoeder, hangen.
+</p>
+<p>Maar diezelfde godsdienstige drang beweegt de Japansche vrouwen om, kort voor de baring,
+een stukje papier in te slikken, waarop de schutspatroon der barende is afgebeeld,
+in de hoop daardoor eene gemakkelijke bevalling te verkrijgen.
+</p>
+<p>Dwaas komt het ons voor, dat<span></span> in Griekenland, in de buurt van Athene, de zwangere vrouwen aan de noordzijde van
+den z.g.n. nymphen-heuvel afglijden, eveneens met de bedoeling eene gelukkige baring
+door te maken; dat in Ierland en Scandinavië, tot voor korten tijd, zwangere vrouwen
+in den Johannisnacht, bij het Baalsfeest of het Balderfeest, met hetzelfde doel door
+een vuur liepen.
+</p>
+<p>Bij de Heidensche Magyaren was <i>Nagyboldogasszony</i> de schutsgodin der teeling en baring. Na de invoering van het <span class="pageNum" id="pb223">[<a href="#pb223">223</a>]</span>Christendom kwam daarvoor in de plaats de heilige Anna, de moeder der heilige Marie
+(de schutsgodin van het kraambed). Te harer eere vasten nu nog de zwangere vrouwen
+in den omtrek van Szeged, b.v. in <span class="corr" id="xd33e5283" title="Bron: Szöregh">Szőregh</span>, gedurende zeven dagen.
+</p>
+<p>De Széklerin gaat bij volle maan naar buiten, spuwt driemaal in de richting van de
+maan, en zegt:
+</p>
+<div class="lgouter">
+<p class="line">„Heilige moeder Gods,
+</p>
+<p class="line xd33e5290">Sta mij bij in den nood;
+</p>
+<p class="line">Bescherm de vrucht mijns lichaams,
+</p>
+<p class="line xd33e5290">Opdat zij groeie als de maan.”</p>
+</div>
+<p class="first">Overeenkomstig met het wijwater, en de aanwending daarvan, is het gebruik, dat sommige
+negerstammen maken van eene fijne, witte leemsoort, <i>Pemba</i> geheeten, waarmede de zwangere vrouwen zich dikwijls het gelaat besmeren.
+</p>
+<p>Om booze geesten of demonen af te schrikken of te verzoenen, maken alle volken gebruik
+van amuletten, bezweringen, machtspreuken en sympathetische middelen.
+</p>
+<p>Als nuttige middelen gedurende de zwangerschap vindt men vele dingen aanbevolen. Zoo
+mag b.v. in Noord-Celebes de vrouw het hoofdhaar niet zoo dragen, dat het heen en
+weder fladdert; mag zij ’s avonds, als het regenachtig is, het huis niet verlaten,
+opdat de vrucht niet door den <i>Walao-lati</i>, of door op donkere plaatsen aanwezige duivels, wordt opgeschrikt of mishandeld.
+In Nederland mag zij in den laatsten tijd der dracht het haar niet laten knippen,
+omdat anders het kind borstelig haar zou krijgen, dat ruw en kort, nooit kan krullen.
+In Hongarije zal het kind, als de moeder zich in het bed de haren kamt, slechts korten
+tijd leven.
+</p>
+<p>Bij vele volksstammen moeten de vrouwen, als zij bij dag het huis verlaten, een stuk
+ijzer of een mes bij zich dragen, opdat de booze geesten de vrucht niet kwellen.
+<span class="pageNum" id="pb224">[<a href="#pb224">224</a>]</span></p>
+<p>In Rusland is het geloof aan den „boozen blik” zeer verbreid. Maar vooral wordt die
+door de zwangere vrouw gevreesd, daar zij, door het booze oog getroffen, met groote
+pijnen baren moet.
+</p>
+<p>Een amulet of talisman is veelal de meest werkdadige beschutting. Daarvoor dragen
+de negerinnen kleine kalabassen, gevuld met aardnoten- of palmolie, ook tooverteekens
+en tooverbanden om handen en knieën, korfjes gevuld met bladeren, plantenwortels,
+stukjes hout en slakkenhuisjes, papiertjes met een koranspreuk, enz.
+</p>
+<p>Welke handelingen worden er niet verricht, welke nagelaten, om niet storend in te
+werken op zwangerschap en baring, op de ontwikkeling en ligging van het kind?
+</p>
+<p>Het knoopen en binden veroorzaakt, zegt men, sluiting en moet dus door zwangeren worden
+nagelaten, indien zij niet zelf zullen gesloten worden, d.w.z. eene moeilijke baring
+doormaken. Daarom mogen op vele plaatsen, ook in Europa, in beschaafde landen, de
+vrouwen niet weven of matten vlechten. Zij mag geen garen of band dragen, opdat de
+navelstreng niet om den hals van het kind kome te liggen (omstrengeling). Datzelfde
+gevaar heeft de zwangere vrouw bij ons te lande te duchten, als zij bij het naaien
+een streng garen om den hals legt of de handen in de hoogte brengt, om iets van hooggelegen
+plaats te krijgen. Ook zou het kruipen aanleiding geven tot omstrengeling. Moet de
+de Hollandsche vrouw dan lachen, als zij hoort, dat de vrouw in de Palz, om dezelfde
+reden, niet onder eene waschlijn doorloopt, niet spint of haspelt?
+</p>
+<p>In sommige streken van Hongarije wordt aan het doorloopen onder een gespannen touw
+de vrees verbonden, dat er evenveel knoopen in de navelstreng zullen komen, als het
+touw draden bevat. De baring zou daardoor moeilijker worden. In Nederland mag de zwangere
+vrouw den halsketting niet knellend dragen, omdat dan gevaar voor stikking van het
+kind bestaat.
+</p>
+<p>In Pruisen meent men, dat het kind een waterhoofd zal <span class="pageNum" id="pb225">[<a href="#pb225">225</a>]</span>krijgen, als de moeder aan den waterkant werkt; in Hongarije dat hetzelfde zal geschieden,
+als zij op een watervat gaat zitten. Welk verschil bestaat er tusschen de vrouw in
+onzen Indischen archipel, die niet door de openingen, door de takken van een boom
+gevormd, door een sleutelgat, door een bamboe of in een flesch mag zien, en de Servische
+vrouw, die niet over een hooivork mag heen stappen, alles om te voorkomen dat het
+kind, dat zij baren zal, het gevaar loopt scheel te zijn?
+</p>
+<p>In Hannover en in het Spreewoud mag de moeder, als zij iets stinkends ruikt, de oogen
+niet dicht houden, omdat anders het kind een stinkenden adem krijgt. Bij de Slowaken
+zou dat gebeuren, als de zwangere geurende bloemen of bladeren bij zich draagt. En
+natte handen mag zij niet aan haren rok afdrogen, anders zal het kind er leelijk uitzien.
+In Hannover en in het Spreewoud wordt het kind bedpisser, als de zwangere in de nabijheid
+eener druppende dakgoot watert.
+</p>
+<p>In Servië is het der zwangere vrouw verboden het kruis te kussen, wegens het daaraan
+verbonden gevaar, dat het kind epilepsie (vallende ziekte) krijgt. Zij mag zich geen
+zieken tand laten trekken, omdat het kind daardoor kan sterven, en geen vreemd kind
+kussen, daar dat tot superfoetatie (overzwangering) aanleiding geven kan.
+</p>
+<p>Van invloed op de samenleving is wel hetgeen in Hongarije of Servië in gebruik is.
+Eene zwangere vrouw mag geen eed afleggen, niet als getuige optreden en aan geen begrafenis
+deelnemen, omdat zij anders een dood kind baren zal. Ook mag zij over dag niet slapen,
+opdat het kind niet sterve, noch in een grafkuil kijken, anders wordt het kind bloedarm.
+Heeft zij dit toch gedaan, dan moet zij een handvol aarde in het graf werpen. Met
+het oog op eene gelukkige baring mag zij geen oven stoken, geen linnen bleeken, geen
+hout hakken.
+</p>
+<p>Bekend is het, dat, ook in ons land, de meening heerscht, dat eene vrouw gedurende
+de menstruatie niets mag inmaken, omdat <span class="pageNum" id="pb226">[<a href="#pb226">226</a>]</span>anders bederf bij de ingemaakte eetwaren, als vleesch, slacht, boter enz., zou optreden.
+Hetzelfde geldt in Servië ook voor de zwangerschap en het kraambed, omdat de vrouw
+ook in dien tijd voor onrein gehouden wordt.
+</p>
+<p>Hier te lande is nog de meening te vinden, dat, als de zwangere vrouw staande drinkt,
+zijzelf of het kind gezwollen voeten zal bekomen, ook wel gezwollen teeldeelen of
+balzakwaterbreuk, als het een jongen is. Iets dergelijks vreest de inlandsche vrouw
+in onzen Indischen archipel, als zij zware of lichte voorwerpen voor het lijf draagt.
+</p>
+<p>Op de eilanden Saparoea, Haroekoe, Noessa Saut en een gedeelte van de Zuidkust van
+Ceram mag de zwangere vrouw niet tegen de huisdeur zitten, omdat zij anders met moeite
+baren zal. Zij mag geen vruchten eten, waaraan de vogels gepikt hebben, omdat anders
+het kind als een vogel schreeuwen zal. Zij mag geen aangebrand eten gebruiken, daar
+dit de nageboorte met moeite doet afkomen. Vrees voor vastgroeien van de moederkoek
+verbiedt den vrouwen in de provincie Albany (Hongarije), met den buik tegen kachel
+of fornuis te leunen.
+</p>
+<p>Kromme beenen zou het kind der Nederlandsche vrouw krijgen, als zij gedurende de zwangerschap
+met de beenen kruiselings over elkander zit, en zij mag de voetnagels niet knippen,
+daar die bij de kinderen òf zouden ontbreken òf wanstaltig zijn. In Hongarije mag
+de zwangere vrouw de nagels wel knippen. Zij mag die niet wegwerpen, maar moet ze
+verbranden, anders zal het kind zachte beenderen krijgen.
+</p>
+<p>Het geloof dat men kiespijn kan voorkomen, door slechts op Vrijdag de vingernagels
+te knippen, is zelfs in hoogeren stand niet vreemd. En een probaat middel tegen kiespijn,
+dat de Stadsheel- en Vroedmeester <i>ten Houte de Lange</i> in de kraamkamer hoorde aanbevelen, was, het vuil en voetzweet van tusschen de teenen,
+tot een plakje gekneed, achter de ooren te leggen. „Raad <span class="pageNum" id="pb227">[<a href="#pb227">227</a>]</span>uit hoogen stand!” voegt hij hieraan toe. Behalve dat deze raad uitermate vies is,
+bewijst hij, dat in zijn tijd, dus omstreeks het jaar 1852, de patiënten niet al te
+zeer door reinheid geplaagd werden en met recht „vuil” genoemd kunnen worden.
+</p>
+<p>De kiespijn staat ook al in verband met booze geesten, b.v. in Indië met den <i>pontianak</i>, een spook dat zich in boomen ophoudt en zeer gebeten is op vrouwen, vooral op zwangeren.
+In <i>Multatuli’s Max Havelaar</i> vinden wij, dat <i>Saïdjah</i>, zoekende naar den boom waar hij <i>Adinda</i> zou weerzien, vele stammen van het djati-bosch betastte en weldra eene bekende oneffenheid
+aan de zuidzijde van een boom vond. „Hij legde zijn vinger in een gleuf die <i>Si-Panteh</i> daarin gehakt had met zijn <i>parang</i>, om den <i>pontianak</i> te bezweren, die schuld had aan de tandpijn van <i>Panteh’s</i> moeder, kort voor de geboorte van zijn broertje.”
+</p>
+<p>Deze bezwering van een demon, door den ingeborene van Java, staat niet zoo ver af
+van een der oudste voorschriften, omtrent het insnijden van teekens in boomen, voor
+geneeskundige doeleinden. Zegt niet <i>Brunhilde</i> (Siegtraut of Sigrdrifa) in het eerste Lied van Brunhilde (Heldensagen in de Edda)
+tot <i>Siegfried</i>:
+</p>
+<div lang="de" class="lgouter">
+<p class="line">„Um Wunden warten und heilen zu wissen
+</p>
+<p class="line">Durch ärztliche Kur, musst du Astrunen kennen.
+</p>
+<p class="line">In die Borke der Bäume, in ostwärts gebogner
+</p>
+<p class="line">Ruten Rinde lerne sie ritsen”,</p>
+</div>
+<p class="first">wanneer zij hem, op zijn verzoek, in wijsheid onderricht?
+</p>
+<p>De zoogenaamde lusten der vrouwen, de <i>Pica</i>, worden ook in de <i>Yajur-Veda</i> bedacht, en den geneesheer aangeraden daarmede rekening te houden, omdat anders de
+kinderen met lichaamsgebreken zouden geboren worden. Deze worden geweten aan de omstandigheid,
+dat de vrouw, met de ontwikkeling van het kind, twee harten in zich draagt. In een
+leerboek over verloskunde en vrouwenziekten van <i>Aetius van Amida</i>, uit het midden der 6e eeuw na Christus, vinden wij daaromtrent gezegd, dat ongeveer
+in de tweede maand bij zwangeren eene ziekte optreedt, <span class="pageNum" id="pb228">[<a href="#pb228">228</a>]</span>die men <i>Kissa</i> of <i>Pica</i> noemt, zich uitende in ziekelijke lusten, want de zwangeren zijn begeerig naar verschillende
+wonderbaarlijke spijzen. Die ziekte zou ontstaan door overmaat van bloed, omdat de
+gewone maandelijksche uitscheiding van bloed, door de vaten der baarmoeder, door de
+vrucht onderdrukt wordt, naar boven stijgt en op de maag drukt, die zeer prikkelbaar
+is.
+</p>
+<p>Volgens <i>Halban</i> (in de <span lang="de">Real-Encyclopaedie der gesammten Heilkunde</span>) berusten de lusten op veranderingen in den bloedsomloop, van de spijsvertering en
+voeding van het zenuwstelsel. Daardoor treedt zoowel weerzin tegen vele spijzen, als
+lust naar zure spijzen en allerlei vreemde zaken op, b.v. naar krijt, zand, stroo,
+hout, enz. Het sterkst uit zich dit wel in begeerte naar menschenvleesch, welke zeker
+eene ernstige verandering in den geestestoestand der zwangere bewijst. Doch ook het
+verlangen naar kostbare zaken, vooral naar versierselen, komt voor en heeft wel tot
+diefstal aanleiding gegeven. Maar hiermede zouden wij het gebied der gerechtelijke
+geneeskunde gaan betreden, wat onze bedoeling niet is.
+</p>
+<p>In het <i lang="nl">Boeck van de Vroet-Wijfs</i> worden eenige verhalen gegeven van den lust om menschenvleesch te eten of althans
+in het menschelijke lichaam te bijten. De schrijver voegt daarbij: „<span lang="nl">Het is een zeer gemeyne saecke, dat sommige lust hebben om t’ eten Colen, Crijt, Vlas,
+Sop van lijnen garen, Wage-smeer, ende diergelycke vuyle dingen, ende dat ook de vrucht,
+als sij dien lust niet en mogen volbrengen, daer deur hinder aen ’t lichaam krijget.</span>”
+</p>
+<p>Ik herinner mij uit mijne praktijk eene dame, die gedurende hare zwangerschap een
+zoo onweerstaanbaren lust in zout had, dat zij daarvan dagelijks handen vol gebruikte.
+<i>Joh. van Beverwijck</i> (1664), zou het haar ten strengste verboden hebben. Immers zegt hij in zijne <i lang="nl">Wercken der Genees-konste</i>: „<span lang="nl">Geheele zoute dingen dienen (mede) van een swangere vrouw geschout <span class="pageNum" id="pb229">[<a href="#pb229">229</a>]</span>te werden. Want, gelijk <i>Aristoteles</i> seydt in ’t sevende boeck van de Historye der Dieren op ’t vijfde Capittel, als de
+selvige te veel zout gebruyckt, soo wert het kind sonder nagelen geboren.</span>”
+</p>
+<p>Het geloof aan den invloed van spijzen en dranken vindt men ook elders. Zoo meent
+de zwangere in Hongarije, dat zij een wit en dik kind ter wereld brengt, als zij veel
+brandewijn drinkt en uien eet. Daar vindt men ook eene onbewuste aanwending van de
+Prochownick’sche dieet-kuur. Vele zwangeren eten weinig, opdat het kind zich niet
+te sterk ontwikkele, of zij voeden zich, om dezelfde reden, met ooft, of gebruiken
+slechts ongezouten magere spijzen.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Samenhangende met het verlangen om te weten welk geslacht het kind, waarvan de vrouw
+zwanger is, zal vertoonen, werden en worden nog allerlei mededeelingen gedaan, die
+meer het kenmerk dragen het gevolg van waarnemingen te zijn.
+</p>
+<p>Bij de oude Indiërs was een frissche gelaatskleur der vrouw het teeken, dat zij een
+jongen zou baren. <i>Hippocrates</i> meende, dat de zwangeren, die vlekken in ’t gelaat hebben, een meisje, die eene goede
+gelaatskleur behouden meestal een jongen zouden ter wereld brengen. Andere kenteekenen
+van het geslacht waren de volgende. De jongen beweegt zich eerder dan het meisje,
+dus wordt ook eerder leven gevoeld. (Dit staat in verband met zijne leer omtrent den
+duur van het ontstaan van jongen of meisje, na het vast worden van het zaadmengsel).
+Bij de dracht van een jongen zijn de borsttepels naar boven gericht, bij die van een
+meisje juist andersom.
+</p>
+<p>Onder de proeven om het geslacht van het kind te weten te komen, was o.a. de volgende.
+Het zog der zwangere vrouw werd op bladeren uitgegoten. Stolt het zog, dan zal een
+jongen geboren worden, als het wegvloeit een meisje.
+</p>
+<p>Uit de <i>Aphorismen</i> van <i>Hippocrates</i> blijkt de meening, dat de <span class="pageNum" id="pb230">[<a href="#pb230">230</a>]</span>jongens zich ontwikkelen in de rechterzijde van de baarmoeder, de meisjes (menigvuldiger)
+in de linkerzijde.
+</p>
+<p><i>Galenus</i> deelde die meening. Volgens hem ontwikkelden zich de knapen rechts in de baarmoeder,
+waar het warmer en droger is, zooals de geheele rechterhelft van het lichaam. Hiermede
+in verband staan de pogingen, om, reeds gedurende den bijslaap, invloed uit te oefenen
+op het geslacht van het kind. Uitgaande van de vooronderstelling, dat de rechterbal
+de weg is, waardoor het zaad van den man, dat uit het geheele lichaam komt, zijn uitweg
+vindt, moest de man, die een meisje wilde verwekken, bij den bijslaap de rechterbal
+zooveel mogelijk afsnoeren of in de hoogte houden.
+</p>
+<p>In het algemeen werd aangenomen, dat, wanneer gedurende het intreden der manbaarheid
+de rechterbal dieper staat of sterker ontwikkeld is dan de linker, dit grooter kans
+gaf op het teelen van jongens, in het tegenovergestelde geval van meisjes.
+</p>
+<p>Daarom legt in vele streken van Hongarije de vrouw, als zij een jongen verlangt, zich
+na den bijslaap op de rechterzijde (in andere streken op de linkerzijde) of wel ligt
+de vrouw, gedurende den bijslaap, op linker- of rechterzijde. Hieruit blijkt evenwel,
+dat de Hippocratische opvatting niet zuiver is overgebracht geworden. Immers in de
+eene streek wordt voor de jongens de rechterzijde-ligging, in de andere juist de linkerzijde-ligging
+genomen.
+</p>
+<p>Aan <i>Hippocrates</i> wordt ten onrechte de meening toegeschreven, dat de jongens uit den rechter eierstok,
+de meisjes uit den linker ontstaan zouden. Dat kan niet zijn, omdat hem en zijnen
+volgelingen de eierstokken onbekend waren. Het eerst spreekt <i>Herophilus</i> (± 300 j. v. Chr.) van de Alexandrijnsche school, over de eierstokken als vrouwelijke
+testikels.
+</p>
+<p>In een boekje getiteld <i>Siphra en Pua</i> of onderwijzing in de vroedkunde enz., uit het Duitsch vertaald door <i>Gerard ten <span class="pageNum" id="pb231">[<a href="#pb231">231</a>]</span>Haaff</i>, heelmeester in Rotterdam mitsgaders Operateur van den Steen, te Delft, van het jaar
+1753 lezen wij: „Wanneer een Vrouwspersoon een roode blozende koleur, en roode vlakken
+in het aangezigt heeft, en ’er dus ontstoken uitziet, <span class="corr" id="xd33e5448" title="Bron: vrolijk">vroolijk</span> is, en bestendig zoo blijft, wil men er uit besluiten, dat zij van een’ zoon bezwangerd
+is; daarentegen als zij ’er bleek uitziet, vadzig en verdrietig is, wil men dat zij
+van eene dochter zwanger gaat.”
+</p>
+<p>In het reeds genoemde <i lang="nl">Boeck van de Vroet-wijfs</i> staat: „<span lang="nl">De Vrouwen die een Sone dragen, zijn veel dunder, ende aen de rechter kaecke wel geverwet,
+ende niet soo bleeck.</span>” Nog wordt daar gemeld: „<span lang="nl">Als nu een Vrouwe een knechten draeght, soo is de rechterooge van snelder beweging,
+ende van levender ende beter verwe dan de slinckerooge. De rechter borst wordt ook
+harder ende grooter, en die verwe van de Tepel van dese verandert eer dan van de slincker
+borst.</span>”
+</p>
+<p>Dit is ontleend aan <i>Hippocrates</i>. Volgens hem is de borst aan de zijde waar het kind ligt grooter, het oog tusschen
+de oogleden grooter en helderder.
+</p>
+<p lang="nl">„De vrouwe krijget oock veel eer melck, ende als men dat in een glaesken stelt in
+de heete Sonne, soo looptet t’ samen gelijck een rondt Bolleken of Klootken, ende
+gelijck een schoon deurschijnigh Peerlken. Als men sulcken melck doet in de Pisse
+van deselfde Vrouwe, vallet terstont te gronde; als men sout daerbij doet soo en schey
+dat hem niet.”
+</p>
+<p>Of deze en dergelijke proeven heden ten dage nog genomen worden, weet ik niet, <span class="corr" id="xd33e5470" title="Bron: Maar">maar</span> als wij lezen van eene vrouw, die van een jongen zwanger is: „<span lang="nl">Den Buyck is voren spitsachtigh tegen de Navel</span>” en „<span lang="nl">Maer sonderlinge staet te verwonderen, dat eene Vrouwe die een Sone draeget, altijdts
+in ’t gaen den rechtervoet voor settet, ende als sij wil opstaan soo stiert sij haar
+veel meer met de rechter, dan metter slincker handt,</span>” dan moeten wij erkennen, dat ook nu nog dezelfde teekens worden genoemd, als zekere,
+ter bepaling van het geslacht der ongeboren vrucht. Niet <span class="pageNum" id="pb232">[<a href="#pb232">232</a>]</span>alleen in Hongarije, doch ook hier te lande, wordt de volgende proef aangegeven, om
+uit te maken, welk geslacht het kind heeft. Men laat de vrouw op den grond zitten.
+Als zij zich, bij het opstaan, met de rechterhand steunt, krijgt zij een jongen, met
+de linkerhand een meisje.
+</p>
+<p>In 1833 werd nog door <i>Dr. Mac Donald</i>, in Liverpool, beweerd, dat een puntbuik de geboorte van een jongen, een breede buik
+de geboorte van een meisje voorspelt.
+</p>
+<p>Behalve dat de jongens gerekend worden zich eerder te bewegen (zie alweer <i>Hippocrates</i>), is ook de meening, dat de dracht van een jongen veertien dagen korter duurt dan
+die van een meisje, vrij algemeen.
+</p>
+<p>In Hongarije heerscht, in sommige streken, de volgende gewoonte. Als de vrouw niet
+zeker weet of zij zwanger is, steekt zij een naainaald in een Mariabeeld en laat die
+9 dagen daarin zitten. Is de naald na afloop van dien tijd nog zuiver, dan houdt zij
+zich voor niet zwanger; is de naald roestig, dan duidt het op zwangerschap. En aan
+de geboorte van een jongen wordt geloofd als de punt, aan de geboorte van een meisje
+als het oog van de naald roestig is. Daar heerscht ook dezelfde meening omtrent de
+gelaatskleur. Uit kiespijn wordt het besluit getrokken, dat zij een jongen zal baren,
+terwijl gezwollen beenen op een meisje wijzen. Zij zal ook een meisje het leven schenken,
+als zij bij den bijslaap luid gelachen heeft. Volbracht zij dien echtelijken plicht
+zonder lachen, dan wordt een jongen geboren, want „ernst is het sieraad van den man”.
+Zooals <i>Plinius</i> zegt, wees lichte zwelling van het onderbeen en van de liesstreek, bij Grieken en
+Romeinen, op een meisje, en de schrijver van het <i lang="nl">Boeck van de Vroet-wijfs</i> is het met hem eens: „<span lang="nl">Sulke Vrouwen dragen swaerlijck, en met geswel van de beenen en de gemachte.</span>”
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Niet alleen in ouden, maar ook in den nieuweren tijd hebben <span class="pageNum" id="pb233">[<a href="#pb233">233</a>]</span>de geleerden zich bezig gehouden met physiologische gronden te zoeken, waaruit de
+ontwikkeling van het geslacht eene redelijke verklaring zou vinden. Het zou ons te
+ver voeren, hier alles mede te deelen, wat daaromtrent geschreven is. Alleen stip
+ik aan, wat men meermalen hooren kan, dat uit de schijngestalten der maan kan uitgemaakt
+worden, welk geslacht het kind hebben zal. In 1873 deelde een Italiaan, <i>Paolo Lioy</i>, mede, dat iemand te Robia had gevonden, dat, wanneer eene vrouw bij volle maan een
+<i>zoon</i> of bij nieuwe maan een <i>dochter</i> baarde, men er zeker op rekenen kan, dat het geslacht van het volgende kind niet
+verandert. Deze regel zou zich telkens ook over den geheelen duur van dat kwartier
+uitstrekken.
+</p>
+<p>De geleerde <i>Berthon</i> werkte deze opmerking uit, en verklaarde, dat de gestalten der maan geheel alleen
+op het ontstaan der geslachten invloed uitoefenen, en dat, evenals die schijngestalten
+voortdurend en gelijkmatig wisselen, ook de mannelijke en vrouwelijke individuen op
+aarde in steeds gelijkblijvende verhoudingsgetallen, als uitvloeisel eener kosmetische
+wet, afwisselend geschapen worden.
+</p>
+<p>Dit laatste komt veel overeen met de oud-Duitsche overlevering, dat bij wassende maan,
+of wanneer gedurende den bijslaap droog weder heerscht, zich een jongens-conceptie
+ontwikkelen zou.
+</p>
+<p>De bekende verloskundige <i>Kilian</i> zegt, met betrekking tot de kosmetische invloeden, in zijn boek: „<i lang="de">Die Geburtslehre von Seiten der Wissenschaft und Kunst dargestellt</i>” (1847), bl. 155: „Dat kosmetische verhoudingen op de ontvangenis een grooten invloed
+uitoefenen, is zeker, maar weinig bekend is het <span class="sic">specieele</span>. Intusschen kan toch het volgende gezegd worden:
+</p>
+<p>1) In ’t algemeen worden meer jongens bij nieuwe en wassende maan, meer meisjes bij
+volle en afnemende maan geconcipieerd, en
+</p>
+<p><span class="corr" id="xd33e5528" title="Bron: 7">2</span>) de meeste concepties vallen in het einde van de lente <span class="pageNum" id="pb234">[<a href="#pb234">234</a>]</span>en het begin van den zomer, minder aan het einde van den zomer en in het begin van
+den herfst.”
+</p>
+<p>Hoe trouwens volksgeloof en wetenschappelijke opvattingen samengaan, blijkt uit menige
+mededeeling. Als voorbeeld noem ik alleen het volgende. <i>Dr. Mattei</i> zegt, in de <i lang="fr">Clinique Obstétricale</i>, <i lang="fr">Gazette Obstétr.</i> 5 Mai 1874, dat eene met kinderen rijk gezegende vrouw hem mededeelde, dat zij, telkens
+als zij van een jongen zwanger ging, veel braakte, wat nooit gebeurde als zij zwanger
+was van een meisje. Toevallig is in enkele streken van Hongarije de volksmeening juist
+tegenovergesteld.
+</p>
+<p>En om hiermede te eindigen: De fransche onderzoeker <i>Dupuy</i> deelde in de <i lang="fr">Séances de la Société de Biologie de Paris</i>, Octr. 1888 en Févr. 1889, het volgende mede: „Om het geslacht van de toekomstige
+kinderen te bepalen, moet men allereerst het geslacht van het eerste kind weten. Is
+dit een <i>zoon</i> en geeft men aan de tusschenruimte tusschen twee menstruaties, waarin de conceptie
+van het eerste kind plaats greep, het getal 1, dan zal het eerstvolgende kind hetzelfde
+geslacht hebben, als het in een even maand, dus in de 12e, 14e, 16e maand daarna geconcipieerd
+werd, en omgekeerd een <i>meisje</i>, als het in een oneven maand, dus 13e, 15e, 17e maand daarna ontvangen werd. Indien
+dus een man, die een zoon heeft, eene <i>dochter</i> hebben wil, moet hij de maand-perioden tellen, die verloopen zijn sedert de bevalling
+zijner vrouw, en moet daarna de vrouw in een oneven maand bevrucht worden. Wil hij
+weder eene dochter hebben, dan moet zij in een even maand bevrucht worden enz. Alleen
+tweelingen met twee moederkoeken, en de gevallen, waarin het kind van een anderen
+vader afstamt, maken eene uitzondering.<span class="corr" id="xd33e5557" title="Bron: ’">”</span>
+</p>
+<p>De diagnose op tweelingzwangerschap werd bij de oude Indiërs gemaakt, als het lichaam
+in het midden diep is en op een ovaal watervat gelijkt. In <i>Siphra</i> en <i>Pua</i> lezen wij: „Wanneer <span class="pageNum" id="pb235">[<a href="#pb235">235</a>]</span>het lichaam van eene bezwangerde vrouw in het midden plat-achtig, maar op de zijde
+verheven, en in het geheel zeer opgezet is, en een donkere streep over hetzelfde nederwaards
+gaat, zoo wil men hier uit besluiten, dat ’er tweelingen zijn. Doch deze kenteekens
+zijn bedriegelijk, en men kan ’r zich in ’t geheel niet op verlaten.”
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Met de baring is het al niet anders dan met de zwangerschap. Ook hier zocht men hulp
+bij goden en godinnen, vreesde men de inwerking van booze geesten en trachtte men
+die voor zich te winnen, of wel ze door verschrikkingen te verjagen. Tevens werden—en
+’t gebeurt nog—middelen inwendig en uitwendig toegediend, zoowel reeds gedurende de
+zwangerschap als tijdens de baring, om de krachten der vrouw te schragen en pijnen
+weg te nemen, sympathetische middelen aangewend, met de bedoeling om de baring gemakkelijker
+te doen plaats hebben, kortom van allerlei gedaan, om de vrouw in haar lijden te gemoet
+te komen.
+</p>
+<p>Als middelaars tusschen goden en godinnen vinden wij priesters en priesteressen. Somtijds
+moet een oprechte biecht van alle zonden, welke betrekking hebben op de baring, afgelegd
+worden, zoowel door de vrouw als door den man. Helpt dan de godheid niet, d.w.z. eindigt
+de baring noodlottig, dan was de biecht onvolledig en onoprecht. In Zwaben roept de
+barende de heilige Margaretha met den draak aan. Men neemt daar een band of een zakdoek,
+bindt die der barende om de heupen, onder het noemen der drie Godsnamen, en laat haar,
+onder aanroepen der heilige Margaretha, persen.
+</p>
+<p>In hoog aanzien staat de „<span lang="de">Gewisse und wahrhafte Länge unseres lieben Herrn Jesu Christi</span>”, welke men der barende om borst en hoofd legt. Dit is een gebed, op een 150 c.M.
+lange papierstrook gedrukt, welke—zooals men zegt—de ware lengte aangeeft van onzen
+Heer Jezus Christus, zooals hij op <span class="pageNum" id="pb236">[<a href="#pb236">236</a>]</span>aarde en aan het heilige kruis geweest is.<a class="noteRef" id="xd33e5580src" href="#xd33e5580" title="Ga naar noot 2.">2</a> Ook legt men nog andere gewijde zaken onder het hoofdkussen, laat de vrouw Johannis-water
+(dat op 27 December gewijd is) drinken, of plakt haar heilige beelden op het lichaam,
+geeft haar een gebedenboek in de hand, enz. Bij Inlandsche en Chineesche vrouwen zag
+ik op Java wel kruisen, met een witte kalksoort op handen en voeten geteekend.
+</p>
+<p>Met booze geesten en andere vijandelijke wezens wordt anders omgesprongen. Wel is
+waar worden ook gebeden en offers opgedragen, doch werkzamer acht men tooverspreuken
+en amuletten. Somtijds wordt het huis gesloten om hun den toegang onmogelijk te maken,
+of wel worden zij geweerd door een gespannen touw of door een krijtstreep. Geschreeuw,
+gehuil en schieten dient tot afschrikking. Dit baantje wordt aan den echtgenoot en
+zijne vrienden opgedragen.
+</p>
+<p>Als vrij algemeen in zwang zijnde middelen, om eene gemakkelijke en voorspoedige bevalling
+te erlangen, somde <i>ten Houte de Lange</i> op: het gebruik (’s avonds) van een paar koppen sterk aftreksel van roomsche kamillen
+met steranijs, van een paar vijgen op de nuchtere maag gedurende de laatste zes weken,
+eene aderlating op de helft van de dracht, een glaasje kraam-anijs bij het begin der
+pijnen, een kop sterke koffie met brandewijn, een paar lepels Genua-olie met suiker,
+drie, vier koppen thee met veel saffraan. Ook nu hoort men nog dergelijke middelen
+aanbevelen.
+</p>
+<p>Bij tragen arbeid meent men, dat de verbeterende veranderingen juist invallen met
+de klok van 3, 6, 9 of 12 uur.
+<span class="pageNum" id="pb237">[<a href="#pb237">237</a>]</span></p>
+<p>De roos van Jericho kwam ook al bij de baring te pas. Het drinken van wijn of water,
+waarin zij gelegd was, om af te trekken en zich te ontsluiten, had bij de barende
+hetzelfde gevolg. Indien zij zich namelijk spoedig ontsloot, volgde ook snel ontsluiting
+bij de barende. <i>Ten Houte de Lange zegt</i>: „Dit is mij eens voorgekomen bij eene Friesche turfschippersvrouw, die mij bij langdurigen
+arbeid vroeg of ik „die roos van Jericho” niet had om er gebruik van te maken, en
+bij eene boerin. Geen van beiden wist mij echter te zeggen, hoe die roos er uit zag,
+of waar die te bekomen was.” Ik was gelukkiger. Vroeger bezat ik zulk een roos van
+Jericho, maar.… aangewend heb ik haar nooit. In de Palz kent men het geloof aan deze
+roos, daar „<span lang="de">Weinachtsrose</span>” geheeten, eveneens. Zij verdrijft daar, in water gedoopt en aan de vrouw gegeven
+om er aan te ruiken, de pijnen.
+</p>
+<p>Het toedienen van brandewijn is zeer sterk verbreid. Op de Kanarische eilanden ontvangt
+de vrouw, zoodra de baring begonnen is, een glas vol. Volgens <i>Mac Gregor</i> nemen de vroedvrouwen en vriendinnen daarvan tevens haar deel. Ook in Hongarije wordt
+meestal brandewijn toegediend, en dikwijls drinken de vrouwen zoolang, tot zij dronken
+zijn. Waarschijnlijk staan alcoholische dranken in zoo’n goed blaadje, omdat zij bedwelmend
+of opwekkend, z.g.n. versterkend, werken.
+</p>
+<p>Wij weten allen hoe moederkoorn, als vlaagpoeders, werd aangewend. Men vindt ook van
+allerlei aftreksels gewag gemaakt, als peperdranken, kaneelwater, theeën van verschillende
+wortels en kruiden.
+</p>
+<p>In Amerika is de medicijn bij de inboorlingen een afkooksel van den staart eener ratelslang,
+dat aan de barende gegeven wordt, omdat men gelooft dat het kind, wanneer dit het
+vreeselijke geluid van de slang hoort, zich haast om naar buiten te komen. In Griekenland
+wordt de baring bevorderd, door het gebruik van 2 onsen amandel-olie en het doen van
+eene aderlating <span class="pageNum" id="pb238">[<a href="#pb238">238</a>]</span>aan de ader van den grooten teen, welke moederader genoemd wordt. In Denemarken heet
+Basilicum „<span lang="la">Herba parturientium</span> (kruid der barenden)”. Behalve dit worden ook lavendel, witte leliën, barnsteenolie
+en de gedroogde lever van alen gegeven. In Engeland, evenals bij ons, gedroogde vijgen.
+Dit laatste middel wordt hier te lande ook aangeraden om het vastgroeien van de nageboorte
+te voorkomen. Een middel in 1816 in Duitschland nog in gebruik, was het drinken van
+een kop urine van den man. Niet veel smakelijker lijkt mij het in Zwaben gebruikelijke
+middeltje, duivenmest in melk gekookt. Het heet daar, dat ook vrouwenmelk, indien
+slechts buiten haar weten aan de barende toegediend, de bevalling gemakkelijker maakt.
+</p>
+<p>Middelen welke den mensch misselijk en draaierig maken of braken verwekken, spelen
+bij zeer vele volken eene groote rol. De bij het braken tot stand komende samentrekkingen
+van middenrif en buikspieren zouden de uitdrijving bevorderen. Daartoe werden ook
+niesmiddelen aangewend. In Nederlandsch Indië laat de doekoen, volgens <i>v. d. Burg</i>, de oudste bij de geboorte aanwezige vrouw hare voeten in koud water wasschen en
+geeft zij dit of nog andere vieze vloeistoffen, b.v. urine, aan de barende te drinken.
+In het „<i lang="nl">Boeck van de Vroet-wijfs</i>” lezen wij: „<span lang="nl">Ende soo haest als deselfde (d.i. de vroedvrouw) siet, dat hem ’t Kint in de geboorte
+wil verachteren ende schorten (al is ’t dattet natuerlijck, ende metten hoofdeken
+hem vertoont) deur de nauwigheydt ende engte van ’t Voor-lijf oft Lidt van de geboorte,
+soo mach ’t Vroetwijf haer blasen in de Neusgaten een Niespoeyer, of Peper, ende de
+Vrouwe doen den aessem inhouden en niesende maken, daer deur dat den aessem met sijn
+gewelt geoorsaeckt nederwaerts te trecken, dewelcke geweldigh sterck drijvet, ende
+den arbeyt of geboorte voordert.</span>”
+</p>
+<p>Uitwendige middelen werden aangewend in den vorm van berookingen, inwrijvingen met
+zalven enz. Warme baden en <span class="pageNum" id="pb239">[<a href="#pb239">239</a>]</span>inwrijvingen met warme olie behooren tot de oudste hulpmiddelen bij de baring.
+</p>
+<p>Bijzondere middelen zijn wel de volgende. In Boven-Egypte steekt men bij weeënzwakte
+een klein stukje opium in het geslachtskanaal der vrouw. In Engeland legde men vroeger
+fijngestooten laurierbladen, met olie gemengd, op den navel der barende of stak men
+haar een stukje knoflook in de aarsopening.
+</p>
+<p>Gunstigen invloed zou de barende ook ondervinden, door het drinken van water uit den
+Willebrordusput, en het leggen van een daarmede natgemaakte doek tegen de schaamdeelen.
+Hetzelfde bewerkt het teeken des kruises over den buik der zwangere gemaakt.
+</p>
+<p>Uit dit alles blijkt alweder, hoe het bijgeloof aan vele dingen krachten toeschrijft,
+welke zij niet bezitten. Doch wat te denken van een bijgeloof als nog voor omstreeks
+5 eeuwen onder geneesheeren bestond? In Zwitserland werd de eerste lijkopening (<span lang="la">sectio cadaveris</span>) in 1671, de tweede in 1676, door Dr. <i>Muralt</i>, in Zürich gedaan. Hij liet de huid van het lijk, welke afgepraepareerd was, looien,
+omdat hij bijzondere geneeskracht toeschreef aan het bedekken van aangedane deelen
+met menschenvel, nadat het eerst bij wassende maan met zalf ingewreven was. Voornamelijk
+hielp het echter bij zware bevalling, als het als gordel gedragen werd.
+</p>
+<p>Hier hebben wij den overgang tot sympathetische middelen. Zooeven noemde ik reeds
+omtrent sympathie het een en ander, toen ik sprak van het verbod van knoopen, weven,
+enz. Niets mag bij de baring gesloten wezen, anders opent de baarmoeder zich niet.
+Daarom mag ook de barende de handen niet vouwen; zij moet den gordel—als zij dien
+draagt—afleggen. Alle sloten en deksels, soms ook alle deuren, enz. moeten geopend
+worden. Dr. <i>G.&nbsp;F. Most</i> schrijft 1844 in „<i>De sympathetische middelen en geneeswijzen</i>”: „De voor eenige jaren alhier <span class="pageNum" id="pb240">[<a href="#pb240">240</a>]</span>(’s-Hertogenbosch) gestorven vroedmeester Dr. D.….. plag, volgens de methode der oude
+vroedvrouwen, wanneer eene barende zijne hulp inriep, terstond bij zijn intreden in
+de kamer, te vragen, of wel alle koffers, kisten, kasten, enz. in het huis openstonden;
+was dit niet het geval, dan moest het oogenblikkelijk geschieden.” <i>Most</i> zelf zegt, dat hij dit middel, om psychisch af te leiden en om <span lang="la">contractiones uteri</span>, waarmede hij wel kramp van de baarmoederspier zal bedoelen, te doen verdwijnen,
+dikwijls met goed gevolg heeft aangewend.
+</p>
+<p>Dit middel is No. 85 van de recepten, welke bij zware verlossingen werden aangegeven.
+No. 83 en 84 luiden aldus. No. 83: „Neemt twee schijven van witten leliewortel en
+geef dezelve aan de barende te eten; dit drijft de vrucht benevens de nageboorte ongeschonden
+af.” N°. 84: „Neemt 2 hoendereyeren, laat dezelve op de gewone wijze koken en geeft
+de vrouw eenige lepels van het water waarin de eyeren gekookt zijn, in; dit drijft
+de vrucht af, zelfs al ware de vrouw reeds in acht dagen in barensnood geweest, en
+het kind gestorven of reeds tot verrotting overgegaan.”
+</p>
+<p>Hij voegt daaraan het volgende toe. „De eyeren zijn reeds geboorte, en deelen derhalve
+aan het water waarin zij gekookt zijn, en daardoor van hunne kracht tot verdere ontwikkeling
+beroofd worden, deze <span lang="la">vis et efficacitas</span> mede om zelfs de levende of doode vrucht des menschen uit te drijven. Het spreekt
+van zelf, dat dergelijke onschuldige middelen, als het eyerwater, slechts in ligte
+gevallen, waar door geene mechanische hinderpalen de geboorte vertraagd wordt, mogen
+worden aangewend; ofschoon dezelve dan ook slechts psychisch door het vaste geloof
+aan dezelve krampstillend werken; in zware gevallen echter mag men zich volstrekt
+niet op dezelve verlaten, maar zoo spoedig mogelijk een goeden vroedmeester tot hulp
+roepen.”
+</p>
+<p>Gelukkig dat hij dit laatste er bijgevoegd heeft.
+</p>
+<p>Tot deze groep van middelen behoort ook het doen eten, <span class="pageNum" id="pb241">[<a href="#pb241">241</a>]</span>door een dier of mensch, uit den schoot der vrouw, opdat het kind even gemakkelijk
+te voorschijn kome, als het voedsel van daar wordt weggenomen. Eveneens is hiertoe
+te rekenen het medeklagen van vrouwen en andere middelen, die op den geest werken,
+zooals muziek, gezang, het verschrikken der vrouw, en nog vele andere.
+</p>
+<p>Met de bedoeling onmiddellijk invloed op het kind uit te oefenen, laat men b.v. geldstukken
+klinken, om het kind te lokken, of iets of iemand dansen, opdat het kind eveneens
+beginne te dansen en uit het moederlijke lichaam danst. Somtijds moet ook de vader
+dicht bij den schoot der barende komen en dan vlug wegloopen, dan zal het kind trachten
+hem te volgen. Als lokmiddel voor het kind dient ook het aankleeden van een pop, met
+de kleederen van den echtgenoot.
+</p>
+<p>Hieruit blijkt, dat de meening heerscht, en zeker is dit eene welke nog dikwijls wordt
+uitgesproken, dat het kind, zoo niet geheel, dan toch voor een groot gedeelte, medewerkt
+om geboren te worden. Wij kunnen dan ook herhaaldelijk opmerken, dat een langdurige
+en moeilijke arbeid, wanneer daarbij een dood kind ter wereld komt, als zeer natuurlijk
+beschouwd wordt, omdat „het doode kind niet kon medewerken”.
+</p>
+<p>Ook deze meening grondt zich op de leer van <i>Hippocrates</i>. Deze leer bestaat in de opvatting, dat het op tijd intreden der geboorte zijn oorzaak
+vindt in gebrek aan Voedsel voor het kind, omdat het moederlijke organisme niet meer
+aan de behoefte van het kind voldoen kan.
+</p>
+<p>De uittreding van het kind is dus actief. Wanneer de baring op til is, begint het
+kind te bewegen, met handen en voeten te trappelen en een der inwendige vliezen te
+verbreken. Daarop scheuren de andere, welke zwakker zijn; het kind is van zijne boeien
+ontslagen en treedt in heftige beweging naar buiten. Geen macht houdt het meer vast,
+als de vliezen bezwijken; ook de baarmoeder kan het niet meer tegenhouden.
+<span class="pageNum" id="pb242">[<a href="#pb242">242</a>]</span></p>
+<p>Voor de school van <i>Hippocrates</i> was dus de spierkracht van het kind alles, of liever bijna alles, wat natuurlijk
+moeilijkheden gaf bij de verklaring van het uitdrijven van doode vruchten en miskraam.
+Toch werd ook aan de werkzaamheid van de baarmoeder gedacht. Men trachtte toch, bij
+staking der baring, de pijnen in de baarmoeder, dus de weeënwerkzaamheid, aan te zetten,
+hetzij door het bestrijken van den baarmoedermond met eene zalf, hetzij door het toedienen
+van bepaalde spijzen en dranken. Ook de buikpers was niet onbekend en de kracht daarvan
+trachtte men door niesmiddelen te versterken. Duidelijker en met <span class="corr" id="xd33e5677" title="Bron: bewusheid">bewustheid</span> heeft <i>Galenus</i> zoowel de werkzaamheid der baarmoeder als de buikpers beschreven. Hij zegt, dat,
+als de baarmoedermond geheel ontsloten is, de barende moet opgewekt worden het kind
+uit te drukken.
+</p>
+<p>De pijnen bij de baring worden toegeschreven aan de drukking, welke het kind op de
+moederlijke deelen uitoefent, en aan de rekking, die deze laatste ondergaan, doordien
+het kind zich door eigen kracht een weg baant.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Vinden wij dus eene verklaring van de zooeven genoemde tegenwoordige leekenopvatting,
+dat het kind zelf den arbeid verricht, in de oude geneeskundige opvatting, hetzelfde
+geldt omtrent eene andere meening, betrekking hebbende op de levensvatbaarheid der
+kinderen in zevende of achtste maand geboren. Doch daarover straks.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Algemeen is nog het denkbeeld verbreid, dat de moederkoek tot stoel dient voor het
+kind. Mij ten minste kwam het menigmaal voor, niet dat het als waar verteld werd,
+maar dat mij—en wel door ontwikkelde personen—gevraagd werd, òf het waar is. Daarbij
+neemt men dan aan, dat het kind op de moederkoek zit, de armen over de borst gekruisd
+en de handen onder de kin, om het hoofd te steunen. Hiermede hangt dan <span class="pageNum" id="pb243">[<a href="#pb243">243</a>]</span>samen de meening, dat op een bepaald tijdstip van de zwangerschap het kind zich omdraait
+of buitelt (de Culbute), zoodat het hoofd naar beneden komt te liggen. Het zakken
+van den baarmoederbodem wordt dan als bewijs genomen, dat de buiteling heeft plaats
+gevonden.
+</p>
+<p>Hiermede komen wij van zelf tot de straks even aangeroerde meening, dat een zevenmaandsch
+kind veel beter in leven blijft dan een achtmaandsch, omdat de zevenmaandsche dracht
+natuurlijker is dan de achtmaandsche.
+</p>
+<p>De ligging van het kind, volgens <i>Hippocrates</i>, geeft ook hier weder licht. Zijne opvatting was, dat alle kinderen zich, in overeenstemming
+met den groei der planten, met het hoofd naar boven ontwikkelen. In de ligging met
+het bekkenuiteinde vóór worden de kinderen eerst bevestigd door de vliezen, welke
+van den navel uitgaan, totdat zij in de 7e maand deze bevestigingsmiddelen verbreken
+en de vliezen rondom verscheuren. Daarop verandert het kind van plaats, d.w.z. komt
+het met het hoofd naar beneden te liggen. Dit omdraaien van het nu van zijn bevestigingsmiddelen
+bevrijde kind, wordt toegeschreven aan de werking der zwaartekracht. De boven den
+navel van het kind gelegen deelen zijn de zwaarste en de hoofdligging komt tot stand,
+doordien de werking van de zwaartekracht op het hoofd overweegt.
+</p>
+<p>„Ofschoon onjuist”, zegt <i>Fassbender</i>, „bleef deze leer van de ombuiteling of zelfkeering van het kind gedurende een tweeduizend
+tal jaren in de verloskunde van alle kultuurvolkeren bestaan.”
+</p>
+<p>Dat deze keering juist in de 7e maand werd geacht tot stand te komen, hangt eensdeels
+samen met het heilige getal <i>zeven</i>, dat op alle gebeurtenissen in het leven grooten invloed had, anderdeels met waarnemingen,
+dat bij de, voor dien tijd optredende, vroeggeboorten veelal de stuit vóórkomt. Maar
+ook met de waarneembare veranderingen aan den buik der zwangeren <span class="pageNum" id="pb244">[<a href="#pb244">244</a>]</span>in den laatsten tijd harer dracht en de daarmede voor haar gepaard gaande verschijnselen.
+</p>
+<p>Wanneer, zoo is de leer, het kind in de 7e maand, na de verscheuring der banden, van
+ligging veranderd is, ontstaan bij de moeder, door trekken aan de navelstreng en door
+de spanning der vliezen, pijnen; alle zwangeren krijgen, ten gevolge daarvan, korten
+tijd koorts en eenige gaan met het kind te gronde. Is die tijd voorbij, dan verdwijnt
+de ontsteking, zoodat het lijf week wordt en de zwelling zich naar de laagte verplaatst.
+Van dien tijd af dragen de vrouwen met minder last, omdat het ’t kind gelukt is, zich
+in eene voor de geboorte gunstiger ligging te keeren.
+</p>
+<p>De 7e maand brengt het kind in het begin der volledige vorming. De zevenmaandelijksche
+vrucht zou, naar de tijdrekening welke <i>Hippocrates</i> volgde, in de orde der rekening vallen, en dus in het leven blijven.
+</p>
+<p><i>Johan van Beverwijck</i> bespreekt deze meening in de volgende bewoordingen:
+</p>
+<p lang="nl">„Een kint van acht maanden en blijft niet te lijf, segt <i>Hippocrates</i>, omdat het twee stooten korts op malkanderen niet en kan verdragen. Want dewijl het
+kind op de sevende maent gearbeyt heeft om uyt te komen, en daerover vermoeyt is,
+so kan het den arbeyt, daer terstont wederom op volgende, niet wederstaen: maer om
+zulx wel te kennen uitstaen, soo was van nooden, dat het de achtste maent noch beslooten
+bleve, om middelertijdt sijn krachten te verhalen.
+</p>
+<p lang="nl">Het schijnt (oock) datter naeulicx een bondige reden bij te brengen is, waerom een
+kint op de achtste maent niet volkomen en voldragen zou zijn, en wel geboren sijnde
+niet op en soude komen, en over-sulcx voor onwettig ofte een misdracht zoude gerekent
+worden. Want hetgene dat men seyt, van de beweginge op de sevende maent, heeft grootelicx
+sijn bedencken, of het vastgaet, dat alle kinderen nootsakelick op de sevende <span class="pageNum" id="pb245">[<a href="#pb245">245</a>]</span>maent haer roeren om uyt te komen. Want alhoewel de kinderen op de sevende maent,
+haer eerste volkomenheyt krijgen, soo en zijnse nochtans allegader niet soo volkomen,
+dat ze poogen geboren te worden.”
+</p>
+<p>Verder: „<span lang="nl">Het en gaet niet seker, dat de bevruchte vrouwe stercker beweginge voelen op de sevende
+maent, als op de andere. En indien het kint aan die beweginge so seer verswackt op
+de sevende maent, dat het in geen geheele maent sijn krachten verscheppen, en daarom
+op de achtste maent gekomen zijnde niet te lijf en kan blijven, veel minder soude
+het ’t leven konnen behouden, als het in de eygen maent geboren werdt. Daer-neffens
+en komt met de ervarentheyt niet wel overeen, dat de vrouwe meest op de achtste maent
+qualicker te pas zijn, als op de sevende, ofte negende. Schijnt derhalven datter uyt
+de nature van de vrucht en van de moeder naeulicx bondige redenen konnen gegeven werden,
+om te betoonen, dat een kint van acht maenden niet en zoude kunnen in ’t leven blijven<span class="corr" id="xd33e5730" title="Bron: ”.">.”</span></span>
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Dat aan de navelstreng te zien is, hoeveel kinderen eene vrouw nog baren zal, werd
+mij kort geleden nog verteld. Dat zou worden aangegeven door de knoopen, d.w.z. de
+valsche. Evenzoo zouden vele draaiingen in de streng een teeken zijn, dat het kind
+vele wederwaardigheden in het leven te wachten heeft.
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Het begraven van de nageboorte is vrij algemeen in zwang. Menige baker wenscht dat
+nog te doen, en liefst zeer diep, opdat geen dier die opgrave en ete. De bedoeling
+scheen (schijnt?) op zeedorpen te zijn, om daardoor te voorkomen dat het kind, later
+zeevarende, door haaien zal opgevreten worden. Andere bakers en vrouwen weder stelden
+er prijs op, dat de nageboorte in de aschpot gestopt werd. Oudtijds geschiedde dat
+in de kolk onder de asch. Daarboven moest dan gedurende 9 dagen en nachten gestookt
+worden en de asch mocht niet geroerd worden. Niemand, <span class="pageNum" id="pb246">[<a href="#pb246">246</a>]</span>maar vooral de vader niet, mocht aan dat vuur zijn pijp opsteken, daar onrust en stuipen
+van het kind het gevolg daarvan zouden zijn (<i>ten Houte de Lange</i>).
+</p>
+<p>Bij eenige Indianenstammen in Amerika wordt de nageboorte eveneens begraven en wel
+op eene geheime plek. Hetzelfde doen de negers der Loangokusten. In Oldenburg worden
+daarbij spreuken opgezegd.
+</p>
+<p>Op Java wordt de navelstreng afgebeten, omdat men gelooft dat het kind onkwetsbaar
+wordt. Ook wordt zij afgesneden met een bamboe-mes op een stukje koenit (curcuma).
+De nageboorte wordt, met het stukje curcuma en het bamboe-mes, in een dop van kokos
+met deksel (Batah Booloe genaamd) geborgen, met het Javaansche of Arabische alphabet
+op een stuk papier geschreven, opdat het kind, tot rijpe jaren gekomen, kundigheden
+verkrijge. De dop wordt begraven of in een aarden pot in huis opgehangen. Daarbij
+of daaronder wordt licht gebrand, tot de rest van de navelstreng is afgevallen. Het
+kind is, vóór het afvallen van de navelstreng, onderhevig aan allerlei plagen van
+booze geesten, en de brandende lamp dient om hunnen kwaden invloed op het kind te
+voorkomen.
+</p>
+<p>In Noorwegen wordt de nageboorte, door de jonge kraamvrouw zelf, met een mes doorstoken
+en dan door de vroedvrouw verbrand. Gebeurt dat niet, dan ontstaat daaruit de booze
+geest <i>Utbor</i>, die zich klein en groot, ook zichtbaar en onzichtbaar maken kan, die vreeselijk
+schreeuwt en het erop voorzien heeft zijne moeder het leven te benemen. <i>Zijne moeder.</i> Moet men hier denken aan eene beschouwing als die der inboorlingen in onze Indische
+bezittingen, die de nageboorte soedarah noemen, d.w.z. (de) broeder van het kind?
+</p>
+<p>Eene eigenaardige betrekking tusschen nageboorte en boomen bestaat bij vele volken.
+In Mecklenburg b.v. wordt zij begraven bij de wortels van een jongen boom, dan groeit
+het kind met den boom. Dikwijls wordt eerst de nageboorte gewasschen <span class="pageNum" id="pb247">[<a href="#pb247">247</a>]</span>en daarna, met asch gemengd, onder een bepaalde boomsoort begraven. In andere streken
+wordt zij, in een korfje gepakt, aan een boomtak opgehangen. Bij de Laoten in Siam
+wordt zij steeds begraven aan den voet van de trap, die tot de huisdeur leidt.
+</p>
+<p>Hier en daar gaat dat alles met bijzondere feestelijkheden en offeranden gepaard.
+</p>
+<p>In het water vindt de nageboorte ook haar plaats. In Kartoem (Afrika) b.v. wordt zij,
+in een pot gepakt, in den Nijl geworpen en ieder voorbijganger moet haar een steen
+nagooien. Blijft de nageboorte drijven, dan is dat bij enkele volksstammen een bewijs,
+dat de vrouw in den echt ontrouw geweest is. Volgens <i>v. d. Burg</i>—en ik zelf heb het menigmaal gezien—legt men in Ned.-Indië de nageboorte op een klein
+bamboevlot, dat, met bloemen en vruchten getooid en door kaarsen verlicht, de rivier
+afdrijft. Het is een offer aan de kaaimannen, welke de zielen der voorvaders herbergen.
+In de buurt van Jena wordt zij in stroomend water geworpen.
+</p>
+<p>Ook dient de nageboorte als toovermiddel en als geneesmiddel. De Javaansche vrouwen
+gelooven, dat zij, inwendig gebruikt, vruchtbaarheid geeft. In Orenburg (Rusland)
+wordt zij begraven. Wenschen de ouders een kind van ander geslacht, dan graaft de
+vroedvrouw haar op en keert haar om. Hetzelfde geschiedt om betoovering te bezweren.
+</p>
+<p>In <span class="corr" id="xd33e5766" title="Bron: Stiermaken">Stiermarken</span> geldt van oudsher het bloed van de versche moederkoek en van de navelstreng als middel
+tegen moedervlekken, het poeder van de gedroogde en fijn gestampte moederkoek als
+middel bij epilepsie en St. Vitus-dans. Voor eenige jaren, schrijft <i>Engelmann</i>, heeft in Saksen eene vrouw, onder het schavot van een misdadiger, in ’t geheim eene
+versche moederkoek verorberd, om daardoor van epilepsie genezen te worden.
+</p>
+<p>Eene groote moederkoek wijst in vele streken van Duitschland <span class="pageNum" id="pb248">[<a href="#pb248">248</a>]</span>erop, dat de kraamvrouw veel zog zal hebben, eene kleine op het tegendeel
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Ook de eivliezen moeten genoemd worden. Wanneer zij niet scheuren en het kind in de
+vliezen geboren wordt, of, als zij wel scheuren, maar het kind toch in de vliezen
+gehuld te voorschijn komt, spreekt men van: „het kind is met den helm geboren”. Dit
+geldt in ’t algemeen in Europa als een gelukkig teeken voor den pasgeborene. Hij zou
+aan den bezitter de gave van vooruitzien verschaffen, en vooral daarom voor veel geld
+aan zeevarenden te slijten zijn. In vreemde handen geraakt, zou hij aan het kind,
+dat er mede geboren wordt, ongeluk bezorgen. Van daar dat hij door de ouders moet
+begraven of verbrand worden. Doch ook het bewaren is nuttig. Op de eilanden Saparoea,
+Haroekoe, Noessa Saut en een gedeelte van de Zuidkust van Ceram zegt men, dat het
+kind met den helm (Sarong of Karpoes) geboren, ouder geworden, helder ziende wordt;
+dat het dingen ziet, welke voor het gezicht van anderen verborgen zijn, als kwade
+geesten, duivels, enz.
+</p>
+<p>In vele streken wordt die helm als amulet voortdurend om den hals gedragen en stilletjes
+bij het kind gelegd, als dat gedoopt wordt, waardoor hij dan meêgedoopt wordt. Omdat
+de werkzame kracht ook op anderen overgedragen wordt, gebeurt het niet zelden, dat
+vroedvrouwen den helm stelen en aan hare eigene kinderen geven. Dit laatste komt voor
+rekening van <i>ten Houte de Lange</i>.
+</p>
+<p>Zelfs werd er vroeger, vooral in Engeland, handel in gedreven. In 1779 betaalde men
+er 20 guinea’s voor, in 1848 nog maar 6. Vooral voor advocaten was zoo’n ding veel
+waard, daar hij hen tot redenaars maakte.
+</p>
+<p>Bij de zuidelijke Slaven is hij voor de meisjes, die er mede geboren zijn, een middel
+om den jongeling, dien zij liefhebben, tot waanzins toe verliefd op haar te maken.
+Het is daarvoor <span class="pageNum" id="pb249">[<a href="#pb249">249</a>]</span>slechts noodig hem op een bloot gedeelte van het lichaam met het gedroogde „<span lang="de">Glückshemdchen</span>” aan te raken.
+</p>
+<p>Behalve hetgeen ik reeds besproken heb omtrent eenige opvattingen, welke met betrekking
+tot het kraambed heerschen, bestaan er nog vele andere. Ik zou echter te uitvoerig
+worden met ook die alle op te noemen. In ’t kort dus nog het volgende.
+</p>
+<p>Dat op den negenden dag het lichaam der kraamvrouw zich sluit, is eene ook nu nog
+veel verbreide meening. Men verbindt aan dien negenden dag vele gevaren, zoodat zelfs
+de vrouw, die vóór den negenden dag het bed verliet, dien dag daarin doorbrengt. Het
+getal negen zagen wij in den beginne reeds van invloed. Ook het getal 3 schijnt niet
+van belang ontbloot. Immers deelt de vroedmeester <i>ten Houte de Lange</i> mede, dat in zijn tijd de kraamvrouw gedurende den 3en en 9en dag de handen goed
+onder het dek moest houden, omdat zij anders een zweerend uitslag daarop krijgen zou.
+</p>
+<p>Of hier en daar nog dezelfde vrees voor lavementen bestaat, weet ik niet. In ouden
+tijd meende men, als de kraamvrouw „op een lavement gezet moest worden”, dat de toestand
+zoo gevaarlijk was, dat wel eerst het testament gemaakt mocht worden.
+</p>
+<p>Het toedienen van den witten drank (amandeldrank) wordt verschillend opgevat. In Alkmaar
+b.v. noemde men dien drank de „witte doodendrank der kraamvrouwen”. <i>Ten Houte de Lange</i> verhaalt, dat, toen hij dien drank eens voor eene boerin had laten gereed maken,
+hij dien op den derden dag nog onaangeroerd had gevonden en hem verweten werd, dien
+gevaarlijken drank te hebben voorgeschreven. De kraamvrouw had zich aan het gebruik
+niet gewaagd. In Amsterdam was, ten minste vele jaren geleden, menige kraamvrouw niet
+tevreden, als zij geen „witte drank” gekregen had. „Die versterkte”.
+</p>
+<p>Bij benauwdheid der kraamvrouw een smal gevouwen doek om den buik aan te halen, maar
+vooral met een knoop in de <span class="pageNum" id="pb250">[<a href="#pb250">250</a>]</span>linkerzijde vast te maken, belette de „moer” het opstijgen. De angst daarvoor spruit
+voort uit de <i>Hippocratische</i> leer, welke aan het ronddolen der baarmoeder door het lichaam allerlei ziekten toeschreef,
+o.a. vallende ziekte en hysterie.
+</p>
+<p>Tegen kraambeenen werd de „gulden pleister” aangewend, d.w.z. een pap uit eigen faecaliën.
+Om zogklonters te voorkomen en het zog op te drogen werd, als zeker werkend middel,
+aanbevolen het door doodzweet vochtige hemdje van het gestorven kind op de borsten
+te leggen.
+</p>
+<p>Mag men het den onontwikkelden kwalijk nemen, dat zij dergelijke middelen toepassen,
+als wij weten dat de „<span lang="nl">seer vermaerde</span> <i>Jacob Ruffen</i>” onder de middelen tegen het opstijgen van de baarmoeder aangeeft, een drank bereid
+uit paardendrek (te weten van paarden die met enkel haver gevoerd worden) gekookt
+in sterken wijn, welke warm moet gedronken worden?
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p lang="nl">Hiermede versegel ick dese mijn verhandelingh: In de welcke soo ick u luyder verwachtingh
+bedrogen heb, of niet ten vollen vernoeght; wilt nochtans daerom mijn dienst-vaerdigheyt,
+U luy op-geoffert, niet smadelijck verwerpen.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p250width"><img src="images/p063.png" alt="" data-role="presentation" width="230" height="109"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb251">[<a href="#pb251">251</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<div class="footnote-body">
+<div class="fndiv" id="xd33e4902">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e4902src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">1</a></span> Pneuma = lucht, welke, in gezonden toestand, alles wat niet vast is, dus alle holten,
+vult.&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e4902src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+<div class="fndiv" id="xd33e5580">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e5580src" title="Ga terug naar noot 2 in tekst.">2</a></span> In <span class="ex">Amstelodamum</span>, December 1919, schrijft J.&nbsp;W. F.: „In zijn <i>Uit ’t leven van een leurder</i> (1915, 30) vertelt Jos. Goudswaard over „de heilige lengte van Christus”, een strook
+papier van 1,65 Meter lang, waarop gedrukt staan litanieën en gebeden, dat zijn eigenaar,
+zijn drager behoedt voor alle kwalen; die vrouwen zonder smart doet baren en de huizen
+waarin ze zich bevindt veilig maakt tegen kwade geesten, uitgedrukt in deze woorden:
+„De zegen des Allerhoogsten van God den Vader, God den zoon en God den H. Geest, gebenedijde
+dit huis, en al wat daar binnen en buiten is; menschen en vee, alle eten, spijs en
+drank en wat daar dakdruppelen ontvangt, dat zij gebenedijd en gezegend.”&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e5580src" title="Ga terug naar noot 2 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="back">
+<div id="aanh1" class="div1 appendix"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e302">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">AANHANGSEL I.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Mijne opvatting omtrent de voeding van den zuigeling, om aan hem, althans in den beginne,
+over te laten wanneer hij zijn voedsel zal nemen en hoeveel, is in strijd met het
+tegenwoordig in Nederland vrij algemeen toegepaste stelsel, om de kinderen op bepaald
+aangegeven tijdstippen te voeden. Hetzelfde geldt voor het voeden in den nacht.
+</p>
+<p>Tot mijne opvatting ben ik gekomen aan de hand van het feit, dat ik, na afscheid te
+hebben genomen van moeder en kind als de tijd, gedurende welken de verloskundige gewoonlijk
+voor beiden zorgt, verstreken was, menigmaal bespeurde, dat zoovele van die kinderen
+na eenigen tijd aan voedingsstoornissen lijdende waren, ondanks het nauwgezet opvolgen
+der voorschriften, om het kind op door den geneesheer bepaalde tijdstippen op te nemen
+en te voeden. Door ernstig nadenken kwam ik tot de slotsom, dat de zuigeling te veel
+<span class="sic">verstelseld</span> wordt.
+</p>
+<p>In de jaren 1915 en 1916 heb ik, in het Medisch Weekblad, getracht aan te toonen,
+waarom ik het gewenscht acht den zuigeling meer vrijheid te gunnen, dan hem gemeenlijk
+wordt toegestaan. Toen heb ik met instemming de woorden aangehaald van Prof. W. Preyer
+(<span lang="de">‘Die Seele des Kindes’, 7te Auflage</span> 1908): „<i lang="de">Die Kunst, das kleine Kind werden zu lassen, ist viel schwerer als die, es vorzeitig
+zu dressiren</i>” en „<i lang="de">Zuerst Natur ohne Dressur, dann Kultur</i>” en ik doe dat nu opnieuw.
+</p>
+<p>De ondervinding heeft mij geleerd, dat ik niet voorzichtig genoeg zijn kan met het
+mededeelen van eene opvatting, welke afwijkt van de voor het oogenblik algemeen geldende.
+De omstandigheid, dat eene van de algemeen geldende leer afwijkende opvatting verkondigd
+wordt, schijnt er steeds onmiddellijk toe te moeten leiden zulk eene opvatting als
+volstrekt verkeerd, <span class="pageNum" id="pb252">[<a href="#pb252">252</a>]</span>en dus uit den booze, te brandmerken, en tot verzet aanleiding te geven.
+</p>
+<p>Daarom heb ik de vrijheid genomen in dit boek eenige aanhalingen, betreffende de voedingswijzen
+van zuigelingen, van verschillende schrijvers op te nemen, waaruit duidelijk blijkt,
+dat men niet zoo vast staat met het algemeen aangenomen stelsel als gewoonlijk gedacht
+wordt.
+</p>
+<div class="div2 section"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">Nederlandsche schrijvers.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Dr. J. de Bruin</span> en <span class="ex">Dr. Cornelia de Lange</span>. ‘De voeding van het kind in het eerste levensjaar’. 1905.
+</p>
+<p>Bl. 93. „Den eersten dag na de geboorte moet het kind 2 à 3 maal in de 24 uren worden
+aangelegd, den 2en dag 5 à 6 keer, van den 3en dag af 6 à 7 maal per etmaal.”
+</p>
+<p>„Zoowel de practische ervaring, opgedaan bij normaal gedijende borstkinderen, als
+de onderzoekingen van <span class="ex">Leo</span> en <span class="ex">Van Puteren</span>.… hebben ons geleerd, dat de pauze tusschen twee opeenvolgende maaltijden van den
+zuigeling minstens 3 uur moet bedragen. Is de voeding van het kind goed geregeld,
+dan wordt het ook gewoonlijk tegen dien tijd wakker. Slaapt het een beetje langer,
+dan kan men het rustig nog een poosje laten slapen, met dien verstande echter, dat
+de pauzen bij dag nooit langer dan ruim 4 uren duren.… ’s Nachts moeten de pauzen
+minstens 4 uur duren, men trachte echter het kind zoo spoedig mogelijk het zuigen
+bij nacht af te wennen.
+</p>
+<p>Over het algemeen geve men dus in de eerste 4 à 5 levensmaanden 7 maaltijden, van
+de 5e tot de 9e à 10e maand 6 en daarna 5 maaltijden in de 24 uren. In de eerste maanden
+make men ’s nachts pauzen van minstens 4 uur, iets ouderen zuigelingen geve men hoogstens
+1 maal ’s nachts de borst en spoedig in het geheel niet meer.”
+</p>
+<p>Bl. 117. „Het resultaat, dat men bij de zuigeling met een bepaalde wijze van voeding
+kan bereiken, is van te voren maar al te dikwijls volkomen onberekenbaar.”
+</p>
+<p>Bl. 179. „Het spreekt van zelf, dat de natuurlijke voeding, dus de voeding met vrouwenmelk,
+als basis en model moet dienen voor de kunstmatige voeding. Het is ons reeds gebleken,
+dat bij de voeding aan de borst niet alle kinderen van denzelfden leeftijd even groote
+quantiteiten drinken; wij weten bovendien, <span class="pageNum" id="pb253">[<a href="#pb253">253</a>]</span>dat eenzelfde borstkind bij den eenen maaltijd soms het dubbele tot het drievoudige
+van een voorafgaanden of volgenden maaltijd tot zich neemt. Daarom kunnen wij dan
+ook bij de kunstmatige voeding niet voor iederen zuigeling van bepaalden leeftijd
+een zekere hoeveelheid voedsel van te voren volgens een vast schema vaststellen, doch
+moeten wij in hooge mate individualiseeren en ons nooit gebonden achten door een schema,
+methode of tabel.”
+</p>
+<p>„Volgens hem (bedoeld is Prof. <span class="ex">Czerny</span>) mag men een gezond kind nooit uit den slaap wekken, om het te voeden, zelfs niet
+indien het daardoor een maaltijd zou verzuimen.
+</p>
+<p>Deze raad moge wetenschappelijk zeer juist en in een kliniek ook zeer goed op te volgen
+zijn, in de gewone praktijk zal men evenwel meestal adviseeren, het kind maar wakker
+te maken, als het 4 uur heeft geslapen, opdat de goede gang der huishouding geen stoornis
+ondervindt en de moeder niet veel te laat naar bed of midden in den nacht door een
+hongerigen zuigeling in hare rust wordt gestoord.”
+</p>
+<p>Bl. 296. „Alles komt ten slotte hierop neer, dat bij de kunstmatige voeding van zuigelingen
+het eerste en laatste woord niet is aan de theorie, doch aan de praktische ervaring,
+die ons leert, dat het onmogelijk is, algemeen geldende voorschriften te geven, nog
+minder, die in toepassing te brengen. Steeds moet men individualiseeren, want wat
+bij den eenen zuigeling voortreffelijk gelukt, kan bij den anderen treurig mislukken.”
+</p>
+<p><span class="corr" id="xd33e5880" title="Bron: Blz.">Bl.</span> 297. „Steeds houde men in het oog, dat de methoden zijn gemaakt voor het kind en
+niet het kind voor de methoden.”
+</p>
+<p><span class="ex">Dr. Cornelia de Lange.</span> ‘De geestelijke en lichamelijke opvoeding van Het Kind, in vrije navolging van Prof.
+<span class="ex">Biedert</span> „<span lang="de">Das Kind</span>” ’. 1914.
+</p>
+<p>Bl. 55. „Wanneer men dadelijk na de geboorte begint, de kinderen gedurende den nacht,
+dus ongeveer van ’s avonds 10 uur tot ’s morgens 6 uur, geen voedsel te geven, dan
+schreeuwen zij de eerste twee, drie nachten erbarmelijk, maar dan zijn zij wijzer
+geworden en houden zich in de daaropvolgende nachten stil. De jonge ouders, die soms
+heelemaal ontdaan zijn door zulk een wreedheid, hebben daardoor het overtuigend bewijs,
+dat de opvoeding dadelijk na de geboorte moet beginnen en dat zij zich niet door hun
+gevoel mogen laten meeslepen. <span class="pageNum" id="pb254">[<a href="#pb254">254</a>]</span>Het is vaak zeer moeilijk bij de opvoeding en het eischt een groote mate van wilskracht,
+om waar het noodig is, de liefde te laten zwijgen en zich te laten leiden door het
+verstand en de nuchtere rede, maar ter wille van het kind zelf, moet men steeds het
+gezag handhaven.”
+</p>
+<p>Bl. 78. „Nog niet lang geleden werd aangeraden, de zuigelingen in de eerste levensweken
+om de 2 of 2½ uren te laten drinken, maar in de laatste jaren is men er meer en meer
+toe gekomen, de pauze tusschen twee maaltijden gedurende het eerste halve levensjaar
+3 uur en daarna zelfs 4 uur te laten duren” .… „is het duidelijk, dat men de tijdsruimte
+tusschen twee maaltijden drie uren moet maken en het kind hoogstens 20 minuten mag
+laten drinken. Slaapt het langer dan 3 uren, dan laat men het rustig slapen, totdat
+het van zelf wakker wordt; wel is het wenschelijk het kind op een bepaald uur te wekken
+voor den laatsten maaltijd ’s avonds, opdat het aan dien tijd zal gewennen en niet
+’s nachts op een of ander tijdstip zal wakker worden en verlangen te drinken.”
+</p>
+<p>Bl. 79. „Tusschen 10 en 11 uur ’s avonds en 6 uur ’s morgens behoeft het kind niet
+gevoed te worden; dit is zoowel in het belang van de moeder, die haar ongestoorde
+nachtrust noodig heeft, als van het kind, welks spijsverteringsorganen evenzeer rust
+behoeven en dat dan tevens leert, dat de nacht er is om te slapen. Van dit régime
+moet men zich, zoolang het kind gezond is, niet laten afbrengen. Het kind krijgt dus
+6 maaltijden; dat dit aantal voldoende is blijkt daaruit, dat ook kinderen, die van
+den beginne af slechts 5 maaltijden daags kregen, prachtig zijn gedijd.”
+</p>
+<p>Dr. <span class="ex">E. Gorter</span>. ‘De voeding van gezonde en zieke zuigelingen.’ 1914.
+</p>
+<p>In de voorrede schrijft <span class="ex">Czerny</span>: „<span lang="de">Auch das Lehrbuch von <span class="ex">Gorter</span> bedeutet einen Fortschritt .… Die Erkenntnis von den groszen individuellen Unterschieden
+der Säuglinge und von den angeborenen krankhaften Veranlagungen führte dazu jedes
+Schema aus der Ernährungslehre des Säuglings zu verdringen.</span>”
+</p>
+<p>Bl. 17. „Vanaf den 2den levensdag zal men het kind aan de borst leggen. Men doet goed
+zich in den beginne nog maar door het kind te laten leiden en het als het schreeuwt
+aan de borst <span class="pageNum" id="pb255">[<a href="#pb255">255</a>]</span>te leggen, met deze beperking evenwel, dat de tusschenpoozen niet korter dan 2 uur,
+en niet langer dan 4 uur worden en dat het ’s nachts 1–2 maal wordt aangelegd. Heel
+spoedig zal dan regelmaat worden ingesteld, zoodat het kind als het een week oud is
+al op vaste tijden, aanvankelijk alle 3 uur, wakker wordt om te drinken.
+</p>
+<p>Bl. 25. „Men zal al heel gauw—na 2–6 weken—het kind kunnen wennen, om van ’s avonds
+10 uur tot ’s morgens 6 of 7 uur door te slapen, zoodat het dan nog slechts <i>5 maaltijden in de 24 uur krijgt</i> .… Het is evenwel niet noodig, om het kind precies als het tijd is, wakker te maken
+voor zijn maaltijd. Maar voor een moeder, die nog andere bezigheden heeft, is het
+meestal wel erg prettig om precies te weten, wanneer het weer tijd is om haar kind
+te voeden .… Hoewel nu in de praktijk in de meerderheid der gevallen de resultaten
+van dit geringe aantal maaltijden voortreffelijk zijn, moet er toch op gewezen worden,
+dat men een enkele maal goed doet een uitzondering te maken en b.v. 6–7 maaltijden
+in 24 uur voor te schrijven. Soms groeien de kinderen bij 5 maaltijden onvoldoende
+en komen aanstonds bij voeding om de 3 uur weer flink aan.”
+</p>
+<p>Dr. <span class="ex">I.&nbsp;H.&nbsp;G. Carstens</span>. ‘Nederl. Maandschr. v. Verloskunde en Vrouwenziekten en v. Kindergeneeskunde.’ 1912.
+</p>
+<p>Deel I, bl. 611. Sprekende over gemengde voeding, zegt hij: „Individualiseeren is
+ook hier noodig, omdat de maximale zogproductie bij de eene vrouw bereikt wordt door
+een veelvuldig aanleggen van het kind, bij de andere door een minder veelvuldig zoogen.”
+</p>
+<p>Dr. <span class="ex">L. de Jager</span>. ‘Nederl. Maandschr. v. Verloskunde en Vrouwenziekten en v. Kindergeneeskunde.’ 1914.
+</p>
+<p>Deel III. Bl. 437. „Omtrent de voeding van den gezonden zuigeling heerscht in de verste
+verte geen overeenstemming van meening.”
+</p>
+<p>Bl. 442. „Als een kind aan de borst is, gaat alles gewoonlijk goed, onverschillig
+of het kind volgens het boekje gevoed wordt, of geheel volgens het eigen inzicht van
+de moeder.”
+</p>
+<p>Bl. 443. „Er is kentering; men begint ook in Duitschland in te zien, dat de pauze
+van 4 uur misschien te lang is; het staat vast, dat deze officieele pauze tot 3 uur
+zal worden teruggebracht <span class="pageNum" id="pb256">[<a href="#pb256">256</a>]</span>en nu ben ik overtuigd, dat, nu er reactie komt, iemand zal opstaan en aan zijn kliniek
+de pauze nog meer zal inkorten, zoodat we vermoedelijk binnen niet al te langen tijd
+zullen vernemen, dat een zuigeling alle 2 uur behoort te worden gevoed .… maar wat
+in het algemeen het beste is, weet ik niet, en ik meen te durven beweren, dat een
+ander het ook niet weet.”
+</p>
+<p>Prof. <span class="ex">G.&nbsp;C. Nĳhoff</span>. ‘Het boek voor jonge moeders.’ 1912.
+</p>
+<p>Bl. 130. „Het is volstrekt noodzakelijk dat het kind op regelmatige tijden gezoogd
+wordt, met tusschenruimten van minstens 2, liefst 2½ à 3 uur, en dat het, zoo mogelijk,
+<i>’s nachts doorslaapt</i> .… In de eerste dagen na de geboorte mag het kind worden aangelegd zoodra het schreeuwt,
+onverschillig of het dag of nacht is. Lang mag dit tijdperk van ongeregeldheid echter
+niet duren. Reeds in de tweede week moet het kind overdag opgenomen en aan de borst
+gelegd worden, wanneer het ruim 2 uur geslapen heeft. Wordt het in dezen tijd ’s nachts
+wakker, dan moet door de verpleegster worden nagezien of het kind iets hindert. Wordt
+het na het verdrogen niet rustig dan mag het een of twee theelepeltjes water hebben,
+maar met het geven van de borst wordt telkens iets langer gewacht. Op deze wijze kan
+elk kind binnen den tijd dat de kraamverpleegster in huis is, zóó worden gewend dat
+het ’s nachts 6–7 uur slaapt en overdag 6–7 maal de borst krijgt.
+</p>
+<p>Prof. <span class="ex">H. Treub</span>. ‘Leerboek der verloskunde.’ 1913.
+</p>
+<p>Bl. 366. „Ten slotte de voeding. Onverschillig of het kind het natuurlijke voedsel,
+de moedermelk, dan wel eenigerlei kunstmatig voedsel krijgt, zijn er algemeene regels
+te geven, waaraan men zich hierbij zal hebben te houden. En wel vooreerst wat betreft
+de frequentie der maaltijden. In de eerste 1½ à 2 weken geeft men het kind voedsel
+als het er om vraagt, d.w.z. schreeuwt. Daarna gewent men het kind aan regelmaat,
+door het, onverschillig of het schreeuwt of niet, overdag om de twee uren op te nemen
+en te voeden, terwijl het ’s nachts alleen voedsel krijgt, als het schreeuwt. Langzamerhand,
+als het kind meer kan gaan drinken, maakt men de tusschenpoozen wat grooter, zoodat
+in de vierde à vijfde week het kind slechts om de 3 uur gevoed wordt.”
+<span class="pageNum" id="pb257">[<a href="#pb257">257</a>]</span></p>
+<p>Prof. <span class="ex">G. Scheltema</span>. ‘Nederl. Maandschr. v. Verloskunde en Vrouwenziekten en v. Kindergeneeskunde.’ 1914.
+</p>
+<p>Deel III. Bl. 613. „Misschien wordt het schema dikwijls te veel over de zuigelingen
+losgelaten en verdient het aanbeveling om hunne lust- en onlust-uitingen in zake voedselbehoefte
+meer te volgen. Bij natuurlijk gevoede kinderen kan men dit in elk geval gewoonlijk
+ongestraft doen; voor de onnatuurlijk gevoede zal men toch wel eenige paal en perk
+moeten stellen aan de avontuurlijke handelingen van hen, die men dan zonder leiding
+maar op de bevrediging van zoogenaamde voedselbehoefte van het kind, dat identiek
+wordt geacht met elk schreien, loslaat.”
+</p>
+<p>Arts <span class="ex">Tĳdens</span>. ‘Kraamverpleging en voeding van het kind in het eerste levensjaar.’ Tweede druk.
+1917.
+</p>
+<p>Bl. 73. „Na het zoogen wordt het kind telkens dadelijk weggelegd, en dan mag het,
+gelijk in het vorig hoofdstuk gezegd, den 1en en den 2en dag zoolang slapen, als het
+verkiest; wordt het wakker, zoo krijgt het (niet binnen 3 uur!) telkens de andere
+borst (eerst ’t kind droogleggen!), en mag daarna weer rustig doorslapen. <i>Den 3en dag</i>—gelijk ook reeds gezegd—<i>begint de reiniging en voeding op geregelde tijden</i>: als regel stelle men, dat het gezonde borstkind overdag alle 3 à 4 uren opgenomen,
+drooggelegd en aan de borst gevoed wordt,—dat is dus: <i>hoogstens 5 keer per dag</i>,—en dat het in den eersten tijd <i>nog één keer ’s avonds laat en één keer <span class="corr" id="xd33e5980" title="Bron: s’">’s</span> nachts</i> de borst krijgt,—in ’t geheel dus <i>hoogstens 7 keer per 24 uur</i>. Spoedig echter is het wenschelijk de voeding ’s nachts tot één keer te beperken.
+Het is van groot belang zich aan dezen regel te houden, zoowel voor de kraamvrouw
+als voor het kind.”
+</p>
+<p>Bl. 75. „Ook in de volgende dagen, weken, maanden ga men met de reiniging en de voeding
+van het kind op dezelfde regelmatige wijze voort, gelijk boven voor de eerste dagen
+is aangegeven, en wel: Van af de 2e tot de 5e of 6e maand: hoogstens 5 maal per dag,
+en één maal ’s avonds laat. Voor de rust van de moeder en van het kind is het wenschelijk,
+gelijk ook reeds gezegd, om het voeden bij nacht spoedig achterwege te laten. Verder
+voede men: vanaf de 5e of 6e maand: hoogstens 5 × per 24 uur.”
+</p>
+<p>Bl. 76. „De kinderen vertoonen zóó groote individueele verschillen, zoowel wat hunne
+behoefte aan voedsel als aan rust <span class="pageNum" id="pb258">[<a href="#pb258">258</a>]</span>aangaat, alsook in alle overige eigenschappen,—dat men elk kind afzonderlijk nauwgezet
+moet waarnemen, en men nauwkeurig op zijne bijzondere behoeften en eigenaardigheden
+moet letten, om daaruit eene aanwijzing te putten voor den, voor elk kind vast te
+stellen leefregel.
+</p>
+<p>Geleid door een drang tot schematisme zijn wij vaak geneigd van het kind enkel plichten
+te eischen, zonder hem rechten toe te staan. Het kind is een geboren egoïst, en kent
+slechts rechten, geen plichten.
+</p>
+<p>Reeds in de eerste levensdagen beproeft het door schreeuwen zijn wil door te zetten.
+Is hem dit één keer gelukt, dan laat hij zich daar niet gemakkelijk weer af brengen,
+maar eigent zich steeds meer rechten toe; behalve om eten, schreeuwt het spoedig om
+opgenomen en op den arm rondgedragen te worden of om de aandacht te trekken, en om
+tallooze dingen meer: hij wordt een kleine tiran, die de geheele huishouding regeert.
+</p>
+<p>Onze taak is het, hierin het kind te leiden, en het binnen de perken te houden naar
+de gebleken individueele eigenaardigheden en behoeften.
+</p>
+<p>Men zal dan, om eenig resultaat te bereiken,—afgezien van het schreeuwuurtje, dat
+men het kind zal laten,—een zekere regelmaat in alles moeten invoeren, teneinde het
+kind plichten te leeren—en zelf niet de slaaf van den zuigeling te worden.
+</p>
+<p>Eene verstandige moeder zal in het gegeven schema den juisten weg weten te vinden.”
+</p>
+<p>Dr. <span class="ex">N. Knapper Czn</span>. ‘Nederl. Maandschr. v. Verloskunde en Vrouwenziekten en v. Kindergeneeskunde’. 1915.
+</p>
+<p>Deel IV. Bl. 468. „Telkens weer dringt de vraag naar voren: worden de persoonlijke
+eigenaardigheden van het kind wel voldoende in acht genomen, wordt niet te veel en
+telkens getracht om aan stelsels en tabellen te onderwerpen, wat toch even dikwijls
+weer van nature ongenegen blijkt om zich hieraan te houden? Juist het groote aantal
+steeds wisselende opvattingen—die maar al te weinig overeenkomen, dikwijls zelfs met
+elkaar in lijnrechte tegenspraak zijn—dwingt telkens weer de eisch op den voorgrond
+om te individualiseeren, om vóór alles na te gaan hoe een bepaald kind <i>uit zich zelf</i> zich gedraagt ten opzichte van de wijze van voedselopname, de hoeveelheden, de voedingstijden
+enz. <span class="ex">Rietschel</span> zegt niet ten onrechte: „de methode <span class="pageNum" id="pb259">[<a href="#pb259">259</a>]</span>voor voeding aan de borst gedurende de eerste weken moet eene individueele zijn; feitelijk
+moet het kind zelf ons den weg wijzen, in dien zin, dat wij hem—d.w.z. iederen zuigeling
+afzonderlijk—bestudeeren, om allereerst van hem gewaar te worden, bij hem waar te
+nemen, wat hij verlangt, wat hij krachtens zijne constitutie voor zijne harmonische
+ontwikkeling behoeft.”
+</p>
+<p>Dr. <span class="ex">Knapper</span> begint zijn artikel: ‘Over zogvoeding en individualiteit’ met de volgende zinsneden:
+„Al zijn er nog geen verschijnselen die er op wijzen, dat men in ’t algemeen weer
+gaat afwijken van het sinds lang aangenomene en door de goede resultaten gesanctioneerde
+voorschrift: <span class="ex">Regel de voeding van het kind naar maat, gewicht en tĳd, met regelmaat en orde</span>, toch begint zoo hier en daar de ondervinding zich uit te spreken dat bij deze dressuur
+toch vooral het <i>persoonlijke</i> niet te sterk op den achtergrond behoort te worden geschoven. Ik herinner slechts
+aan het belangwekkende artikel over Moderne Zuigelingendiethetik van <span class="ex">Halberstadt</span> in het <span lang="de">Monatschrift für Kinderheilkunde</span>, door collega <span class="ex">de Jager</span> in dit tijdschrift aangehaald, en aan de reeks artikelen „Over het voeden van zuigelingen”
+in ’t Medisch Weekblad, van de hand van Dr. <span class="ex">C.&nbsp;N. van de Poll</span>, den vrouwenarts, die op grond van jarenlange waarneming van zoogende moeders en
+zuigende kinderen zich over de dressuur van den zuigeling eene persoonlijke meening
+heeft trachten te vormen.”
+</p>
+<p>Op bl. 476 spreekt hij over „de wenschelijkheid, de eisch bijna, om vooral bij de
+borstvoeding toch niet te veel te willen maatregelen, omdat de natuur zelve—om ’t
+zoo uit te drukken—„wel weet wat zij doet.” Men kan een en ander gerust op zijn beloop
+laten—tot zekere grenzen natuurlijk—al valt het soms geheel anders uit dan men „volgens
+’t boekje” verwachten zou.”
+</p>
+<p>Omtrent de cijfers, welke ‘een gemiddelde’ aangeven, voor de hoeveelheid voedsel welke
+een borstkind, volgens officieele voorschriften, hebben mag, zegt hij (bl. 477): „Al
+hebben zij eene zekere waarde als <span class="corr" id="xd33e6038" title="Bron: leiddraad">leidraad</span>, speciaal bij de <span class="ex">onnatuurlĳke</span> voeding, bij de <span class="ex">natuurlĳke</span> voeding behoort liefst de eigen persoonlijkheid van den zuigeling te gaan boven de
+leer.”
+</p>
+<p>Dr. <span class="ex">C.&nbsp;N. van de Poll</span>. ‘Medisch Weekblad’. 1915.
+</p>
+<p>„Het pasgeboren kind, en gedurende eenigen tijd ook de <span class="pageNum" id="pb260">[<a href="#pb260">260</a>]</span>zuigeling, is nog niet als mensch te beschouwen, doch als een jong dier, waarbij wij
+niet uit het oog hebben te verliezen, dat het als zoodanig in bijzonder ongunstige
+omstandigheden verkeert, omdat het niet zelf de moederborst kan gaan opzoeken, zooals
+pasgeboren dieren dat reeds spoedig doen. Het menschelijk dier geeft door schreeuwen
+te kennen, dat het behoefte aan voedsel heeft, en daarop heeft de moeder te letten
+niet alleen, maar heeft zich, in vele opzichten, opofferingen voor haar hulpbehoevend
+kind te getroosten.
+</p>
+<p>Zal men nu, waar allerwege erkend wordt, dat er zoovele en vaak groote individueele
+verschillen zijn, daarmede rekening hebben te houden of niet? Wie de citaten, door
+mij gegeven, oplettend nagaat, ziet dat, ofschoon vrij wel alle schrijvers trachten
+een voor alle kinderen geldenden regel te geven, telkens gewag gemaakt wordt van uitzonderingen,
+omdat nu eenmaal de kinderen zich niet schikken naar de schemata, die, ondanks de
+bewering van <span class="ex">Czerny</span>: „<span lang="de">Die Erkenntnis von den grossen individuellen Unterschieden der Säuglinge und von den
+angeborenen krankhaften Veranlagungen führte dazu jedes Schema aus der Ernährungslehre
+des Säuglings zu verdrängen</span>”, toch onophoudelijk worden opgesteld. Ik begrijp, dat regels en voorschriften voor
+voeding, voedingstijden en hoeveelheden per maaltijd noodzakelijk zijn in weeshuizen,
+kazernes enz., waar een groot aantal personen moet gevoed worden. Het is niet doenlijk,
+daar toe te geven aan individueele verlangens, maar voor pasgeborenen en zuigelingen
+is het anders. Juist voor die hulpelooze schepseltjes is het noodig rekening te houden
+met allerlei omstandigheden, zoo van lichamelijken als van geestelijken aard, zooals
+dat ook noodig is bij het opvoeden van kinderen. Alle ouders kunnen weten, hoe het
+bij de opvoeding van het hoogste belang is, te letten op karakter-eigenschappen, om
+in verband daarmede b.v. goed- en afkeuringen, belooningen en bestraffingen in te
+richten. Van niet minder gewicht acht ik het, reeds van den beginne af, ook voor de
+voeding op te letten, wat voor ieder kind noodig en nuttig blijken kan, in verband
+met zijn eigen aard, met zijne eigenaardigheden, en dat zonder geleerdheid of wat
+daarvoor moet doorgaan. Uit de citaten is wel op te maken, dat het met algemeene regels
+maar niet lukken wil.”
+</p>
+<p>.… „Naar mijne meening is het zeer goed mogelijk, met inachtnemen <span class="pageNum" id="pb261">[<a href="#pb261">261</a>]</span>van aanwijzingen, door de natuur gegeven, eene betrekkelijke regelmaat bij de voeding
+van den zuigeling te verkrijgen, zonder dat men in de fout van eenzijdige stelselmatigheid
+vervalt.… Eene ‘betrekkelijke’ regelmaat, want verder zal men het nooit brengen. Wanneer
+in den beginne de verpleegster, of welken titel de helpster moge dragen, in overleg
+met de moeder, vooral waar het haar eerste kind betreft, later de moeder alleen, den
+zuigeling oplettend gadeslaat in al zijne verrichtingen, zal het—ook al weder betrekkelijk—gemakkelijk
+zijn te bespeuren, wanneer het kind voedsel verlangt. Juist zij, die dagelijks met
+den kleine verkeeren, en zeker het meest de moeder, weten reeds spoedig te vertellen
+van kleinigheden die zij opmerkten, en, in aansluiting daaraan, aan te geven, in welke
+richting de zuigeling zijne eigenaardigheden vertoont. Laat men nu het kind, met betrekking
+tot zijn hongergevoel, volkomen vrijheid, dan zal blijken, dat het eene kind, zooals
+ook de literatuur doet zien, meer of minder groote verschillen openbaart met het andere,
+maar ook, dat het gewoonlijk zijn buikje vol drinkt, daarna, althans in den aanvang,
+in slaap valt, eenigen tijd daarna wakker wordt, en weder om voedsel vraagt, iets
+dat zich met meer of minder regelmaat herhaalt”.
+</p>
+<p>.… Sedert geruimen tijd heb ik, waar mij de gelegenheid daartoe gegeven werd, in dezen
+geest (de zaak aan het kind zelf over te laten) gehandeld, en tot mijn genoegen mogen
+ondervinden, dat de kinderen prachtig groeiden, geen of onbelangrijke stoornissen
+vertoonden, en, op verschillende tijdstippen, tot eene regelmaat kwamen, waarvan de
+moeder in hare huiselijke ordeningen geen hinder ondervond. Wel is waar moest in de
+eerste weken de moeder doen, waarop ik boven doelde, namelijk zich opofferingen voor
+haar kind getroosten, maar de belooning bleef dan ook niet uit. In overleg met de
+moeder handelende, werden de gunstigste resultaten verkregen. Wat kan men meer verlangen?”
+</p>
+<p><span class="ex">G. Oosterbaan</span>, arts. ‘Lichamelijke opvoeding’. 1920.
+</p>
+<p>Bl. 47. „<i>Nooit mag afgeweken worden van den regel, dat tusschen twee maaltijden minstens ongeveer
+drie uren verloopen moeten.</i>
+</p>
+<p>Wordt het kind binnen drie uren nadat het gevoed is wakker en is het dan lastig, schreit
+het pijnlijk, dan is, tenzij de hoeveelheid opgenomen voedsel onvoldoende was, honger
+<span class="pageNum" id="pb262">[<a href="#pb262">262</a>]</span>niet de oorzaak. Naar de aanleiding van het schreien moet dan gezocht worden (zie
+bl. 37); in geen geval mag men het kind, ten einde het stil te krijgen, de borst reiken.
+Was deze regel reeds vroeger niet stipt opgevolgd, dan bestaat er groote kans, dat
+reeds een begin van gestoorde spijsvertering aanwezig is, en dat juist daarin de oorzaak
+van het schreien is gelegen. Dan zal men door het geven van nieuw voedsel slechts
+de kwaal verergeren, de aanleiding tot het schreien sterker maken in plaats van haar
+weg te nemen.
+</p>
+<p><i>Evenmin mag men het kind</i>, al zijn drie uren na de laatste voedselopname verloopen, <i>wakker maken om het te voeden</i>. Blijft het doorslapen, dan bewijst dat, dat het nog geen behoefte aan voedsel heeft.
+Zoodra die behoefte komt, wordt het wakker en zal het gaan schreien.
+</p>
+<p><i>Het aantal maaltijden</i>, dat een kind moet hebben, bedraagt gedurende het geheele eerste levensjaar gemiddeld
+<i>zes per 24 uur</i>. In de eerste weken zal het elke 3 à 3½ uur zijn voedsel opvragen (met uitzondering
+van de eerste dagen, waarin het dikwijls veel langer achtereen slaapt), zonder onderscheid
+te maken tusschen dag en nacht. Later verlangt het des nachts minder vaak, spoedig
+in het geheel geen voedsel. Het is van groot belang voor het kind zoover te komen,
+omdat dan de maag gedurende de nachturen haar noodige rust krijgt.
+</p>
+<p>Is het kind ongeveer drie weken oud, dan moet de regelmaat bij de voeding reeds verkregen
+zijn. Het krijgt dan des morgens tusschen 6 en 7 uur zijn eersten maaltijd; verder
+alle 3 uren, zoodat het des avonds tusschen 6 en 7 uur zijn 5den maaltijd geniet.
+Dan begint voor het kind de nacht, die ongeveer 12 uren duurt. Gedurende dien tijd
+kan het eerst tweemaal, gemiddeld van het begin der vierde maand af éénmaal worden
+gevoed. Het beste is dien eenen nachtmaaltijd des avonds tusschen 10 en 11 uur te
+geven, waardoor voor moeder en kind een voldoende tijd voor de nachtrust overblijft.
+</p>
+<p>De praktijk eischt hier afwijking van den regel, dat men het kind niet uit zijn slaap
+mag wekken ten einde het te voeden. Het groote belang, dat er in gelegen is om een
+voldoenden rusttijd te krijgen, weegt zwaarder dan die fout; vooral omdat dan toch
+de sedert de laatste voedselopname verloopen tijd groot genoeg is, om zeker te zijn
+dat het kind zonder schade weer opnieuw kan gezoogd worden.
+<span class="pageNum" id="pb263">[<a href="#pb263">263</a>]</span></p>
+<blockquote>
+<p class="first">In het algemeen gaan bij te vroeg geboren kinderen de hier gegeven regels niet op.
+Zij moeten telkens, wanneer ze drie uur geslapen hebben, gewekt en gezoogd worden.</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Tracht men zoo stipt mogelijk de regelmaat bij de voeding in acht te nemen, dan zal
+het kind spoedig aan dien regel gewennen en zal het wakker worden, wanneer de tijd
+voor de voeding gekomen is. Ook zal het spoedig elken avond omstreeks 10 à 11 uur
+onrustig worden of geheel ontwaken, wanneer het steeds op dien tijd zijn voedsel ontvangt.
+</p>
+<p>Wordt zulk een kind wakker vóór de noodige tijd sedert den laatsten maaltijd verstreken
+is, dan zal het zoet blijven liggen en niet gaan schreien, zooals het geval is met
+niet aan regelmaat gewende en verwende kinderen. Mocht het in het begin soms voorkomen,
+dat het kind schreit vóór het gevoed worden mag, dan late men het schreien tot zijn
+tijd gekomen is en toone in geen geval misplaatst medelijden, doch blijve standvastig
+weigeren het kind voedsel te geven, een schijnbare wreedheid, die echter slechts kan
+strekken tot heil van moeder en zuigeling.”
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 section"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">Fransche schrijvers.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p lang="fr" class="first">Dr. <span class="ex">P. Lassablière</span>. ‘Hygiène du premier âge’. 1913.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 109. „Dès les premiers jours, il convient d’habituer l’enfant <i>à une grande régularité dans ses repas</i>. Ni ses cris ni les supplications de l’entourage ne doivent faire fléchir cette règle
+absolue.
+</p>
+<p lang="fr">Le <i>premier</i> mois, l’enfant devra être mis <i>au sein</i>, à partir de cinq heures du matin, <i>toutes les deux heures et demie</i>; il recevra ainsi <i>neuf tétées en vingt-quatre heures</i>. Le deuxième mois, on supprimera une tétée. <i><span class="corr" id="xd33e6123" title="Bron: A">À</span> partir du sixième mois</i>, il <span class="corr" id="xd33e6128" title="Bron: prenda">prendra</span> <i>sept tétées en vingt-quatre heures</i>, une tétée <i>toutes les trois heures</i>. Il faut, le plus tôt possible, éviter à la mère la <i>tétée de la nuit</i> qui est pour elle l’interruption d’un repos bien gagné et souvent une fatigue; l’intérêt
+de l’enfant commande ce repos d’ou dépend la bonne qualité. Le nombre et l’intervalle
+des tétées peuvent être modifiés cependant, par le médecin suivant le cas.
+</p>
+<p lang="fr">La durée des tétées dépend de <i>l’appétit de l’enfant</i> et de la <i>valeur de la mère comme nourrice</i>. En moyen, les tétées doivent être <i>d’un quart d’heure</i>. Il y a intérêt à <i>laisser reposer un <span class="pageNum" id="pb264">[<a href="#pb264">264</a>]</span>peu l’enfant au milieu d’une tétée</i>. Si l’enfant est glouton, on suspendra la tétée au bout de trois à cinq minutes.
+</p>
+<p lang="fr">La quantité de lait que doit prendre un enfant dépend également de sa vigueur physique
+et de la richesse nutritive du lait maternel; <i>il n’y a donc pas de règle absolue pour fixer la quantité exacte de lait que doit
+absorber un enfant</i>.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 194. „Allaitement artificiel. Le tableau suivant donne les quantités de lait par
+biberon et par vingt-quatre heures. Là, plus qu’ailleurs, il n’y a pas de règle absolue.
+C’est au médecin d’apprécier.”
+</p>
+<p lang="fr"><span class="ex">P. Nobécourt.</span> ‘Conférences pratiques sur l’alimentation des nourrissons.’ 2e Edition. 1914.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 33. „Allaitement naturel. Si on ouvre les ouvrages qui traitent de l’allaitement,
+on est frappé par les divergences qui existent entre les auteurs sur le nombre des
+tétées et sur les quantités de lait qu’il convient d’autoriser. Elles se rencontrent
+non seulement dans des livres d’époques différentes, mais encore dans ceux qui sont
+contemporains. Comme, sans aucun doute, chaque auteur préconise les règles, qui, dans
+sa pratique, lui ont donné de bons résultats pour l’élevage des nourrissons, on serait
+tenté d’en conclure à l’absence de toute règle véritable. Ce serait évidemment exagéré.
+Il existe des données générales qui doivent guider le médecin; mais ces données n’ont
+rien d’absolu et nous verrons, chemin faisant, les tempéraments qu’il convient de
+leur apporter.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 41. „Il ne faut donc pas s’attacher à fixer avec une trop grande minutie la ration
+alimentaire d’un nourisson au sein; on aurait ainsi bien des déconvenues. Il faut
+dire que l’enfant doit ingérer <i>approximativement</i> telle quantité de lait; mais, prenant la ration théorique comme base, <i>procéder par tâtonnement</i>, comme le conseillait <span class="ex">Budin</span>, en tenant compte des fonctions digestives, de la croissance et de l’état général.
+Il faut se garder toutefois d’être trop timoré; si le bébé digère bien et se développe
+régulièrement, il faut le laisser téter suivant son appétit, se bornant à le modérer,
+s’il est trop vorace, à le stimuler, s’il prend trop peu. La quantité de lait qu’il
+prendra sera pour lui, en général, la <i>ration optima</i>.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 47. „Quand le bébé est normal et se développe régulièrement, <span class="pageNum" id="pb265">[<a href="#pb265">265</a>]</span>il importe moins de se préoccuper de la ration que de fixer le nombre et les intervalles
+des tétées.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 82. „Comme l’a exposé fort justement le Pr. <span class="ex">Maurel</span>, il n’y a pas de rations normales, mais des <i>rations conventionnelles moyennes</i>, appropriées à des sujets donnés dans des conditions convenues; la ration est „toujours
+personnelle, de plus, même pour une personne, elle ne correspond qu’à une période
+de temps divisée et quelquefois très courte.” Quand on parle de rations trop fortes
+ou de laits trop riches, il faut tenir compte des modalités particulières à chaque
+enfant. Tous n’ont pas la même capacité digestive ni la même activité nutritive, même
+à conditions égales d’âge, de taille ou de poids. „Chaque organisme, écrit <span class="ex">M.&nbsp;A. Lesage</span>, à sa personnalité, son coefficient de fixation. Chaque nourrisson tire un parti
+différent d’un même aliment. Vouloir identifier tous les enfants est une utopie.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 139. „Technique de l’allaitement artificiel. L’allaitement artificiel ne peut
+en effet réussir que s’il reste sous le contrôle répété du médecin; comme je vous
+l’ai dit et comme nous allons le voir encore, les quantités de lait nécessaires aux
+enfants ne sont pas adéquates à les âges, elles doivent varier suivant les indications
+par l’examen clinique.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 141. „La tétée doit durer une dizaine de minutes.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 145. „La radioscopie ayant montré à <abbr title="XX">M.M.</abbr> <span class="ex">Leven</span> et <span class="ex">Barret</span> que le lait de vache quitte l’estomac, en général, aussi rapidement que le lait de
+femme, on peut donner autant de biberons que de tétées dans l’allaitement naturel,
+et aux mêmes intervalles, c’est-à-dire:
+</p>
+<div class="table">
+<table>
+<tr>
+<td class="cell-left cell-top"><span class="seg">De</span> </td>
+<td class="cell-top">la naissance à 3 mois </td>
+<td class="cell-top">8 <span class="seg">biberons espacés de</span> </td>
+<td class="cell-right cell-top">2<span class="seg">h.</span> 30.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">De</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td>3 à 6 <span class="seg">mois</span> </td>
+<td>7 <span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">biberons</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">espacés</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-right">3<span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">h.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-left cell-bottom"><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">De</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-bottom">6 à 9 <span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">mois</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-bottom">6 <span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">biberons</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">espacés</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> </td>
+<td class="cell-right cell-bottom">3<span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">h.</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span></td>
+</tr>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p lang="fr"><span class="corr" id="xd33e6260" title="Bron: ..">…</span> il n’y a d’ailleurs pas de règle absolue: M. <span class="ex">Marfan</span> conseille 7 biberons jusqu’è cinq mois, 6 ensuite; M. <span class="ex">Variot</span> 9 biberons jusqu’à un mois, 7 biberons jusqu’à quatre mois, 5 biberons ensuite.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 148. „En présence des faits dissemblables que je viens de vous exposer, la conclusion
+déjà posée à propos de l’allaitement naturel s’impose: <i>il n’y a pas de règle absolue pour l’alimentation artificielle des nourrissons</i>. Chaque nourrisson a son individualité physiologique et demande une ration qui lui
+est particulière. Il faut <i>procéder par tâtonnements</i>”.
+<span class="pageNum" id="pb266">[<a href="#pb266">266</a>]</span></p>
+<p lang="fr">Dr. <span class="ex">J. Andérodias</span>. ‘La pratique des maladies des enfants.’ 1909. I. par <span class="ex">A.&nbsp;B. Marfan</span>, <span class="ex">J. Andérodias</span> et <span class="ex">René Cruchet</span>.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 244. „Pendant le période qui procède la montée de lait, il n’est pas utile de
+mettre très souvent l’enfant au sein. La seconde tétée aura lieu trois ou quatre heures
+après la première, et, jusqu’au troisième jour, on laissera cet intervalle entre les
+tétées. Lorsque la montée du lait s’effectue, les seins deviennent durs, tendus, et
+le mamelon diminue de longueur. Dans ces conditions, il ne faut pas laisser un intervalle
+aussi considérable entre les tétées; les seins seront donc vidés plus souvent, afin
+que l’enfant n’ait pas de trop grandes difficultés pour prendre le mamelon. On le
+mettra donc au sein toutes les deux heures d’une façon très <span class="corr" id="xd33e6292" title="Bron: regulière">régulière</span>. Cet intervalle doit être considéré comme physiologique pendant le premier mois,
+car la digestion dure un peu moins que ce laps de temps.… A partir du deuxième mois,
+il sera bon d’espacer les tétées toutes les deux heures et demie, de façon à laisser
+reposer la mère un peu plus longtemps. Enfin, vers le quatrième mois, l’enfant ne
+prendra plus que toutes les trois heures.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 245. „Dans les premiers temps, certains enfants sont très paresseux et mettent
+longtemps pour téter, plus d’une demi-heure quelquefois. Dans ces conditions, il est
+très difficile de leur donner toutes les deux heures: on espacera les tétées toutes
+les deux heures et demie ou trois heures.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 246. „Si on a affaire à un enfant bien portant, qui augmente d’une façon régulière,
+et si la mère a suffisamment de lait, on peut se dispenser de la réveiller. Si au
+contraire le nourrisson est petit, tète mal et si la mère est médiocre nourrice, il
+faut réveiller l’enfant trop dormeur.… Si, en effect, l’enfant dort trop pendant le
+jour et n’a pas ses tétées réglementaires, la nuit il aura faim, restera éveillé,
+criera, et l’on verra cette anomalie d’un enfant qui dort une partie de la <span class="corr" id="xd33e6299" title="Bron: journéé">journée</span>, ne tétant que quatre ou cinq fois, et reste toute la nuit suspendu au sein.”
+</p>
+<p lang="fr">„Nous venons de dire que le nourrisson ne doit pas téter toute la nuit. Mais est-il
+nécessaire de le faire téter à intervalles réguliers? Si l’enfant ne se réveille pas,
+il est tout à fait inutile de lui donner le sein, surtout quand il est vigoureux et
+bien portant. On l’habitue ainsi a être sevré la nuit. Lorsque, au contraire, l’enfant
+se réveille et crie, si on a affaire à un enfant <span class="pageNum" id="pb267">[<a href="#pb267">267</a>]</span>chétif et qui se développe mal, on lui donne une fois la nuit, à peu prés à intervalle
+égal entre la dernière tétée du soir et la première du matin. Cette tétée de la nuit
+sera continuée seulement pendant un mois ou deux. Si l’enfant se réveille et crie
+plusieurs fois dans la même nuit, on n’hésitera pas, s’il est suffisamment nourri,
+à le laisser crier.”
+</p>
+<p lang="fr">Dr. <span class="ex">J. Donnadieu</span>. ‘Pour lire en attendant Bébé’, <span class="corr" id="xd33e6312" title="Bron: 8 ième">8ième</span> édition. 1916.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 31. „De très bonne heure, dès la fin de la première semaine, vous réglerez rigoureusement
+l’heure des repas de l’enfant; vous le mettrez au sein toutes les deux heures le jour.
+Pendant le premier mois seulement vous lui donnerez deux tétées par nuit, dès le second
+mois, une seule.
+</p>
+<p lang="fr">Si vous ne suivez pas courageusement cette règle, votre enfant sera difficile à élever,
+il passera ses jours et surtout ses nuits à pleurer et à téter, vous privant ainsi
+de tout repos, et compromettant directement votre santé et indirectement la sienne.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 32/33. „C’est surtout la nuit que vous apprécierez le repos que vous laissera
+votre enfant en dehors de l’unique tétée que vous lui donnerez jusqu’à l’âge de quatre
+mois.
+</p>
+<p lang="fr">.… Des le cinquième mois, l’enfant ne tétera plus la nuit.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 34. „Quand l’enfant aura près de trois mois, pendant le jour, éloignez le moment
+des tétées; un repas toutes les deux heures et demie d’abord, puis toutes les trois
+heures, sera suffisant, d’autant plus qu’à cet âge, son estomac s’étant développé,
+il prendra chaque fois une plus grande quantité de lait qui demandera un temps plus
+long pour la digestion.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 35. „On rencontre quelquefois des mamans qui vous disent: „Docteur, il m’est impossible
+de faire téter mon enfant toutes les deux heures, car il fait des sommeils ininterrompus
+de quatre et cinq heures.” On est tenté d’ajouter: qui dort dîne. Le proverbe est
+ici en défaut, et pour ces enfants paresseux, dormeurs, je réclame plus énergiquement
+encore la régularité des repas, toutes les deux heures d’abord, toutes les trois heures
+ensuite.
+</p>
+<p lang="fr">.… Quand l’heure du repas a sonné, levez votre petit endormi, secouez-le un peu pour
+l’éveiller, mettez-le au sein, qu’il tète et se rendorme après, il n’a pas autre chose
+à faire, téter et dormir.
+<span class="pageNum" id="pb268">[<a href="#pb268">268</a>]</span></p>
+<p lang="fr">En résumé, un tout jeune enfant doit téter une disaine de fois dans les 24 heures,
+puis, à mesure qu’il grandit, on diminue le nombre des tétées ou des biberons, en
+les espaçant, de façon que, vers la fin du huitième mois, il ne tète plus que six
+fois.
+</p>
+<p lang="fr">Un enfant vigoureux doit faire son repas en dix ou douze minutes.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 38. „Donnerez-vous les deux seins à chaque tétée? Oui, car il est inutile de laisser
+distendre un sein en le laissant se remplir de lait pendant quatre heures, il vaut
+mieux les vider tous les deux à moitié à chaque tétée.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 66. „Allaitement au biberon. 1er jour: nombre des tétées 10; <span class="corr" id="xd33e6339" title="Bron: 4e">4me</span> jour, 10; 2me semaine 10; 3me et 4me semaine 9; 2me mois, 9; 3me mois 8; 4me mois
+8; 6me mois 7; 9me mois 6.”
+</p>
+<p lang="fr">Prof. Dr. <span class="ex">A. Pinard</span>. ‘La Puériculture du premier âge’. 1916.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 68. „Le nombre des tétées doit être de six à huit dans les 24 heures. Elles doivent
+être espacées de la façon suivante: toutes les deux ou trois heures pendant la journée
+avec un repos, pour la maman et le bébé, de six à huit heures pendant la nuit.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 69. „La durée de chaque tétée doit être d’un quart d’heure environ. D’une façon
+générale, on ne doit pas interrompre le sommeil d’un nouveau-né bien portant pour
+le faire téter. Si le sommeil a duré plus de trois heures dans la journée, on rapprochera
+ensuite les tétées.
+</p>
+<p lang="fr">Rien n’est plus <i>variable</i> que la quantité de lait prise au sein de sa maman par chaque bébé.”
+</p>
+<p lang="fr">Prof. Dr. <span class="ex">A. Auvard</span>. ‘Le nouveau-né’ 7ième édition. 1917.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 196. „Allaitement naturel. A partir du <i>quatrième jour</i>, régler autant que possible les tétées de la façon suivante:
+</p>
+<div class="table">
+<table>
+<tr>
+<td colspan="3" class="colspan cell-left cell-right cell-top"><b>Premier Semestre:</b>
+</td>
+</tr>
+<tr>
+<td rowspan="2" class="rowspan cell-left">Trois premiers mois </td>
+<td rowspan="2" class="rowspan leftbrace"><img src="images/lbrace2.png" alt="{" width="12" height="40"></td>
+<td class="cell-right">Le jour, une tétée toutes les deux heures.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-right">La nuit (c’est-à-dire environ de 8 heures du soir à 8 heures du matin), une tétée
+toutes les <span class="corr" id="xd33e6380" title="Bron: quatres">quatre</span> heures.
+<span class="pageNum" id="pb269">[<a href="#pb269">269</a>]</span>
+</td>
+</tr>
+<tr>
+<td rowspan="2" class="rowspan cell-left">Trois mois suivants </td>
+<td rowspan="2" class="rowspan leftbrace"><img src="images/lbrace2.png" alt="{" width="12" height="40"></td>
+<td class="cell-right">Le jour, une tétée toutes les trois heures.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="cell-right">La nuit une tétée toutes les six heures.
+</td>
+</tr>
+<tr>
+<td rowspan="2" class="rowspan cell-left"><b>Second Semestre</b>: </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right">Le jour, une tétée toutes les trois heures; remplacer deux tétées par une soupe chaque
+fois. (Par exemple, 8 heures matin: tétée.—11 heures: soupe.—2 heures soir: tétée.—5
+heures: soupe.—8 heures: tétée.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right">La nuit, une seule, tétée, qu’on peut même arriver à supprimer.
+</td>
+</tr>
+<tr>
+<td rowspan="2" class="rowspan cell-left cell-bottom"><b>Troisième Semestre</b>: </td>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right">Le jour, une tétée toutes les trois heures; en remplacer deux à trois par les aliments,
+qui seront indiqués ultérieurement.</td>
+</tr>
+<tr>
+<td colspan="2" class="colspan cell-right cell-bottom">Supprimer la tétée de la nuit.”</td>
+</tr>
+</table>
+</div><p>
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 200. „Les rations. (Je rappelle que ces chiffres ne représentent que des moyennes
+approximatives, qui varient avec chaque mère, avec chaque enfant, et aussi avec une
+série de circonstances laissées à l’appréciation du médecin).”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 245. „Allaitement artificiel. On donnera une tétée toutes les deux heures (de
+8 à 10 tétées par 24 heures).”
+</p>
+<p lang="fr">„On peut arriver, après deux ou trois mois, à supprimer la tétée de nuit.”
+</p>
+<p lang="fr">Mme. Le Dr. <span class="ex">Cl. Mulon</span>. ‘Manuel élémentaire de puériculture’. Préface du Pr. <span class="ex">Marfan</span>. 1920.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 57. „il faut qu’il soit baigné chaque jour, qu’il ait des repas très <span class="corr" id="xd33e6433" title="Bron: reguliers">réguliers</span>.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 59. „Un enfant bien dressé doit dormir et laisser dormir ses parents entre 9 heures
+du soir et 6 heures du matin. Il prend cette habitude en quelques jours si on ne cède
+pas à ses cris. Il est plus long de dresser un bébé de quelques mois qu’un nouveau-né;
+on y parvient cependant avec la persévérance. On peut y parvenir plus vite en donnant
+un biberon d’eau bouillie pour calmer les cris et déshabituer l’estomac de secréter
+des sucs digestifs la nuit.”
+<span class="pageNum" id="pb270">[<a href="#pb270">270</a>]</span></p>
+<p lang="fr">Bl. 80. „Il faut régler les enfants dès le début de la vie, pour l’alimentation comme
+pour le sommeil. L’éducation ne saurait commencer trop tôt. Quand un bébé vient de
+naître, après l’avoir nettoyé et habillé, on le met à dormir dans son lit.… (<span lang="nl">De moeder gaat ook slapen</span>).
+</p>
+<p lang="fr">.… Donc, la mère et l’enfant reposent, nous allons les laisser ainsi 3 à 5 heures,
+non pas 24 heures comme on disait autrefois.”
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 81. „Ensuite, nous allons mettre l’enfant au sein toutes les 2 heures pendant
+quelques minutes pour faciliter la montée laiteuse, qui se fera ainsi en 48 à 60 heures
+environ. Nous devons l’aider. L’enfant prendra très peu de choses; il n’a pas besoin
+d’un long repas, mais ainsi nous éviterons à la mère la tension douloureuse des seins
+qui accompagne la montée laiteuse mal surveillée.
+</p>
+<p lang="fr">Dès le 3e jour, l’enfant ne tétera plus que toutes les deux heures ½. Mais, je vous
+en prie, apprenez-lui de suite à ne pas téter la nuit. On peut très bien le dresser
+ainsi d’emblée, quoiqu’en pensent les mères. Et il n’ en meurt pas. Ce sont des idées
+un peu nouvelles, mais elles sont fondées sur l’expérience de beaucoup de maîtres,
+sur la mienne aussi. Quoi’qu’elle ne soit pas séculaire, je suis tout à fait sûre,
+qu’on arrive à élever des enfants ainsi et que la maman se porte mieux, ceci est vrai
+surtout pour la femme qui travaille. Combien de malheureuses ouvrières qui, ayant
+besogné toute la journée, passent encore leurs nuits à allaiter, <span class="corr" id="xd33e6450" title="Bron: parceque">parce que</span> leur enfant crie, alors qu’un enfant bien dressé peut ne pas boire du tout entre
+10 heures du soir et 6 heures du matin”.
+</p>
+<p lang="fr">Bl. 82. „En passant, je vous signale un petit moyen pour déshabituer un enfant mal
+dressé de téter la nuit. La mère vous dît: Je ne peux pas l’empêcher de crier la nuit.
+Eh bien, il suffira de remplacer cette tétée nocturne par un biberon d’eau bouillie.
+</p>
+<p lang="fr">Ainsi l’enfant se déshabituera de secréter du suc gastrique à cette heure anormale
+et il ne demandera plus à téter la nuit.
+</p>
+<p lang="fr">Quelquefois cependant, quand l’enfant est petit, un ch’tiot, comme on dit dans le
+Morvan, il faut le laisser téter la nuit une à trois fois, pendant quelques semaines,
+parce qu’il n’a pas la force de téter, il ne prend pas assez, et la secrétion lactée
+se tarirait.”
+<span class="pageNum" id="pb271">[<a href="#pb271">271</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 section"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">Duitsche schrijvers.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p lang="de" class="first">Dr. <span class="ex">Julius Lang</span>. ‘Aertzlicher Rathgeber für Frauen.’ 1892.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 46.… so soll es vom ersten Tage an als feststehendes Gesetz gelten, dass das Darreichen
+der Brust nur in Zwischenräumen von mindestens drei Stunden zu geschehen hat.… was
+aber nur für den Tag gilt. Zur Nacht muss das Anlegen auf ein zweimaliges eingeschränkt
+werden; später genügt wohl auch ein einmaliges Darreichen der Brust und allmählich
+ist danach zu streben, dass der Säugling die ganze Nacht ohne Nahrung zubringt und
+höchstens werde ihm etwas Wasser gereicht.”
+</p>
+<p lang="de">Prof. <span class="ex">F. Ahlfeld</span>. ‘Lehrbuch der Geburtshilfe.’ 1903.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 207. „Tagsüber tut man gut, alle 2 bis 3 Stunden das Kind anzulegen; nachts lässt
+man es so lange schlafen, wie es schläft. Indem man tagsüber pünktlich genau die Stunden
+einhält, das Kind zu dem Zwecke selbst weckt, die Nacht aber, auch wenn das Kind schreien
+sollte, es erst eine Zeit schreien lässt und erst es einmal trocken legt, ehe man
+ihm die Brust bietet, gelangt das Kind durch Gewohnung bald dahin, tagsüber sich pünktlich
+zum Trinken zu melden, nachts aber immer länger zu schlafen, schliesslich durchzuschlafen.”
+</p>
+<p lang="de">Dr. <span class="ex">Engel</span>. ‘Pfaundler und Schlossmann’s Handbuch der <span class="corr" id="xd33e6481" title="Bron: Kinderheilhunde">Kinderheilkunde</span>.’ 1910. I.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 170. „Eine gesunde, normale Frau kann ihr Kind ohne jede Anweisung nähren. Nahrungsbedarf
+und Milchproduktion stellen sich aufeinander ein; das Kind selbst bestimmt durch die
+Dauer des Schlafes die Trinkpause.”
+</p>
+<p lang="de">Dr. <span class="ex">W. Camerer</span>. ‘Pfaundler und Schlossmann’s Handbuch der Kinderheilkunde.’ 1910. I.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 204. „Ueber 7 mal in 24 Stunden oder, wie es noch vielfach Sitte ist, zweistündlich
+die Brust zu geben, ist auch bei mangelnder Milchsekretion und schwächlichen Kindern
+unzweckmäszig, schon aus dem Grunde, weil man hierzu häufig ihren Schlaf unterbrechen
+müszte. Am zweckmäszigsten ist, 5–6 mal in 24 Stunden anzulegen.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 206. „Wenn es auch zu widerraten ist, ein Kind zum Zweck <span class="pageNum" id="pb272">[<a href="#pb272">272</a>]</span>der Nahrungsaufnahme aus dem Schlaf zu wecken, so empfiehlt es sich doch sehr, schon
+von Anfang an die festgesetzten Zeiten möglichst ein zu halten, und es ist erstaunlich,
+wieviel man schon in den ersten Lebenswochen durch Erziehung erreichen kann. Das Kind
+soll so gewöhnt werden, dasz es in der 1. Woche tagsüber etwa alle dreiundeinhalb
+Stunden angelegt wird, während man bei Nacht eine fünf- bis achtstündige Pause einschaltet.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 211. „Unter normalen Verhältnissen ändert sich die Technik der Ernährung in den
+nächsten Monaten sehr wenig und gestaltet sich einfach genug, da man dem gesunden
+Säugling Freiheit in der Nahrungszufuhr die meist mit überraschender Regelmäszigkeit
+erfolgt, lassen kann.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 213. „Die Zahl der täglichen Mahlzeiten beträgt im ersten Vierteljahre 5–6, gelegentlich
+7, später 5–6, so dasz anfangs 3½ später 3½–4 stündige Pausen bei Tag mit entsprechenden
+Nachtpausen zwischen den einzelnen Mahlzeiten stattfinden.”
+</p>
+<p lang="de">Dr. <span class="ex">G. Walcher</span>. ‘Praktische Ergebnisse der Geburtshilfe und Gynaekologie.’ 1910. II.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 349. „Zweckmässigerweise wird das Kind 5–6 mal täglich angelegt, nachts soll die
+Brust und der Magen des Kindes ruhen.” „Beim Stillen selbst soll immer nur eine Brust
+gereicht werden, diese aber ist volkommen leer trinken zu lassen.”
+</p>
+<p lang="de">Dr. <span class="ex">Karl Basch</span>. ‘Praktische Ergebnisse der Geburtshilfe und Gynaekologie’. 1912. IV.
+</p>
+<p>Bl. 326. Hij spreekt van „<span lang="de">etwa 3 bis 4 Stunden, welche Zeit die natürliche Trinkpause entspricht.</span>”
+</p>
+<p lang="de">Prof. <span class="ex">L. Langstein</span> und Dr. <span class="ex">L.&nbsp;F. Meyer</span>. ‘Säuglingsernährung und Säuglingsstoffwechsel.’ 1914.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 94. „Vielfach ist es noch üblich, die Säuglinge alle 2 Stunden anzulegen.… Als
+Regel gilt die Verordnung von 5 Mahlzeiten (beim neugeborenen Kind sind eventuell
+6 zu gestatten) in vierstündigen Pausen; eine längere Nachtruhe ist notwendig. Die
+Zeiten sind z.B. 6–10–2–6–10 Uhr. Nur sollen diese nicht pedantisch eingehalten und
+das Kind soll nicht aus tiefem Schlaf zur Mahlzeit geweckt werden. Man darf sehr wohl
+das eine oder andere Mal die Zeiten überschreiten, <span class="pageNum" id="pb273">[<a href="#pb273">273</a>]</span>nur darf das nicht zur Regel werden. Zudem regelt sich das Nahrungsbedürfnis bald
+so, dass das Kind von selbst zur angesetzten Stunde erwacht.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 148. „In den Lehrbüchern findet sich gewöhnlich die Angabe, die Mutter möge in
+vierstündigen Pausen fünfmal anlegen und in ihrer Energie nicht erlahmen. Hinter diesem
+lapidaren Satz liegt jedoch ein Berg von Schwierigkeiten.”
+</p>
+<p>Prof. Dr. <span class="ex">A. Keller</span> en Dr. <span class="ex">W. Birk</span>. ‘Leidraad bij de kinderverpleging, enz.,’ vertaald door <span class="ex">Christina Nĳman</span>, 1912, met een inleidend woord van Dr. <span class="ex">Cornelia de Lange</span>.
+</p>
+<p>Bl. 36. „In de eerste dagen en weken bepaalt het kind, door den duur van den spontanen
+slaap, de tusschenpoozen van zijn maaltijden; in de zesde of zevende week probeeren
+de ouders meestal, het kind er toe te brengen, dat het ’s nachts doorslaapt zonder
+voedsel te krijgen. Overdag worden de voedings-tusschenpoozen verkort, en de voeding
+’s nachts vervalt. In den regel laat het kind zich dan de eerste nachten nog hooren,
+daar het gewend is aan de nachtvoeding; het wil de borst hebben en is onrustig.”
+</p>
+<p>Bl. 37. „Wij achten b.v. voor het gezonde kind 5 maaltijden per dag voldoende; een
+grooter aantal is schadelijk, maar met het oog op het lichamelijk welzijn en het verloop
+van het spijsverteringsproces is het vrijwel hetzelfde, of deze maaltijden alleen
+over dag, van ’s morgens tot ’s avonds 9 uur, of wel over de geheele 24 uur verdeeld
+worden. Men zou in sommige gevallen aan het kind zelf de termijnsbepaling kunnen overlaten
+en het nu eens 3 uur, den volgenden keer 6 uur achtereen laten doorslapen, mits het
+aantal van 5 maaltijden niet overschreden wordt. Dit doen wij echter niet, maar streven
+naar een zekere regelmaat, die trouwens meestal ook reeds geëischt wordt voor den
+goeden gang der huishoudelijke aangelegenheden en waardoor het kind tevens aan orde
+wordt gewend. Natuurlijk mag deze opvoeding tot orde niet in strijd zijn met de belangen
+der lichamelijke gezondheid.”
+</p>
+<p>Dr. <span class="ex">S. Engel</span> en Dr. <span class="ex">M. Baum</span>. ‘De zorg voor den zuigeling’, bewerkt door <span class="ex">Jeannette Stärcke-Polenaar</span>, kinderarts, met een inleidend woord van Dr. <span class="ex">J. de Bruin</span>. 1913.
+<span class="pageNum" id="pb274">[<a href="#pb274">274</a>]</span></p>
+<p>Bl. 43. „In den regel slaapt het kind al den tijd tusschen de maaltijden. De meeste
+gezonde kinderen verlangen daarvoor uit zichzelf een lange rustpoos; vooral in de
+eerste maanden van het leven slapen de kinderen tusschen de maaltijden zeer vast.
+Daardoor verlangen gezonde borstkinderen meestal van zelf slechts 5 of 6 maaltijden
+per dag, tenzij men ze opzettelijk dwingt aan meer maaltijden te wennen; er zijn zelfs
+kinderen die maar 4 keer per dag de borst willen hebben.
+</p>
+<p>Men zou dus een kind moeten aanleggen wanneer het wakker wordt, en blijkbaar voedsel
+verlangt. Wanneer evenwel onverhoopt het kind niet zelf zijn maaltijden regelt, maar
+dikwijls en op ongeregelde tijden voedsel verlangt, moet men hem aan vaste tijden
+wennen, en hem 5 of 6 maal daags de borst geven, in afstanden van 3 tot 4 uur. (Noot
+van de vertaalster: „Hier te lande geeft men meestal nog 6 of 7 maaltijden per etmaal.
+Zelden of nooit zagen wij daarvan nadeel).
+</p>
+<p>’s Nachts moet in elk geval een pauze van 6 à 8 uur gemaakt worden.”
+</p>
+<p>Bl. 51. „Van zeer veel gewicht is het, hoelang men wacht tusschen de maaltijden. Zooals
+reeds vroeger werd aangetoond, is het in het belang, zoowel van de moeder als van
+het kind, dat men altijd regelmatige pauzen maakt. Komt het kind daar niet vanzelf
+toe, dan moet men het daaraan wennen.”
+</p>
+<p>Bl. 150. „Verder is er nog een belangrijke vraag, om de hoeveel tijd men een kind
+moet voeden. Borstkinderen bepalen vaak zelf het tijdstip voor de voeding, doordat
+zij, vooral in de eerste weken of maanden, zoolang slapen, tot zij weder behoefte
+aan voedsel hebben. Eerder slapen zij wat langer en slaan zij daardoor een maaltijd
+over, dan dat zij een maaltijd te veel nemen. Later echter, wanneer zij langer wakker
+blijven, kan men de voeding niet meer regelen naar het slapen en wakker worden van
+het kind. Dan moet men dus het kind gewennen aan een bepaalden regelmaat in de voeding.
+Bij fleschvoeding blijkt dit reeds eerder noodig te zijn.”
+</p>
+<p lang="de">Dr. M. <span class="ex">von Pfaundler</span>. ‘Physiologie des Neugeborenen.’ Handbuch der Geburtshilfe herausgegeben von A. Döderlein.
+1915.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 638. „Wenn man gehalten wäre, für alle Kinder ein und dasselbe System der Brusternährung
+zur Anwendung zu bringen, <span class="pageNum" id="pb275">[<a href="#pb275">275</a>]</span>so würde man wohl besser fahren mit 5–6 als mit 8–10 Mahlzeiten pro 24 Stunden. Glücklicherweise
+besteht aber kein Zwang zu einer solchen starren Regel—vielmehr—wie noch gezeigt werden
+soll und der Verf. seit 1899 immer wieder aufs Nachdrücklichste vertritt—aller Grund
+<span class="ex">sich für den gut beobachteten Einzelfall von jedem Schema freizumachen</span>.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 640. „Das zweckmäszige Vorgehen ist hiernach genügend vorgezeigt: Man wird bis
+zum 3. oder 4. Lebenstag auf etwa 5–6 Mahlzeiten pro Tag hinaufgehen und versuchen
+bei dieser Anzahl zu verharren. Zeigt sich aber (worauf man besonders bei Erstlaktierenden
+gefaszt sein musz), dasz die Tagestrinkmenge unter dem Bedarf, die Sekretion bei so
+langen Pausen eine ungenügende bleibt oder stellen sich klinische Zeichen der Unterernährung
+ein, so wird man unbedenklich die Zahl der Mahlzeiten auf 7–8 erhöhen; kurz gesagt,
+man wird das Kind nicht nach der Regel, sondern die Regel nach dem Kinde richten,
+man wird auch hier in einem gewissen Rahmen individualisieren und auf die ‘Stimme
+der Natur’ hören.”
+</p>
+<p lang="de">„Hinsichtlich der <span class="ex">Einteilung der Mahlzeiten</span> ist auf eine tunlichst lange Nachtpause von etwa 8 Stunden zu achten und im übrigen
+die Einhaltung annähernd gleicher Intervalle zu erstreben. Hier werden oft einander
+direkt widersprechende oder unerfüllbare Vorschriften erlassen. Wenn es z.B. heiszt,
+man solle das Kind füttern um 6 Uhr, um 10 Uhr vormittags, um 2 Uhr, 6 Uhr und 10
+Uhr nachmittags, oder zu andern festen Zeiten, das Kind dürfe aber nicht aus dem Schlafe
+geweckt werden behufs Fütterung, so wird manche folgsame Mutter tagtäglich vor qualvolle
+Dilemmen gesetzt”.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 614. „<span class="ex">Wie viel Nahrung braucht das Neugeborene?</span> Die Beantwortung der Frage starrt vor Schwierigkeiten.”
+</p>
+<p lang="de">Dr. <span class="ex">G. Tugendreich</span>. ‘Vorträge über Ernährung und Pflege des Kindes.’ 1914.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 45. „Obwohl es zweckmäszig ist, das Kind an Regelmäszigkeit der Mahlzeiten zu
+gewöhnnen, so darf man bei der Brustnährung—im Gegensatze zur Flaschenernährung—doch
+auch einmal von der Zeiteinteilung abweichen, z.B. wenn unser Kind zur Trinkzeit im
+tiefem Schlafe liegt.”
+<span class="pageNum" id="pb276">[<a href="#pb276">276</a>]</span></p>
+<p lang="de">Prof. Dr. <span class="ex">B. Bendix</span>. ‘Lehrbuch der Kinderheilkunde für Aerzte und Studierende.’ 1916.
+</p>
+<p lang="de">Bl. 42. „Das Brustkind verfügt bei jeder einzelnen Mahlzeit, abhängig von den jeweiligen
+Durst und Hunger, frei nach seinem Belieben. Es weichen daher die Mengen der Einzelmahlzeiten
+auch desselben Tages sehr voneinander ab, so dasz <abbr title="XX">z.B.</abbr> eine Mahlzeit 250–300 g. und die andere nur 75–100 g. betragen kann.….. Unter normalen
+Bedingungen wird das gesunde Kind vor einem „Zuviel” durch die allmähliche Ermüdung
+infolge des Sauggeschäft, durch die Magenkapazität und die Erschöpfung der Brustdrüse
+geschutzt.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 43. „Es ist nicht nötig, den Säugling zur bestimmten Stunde aus dem Schlafe zu
+wecken, um ihn zu stillen, sondern man wartet, bis er sich „meldet”. Auch bei nur
+3–4 maligem Trinken innerhalb 24 Stunden holt er sich das für seinen Bedarf notwendige
+Milchquantum aus der Brust heraus. Sehr häufig stellt sich im Verlaufe einiger Wochen
+das Kind von selbst auf die 4- oder 3stündige Pause ein.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 45. „Die natürliche Ernährung mit ihren normalen Verhältnissen soll, insbesondere
+was Nahrungsmengen und Nahrungsbedarf anbetrifft, als Wegweiser für die Vorschriften
+bei der künstlichen Ernährung dienen. Man soll sich aber jederzeit bewuszt sein, dasz
+der einzelne Säugling eine Individualiteit für sich ist, die je nach der ihr von der
+Natur verliehenen Leistungsfähigkeit ihrer Zellen und deren Funktion sparsamer oder
+mit gröszerem Kraftverbrauch wirtschaftet. Mithin dürfen die bei der natürlichen Ernährung
+gewonnenen Zahlen ein wertvolles Schema für die künstliche Ernährung abgeben. Falsch
+ist es, sich in jedem Falle schablonenmäszig an sie zu binden.”
+</p>
+<p lang="de">Bl. 52. „Die Trinkmengen und die Zahl der Mahlzeiten werden bei der unnatürlichen
+Ernährung nach den bei der natürlichen gewonnenen Erfahrungen eingerichtet. Aber ebensowenig
+wie sich ein starres Schema für die dem einzelnen Kinde notwendigen Milchquanten aufstellen
+läszt, ebenso unmöglich ist es, genau zu präzisieren, mit welcher Lebenswoche eine
+Steigerung der Konzentration vorzunehmen ist. Als Regel darf der Satz gelten: man
+bleibt solange bei dem vorgeschriebenen Masz der Nahrung und Grad der Konzentration,
+als Allgemeinbefinden und Stuhl des Kindes gut sind, und sein Gewicht <span class="pageNum" id="pb277">[<a href="#pb277">277</a>]</span>ungestört ansteigt, auch wenn Menge und Konzentration unter der gewöhnlichen Norm
+stehen.
+</p>
+<p lang="de">.… Es kann nicht oft und ausdrücklich genug hervorgehoben werden, dasz es eine Schablone
+für die Ernährung des Säuglings nicht gibt, weder bezüglich der Menge der Milch noch
+des Grades der Verdünning. Es heiszt hier wie in vielen Dingen individualisieren,
+nicht schematisieren.”
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 last-child section"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">Engelsche (Amerikaansche) schrijvers.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p lang="en" class="first"><span class="ex">G.&nbsp;F. Still</span>. ‘Common Disorders and Diseases of Childhood.’ 1909.
+</p>
+<p lang="en">Bl. 23. „There must be regularity in the feeding and, as a general rule, I am strongly
+in favour of waking an infant for its feeds at the proper time. If this is done from
+the beginning, the infant usually very soon gets into the habit of waking just as
+the feed is due, and goes off to sleep again quite <span class="corr" id="xd33e6630" title="Bron: easely">easily</span> after it. An infant should be fed every two hours during the first two months, except
+at night, when the intervals may be three hours: during the next month it should be
+fed every two and a half hours by day, and three hours by night, and from the end
+of the third month onwards it should be fed every three hours by day and may miss
+one feed at night, until the age of six months, when it may miss two feeds at night.”
+</p>
+<p lang="en">Prof. Dr. <span class="ex">George Peaslee Shears</span> (New York). ‘Obstetrics normal and operative.’ 1916.
+</p>
+<p lang="en">Bl. 205. „The French seek to avoid maceration of the epithelium (<span lang="nl">nml. van den tepel</span>) by allowing the child to nurse but once in three hours. My experience has led me
+to believe that many children cannot obtain sufficient nourishment in this way, and
+I prefer (after the establishment of the milk secretion), to adhere to the two or
+two and one-half hour interval, giving both mother and child a rest between midnight
+and morning.”
+</p>
+<p lang="en">Bl. 207. „The child may be put to the breast (<span lang="nl">nml. na de bevalling</span>) after eight or ten hours, and after that every four hours for two or three days,
+or until the milk secretion becomes established. One interval at night may be extended
+to six or even eight hours in order to give the mother a good period of restful sleep.”
+<span class="pageNum" id="pb278">[<a href="#pb278">278</a>]</span></p>
+<p lang="en">‘<span class="ex">Midwifery by ten teachers</span>’ under the direction of <span class="ex">Comyns Berkeley</span>. 1917.
+</p>
+<p lang="en">Bl. 566. „During the first two days the secretion of the breasts is but small in quantity,
+and the child must not be put to the breast more often than every six hours.… With
+the establishment of full lactation, which generally occurs on the third or fourth
+day, the infant must have its regular hours of feeding. It may be stated as generally
+convenient if the infant has its first feed at 7 <abbr title="XX">a.m.</abbr>, followed at 9.30 <abbr title="XX">a.m.</abbr> by its morning bath. After the bath the child has its second feed, and after this
+feed and the fatigue of the bath, the child may be allowed to rest for three hours.
+It is then fed regularly every three hours, being awakened if necessary, until about
+10.30 <abbr title="XX">p.m.</abbr>.… After the first week the baby will be having its full feeds, and will generally
+sleep till 7 <abbr title="XX">a.m.</abbr>, with only one feed in the night. In this way the infant will have seven feeds during
+the twenty-four hours, and the mother and nurse will have a good night’s rest.”
+</p>
+<hr class="tb"><p>
+</p>
+<p>Wie heeft gelijk?
+</p>
+<p>Ik eindig met de opmerking, welke <span class="ex">Jacobi</span> in 1900 op een congres van Amerikaansche geneeskundigen maakte, bij eene discussie
+over de beste methode voor de voeding van zuigelingen:
+</p>
+<p lang="en">„He had come with the idea, that he would learn how infants should be fed, but he
+finds that he was mistaken, for every speaker has given a different method. For his
+part, he thinks that, above all, the physician should mix milk with.… brains. It is
+astonishing how handy brains are in the practise of medicine. Every man told us how
+he feeds babies, and every one thinks his way is right, but a lot of babies think
+it is wrong,”
+</p>
+<p>en ik voeg er bij:
+</p>
+<p lang="en">„Time has come, that the babies tell us what they think to be the best.”
+<span class="pageNum" id="pb279">[<a href="#pb279">279</a>]</span></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div id="aanh2" class="div1 appendix"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e309">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">AANHANGSEL II.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">Enkele recepten.
+</p>
+<p><span class="ex">Rĳstwater</span>, <span class="ex">gortwater</span>, wordt bereid van 1 eetlepel rijst of gort, die men met 1 liter water 15 minuten
+laat koken. Daarna laat men even bezinken en giet het rijstwater of gortwater af.
+(<span class="ex">Gorter</span>.)
+</p>
+<p>Voor <span class="ex">gort</span>-, <span class="ex">rĳst</span>- of <span class="ex">haverafkooksel</span> neemt men ongeveer 1 theekopje per liter, gekookt tot lobbig aftreksel en daarna
+door een fijn zeefje of gaas gezeefd, aangevuld met rietsuiker of melksuiker. (<span class="ex">Scheltema</span>).
+</p>
+<p><span class="ex">Gortwater</span> of <span class="ex">rĳstwater</span>. 1 eetlepel gort of rijst met één liter water gedurende 15 minuten te koken, daarna
+door een doekje te filtreeren en zoo noodig met gekookt water aan te vullen tot ½
+liter. Tevens voegt men een weinig <span class="ex">zout</span> toe, zóó dat de smaak niet meer onaangenaam flauw is.
+</p>
+<blockquote>
+<p class="first">Gortwater en rijstwater bederven zeer spoedig, zoodat zij elken dag, op warme zomerdagen
+tweemaal daags, versch moeten worden bereid. Omdat de bereiding tijdroovend is en
+omdat gevaar voor bederven bestaat, gebruike men ze alleen, indien met water verdunde
+melk niet goed verdragen wordt. (<span class="ex">Oosterbaan</span>).</p>
+</blockquote><p>
+</p>
+<p>Op ½ liter water komt 1 eetlepel rijst of 1½ eetlepel haverdegort, welke men 10–12
+minuten laat koken, daarna door een doekje of zeefje filtreert en waaraan men dan
+weer evenveel water toevoegt als verkookt is en zooveel zout dat de smaak niet onaangenaam
+flauw is. Men kan ook de rijst of de gort opzetten met 1 liter water en dit laten
+verkoken tot op ½ liter.
+</p>
+<p><span class="ex">Haverdegort</span> wordt vóór het koken met koud water afgewasschen en <span class="ex">rĳst</span> moet eerst „geblancheerd” worden. Deze laatste bewerking bestaat hierin, dat men
+het water, waarmede <span class="pageNum" id="pb280">[<a href="#pb280">280</a>]</span>de rijst op het vuur is gezet, afgiet, zoodra het begint te koken. De aldus geblancheerde
+rijst wordt dan opnieuw met schoon water opgezet en dit tweede afkooksel gebruike
+men ter verdunning van de koemelk. (<span class="ex">de Lange</span>).
+</p>
+<p><span class="ex">Havergort.</span> 60 gram havergort wordt in warm water afgewasschen, dan met 1 liter koud water opgezet
+en een uur lang boven een matig vuur gekookt; dan doet men er 3 gram zout bij en giet
+alles door een fijne zeef. Wat daaruit druppelt, is havergortwater. Wanneer een dunnere
+substantie is voorgeschreven, wordt het afkooksel weer met gekookt water tot 1 liter
+aangevuld.
+</p>
+<p><span class="ex">Havervlokken.</span> Wordt het afkooksel bereid uit havervlokken, dan neemt men 60 gram havervlokken op
+1 liter water en kookt dit slechts 20 minuten lang. (<span class="ex">Keller</span> en <span class="ex">Birk</span>).
+</p>
+<p><span class="ex">Meelwater.</span> 20 gram tarwebloem of havermeel wordt met 1\2 liter water koud aangemengd; een andere
+1\2 liter water wordt opgezet en aan de kook gebracht; men doet er 3 gram zout bij
+en zoodra het water kookt, wordt de eerste helft erbij gedaan. Voor oudere kinderen
+neme men 40 gram meel en 1 liter water. (<span class="ex">Keller</span> en <span class="ex">Birk</span>).
+</p>
+<p><span class="ex">Karnemelkvoedsel</span> wordt bereid door 1 liter karnemelk onder gestadig roeren op zacht vuur met 1 kleine
+lepel rijstebloem (15 gram) en 1–2 eetlepels suiker (30–60 gram) 10 minuten te laten
+doorkoken, waarna men er weer zooveel gekookt water aan toevoegt, dat er 1 liter over
+is. Voor zieke kinderen of pasgeborenen neemt men vaak een maltose-praeparaat (30–45
+gram per liter).
+</p>
+<p>Karnemelk is ook in bussen gecondenseerd en ingedampt te krijgen, men vindt de gebruiksaanwijzing
+op de bus vermeld. (<span class="ex">Gorter</span>).
+</p>
+<p>15–20 gram (1½ gewoon gevulde lepel) rijstmeel, die vooraf met water<a class="noteRef" id="xd33e6775src" href="#xd33e6775" title="Ga naar noot 1.">1</a> flink gaar gekookt is tot een dikke pap, wordt gemengd met 1 liter karnemelk en met
+45 à 60 gram (3 opgehoopte lepels) witte suiker en het geheel nogmaals flink gekookt.
+<span class="pageNum" id="pb281">[<a href="#pb281">281</a>]</span></p>
+<p>Rijstmeel geeft, vooral met de karnemelk die van melk, en niet van room is gekarnd,
+een meer egaal, minder vlokkig praeparaat dan andere meelsoorten. Wanneer rijstmeel
+niet in een winkel of bij een bakker is te verkrijgen, kan het door fijnstampen van
+prima rijst gemakkelijk worden bereid.
+</p>
+<p>Op 1 liter karnemelk komt 15 gram tarwemeel; al roerende worden zij samen aan de kook
+gebracht, en als zij koken, laat men ze nog 10 minuten lang doorkoken, steeds roerende.
+Vervolgens voegt men 30 gram witte suiker toe. De pan moet goed geëmailleerd zijn;
+het roeren geschiede liefst met een houten lepel, het koken moet plaats hebben op
+een „fel vuurtje”, zooals de technische term der huismoeders luidt. (<span class="ex">Chr. Nĳman</span>).
+</p>
+<p><span class="ex">Gecondenseerde melk</span>, <span class="ex">bussemelk</span>, <span class="ex">Zwitsersche melk</span>. Met of zonder suikertoevoeging ingedampt. Wordt volgens voorschrift op de bus met
+water verdund. (<span class="ex">Gorter</span>).
+</p>
+<p><span class="ex">Voor bĳvoeding</span> wordt gebruikt pap, bereid van verschillende meelsoorten, als rijst, rijstemeel,
+tarwemeel, havermeel, gerstemeel, griesmeel, gort, grutjes, maizena, arrowroot, tapioca,
+sago, beschuit, brood, met water, melk en water, bouillon. Arrowroot, maizena, tapioca,
+sago hebben een gering gehalte aan eiwit. Pap van havermeel is erg slijmerig.
+</p>
+<p>Verder worden gegeven soep van gries of rijst, met bouillon of tevens met fijngemaakte
+groenten, moes van spinazie, wortelen enz. Ook zeer fijn verdeelde groenten, met weinig
+water opgezet, waarvan men al het vocht laat verkoken. In aanmerking komen spinazie,
+worteltjes, doperwtjes, bloemkool, gestoofde sla, andijvie. Ook aardappelpurée.
+</p>
+<p>Van vruchten komen, naast vruchtensappen en vruchtenmoes, in aanmerking: appelen,
+peren, bananen, sinaasappelen, kersen, frambozen, druiven (zonder pit of schil).
+</p>
+<p>Alles hangt af van den zuigeling.
+</p>
+<p>Zooals reeds onder ‘Allerlei’ werd opgemerkt, is de met het tanden krijgen van nature
+gepaard gaande vermeerderde speekselafscheiding der speekselklieren eene aanwijzing,
+dat men van dat oogenblik ook andere spijs dan uitsluitend melk kan toestaan. Mijne
+bedoeling met die opmerking is, dat niet te <span class="pageNum" id="pb282">[<a href="#pb282">282</a>]</span>lang mag worden voortgegaan met allerlei papjes, doch dat met het tandenkrijgen ook
+aan het kind langzamerhand vaster voedsel mag gegeven worden. Een beenen ring mag
+men gerust vervangen door een korstje brood, om op die wijze reeds het kind te gewennen
+aan het gebruiken van vaster voedsel.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p282width"><img src="images/p282.png" alt="" data-role="presentation" width="330" height="135"></div><p>
+<span class="pageNum" id="pb283">[<a href="#pb283">283</a>]</span></p>
+</div>
+<div class="footnotes">
+<hr class="fnsep">
+<div class="footnote-body">
+<div class="fndiv" id="xd33e6775">
+<p class="footnote"><span class="fnlabel"><a class="noteRef" href="#xd33e6775src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">1</a></span> Het is aan te bevelen om meel, dat met melk of eene andere eiwithoudende grondzelfstandigheid
+zal worden gekookt, vooraf met water gaar te koken. Meel, rijst, griesmeel enz. die
+met melk tot een pap zullen dienen, worden in het Groningsche Ziekenhuis vooraf met
+weinig water gaar gekookt tot een dikke waterpap. Moet hiermede iets anders, b.v.
+melk of karnemelk worden verdund, dan wordt daarvoor later in evenredigheid een kleinere
+hoeveelheid water gebruikt. (<span class="ex">Scheltema</span>).&nbsp;<a class="fnarrow" href="#xd33e6775src" title="Ga terug naar noot 1 in tekst.">↑</a></p>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div id="ix" class="div1 index"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#xd33e316">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h2 class="main">REGISTER.</h2>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first">De getallen verwijzen naar de bladzijden van den tekst.
+</p>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">A.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Aambeien</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Aangezichtspĳnen</span>, <a href="#pb32" class="pageref">32</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Aanleg van het kind</span>, <a href="#pb4" class="pageref">4</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Aarsopening.</span> <a href="#pb9" class="pageref">9</a>.
+<br>Scheurtjes in de —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ademhaling.</span> Bemoeilijkte —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>,
+<br>— bij het kind, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Kunstmatige —, <a href="#pb92" class="pageref">92</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Aderen.</span> Uitgezette —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Aderspatten.</span> <a href="#pb23" class="pageref">23</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+<br>Bloeding uit —, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Afbinden</span> van de navelstreng, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Afloopen.</span> Onwillekeurig — der urine, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb63" class="pageref">63</a>.
+<br>van vruchtwater, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Afscheiding.</span> Sterke — uit de geslachtsdeelen, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>.
+<br>Versterkte speeksel,— <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+<br>uit de navelwond, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Afschilferen</span> van de huid van het kind, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>,
+<br>— van de slijmvliezen der lippen van het kind, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Alcohol.</span> Gebruik van —, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+</p>
+<p lang="fr"><span class="ex">Allaitement</span> mixte, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Arbeid</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+<br>met de naaimachine, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Zoogenaamde droge — gedurende de baring, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Armen.</span> Zwelling van de —, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+<br>Vlekken op de —, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Automobielrĳden</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb45" class="pageref">45</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">B.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Baarmoeder.</span> <a href="#pb5" class="pageref">5</a>, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>, plaat <a href="#pb1" class="pageref">1</a>.
+<br>Dalen van de —, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>, <a href="#pb37" class="pageref">37</a>.
+<br>Krachtsinspanning van de —, <a href="#pb85" class="pageref">85</a>.
+<br>Ligging van de —, <a href="#pb5" class="pageref">5</a>, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>.
+<br>Rijzen van de —, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>, <a href="#pb37" class="pageref">37</a>.
+<br>Samentrekkingen van de —, <a href="#pb76" class="pageref">76</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+<br>Verkleining van de — na de baring, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>,
+<br>— in het kraambed, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Baarmoederbodem.</span> <a href="#pb20" class="pageref">20</a>.
+<br>Stand van den —, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Baarmoederholte.</span> Vorm van de —, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>,
+<br>in de zwangerschap, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Baarmoedermond</span> (opening), <a href="#pb5" class="pageref">5</a>.
+<br>Scheuren in den —, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bacteriën</span>, <a href="#pb72" class="pageref">72</a>, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Baden</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb86" class="pageref">86</a><span class="corr" id="xd33e7184" title="Niet in bron">.</span>
+</p>
+<p><span class="ex">Baden</span> vóór de baring, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>, <a href="#pb92" class="pageref">92</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Badwater.</span> Temperatuur van het —, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>,
+<br>— voor het kind, <a href="#pb105" class="pageref">105</a><span class="corr" id="xd33e7228" title="Niet in bron">.</span>
+</p>
+<p><span class="ex">Balzak.</span> Zwelling van den —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Band.</span> Buik,— <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>.
+<br>Navel —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Baring.</span> <a href="#pb76" class="pageref">76</a>.
+<br>Aandrang tot urineloozing <span class="corr" id="xd33e7278" title="Bron: gegedurende">gedurende</span> de —, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+<br>Baden vóor[vóór] de —, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+<br>Benoodigdheden voor de —, <a href="#pb64" class="pageref">64</a>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>. <span class="pageNum" id="pb284">[<a href="#pb284">284</a>]</span><br>Berekening van het tijdstip der —, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>.
+<br>Beven na de —, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+<br>Bijgeloof bij de —, <a href="#pb203" class="pageref">203</a>.
+<br>Bloeding gedurende de —, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+<br>Bloeding na de —, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>.
+<br>Dorst na de —, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+<br>Drinken gedurende de —, <a href="#pb79" class="pageref">79</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>Duur der —, <a href="#pb84" class="pageref">84</a>, <a href="#pb85" class="pageref">85</a>.
+<br>Eetlust gedurende de —, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>Eetlust na de —, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+<br>Huiveren na de —, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+<br>Langdurige —, <a href="#pb85" class="pageref">85</a>.
+<br>Onderzoek gedurende de —, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+<br>Reiniging voor de —, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>,
+<br>na de —, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+<br>Rust na de —, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+<br>Spierpijnen na de —, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+<br>Urineloozing gedurende de —, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>Verschijnselen van begonnen —, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+<br>Voorbereiding voor de —, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb70" class="pageref">70</a>.
+<br>Vroegtijdige —, <a href="#pb63" class="pageref">63</a>.
+<br>Wasschen vóór de —, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+<br>Zweeten na de —, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+<br>zonder geneeskundige hulp, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Baringsweeën</span>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bed.</span> Inrichting van het — voor de bevalling, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bedrust</span> voor kraamvrouwen, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>na miskraam, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bedtafeltje</span>, <a href="#pb66" class="pageref">66</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Beenderen</span> van het bekken der vrouw, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Beenen.</span> Houding van de — van het kind, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Krampen in de —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+<br>Kromme — van het kind, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Pijnen in de —, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>.
+<br>Zwelling der —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb58" class="pageref">58</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Behandeling</span> van de borsten, <a href="#pb53" class="pageref">53</a>, <a href="#pb54" class="pageref">54</a>.
+<br>van het pasgeboren kind, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>.
+<br>van het schijndoode kind, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>.
+<br>van de rest van de navelstreng, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<br>van de tepels, <a href="#pb53" class="pageref">53</a>, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bekken</span> van de vrouw<span class="corr" id="xd33e7589" title="Bron: .">,</span> <a href="#pb12" class="pageref">12</a>, plaat <a href="#pb3" class="pageref">3</a> en <a href="#pb4" class="pageref">4</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bekkengordel</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bekkenholte</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Benauwdheid</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Benoodigdheden</span> voor de bevalling, <a href="#pb64" class="pageref">64</a>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>.
+<br>voor het kind, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bereiding</span> van kunstmatig voedsel, <a href="#pb167" class="pageref">167</a>, <a href="#pb168" class="pageref">168</a>, <a href="#pb169" class="pageref">169</a>, <a href="#pb170" class="pageref">170</a>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Berg</span>, <a href="#pb127" class="pageref">127</a>, <a href="#pb190" class="pageref">190</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Besmetting</span>, <a href="#pb71" class="pageref">71</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bevalling.</span> Zie Baring.
+</p>
+<p><span class="ex">Beven</span> na de baring, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bevruchting.</span>, <a href="#pb1" class="pageref">1</a>, <a href="#pb2" class="pageref">2</a>, <a href="#pb4" class="pageref">4</a>, <a href="#pb6" class="pageref">6</a>, <a href="#pb7" class="pageref">7</a>.
+<br>gedurende het zoogen, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+<br>Invloed op het zoogen, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Beweging.</span> Bemoeilijkte —, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+<br>in de frissche lucht, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bewegingen</span> van het kind gedurende de zwangerschap, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>, <a href="#pb37" class="pageref">37</a>.
+<br>van de gelaatspieren, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>,
+<br>van het hoofd, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>,
+<br>van de lippen, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>,
+<br>van de oogen, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>,
+<br>van de oogleden van het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+<br>Stootende — van het kind, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bezoek</span> bij de kraamvrouw, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Biest</span>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bĳgeloof</span>, <a href="#pb203" class="pageref">203</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bĳvoeding</span>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Billen</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Billen.</span> Open (gesmette) — van het kind, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bilnaad.</span>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>.
+<br>Inscheuren van den —, <a href="#pb83" class="pageref">83</a>.
+<br>Verwondingen van den —, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Blaas.</span> Urine —, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+<br>Overvulling van de urine —, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bleekheid</span> van het kind, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>.
+<span class="pageNum" id="pb285">[<a href="#pb285">285</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Blind</span> worden van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>zwanger worden, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bloedbraken</span> bij het kind, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bloeding</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb15" class="pageref">15</a>, <a href="#pb59" class="pageref">59</a>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+<br>gedurende de baring, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+<br>na de baring, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>.
+<br>in het kraambed, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+<br><span class="seg">uit</span> aderspatten, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">uit</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de geslachtsdeelen van het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">uit</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de navelwond, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">uit</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de rest van de navelstreng, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">uit</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> het tandvleesch, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">uit</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de tepels, <a href="#pb130" class="pageref">130</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bloedstolsels</span>, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bloedvaten.</span> Uitgezette —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bodem</span> van de baarmoeder, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>.
+<br>Dalen van den —, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>, <a href="#pb37" class="pageref">37</a>.
+<br>Rijzen van den —, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>, <a href="#pb37" class="pageref">37</a>.
+<br>Stand van den —, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Boertjes</span> van het kind, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Borstels.</span> Handen —, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Borsten.</span> <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+<br>Blauwe strepen in de —, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>.
+<br>Drukken, knijpen, wrijven van de — van het kind, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+<br>Harde plekken in de —, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Inpakken van de —, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+<br>Lekkende —, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>.
+<br>Massage van de —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+<br>Melken van de —, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+<br>Ontlediging van de —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>,
+<br>— van het kind, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+<br>Ontsteking van de —, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>,
+<br>van het kind, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+<br>Opbinden van de —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Open vlakten onder de —, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>Pijn, prikkelen, spanning, steken, trekken in de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Uitpersen, uitzuigen van de —, <span class="corr" id="xd33e8192" title="Bron: 12">129</span>.
+<br>Verzorging van de — gedurende de zwangerschap, <a href="#pb53" class="pageref">53</a>, <a href="#pb54" class="pageref">54</a>.
+<br>Vlekken op de —, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+<br>Vocht komende uit de —, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>.
+<br>Zweer in de —, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>, <a href="#pb130" class="pageref">130</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Zwelling van de — in de zwangerschap, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>,
+<br>bij de kraamvrouw, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>,
+<br>bij kinderen, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Borstholte</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Borstklieren</span> van het kind, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Borstophouders</span>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bouw.</span> Onderzoek van den inwendigen — der vrouw, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Braakbewegingen</span> van het kind, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>
+</p>
+<p><span class="ex">Braken</span> in de zwangerschap, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>Overmatig — in de zwangerschap, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+<br>Loos —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+<br>gedurende de baring, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+<br>Bloed — van het kind, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Branderigheid</span>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Breken</span> van de vochtblaas (van de vliezen, van het water), <a href="#pb78" class="pageref">78</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+<br>Vroegtijdig — van de vochtblaas, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Breuk.</span> Buik—, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>,
+<br>— bij de zwangere vrouw, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>
+<br>Lies— bij het kind, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>.
+<br>Navel— bij de zwangere vrouw, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>,
+<br>— bij het kind, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+<br>Water— bij jongens, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb185" class="pageref">185</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Buik.</span> Hang—, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Omvang van den — aan het einde der zwangerschap, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>.
+<br>Omvangstoename van den —, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>Ongewone grootte van den —, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>Opzetting van den —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+<br>Pijn in den —, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>,
+<br>— bij het kind, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Buikband</span> (gordel, verband), <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Buikbreuk</span>, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Buikholte</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Buikpers</span>, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Buikwand.</span>, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>.
+<br>Rekking van den —, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>.
+<br>Spanning van den —, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Bussenmelk</span>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>.
+<span class="pageNum" id="pb286">[<a href="#pb286">286</a>]</span>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">C.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Colostrum</span>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Congesties</span>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Constipatie</span>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Corset</span>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Couveuse</span>, <a href="#pb108" class="pageref">108</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">D.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Dansen</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Darmen</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+<br>Gasophooping in de —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dauwworm</span>, <a href="#pb189" class="pageref">189</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Desinfecteerende middelen</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Diarrhee.</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>.
+<br>bij het kind, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>, <a href="#pb192" class="pageref">192</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dieet</span> voor het kind, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>, <a href="#pb193" class="pageref">193</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dĳbeenderen</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dĳen.</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>.
+<br>Krampen in de —, <a href="#pb79" class="pageref">79</a>.
+<br>Opengaan van de huid aan de —, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dood</span> van het kind in de zwangerschap, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>,
+<br>— van het kind gedurende de baring, <a href="#pb86" class="pageref">86</a>, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Doorknippen</span> van de navelstreng, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dorst</span> in de zwangerschap, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+<br>na de baring, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dorstgevoel</span> van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Dragen</span> van zware lasten, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Drang.</span> Herhaalde — tot urineeren, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Drielingzwangerschap</span>, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Drinken</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>.
+<br>— gedurende de baring, <a href="#pb79" class="pageref">79</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>,
+<br>— in het kraambed, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>Gulzig — van het kind, <a href="#pb157" class="pageref">157</a><span class="corr" id="xd33e8822" title="Niet in bron">.</span>
+</p>
+<p><span class="ex">Droge arbeid.</span> Zoogenaamde —, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Droogte</span> in den mond, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Druipergif</span>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Duizeligheid</span>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb31" class="pageref">31</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Duur</span> der baring, <a href="#pb84" class="pageref">84</a>, <a href="#pb85" class="pageref">85</a>.
+<br>van de bedrust in het kraambed, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br><span class="seg">der</span> kraamzuivering, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">der</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> weeën, <a href="#pb76" class="pageref">76</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Duur</span> der zogafscheiding, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">der</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> zwangerschap, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">E.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Eetlust<span></span></span>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+<br><span class="corr" id="xd33e8927" title="Bron: Vermeerderde">vermeerderde</span> —, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>verminderde —, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>gedurende de baring, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>na de baring, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ei</span> (ei-cel)., <a href="#pb1" class="pageref">1</a>, <a href="#pb2" class="pageref">2</a>, <a href="#pb3" class="pageref">3</a>.
+<br>Beweging van het — naar de baarmoederholte, <a href="#pb6" class="pageref">6</a>.
+<br>Voeding van het —, <a href="#pb5" class="pageref">5</a>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>, <a href="#pb39" class="pageref">39</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Eierstokken</span>, <a href="#pb3" class="pageref">3</a>, <a href="#pb5" class="pageref">5</a>, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>. plaat I.
+</p>
+<p><span class="ex">Eigenaardigheid</span> van het kind, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Eileiders</span>, <a href="#pb6" class="pageref">6</a>, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>. plaat I.
+</p>
+<p><span class="ex">Eivliezen</span>, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>, <a href="#pb39" class="pageref">39</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Endeldarm.</span> Uitzakking van den —, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb197" class="pageref">197</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Engelsche ziekte</span>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb186" class="pageref">186</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">F.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Flauwten</span>, <a href="#pb31" class="pageref">31</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Flesch</span> (fleschvoeding), <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb167" class="pageref">167</a>, <a href="#pb168" class="pageref">168</a>, <a href="#pb170" class="pageref">170</a>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>, <a href="#pb172" class="pageref">172</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Fontanellen</span>, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>, <a href="#pb187" class="pageref">187</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">G.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Gaan.</span> Moeilijk —, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gaskachels</span>, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gasophooping</span> in de darmen, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geboorte.</span> Zie Baring.
+<br>gezwel, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Tijd van de —, <a href="#pb86" class="pageref">86</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gebruik</span> van alcohol, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geelzucht</span> bij het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geeuwen</span> van het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gelaat</span>. Vlekken in het —, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+<br>Zwelling van het —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gelaatsspieren.</span> Beweging der — van het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gemakstoel</span>, <a href="#pb66" class="pageref">66</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gemeenschap.</span> Geslachts—, <a href="#pb6" class="pageref">6</a>, <a href="#pb7" class="pageref">7</a>, <a href="#pb8" class="pageref">8</a>, <a href="#pb45" class="pageref">45</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gemengde voeding</span>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gemoedsbeweging</span> bij de kraamvrouw, <a href="#pb101" class="pageref">101</a>.
+<br>Invloed van — op de zogafscheiding, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+<span class="pageNum" id="pb287">[<a href="#pb287">287</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Gemoedsstemming</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb31" class="pageref">31</a>, <a href="#pb32" class="pageref">32</a>, <a href="#pb46" class="pageref">46</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Genezing</span> van wonden, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Genotmiddelen</span>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geslacht</span> van het kind, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>,
+<br>— van tweelingen, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>Invloed op het—van het kind, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geslachtscellen</span>, <a href="#pb1" class="pageref">1</a>, <a href="#pb3" class="pageref">3</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geslachtsdeelen</span>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>.
+<br>Afscheiding uit de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>Bloedafscheiding uit de—van het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br>Jeuk aan de —, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>Open vlakten aan de —, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>Pijn aan de —, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>.
+<br>Reiniging van de —, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+<br>Verband voor de —, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>.
+<br>Wratjes aan de —, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>.
+<br>Zwelling van de —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>,
+<br>— bij het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geslachtsgemeenschap</span>, <a href="#pb6" class="pageref">6</a>, <a href="#pb7" class="pageref">7</a>, <a href="#pb8" class="pageref">8</a>, <a href="#pb45" class="pageref">45</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Geslachtsorganen</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>. plaat I.
+</p>
+<p><span class="ex">Geur</span> van de ontlasting van het kind, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gevoelens</span> van onbehagen, welbehagen, verdriet van het kind, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gevoeligheid</span> van het kind, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>, <a href="#pb115" class="pageref">115</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gewicht.</span> Lichaams—in de zwangerschap, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>.
+<br>Lichaams—van het kind, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb150" class="pageref">150</a>, <a href="#pb151" class="pageref">151</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>.
+<br>Lichaams—van tweelingen en drielingen, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gezichtsstoornissen</span>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gezondheidsregelen</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gezwel.</span> Geboorte —, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gilbuien</span>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Glycerine</span> lavement, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+<br>spuitje, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Gonorrhoe</span>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Grĳpen</span> van het kind, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">H.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Haar.</span> Hoofd—van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Haemorrhoïden</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hals.</span> Zwelling van den —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Handen.</span> Ontsmetting van de —, <a href="#pb75" class="pageref">75</a>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+<br>Zwelling van de —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>,
+<br>— van het kind, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Handenborstels</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Handenwasschen</span>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hangbuik</span>, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hardhoorigheid</span> van het kind, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hart</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+<br>kloppingen, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>.
+<br>kuil, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hazelip</span>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hechtpleisterverband</span>, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Heet water</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Heiligbeen</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Heksenmelk</span>, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Helm.</span> Met den — geboren, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Heupbeen</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Heupen</span>, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Heupgewricht</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hikken</span> van het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hoeveelheid</span> voedsel (zog), <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb153" class="pageref">153</a>, <a href="#pb154" class="pageref">154</a>, <a href="#pb155" class="pageref">155</a>, <a href="#pb156" class="pageref">156</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>, <a href="#pb172" class="pageref">172</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Honger</span> van het kind, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>.
+<br>gevoel van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+<br>Schreeuwen bij —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hoofd.</span> Bewegen van het — van het kind, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hoofdhaar</span> van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hoofdpĳn</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hooren</span> van het kind, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Hospitaaldoek</span>, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Houding</span> van het kind, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>. plaat <a href="#pb3" class="pageref">3</a> en <a href="#pb4" class="pageref">4</a>.
+<br>van de beenen van het kind, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<span class="pageNum" id="pb288">[<a href="#pb288">288</a>]</span></p>
+<p>” van den zuigeling, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>.
+<br>van de kraamvrouw, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Huid</span> van het kind, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Afschilferen van de — bij het kind, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>.
+<br>Roodheid en wondzijn van de — van het kind, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Huidkleur</span> van het kind, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Huidnavel</span>, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Huidsmeer</span> van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Huidziekten</span> bij het kind, <a href="#pb187" class="pageref">187</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Huilen</span>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Huiluurtje</span>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">I.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Individualiteit</span> van het kind, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Indruppelen</span> van de oogen van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Infectie</span>, <a href="#pb61" class="pageref">61</a>, <a href="#pb71" class="pageref">71</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Inpakken</span> van de borsten, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Inrichting</span> van het bed voor de bevalling, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Inscheuren</span>, <a href="#pb83" class="pageref">83</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Inscheuringen</span>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Inslapen</span> van het kind, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Invloed</span> op het geslacht van het kind, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>op de zogvorming, <a href="#pb132" class="pageref">132</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Inzinking</span> van het kind, <a href="#pb195" class="pageref">195</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Irrigator</span>, <a href="#pb31" class="pageref">31</a>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">J.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Jammeren</span> van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Jeuk</span>, <a href="#pb22" class="pageref">22</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>aan de geslachtsdeelen, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Jongens</span>, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>.
+<br>Zwelling van den balzak bij —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">K.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Kachels.</span> Gas, petroleum—, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Karnemelk</span>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kermen</span> van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kind.</span> Het —, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>.
+<br>Het pasgeboren —, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>Het gezonde —, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>.
+<br>Aanleg van het —, <a href="#pb4" class="pageref">4</a>.
+<br>Ademhaling van het —, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Afkoeling van het —, <a href="#pb180" class="pageref">180</a>.
+<br>Afschilferen van de huid, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>,
+<br>van de slijmvliezen der lippen van het —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<br>Baden van het —, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>, <a href="#pb92" class="pageref">92</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+<br>Bed voor het —, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>.
+<br>Behandeling van het pasgeboren —, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>.
+<br>Behandeling van het schijndoode —, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>.
+<br>Bemoeilijkte urine-loozing bij het —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>.
+<br>Benoodigdheden voor het —, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>.
+<br>Berg op het hoofd van het —, <a href="#pb127" class="pageref">127</a>, <a href="#pb190" class="pageref">190</a>.
+<br>Bewegingen van het — gedurende de zwangerschap, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>, <a href="#pb37" class="pageref">37</a>.
+<br>Bewegen van het hoofd, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>,
+<br>van de gelaatsspieren, van de lippen, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>,
+<br>van de oogen, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>,
+<br>van de oogleden van het —, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+<br>Gesmette billen van het —, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>Bleekheid van het —, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>.
+<br>Blind worden van het —, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Bloeding uit de geslachtsdeelen van het —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br>Bloeding uit de navelwond van het —, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+<br>Bloeding uit de rest van de navelstreng van het —, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>.
+<br>Boertjes van het —, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>Borstklieren van het —, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+<br>Braakbewegingen van het —, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+<br>Braken door het —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+<br>Breuken bij het —, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb185" class="pageref">185</a>.
+<br>Buik van het —, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Buikpijn bij het —, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+<br>Buikwand van het —, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>.
+<br>Dauwworm bij het —, <a href="#pb189" class="pageref">189</a>.
+<br>Dieet voor het —, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>, <a href="#pb193" class="pageref">193</a>. <span class="pageNum" id="pb289">[<a href="#pb289">289</a>]</span><br>Diarrhee bij het —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>, <a href="#pb192" class="pageref">192</a>.
+<br>Dood van het — gedurende de baring, <a href="#pb86" class="pageref">86</a>, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>.
+<br>Dood van het — in de zwangerschap, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>.
+<br>Dorstgevoel van het —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+<br>Eigenaardigheid van het —, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>.
+<br>Engelsche ziekte bij het —, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb186" class="pageref">186</a>.
+<br>Fontanellen van het —, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>, <a href="#pb187" class="pageref">187</a>.
+<br>Geelzucht bij het —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Geeuwen van het —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br>Geslacht van het —, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>Geur van de ontlasting van het —, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Gevoelens van onbehagen, welbehagen, verdriet van het —, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>.
+<br>Gevoeligheid van het —, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>, <a href="#pb115" class="pageref">115</a>.
+<br>Gewicht van het —, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb150" class="pageref">150</a>, <a href="#pb151" class="pageref">151</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>.
+<br>Gezwollen handen, oogleden, voeten van het —, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>Gilbuien van het —, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+<br>Grijpen van het —, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Gulzig drinken van het —, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>.
+<br>Hardhoorigheid van het —, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+<br>Hazelip van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Hikken van het —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br>Honger van het —, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>.
+<br>Hongergevoel van het —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+<br>Hoofdbewegingen van het —, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+<br>Hoofdhaar van het —, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Hooren van het —, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+<br>Houding van het — in de baarmoeder, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>. plaat <a href="#pb3" class="pageref">3</a> en <a href="#pb4" class="pageref">4</a>.
+<br>Houding van het — bij de geboorte, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>.
+<br>Houding van het —, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>.
+<br>Houding van de beenen van het pasgeboren —, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Huid van het —, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a><span class="corr" id="xd33e10736" title="Niet in bron">,</span> <a href="#pb181" class="pageref">181</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Huidnavel van het —, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+<br>Huidsmeer van het —, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Huidziekten bij het —, <a href="#pb187" class="pageref">187</a>.
+<br>Huilen van het —, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>Huiluurtje van het —145.
+<br>Individualiteit van het —, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>.
+<br>Indruppelen van de oogen van het —, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Inslapen van het —, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>.
+<br>Invloed op het geslacht van het —, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>Inzinking van het —, <a href="#pb195" class="pageref">195</a>.
+<br>Jammeren van het —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+<br>Kermen van het —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+<br>Kleeden van het —, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>.
+<br>Kleederen voor het —, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>.
+<br>Kleeding van het —, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>Kleur der oogen van het —, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Kokhalzen van het —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br>Koorts van het —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>Kou op de oogen van het —, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Krabwonden bij het —, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Kromme beenen van het —, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Lengte van het —, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>.
+<br>Lengtegroei van het —, <a href="#pb190" class="pageref">190</a>.
+<br>Leven voelen van het —, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>.
+<br>Lichaamsgewicht van het —, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb150" class="pageref">150</a>, <a href="#pb151" class="pageref">151</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>.
+<br>Lichaamswarmte van het —, <a href="#pb180" class="pageref">180</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Lichtschuwheid van het —, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>.
+<br>Liesbreuk bij het —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>.
+<br>Ligging van het — in de baarmoeder, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>. plaat <a href="#pb3" class="pageref">3</a> en <a href="#pb4" class="pageref">4</a>.
+<br>Ligging van het — bij de geboorte, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>.
+<br>Lippen van het —, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>Maaltijden van het —, <a href="#pb134" class="pageref">134</a>, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>.
+<br>Misvorming van den mond van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Misvorming van het verhemelte van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Nachtvoeding van het —, <a href="#pb138" class="pageref">138</a>.
+<br>Nagels van het —, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Natliggen van het —, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>.
+<br>Navelbreuk bij het —, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+<br>Navelstreng van het —, <a href="#pb40" class="pageref">40</a>, <a href="#pb41" class="pageref">41</a>, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+<br>Navelverband bij het —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+<br>Navelwond bij het —, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a><span class="corr" id="xd33e11076" title="Niet in bron">.</span>
+<br>Niezen van het —, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+<br>Onderbeenen van het —, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Ondervoeding van het —, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a><span class="corr" id="xd33e11106" title="Niet in bron">.</span> <span class="pageNum" id="pb290">[<a href="#pb290">290</a>]</span><br>Onrust van het —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+<br>Ontlasting van het —, <a href="#pb109" class="pageref">109</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb147" class="pageref">147</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>.
+<br><span class="seg">Ontsteking</span> van het hersenvlies bij het —, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Ontsteking</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van het middenoor bij het —, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Ontsteking</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van de navel bij bij het —, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+<br>Oogen van het —, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Oogbewegingen bij het —, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>.
+<br>Oogontsteking bij het —, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Ooren van het —, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Open billen bij het —, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>Opmerkingen met betrekking tot het —, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>Opzetten van den buik van het —, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>Overvoeding van het —, <a href="#pb156" class="pageref">156</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>Pijn aan het hoofd bij het —, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Pijnlijke urineloozing bij het —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb200" class="pageref">200</a>.
+<br>Pijnlijkheid in den mond van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Pols van het —, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+<br>Regelmaat (regel) bij de voeding van het —, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb138" class="pageref">138</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb168" class="pageref">168</a>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+<br>Reinigen van het —, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+<br><span class="seg">Reinigen</span> van den mond <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>,
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Reinigen</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van den neus, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>,
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Reinigen</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van de oogen, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>,
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Reinigen</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van de ooren van het —, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>.
+<br>Reuk van de ontlasting van het —, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+<br>Roodheid van de huid bij het —, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+<br>Ruiken van het —, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+<br>Samenkleven van de voorhuid van het —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>.
+<br>Schedel (beenderen) van het —, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>Scheelzien van het —, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>.
+<br>Schijndood van het —, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>.
+<br>Schreeuwen (schreien) van het —, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>, <a href="#pb108" class="pageref">108</a>, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>Schreeuwbuien van het —, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+<br>Slaperig zijn van het —, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>Slapen van het —, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb139" class="pageref">139</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>.
+<br>Slapeloosheid van het —, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>Slapte van het —, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>.
+<br>Slijmvliezen van het —, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>, <br><span class="indentxd33e11502"></span>van de lippen van het —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<br>Smaak van het —, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+<br>Smetten van het —, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>Spenen van het —, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>.
+<br>Spieren (vleesch) van het —, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+<br>Spijsvertering bij het —, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb172" class="pageref">172</a>.
+<br>Spruw bij het —, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>, <a href="#pb193" class="pageref">193</a>.
+<br>Spuwen van het —, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>Staren van het —, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>.
+<br>Stem van het —, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+<br>Stemming van het —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+<br>Stilliggen van het —, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+<br>Stootende bewegingen bij het —, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+<br>Stuipen bij het —, <a href="#pb194" class="pageref">194</a>.
+<br>Tandenkrijgen van het —, <a href="#pb195" class="pageref">195</a>.
+<br>Temperatuur bij het —, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>.
+<br>Tocht op de oogen van het —, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Tong van het —, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>Tongriem van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Urine van het —, <a href="#pb109" class="pageref">109</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+<br>Urineloozing van het —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>Uitgaan van het —, <a href="#pb202" class="pageref">202</a>.
+<br>Uitzakken van den endeldarm bij het —, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb197" class="pageref">197</a>.
+<br>Urticaria bij het —, <a href="#pb188" class="pageref">188</a>.
+<br>Vaccineeren van het —, <a href="#pb198" class="pageref">198</a>.
+<br>Vaatgezwelletjes bij het —, <a href="#pb190" class="pageref">190</a>.
+<br>Verdriet van het —, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>.
+<br>Verdrogen van het —, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+<br>Verhemelte (gespleten) van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Verhitting van het —, <a href="#pb180" class="pageref">180</a>.
+<br>Verkoudheid van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Vermagering van het —, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>Vermoeienis van het —, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Vernauwing van de voorhuid bij het —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br>Verstopping bij het —, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>. <span class="pageNum" id="pb291">[<a href="#pb291">291</a>]</span><br>Vervorming van den schedel van het —, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Voeding van het —, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>, <a href="#pb134" class="pageref">134</a>.
+<br>Voorhoofdfronsen van het —, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+<br>Vroeggeboren —, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>, <a href="#pb108" class="pageref">108</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Wakker maken van het —, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>.
+<br>Wakker liggen van het —, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>.
+<br>Waterbreuk bij het —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb185" class="pageref">185</a>.
+<br>Waterhoofd bij het —, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>Wegen van het —, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>.
+<br>Winden bij het —, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>Wijnvlekken bij het —, <a href="#pb190" class="pageref">190</a>.
+<br>Wolfsmond bij het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Wondzijn van de huid van het —, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+<br>Zenuwstelsel van het —, <a href="#pb139" class="pageref">139</a>.
+<br>Zieke —eren, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>Zien van het —, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>.
+<br>Zindelijk maken van het —, <a href="#pb200" class="pageref">200</a>.
+<br>Zitten, staan, loopen van het —, <a href="#pb200" class="pageref">200</a>.
+<br>Zorg voor de oogen van het —, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Zuigbewegingen van het —, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+<br>Zuigen (slecht) van het —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>.
+<br>Zweeten van het —, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb186" class="pageref">186</a>.
+<br><span class="seg">Zwelling</span> van den balzak, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>,
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Zwelling</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van de borsten, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>,
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Zwelling</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van de oogleden, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>,
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">Zwelling</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> van de schaamlippen van het —, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kindspek</span>, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kleeden</span> van het kind, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kleederen</span> voor het kind, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kleeding</span> van het kind, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+<br>der zwangeren, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kleur</span> van de oogen van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Donkere—van de urine, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Koemelk<span></span></span>, <a href="#pb167" class="pageref">167</a>.
+<br>Verdunning van—, <a href="#pb167" class="pageref">167</a>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kokhalzen</span> van het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Koorts</span>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kou</span> op de oogen van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Koud water</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kousebanden</span>, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kousen.</span> Elastieken—, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kraambed</span>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kraambed.</span> Bijgeloof, <a href="#pb203" class="pageref">203</a>.
+<br>Bloedverlies in het—, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+<br>Drinken in het—, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>Ontlasting in het—, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+<br>Overvulde urineblaas in het—, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+<br>Reiniging in het—, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+<br>Rust in het—, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>Urineloozing in het—, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+<br>Verkleining van de baarmoeder in het—, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>.
+<br>Voeding in het—, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>Zogafscheiding in het—, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kraamkamer.</span> Luchtverversching in de—, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+<br>Orde in de—, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>Reinheid in de—, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+<br>Temperatuur in de—, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+<br>Verwarming van de—, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kraamvrouw.</span> Bezoek bij de—, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>Gemoedsbeweging van de—, <a href="#pb101" class="pageref">101</a>.
+<br>Houding van de—, <a href="#pb100" class="pageref">100</a><span class="corr" id="xd33e12204" title="Niet in bron">.</span>
+<br>Reiniging van de—, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+<br>Rust van de—, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+<br>Voeding van de—, <a href="#pb132" class="pageref">132</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Zwelling van de borsten van de—, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kraamvrouwenkoorts</span>, <a href="#pb70" class="pageref">70</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kraamzuivering.</span> Duur der—, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>.
+<br>Verminderde uitscheiding der—, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Krachtsinspanning</span> van de baarmoeder, <a href="#pb85" class="pageref">85</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kramp</span> in de beenen, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>,
+<br>in den buik, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>,
+<br>in de dijen, <a href="#pb79" class="pageref">79</a>,
+<br>in de kuiten, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb79" class="pageref">79</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Krampweeën</span>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kromming</span> van de onderbeenen van het kind, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Krop.</span> Zwangerschaps—, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kuil.</span> Maag—, hart—, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kuitkramp</span>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb79" class="pageref">79</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Kunstmatige ademhaling</span>, <a href="#pb92" class="pageref">92</a>.
+<br>(tegen natuurlijke) voeding van het kind, <a href="#pb166" class="pageref">166</a> e.v.
+</p>
+<p><span class="ex">Kwalen</span> in de zwangerschap, <a href="#pb22" class="pageref">22</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+<span class="pageNum" id="pb292">[<a href="#pb292">292</a>]</span>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">L.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Lactagol</span>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lakens.</span> Beslapen —, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Langdurige baring</span>, <a href="#pb85" class="pageref">85</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lasten.</span> Tillen van zware —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lavement</span>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>, <a href="#pb134" class="pageref">134</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ledikant</span>, <a href="#pb66" class="pageref">66</a>, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Leefregelen</span> voor de zwangerschap, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lendepĳn</span>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lengte</span> van het kind, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lengtegroei</span> van het kind, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Leven voelen</span>, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lichaamsbeweging</span> in de zwangerschap, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lichaamsgewicht</span> in de zwangerschap, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb102" class="pageref">102</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb150" class="pageref">150</a>, <a href="#pb151" class="pageref">151</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>.
+<br>van twee- en drielingen, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lichaamswarmte</span> van het kind, <a href="#pb180" class="pageref">180</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lichtschuwheid</span> van het kind, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Liesbreuk</span> bij het kind, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ligging</span> van het kind in de baarmoeder, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, plaat <a href="#pb3" class="pageref">3</a> en <a href="#pb4" class="pageref">4</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lĳn.</span> Donkergekleurde —, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lippen.</span> <a href="#pb181" class="pageref">181</a>,
+<br>beweging der —, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>,
+<br>afschilferen der — van het kind, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<br>Schaam—, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Longen</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Loos braken</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lucht.</span> Frissche —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>,
+<br>in de kraamkamer, <a href="#pb64" class="pageref">64</a>, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+<br>Beweging in de frissche —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Luchtslikkers</span>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Luchtverversching</span>, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Luiers</span>, <a href="#pb109" class="pageref">109</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb147" class="pageref">147</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>, <a href="#pb193" class="pageref">193</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lust.</span> Vermeerderde en verminderde — in spijzen, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lusteloosheid</span>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Lusten.</span> Zoogenaamde — der zwangeren, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">M.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Maag</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Maagdevlies</span>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Maagkuil</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Maagpĳnen</span>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Maaltĳden</span> van het kind, <a href="#pb134" class="pageref">134</a>, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>.
+<br>Hoeveelheden bij de — genomen, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb153" class="pageref">153</a>, <a href="#pb154" class="pageref">154</a>, <a href="#pb155" class="pageref">155</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+<br>Tijdsruimten tusschen de —, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb139" class="pageref">139</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Maandstonden.</span> Zie Menstruatie.
+</p>
+<p><span class="ex">Malztropon</span>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Masker.</span> Zwangerschaps—, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Masseeren</span> van de borsten, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Meconium</span>, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Meel</span>, <a href="#pb169" class="pageref">169</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Melkafscheiding</span>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Melk.</span> Bussen —, gecondenseerde —, gepasteuriseerde —, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>.
+<br>van de vrouw, <a href="#pb132" class="pageref">132</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Melkafscheiding</span>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Melkbereiding</span>, <a href="#pb168" class="pageref">168</a>, <a href="#pb169" class="pageref">169</a>, <a href="#pb170" class="pageref">170</a>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Melkdrinken</span>, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Melkverdunning</span>, <a href="#pb167" class="pageref">167</a>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Melken</span>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Menstruatie.</span>, <a href="#pb6" class="pageref">6</a>, <a href="#pb7" class="pageref">7</a>.
+<br>Aanteekening houden van de —, <a href="#pb14" class="pageref">14</a>.
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb15" class="pageref">15</a>.
+<br>Laatste —, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+<br>Opgestopte —, <a href="#pb59" class="pageref">59</a>.
+<br>Optreden van de — gedurende het zoogen, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>.
+<br>Uitblijven van de —, <a href="#pb15" class="pageref">15</a>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Middelen.</span> Desinfecteerende —, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+<br>Ontsmettende —, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+<br>tegen open tepels, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+<br>tegen oprispen, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>.
+<br>ter voorkoming van miskraam, <a href="#pb61" class="pageref">61</a>.
+<br>voor ontlasting, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+<br>Zoogenaamde versterkende —, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Middenrif</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Mierenkruipen</span>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>.
+<span class="pageNum" id="pb293">[<a href="#pb293">293</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Miskraam<span></span></span>, <a href="#pb59" class="pageref">59</a>.
+<br>Bedrust na —, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>.
+<br>Middelen ter voorkoming van —, <a href="#pb61" class="pageref">61</a>.
+<br>Oorzaken van —, <a href="#pb45" class="pageref">45</a>, <a href="#pb61" class="pageref">61</a>.
+<br>Raad ten opzichte van —, <a href="#pb62" class="pageref">62</a>.
+<br>Verschijnselen van —, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Misselĳkheid</span>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Misvorming</span> van den mond, van het verhemelte van het kind, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Moeder.</span> Ziekte van de —, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Moederkoek.</span>, <a href="#pb39" class="pageref">39</a>, <a href="#pb40" class="pageref">40</a>, <a href="#pb41" class="pageref">41</a>.
+<br>Vastgegroeid zijn van de —, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Moedervlekken</span>, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Moeheidsgevoel</span>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Moeilĳk gaan</span>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Mond.</span> Droogte in den —, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+<br>Vorm van den —, <a href="#pb117" class="pageref">117</a><span class="corr" id="xd33e13142" title="Bron: ,">.</span>
+<br>misvorming van den — van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Mondreiniging<span></span></span>, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br>bij het kind, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Muskietengaas</span>, <a href="#pb108" class="pageref">108</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">N</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Nachtvoeding</span> van het kind, <a href="#pb138" class="pageref">138</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Nageboorte<span></span></span>, <a href="#pb41" class="pageref">41</a>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb85" class="pageref">85</a>.
+<br>Vastgegroeid zijn van de —, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+<br>weeën, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Nagels</span> van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Navel.</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+<br>Ontsteking van den — van het kind, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+<br>Verkleuring van den — in de zwangerschap, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Navelband</span>, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Navelbreuk</span> bij zwangeren, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>.
+<br>bij het kind, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Navelgroeve.</span> Veranderingen in de — in de zwangerschap, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Navelstreng.</span>, <a href="#pb40" class="pageref">40</a>, <a href="#pb41" class="pageref">41</a>, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<br>Afbinden en doorknippen van de —, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>.
+<br>Behandeling van de rest van de —, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<br>Bloeding uit de rest van de —, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Navelwonde</span>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Navelwonde.</span> Bloeding uit de —, <a href="#pb122" class="pageref">122</a><span class="corr" id="xd33e13323" title="Niet in bron">.</span>
+<br>Ettering van de —, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Naweeën</span>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Neerslachtigheid</span>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb32" class="pageref">32</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Netelroos</span>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb188" class="pageref">188</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Neusgangen.</span> Reinigen van de —van het kind, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Niezen</span> van het kind, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">O.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Omstrengeling</span>, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Omvang</span> van den buik, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Onaangenaamheden</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Onderbeenen</span> van het kind, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ondersteek</span>, <a href="#pb31" class="pageref">31</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ondervoeding</span> van het kind, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Onderzoek</span>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Onmachten</span>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Onrust</span> van het kind, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ontlasting.</span>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>in het kraambed, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>Middelen voor —, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb109" class="pageref">109</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb147" class="pageref">147</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ontsluiting</span>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ontsluitingstĳdperk</span>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>, <a href="#pb84" class="pageref">84</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ontsmettende middelen</span>, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ontsmetting.</span>, <a href="#pb75" class="pageref">75</a>.
+<br>van de handen, <a href="#pb75" class="pageref">75</a>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ontsteking</span>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+<br>der borsten, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>,
+<br>—, van het kind, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+<br>van het hersenvlies van het kind, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>van het middenoor van het kind, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+<br>van de navelwond, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>.
+<br>van de oogen van het kind, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ontvellingen</span>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Onwelzĳn.</span> Zie Menstruatie.
+<span class="pageNum" id="pb294">[<a href="#pb294">294</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Oogen</span> van het kind, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Bewegen van de — van het kind, <a href="#pb111" class="pageref">111</a>, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>.
+<br>Indruppelen van de — van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Kleur van de — van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+<br>Kou op de — van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Ontsteking van de — van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Reiniging van de — van het kind, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Tocht op de — van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>Zorg voor de — van het kind, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Oogleden.</span> Gezwollen — bij het kind, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>Beweging van de — van kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ooren</span> van het kind, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+<br>Reinigen van de —, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Oorzaken</span> van miskraam, <a href="#pb45" class="pageref">45</a>, <a href="#pb61" class="pageref">61</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Opbinden</span> van de borsten, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Opening</span> van de baarmoeder, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Opmerkingen.</span> Allerlei — met betrekking tot het kind, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Oprispen.</span>, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>.
+<br>Middelen tegen —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Opzetten</span> der aderen in de zwangerschap, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+<br>van den buik, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Opzwellen</span> van de borsten van het kind, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Orde</span> in de kraamkamer, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Overgevoeligheid</span> van de tepels, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Overvoeding</span> van het kind, <a href="#pb156" class="pageref">156</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">P.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Paardrĳden</span> in de zwangerschap, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Periode.</span> Zie Menstruatie.
+</p>
+<p><span class="ex">Petroleumkachels</span>, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Pĳn.</span> Aangezichts—, <a href="#pb32" class="pageref">32</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>.
+<br>aan de uitwendige geslachtsdeelen, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>.
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+<br><span class="seg">in</span> de beenen, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de borsten, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> den buik, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>, <br><span class="indentxd33e13977"></span>bij het kind, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> het hoofd, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>, <br><span class="indentxd33e14000"></span>bij het kind, <a href="#pb182" class="pageref">182</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Pĳn</span> in de lenden, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> liezen, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> maag, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> den rug, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de streek der ribbebogen, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de stuit, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">in</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> de tepels, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+<br>Spier— na de baring, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+<br>Gevoeligheid voor — bij het kind, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>, <a href="#pb115" class="pageref">115</a>.
+<br>Valsche —, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+<br>Weeën—, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Pĳnlĳke urineloozing</span> bij het kind, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb200" class="pageref">200</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Poederbus</span>, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Poederen</span>, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Pols van het kind</span>, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Prikkelbaarheid</span>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Prikkelen</span> in de borsten, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">R.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Regel</span> voor de voeding van het kind, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb168" class="pageref">168</a>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Regelmaat</span> bij de voeding van het kind, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb138" class="pageref">138</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Regels.</span> Zie Menstruatie.
+</p>
+<p><span class="ex">Reinheid</span>, <a href="#pb70" class="pageref">70</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb178" class="pageref">178</a>.
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>in de kraamkamer, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Reiniging<span></span></span>, <a href="#pb75" class="pageref">75</a>.
+<br>in het kraambed, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+<br>na de baring, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+<br>van de geslachtsdeelen, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+<br>van de gehoorgangen van het kind, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>.
+<br>van den mond van het kind, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+<br>van de neusgangen van het kind, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>.
+<br>van de oogen van het kind, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+<br>van de tepels, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+<br>vóór de baring, <a href="#pb73" class="pageref">73</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Reizen</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb45" class="pageref">45</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Rest.</span> Verzorging van de — van de navelstreng, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+<span class="pageNum" id="pb295">[<a href="#pb295">295</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Rest.</span> Bloeding uit de — van de navelstreng, <a href="#pb107" class="pageref">107</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Rĳden</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Roodheid.</span> Ontstekingachtige — der beenen, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+<br>van de huid van het kind, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ruiken</span> door het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Rust</span> in het kraambed, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+<br>Duur van de—in het kraambed, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>in de kraamkamer, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>na de baring, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+<br>van de kraamvrouw, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">S.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Samenkleven</span> van de voorhuid, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Samentrekkingen</span> van de baarmoeder, <a href="#pb76" class="pageref">76</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schaambeenderen</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schaamlippen</span>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>.
+<br>Zwelling van de — van het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schaamspleet</span><span></span>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>.
+<br>Scheuring in de —, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schaatsenrĳden</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schedel</span>. Vervorming van den — van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Scheede.</span>, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>.
+<br>ingang, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>, <a href="#pb10" class="pageref">10</a>.
+<br>na de baring, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>.
+<br>Uitspoelingen van de —, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>Verwondingen van de —, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>,
+<br>van de —ingang, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Scheelzien</span> van het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Scheuren</span> in den baarmoedermond, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Scheuring</span> in de schaamspleet, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Scheurtjes</span> aan de aarsopening, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>.
+<br>in de tepels, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schĳndood</span> van het kind, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>.
+<br>behandeling van het —e kind, <a href="#pb90" class="pageref">90</a>, <a href="#pb91" class="pageref">91</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schoenen</span>, <a href="#pb53" class="pageref">53</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schreeuwbuien</span>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Schreeuwen</span> (schreien) van het kind, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>, <a href="#pb108" class="pageref">108</a>, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Slaap</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb46" class="pageref">46</a>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Slaapkamer</span>, <a href="#pb46" class="pageref">46</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Slapeloosheid</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Slapen</span> van het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb139" class="pageref">139</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Slaperigheid</span>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Slaperig zĳn</span>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Slĳmvliezen</span>, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>,
+<br>van de lippen, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Sluitlaken</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Smaakgewaarwording</span> van het kind, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Smetstoffen</span>, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Smetten</span>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Sokjes</span>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Somatose</span>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spanningsgevoel</span> in de borsten, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Speekselafscheiding</span> Versterkte —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Speekselvloed</span>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Speen</span>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spenen</span>, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb179" class="pageref">179</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spieren</span> (vleesch), <a href="#pb146" class="pageref">146</a>, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spierpĳn</span> na de baring, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spĳsvertering</span> van het kind, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb172" class="pageref">172</a><span class="corr" id="xd33e14867" title="Bron: ,">.</span>
+</p>
+<p><span class="ex">Spĳzen</span><span></span> Tegenzin tegen —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>.
+<br>Vermeerde lust in —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Sport</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Springen</span> gedurende de zwangerschap<span></span>, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spruw</span>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>, <a href="#pb193" class="pageref">193</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spuitje.</span> Glycerine—, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Spuwen</span> van het kind, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Staren</span> van het kind, <a href="#pb110" class="pageref">110</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Steeklaken</span>, <a href="#pb67" class="pageref">67</a><span class="corr" id="xd33e14949" title="Niet in bron">.</span>
+</p>
+<p><span class="ex">Steken</span> in de borsten, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Stem</span> van het kind, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Stemming</span> van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Steunen</span> gedurende de baring, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Stilletje</span>, <a href="#pb66" class="pageref">66</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Stilliggen.</span>, <a href="#pb184" class="pageref">184</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Stoornissen</span> in de spijsvertering, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb172" class="pageref">172</a>, <a href="#pb188" class="pageref">188</a>.
+<br>in de voeding, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>.
+<span class="pageNum" id="pb296">[<a href="#pb296">296</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Stoornissen</span> in het zien, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Strepen.</span> Blauwe — in de borsten, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>.
+<br>zwangerschaps—, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Striemen.</span> Zwangerschaps—, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Strooipoeder</span>, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>, <a href="#pb106" class="pageref">106</a>, <a href="#pb122" class="pageref">122</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Stuipen</span>, <a href="#pb194" class="pageref">194</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Stuitbeen</span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">T.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Tanden.</span> Zorg voor den—, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tandenkrĳgen</span>, <a href="#pb195" class="pageref">195</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tandpĳn</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb33" class="pageref">33</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tandvleesch</span><span></span>, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br>Bloeding uit het —, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br>Zwelling van het —, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Teekenen.</span> Onzekere zwangerschaps—, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Teekent.</span> De vrouw —, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tegenzin</span> tegen spijzen, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>.
+<br>voedsel, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Temperatuur</span> in de kraamkamer, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+<br>van het badwater, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>voor het kind, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb146" class="pageref">146</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tepelhoedje</span>, <a href="#pb130" class="pageref">130</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tepelhof</span><span></span>, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>.
+<br>Verkleuring van den —, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tepels</span><span></span>, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+<br>Behandeling van de —, <a href="#pb53" class="pageref">53</a>, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+<br>Bloed uit de —, <a href="#pb130" class="pageref">130</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>.
+<br>Holle —, <a href="#pb54" class="pageref">54</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>.
+<br>Ingetrokken —, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>.
+<br>Ontstoken —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+<br>Open —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+<br>Overgevoeligheid van de —, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>.
+<br>Pijn in de —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+<br>Platte —, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>.
+<br>Reinigen van de —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>.
+<br>Scheurtjes in de —, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>.
+<br>Vlakke —, <a href="#pb54" class="pageref">54</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Thermometer</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tĳdsduur</span> van het zuigen, <a href="#pb135" class="pageref">135</a>, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tĳdsruimte</span> tusschen de maaltijden, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb139" class="pageref">139</a>, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tĳdstip.</span> Berekening van het — der baring, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tillen</span> van zware lasten, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tocht</span> op de oogen van het kind, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Toeschieten</span> van het zog, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tong</span> van het kind, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tongriem</span> van het kind, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Trekken</span> in de borsten, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tweelingen.</span> Geslacht van —, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>gewicht van —, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Tweelingzwangerschap</span>, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">U.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Uitdrĳvingstĳdperk</span><span></span>, <a href="#pb80" class="pageref">80</a>.
+<br>Duur van het —, <a href="#pb84" class="pageref">84</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitgaan</span> van het kind, <a href="#pb202" class="pageref">202</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitpersen</span> van de borsten, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitscheiding.</span> Verminderde — van de kraamzuivering, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitslag</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitspoelingen</span> van de scheede, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitwendig</span> onderzoek, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitzakking</span> van den endeldarm, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb197" class="pageref">197</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitzetting</span> van bloedvaten (aderen), <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+<br>van den buik, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>.
+<br>Overmatige — van den buik, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Uitzuigen</span> van de borsten, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Urine.</span> Onwillekeurig afloopen der —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb63" class="pageref">63</a>.
+<br>Donkere kleur der —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb109" class="pageref">109</a>, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Urineblaas</span><span></span>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>.
+<br>Overvulling van de —, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Urinedrang</span><span></span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>bij de baring, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Urineloozing</span><span></span>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>Bemoeilijkte —, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+<br>bij het kind, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a> <a href="#pb159" class="pageref">159</a>.
+<br>gedurende de baring, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>in het kraambed, <a href="#pb99" class="pageref">99</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Urineloozing</span><span></span> Onwillekeurige —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+<br>Pijnlijke —, bij het kind, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb200" class="pageref">200</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Urticaria</span>, <a href="#pb188" class="pageref">188</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">V.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Vaatgezwelletjes</span>, <a href="#pb190" class="pageref">190</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vaccineeren</span>, <a href="#pb198" class="pageref">198</a>.
+<span class="pageNum" id="pb297">[<a href="#pb297">297</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Vastgegroeid</span> zijn van de nageboorte (moederkoek), <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Venusheuvel</span>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>, <a href="#pb11" class="pageref">11</a>, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verband.</span>, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+<br>Buik— (gordel, band), <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>.
+<br>Navel—, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>,
+<br>voor navelbreuk, <a href="#pb123" class="pageref">123</a>.
+<br>voor de geslachtsdeelen, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verdrogen</span> van het kind, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verdunning</span> van koemelk, <a href="#pb167" class="pageref">167</a>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>, <a href="#pb173" class="pageref">173</a>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verhemelte.</span> Misvorming van het —, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verhitting</span> van het kind, <a href="#pb180" class="pageref">180</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verkoudheid</span> van het kind, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vermagering</span> van het kind, <a href="#pb181" class="pageref">181</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verdriet</span> van het kind, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verkleining</span> van de baarmoeder in het kraambed, <a href="#pb94" class="pageref">94</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verkleuring</span> van de huid, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>.
+<br>van den navel, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vermenigvuldiging</span>, <a href="#pb1" class="pageref">1</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vermoeienis</span> van het kind, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vernauwing</span> van de voorhuid, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb199" class="pageref">199</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verschĳnselen</span> van begonnen baring, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+<br>van zwangerschap, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Versterkende middelen.</span> Zoogenaamde —, <a href="#pb49" class="pageref">49</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verstopping.</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>, <a href="#pb132" class="pageref">132</a>.
+<br>bij het kind, <a href="#pb148" class="pageref">148</a>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>, <a href="#pb191" class="pageref">191</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vervorming</span> van den schedel van het kind, <a href="#pb104" class="pageref">104</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verwarming</span> van de kraamkamer, <a href="#pb65" class="pageref">65</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verwondingen</span> van den bilnaad, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>van de scheede, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>van de scheedeingang, <a href="#pb96" class="pageref">96</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Verzorging</span> van de rest van de navelstreng, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vetafzetting.</span> Vermeerderde —, <a href="#pb20" class="pageref">20</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Veterband</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vetklieren</span>, <a href="#pb22" class="pageref">22</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vetpuistjes</span>, <a href="#pb22" class="pageref">22</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vlakke tepels</span>, <a href="#pb54" class="pageref">54</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vlekken</span> op de huid, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>,
+<br>in het gelaat, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>,
+<br>op borst, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>,
+<br>op armen, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vliezen</span><span class="corr" id="xd33e16011" title="Bron: .">,</span> Het breken der —, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+<br>Vroeg breken der —, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vloed</span><span class="corr" id="xd33e16032" title="Bron: .">,</span> Witte —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vocht</span> <span class="seg">uit de</span> borsten, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+<br><span class="seg"><span class="ditto"><span class="r"><span class="s">uit</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> <span class="ditto"><span class="r"><span class="s">de</span></span><span class="r"><span class="d">,,</span></span></span> </span> geslachtsdeelen, <a href="#pb63" class="pageref">63</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vochtblaas.</span> Breken van de —, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voeding.</span> Flesch—, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb167" class="pageref">167</a>, <a href="#pb168" class="pageref">168</a>, <a href="#pb170" class="pageref">170</a>, <a href="#pb171" class="pageref">171</a>, <a href="#pb172" class="pageref">172</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>gedurende het zoogen, <a href="#pb132" class="pageref">132</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a><span class="corr" id="xd33e16122" title="Niet in bron">.</span>
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>Gemengde —, <a href="#pb166" class="pageref">166</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+<br>in het kraambed, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>.
+<br>der kraamvrouw, <a href="#pb132" class="pageref">132</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>van het ei, <a href="#pb5" class="pageref">5</a>, <a href="#pb9" class="pageref">9</a>, <a href="#pb39" class="pageref">39</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb109" class="pageref">109</a>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>, <a href="#pb134" class="pageref">134</a>, <a href="#pb138" class="pageref">138</a>.
+<br>Nacht— van het kind, <a href="#pb138" class="pageref">138</a>.
+<br>Regelmaat (regel) bij de — van het kind, <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb137" class="pageref">137</a>, <a href="#pb138" class="pageref">138</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb168" class="pageref">168</a>, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+<br>van te vroeg geboren kinderen, <a href="#pb108" class="pageref">108</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+<br>van de vrucht, <a href="#pb40" class="pageref">40</a>.
+<br>Stoornissen in de —, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>.
+<br>Te lang voortgezette — aan de borst, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voedingsmiddelen.</span> Fabriekmatig bereidde —, <a href="#pb177" class="pageref">177</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voedingstoestand.</span> Invloed van den — op de zogafscheiding, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voedsel.</span> Hoeveelheid — (zog), <a href="#pb136" class="pageref">136</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb153" class="pageref">153</a>, <a href="#pb154" class="pageref">154</a>, <a href="#pb155" class="pageref">155</a>, <a href="#pb156" class="pageref">156</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>, <a href="#pb172" class="pageref">172</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voetbaden</span>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voeten.</span> Gezwollen —, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Volksgewoonten</span>, <a href="#pb203" class="pageref">203</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voorbereiding</span> voor de bevalling, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb70" class="pageref">70</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voorbereidingstĳdperk.</span> Duur van het —, <a href="#pb84" class="pageref">84</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voorhoofdfronsen</span> van het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>, <a href="#pb113" class="pageref">113</a>, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voorhuid.</span> Vernauwing van de —, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb199" class="pageref">199</a>.
+<span class="pageNum" id="pb298">[<a href="#pb298">298</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Voortplanting</span>, <a href="#pb1" class="pageref">1</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Voorweeën</span>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vorm</span> van den mond van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vroeg.</span> Te— geboren kinderen, <a href="#pb105" class="pageref">105</a>, <a href="#pb108" class="pageref">108</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vroeg breken</span> van de vliezen, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vroeggeboorte</span>, <a href="#pb62" class="pageref">62</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vrouw.</span> De — teekent, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+<br>Onderzoek van de —, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vruchtwater.</span>, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>.
+<br>Overmatige hoeveelheid —, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>Afvloeien van —, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+<br>Wegloopen van — gedurende de baring, <a href="#pb78" class="pageref">78</a><span class="corr" id="xd33e16470" title="Niet in bron">.</span>
+<br>Wegloopen van — gedurende de zwangerschap, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Vruchtzak</span>, <a href="#pb38" class="pageref">38</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">W.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Wakker</span> liggen van het kind, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>.
+<br>maken van het kind, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wasschen</span> van de handen, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Water.</span> Breken van het —, <a href="#pb78" class="pageref">78</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+<br>Heet, koud —, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+<br>Vroegtijdig breken van het —, <a href="#pb67" class="pageref">67</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Waterbreuk</span>, <a href="#pb124" class="pageref">124</a>, <a href="#pb185" class="pageref">185</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Waterhoofd</span>, <a href="#pb183" class="pageref">183</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Watten</span> (verband), <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb74" class="pageref">74</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Weeën.</span>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>, <a href="#pb84" class="pageref">84</a>.
+<br>Duur der —, <a href="#pb76" class="pageref">76</a>.
+<br>Echte —, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+<br>Kramp—, <a href="#pb88" class="pageref">88</a>.
+<br>Nageboorte —, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>.
+<br>Valsche —, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+<br>Ware —, <a href="#pb77" class="pageref">77</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wegen</span> van het kind, <a href="#pb149" class="pageref">149</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wegloopen</span> van het vruchtwater, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wegraken</span>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>, <a href="#pb31" class="pageref">31</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Welbehagen.</span> Gevoel van — bij het kind, <a href="#pb116" class="pageref">116</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wielrĳden</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wĳnvlekken</span> bij het kind, <a href="#pb190" class="pageref">190</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Winden</span> bij het kind, <a href="#pb158" class="pageref">158</a>, <a href="#pb176" class="pageref">176</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Witte vloed</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wolfsmond</span> bij het kind, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wond.</span> Navel—, <a href="#pb97" class="pageref">97</a>, <a href="#pb121" class="pageref">121</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wonden.</span> Genezing van —, <a href="#pb95" class="pageref">95</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wondzĳn</span> van de huid van het —, <a href="#pb126" class="pageref">126</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Wratjes</span>, <a href="#pb30" class="pageref">30</a>.
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="div2 last-child letter"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divHead">
+<h3 class="main">Z.</h3>
+</div>
+<div class="divBody">
+<p class="first"><span class="ex">Zaadcel</span>, <a href="#pb1" class="pageref">1</a>, <a href="#pb4" class="pageref">4</a>, <a href="#pb7" class="pageref">7</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zak.</span> Zwelling van den — bij jongens, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zeep</span>, <a href="#pb68" class="pageref">68</a>, <a href="#pb69" class="pageref">69</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zenuwstelsel</span><span></span>, <a href="#pb31" class="pageref">31</a>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb139" class="pageref">139</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Ziekten</span> van de huid, <a href="#pb29" class="pageref">29</a>, <a href="#pb187" class="pageref">187</a>.
+<br>van de moeder, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zien.</span> Scheel— van het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>.
+<br>Stoornissen in het —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>.
+<br>van het kind, <a href="#pb112" class="pageref">112</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zindelĳk maken</span> van het kind, <a href="#pb200" class="pageref">200</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zitbaden</span>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zitbeenderen</span>, <a href="#pb12" class="pageref">12</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zitten</span>, staan, loopen van het kind, <a href="#pb200" class="pageref">200</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zoetigheden</span>, <a href="#pb50" class="pageref">50</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zog</span><span></span>, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>, <a href="#pb140" class="pageref">140</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>, <a href="#pb152" class="pageref">152</a>, <a href="#pb153" class="pageref">153</a>, <a href="#pb154" class="pageref">154</a>, <a href="#pb155" class="pageref">155</a>, <a href="#pb156" class="pageref">156</a>, <a href="#pb157" class="pageref">157</a>, <a href="#pb159" class="pageref">159</a>, <a href="#pb161" class="pageref">161</a>, <a href="#pb162" class="pageref">162</a>, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+<br>Toeschieten van het —, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zogafscheiding</span> in het kraambed, <a href="#pb100" class="pageref">100</a>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>.
+<br>Duur van de —, <a href="#pb165" class="pageref">165</a>.
+<br>Invloed op de —, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zogkoorts</span>, <a href="#pb131" class="pageref">131</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zogpomp</span>, <a href="#pb129" class="pageref">129</a>, <a href="#pb142" class="pageref">142</a>, <a href="#pb160" class="pageref">160</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zogstuwing</span>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zoguitscheiding</span> gedurende de zwangerschap, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zomersproeten</span>, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zoogen.</span> Bevruchting gedurende het —, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+<br>Beweging gedurende het —, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+<br>gedurende de zwangerschap, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+<br>Invloed van bevruchting op het —, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+<br>Menstruatie gedurende het —, <a href="#pb163" class="pageref">163</a>.
+<br>Voeding gedurende het —, <a href="#pb132" class="pageref">132</a>, <a href="#pb133" class="pageref">133</a>.
+<br>Zwanger worden gedurende het —, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+<span class="pageNum" id="pb299">[<a href="#pb299">299</a>]</span></p>
+<p><span class="ex">Zorg</span> voor de borsten, <a href="#pb53" class="pageref">53</a>, <a href="#pb54" class="pageref">54</a>, voor de tanden gedurende de zwangerschap, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br>voor de oogen van het kind, <a href="#pb98" class="pageref">98</a>, <a href="#pb125" class="pageref">125</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zuigbewegingen</span> van het kind, <a href="#pb114" class="pageref">114</a>, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zuigeling</span>. Zie Kind.
+</p>
+<p><span class="ex">Zuigen</span> (slecht) van het kind, <a href="#pb117" class="pageref">117</a>, <a href="#pb118" class="pageref">118</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>, <a href="#pb143" class="pageref">143</a>, <a href="#pb144" class="pageref">144</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwanger worden</span> (blind), <a href="#pb16" class="pageref">16</a>, <a href="#pb164" class="pageref">164</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangeren.</span> Baden der —, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb86" class="pageref">86</a>.
+<br>Kleeding der —, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+<br>Lichaamsbeweging der —, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+<br>Onderzoek der —, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+<br>Rusten der —, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Voeding der —, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschap</span><span></span>, <a href="#pb4" class="pageref">4</a>, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>.
+<br>Afwijkingen in den duur der —, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>.
+<br>Arbeid gedurende de —, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+<br>Arbeid met de naaimachine gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Automobielrijden gedurende de —, <a href="#pb45" class="pageref">45</a>.
+<br>Beweging gedurende de —, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+<br>Bijgeloof bij —, <a href="#pb203" class="pageref">203</a>.
+<br>Bloeding gedurende de —, <a href="#pb15" class="pageref">15</a>, <a href="#pb59" class="pageref">59</a>, <a href="#pb60" class="pageref">60</a>, <a href="#pb87" class="pageref">87</a>.
+<br>Braken gedurende de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+<br>Dansen gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Diarrhee gedurende de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>.
+<br>Dood van het kind gedurende de —, <a href="#pb89" class="pageref">89</a>.
+<br>Duur van de —, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>.
+<br>Huid gedurende de —, <a href="#pb22" class="pageref">22</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+<br>Leef regelen voor de —, <a href="#pb36" class="pageref">36</a>, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>.
+<br>Lichaamsgewicht in de —, <a href="#pb35" class="pageref">35</a>.
+<br>Meervoudige —, <a href="#pb55" class="pageref">55</a>.
+<br>Menstruatie gedurende de —, <a href="#pb15" class="pageref">15</a>.
+<br>Onderzoek in de —, <a href="#pb81" class="pageref">81</a>, <a href="#pb82" class="pageref">82</a>.
+<br>Opzetting der aderen in de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb18" class="pageref">18</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+<br>Paardrijden gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Reinheid gedurende de —, <a href="#pb43" class="pageref">43</a>, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>, <a href="#pb48" class="pageref">48</a>.
+<br>Rijden gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Schaatsenrijden gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Sport gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Springen gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Onzekere teekenen van —, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+<br>Urine-drang gedurende de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb52" class="pageref">52</a>.
+<br>Urine-loozing (onwillekeurige) gedurende de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+<br>Verschijnselen van —, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+<br>Verstopping gedurende de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb51" class="pageref">51</a>.
+<br>Wielrijden gedurende de —, <a href="#pb44" class="pageref">44</a>.
+<br>Zoguitscheiding gedurende de —, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+<br>Zorg voor de borsten gedurende de —, <a href="#pb53" class="pageref">53</a>, <a href="#pb54" class="pageref">54</a>.
+<br>Zorg voor de tanden gedurende de —, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br>Zwelling der beenen gedurende de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb58" class="pageref">58</a>.
+<br>Zwelling der borsten gedurende de —, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>.
+<br>Zwelling van het gelaat gedurende de —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+<br>Zwelling der handen gedurende de —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>. <span class="pageNum" id="pb300">[<a href="#pb300">300</a>]</span><br>Zwelling der uitwendige geslachtsdeelen gedurende de —, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+<br>Zwemmen gedurende de —, <a href="#pb47" class="pageref">47</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschapsbraken</span>, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb27" class="pageref">27</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb57" class="pageref">57</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschapsduur</span>, <a href="#pb13" class="pageref">13</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschapskrop</span>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschapskwalen</span>, <a href="#pb22" class="pageref">22</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschapslusten.</span> Zoogenaamde<span></span> —, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschapsmasker</span>, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwangerschapsstriemen</span>, <a href="#pb21" class="pageref">21</a>.
+<br><span class="ex">teekenen.</span> Onzekere —, <a href="#pb16" class="pageref">16</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zweer</span> in de borsten, <a href="#pb19" class="pageref">19</a>, <a href="#pb130" class="pageref">130</a>, <a href="#pb141" class="pageref">141</a>,
+<br>van het kind, <a href="#pb145" class="pageref">145</a>, <a href="#pb186" class="pageref">186</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zweeten</span> na de baring, <a href="#pb93" class="pageref">93</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zweetklieren</span> in de zwangerschap, <a href="#pb22" class="pageref">22</a>.
+</p>
+<p><span class="ex">Zwelling</span> aan den hals, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb26" class="pageref">26</a>.
+<br>van de beenen, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb23" class="pageref">23</a>, <a href="#pb24" class="pageref">24</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>, <a href="#pb58" class="pageref">58</a>.
+<br>van de borsten, <a href="#pb17" class="pageref">17</a>, <a href="#pb128" class="pageref">128</a>.
+<br>van de borsten van het kind, <a href="#pb120" class="pageref">120</a>.
+<br>van het gelaat, van de handen, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb28" class="pageref">28</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>.
+<br>van de handen <a href="#pb103" class="pageref">103</a>, van de oogleden, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>,
+<br>van de voeten van het kind, <a href="#pb103" class="pageref">103</a>.
+<br>van de geslachtsdeelen, <a href="#pb25" class="pageref">25</a>, <a href="#pb56" class="pageref">56</a>,
+<br>bij het kind, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+<br>van het tandvleesch, <a href="#pb34" class="pageref">34</a>.
+<br>van het zakje bij jongens, <a href="#pb119" class="pageref">119</a>.
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure p300width"><img src="images/p101.png" alt="" data-role="presentation" width="279" height="166"></div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+</div>
+</div>
+<div class="div1 cover"><span class="pageNum">[<a title="Ga naar de inhoudsopgave" href="#toc">Inhoud</a>]</span><div class="divBody">
+<p class="first"></p>
+<div class="figure spinewidth"><img src="images/spine.jpg" alt="Oorspronkelijke rug." width="110" height="720"></div><p>
+</p>
+<p>&nbsp;
+</p>
+<p></p>
+<div class="figure backcoverwidth"><img src="images/backcover.jpg" alt="Oorspronkelijke achterkant." width="504" height="720"></div><p>
+</p>
+</div>
+</div>
+<div class="transcriberNote">
+<h2 class="main">Colofon</h2>
+<h3 class="main">Codering</h3>
+<p>Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het
+einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel
+zijn verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het einde van
+dit boek.</p>
+<h3 class="main">Documentgeschiedenis</h3>
+<ul>
+<li>2025-04-13 Begonnen.
+</li>
+</ul>
+<h3 class="main">Verbeteringen</h3>
+<p>De volgende 93 verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:</p>
+<table class="correctionTable">
+<tr>
+<th>Bladzijde</th>
+<th>Bron</th>
+<th>Verbetering</th>
+<th>Bewerkingsafstand</th>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e541">25</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">oplettenheid</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">oplettendheid</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><i title="23 gevallen">Passim.
+</i></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">
+[<i>Verwijderd</i>]
+</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e655">43</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">in achtneming</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">inachtneming</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e669">45</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">tijd tijd</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">tijd</td>
+<td class="bottom">5</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e741">55</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">mogelijkheiden</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">mogelijkheden</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e754">56</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">tweeeïige</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">tweeëiige</td>
+<td class="bottom">2 / 0</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e845">68</a>, <a class="pageref" href="#xd33e1062">96</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophile</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophiel</td>
+<td class="bottom">2</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e966">81</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">gestolten</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">gestold</td>
+<td class="bottom">3</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e995">85</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">voordurend</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">voortdurend</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1088">100</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">endelarm</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">endeldarm</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1146">107</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophilegaas</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophiel gaas</td>
+<td class="bottom">2</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1209">114</a>, <a class="pageref" href="#xd33e1212">114</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">duizende</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">duizenden</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1256">120</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophiele</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophiel</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1344">134</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">led</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">bed</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1347">134</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">bv.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">b.v.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1366">136</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">na</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">nam</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e1374">137</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">aaltijden</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">maaltijden</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e2161">154</a>, <a class="pageref" href="#xd33e7589">284</a>, <a class="pageref" href="#xd33e16011">297</a>, <a class="pageref" href="#xd33e16032">297</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e2213">154</a>, <a class="pageref" href="#xd33e7184">283</a>, <a class="pageref" href="#xd33e7228">283</a>, <a class="pageref" href="#xd33e8822">286</a>, <a class="pageref" href="#xd33e11076">289</a>, <a class="pageref" href="#xd33e11106">289</a>, <a class="pageref" href="#xd33e12204">291</a>, <a class="pageref" href="#xd33e13323">293</a>, <a class="pageref" href="#xd33e14949">295</a>, <a class="pageref" href="#xd33e16122">297</a>, <a class="pageref" href="#xd33e16470">298</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">
+[<i>Niet in bron</i>]
+</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4374">162</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vrij wel</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vrijwel</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4480">172</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophiel-gaas</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">hydrophiel gaas</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4567">184</a>, <a class="pageref" href="#xd33e13142">293</a>, <a class="pageref" href="#xd33e14867">295</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4617">188</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vochbevattend</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vochtbevattend</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4645">190</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">huidschilvers</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">huidschilfers</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4684">194</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">
+[<i>Niet in bron</i>]
+</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">”</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4804">197</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">knieelleboogligging</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">knie-elleboogligging</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e4822">199</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">waaarin</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">waarin</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5283">223</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Szöregh</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Szőregh</td>
+<td class="bottom">1 / 0</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5448">231</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vrolijk</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vroolijk</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5470">231</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Maar</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">maar</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5528">233</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">7</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">2</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5557">234</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">’</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">”</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5677">242</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">bewusheid</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">bewustheid</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5730">245</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">”.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">.”</td>
+<td class="bottom">2</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5766">247</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Stiermaken</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Stiermarken</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5880">253</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Blz.</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Bl.</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e5980">257</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">s’</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">’s</td>
+<td class="bottom">2</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6038">259</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">leiddraad</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">leidraad</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6123">263</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">A</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">À</td>
+<td class="bottom">1 / 0</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6128">263</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">prenda</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">prendra</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6260">265</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">..</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">…</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6292">266</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">regulière</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">régulière</td>
+<td class="bottom">1 / 0</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6299">266</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">journéé</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">journée</td>
+<td class="bottom">1 / 0</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6312">267</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">8 ième</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">8ième</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6339">268</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">4e</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">4me</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6380">268</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">quatres</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">quatre</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6433">269</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">reguliers</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">réguliers</td>
+<td class="bottom">1 / 0</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6450">270</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">parceque</td>
+<td class="width40 bottom" lang="fr">parce que</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6481">271</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="de">Kinderheilhunde</td>
+<td class="width40 bottom" lang="de">Kinderheilkunde</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e6630">277</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="en">easely</td>
+<td class="width40 bottom" lang="en">easily</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e7278">283</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">gegedurende</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">gedurende</td>
+<td class="bottom">2</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e8192">285</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">12</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">129</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e8927">286</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">Vermeerderde</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">vermeerderde</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+<tr>
+<td class="width20"><a class="pageref" href="#xd33e10736">289</a></td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">
+[<i>Niet in bron</i>]
+</td>
+<td class="width40 bottom" lang="nl">,</td>
+<td class="bottom">1</td>
+</tr>
+</table>
+</div>
+</div>
+<div style='text-align:center'>*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 75911 ***</div>
+</body>
+</html>
+
diff --git a/75911-h/images/backcover.jpg b/75911-h/images/backcover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..8497958
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/backcover.jpg
diff --git a/75911-h/images/bbrace3.png b/75911-h/images/bbrace3.png
new file mode 100644
index 0000000..ec26de9
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/bbrace3.png
diff --git a/75911-h/images/bbrace8.png b/75911-h/images/bbrace8.png
new file mode 100644
index 0000000..028ce66
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/bbrace8.png
diff --git a/75911-h/images/frontcover.jpg b/75911-h/images/frontcover.jpg
new file mode 100644
index 0000000..bb2527d
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/frontcover.jpg
diff --git a/75911-h/images/frontispiece.jpg b/75911-h/images/frontispiece.jpg
new file mode 100644
index 0000000..54001d5
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/frontispiece.jpg
diff --git a/75911-h/images/lbrace2.png b/75911-h/images/lbrace2.png
new file mode 100644
index 0000000..6fcc445
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/lbrace2.png
diff --git a/75911-h/images/logo.png b/75911-h/images/logo.png
new file mode 100644
index 0000000..0676441
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/logo.png
diff --git a/75911-h/images/p016.png b/75911-h/images/p016.png
new file mode 100644
index 0000000..5437b4a
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p016.png
diff --git a/75911-h/images/p032.jpg b/75911-h/images/p032.jpg
new file mode 100644
index 0000000..65b3202
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p032.jpg
diff --git a/75911-h/images/p035.png b/75911-h/images/p035.png
new file mode 100644
index 0000000..08dc2a9
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p035.png
diff --git a/75911-h/images/p048.jpg b/75911-h/images/p048.jpg
new file mode 100644
index 0000000..9d5776f
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p048.jpg
diff --git a/75911-h/images/p054.png b/75911-h/images/p054.png
new file mode 100644
index 0000000..ac9cf19
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p054.png
diff --git a/75911-h/images/p063.png b/75911-h/images/p063.png
new file mode 100644
index 0000000..69ff015
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p063.png
diff --git a/75911-h/images/p064.jpg b/75911-h/images/p064.jpg
new file mode 100644
index 0000000..c222d6d
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p064.jpg
diff --git a/75911-h/images/p075.png b/75911-h/images/p075.png
new file mode 100644
index 0000000..f8c72b2
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p075.png
diff --git a/75911-h/images/p092.png b/75911-h/images/p092.png
new file mode 100644
index 0000000..3363b5f
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p092.png
diff --git a/75911-h/images/p101.png b/75911-h/images/p101.png
new file mode 100644
index 0000000..afac6e5
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p101.png
diff --git a/75911-h/images/p127.png b/75911-h/images/p127.png
new file mode 100644
index 0000000..4cdc8a7
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p127.png
diff --git a/75911-h/images/p175.png b/75911-h/images/p175.png
new file mode 100644
index 0000000..fdd8d4e
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p175.png
diff --git a/75911-h/images/p176.jpg b/75911-h/images/p176.jpg
new file mode 100644
index 0000000..2480d49
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p176.jpg
diff --git a/75911-h/images/p179.png b/75911-h/images/p179.png
new file mode 100644
index 0000000..d047df4
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p179.png
diff --git a/75911-h/images/p282.png b/75911-h/images/p282.png
new file mode 100644
index 0000000..a3f8c4a
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/p282.png
diff --git a/75911-h/images/rbrace4.png b/75911-h/images/rbrace4.png
new file mode 100644
index 0000000..94d6ef7
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/rbrace4.png
diff --git a/75911-h/images/spine.jpg b/75911-h/images/spine.jpg
new file mode 100644
index 0000000..21505a0
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/spine.jpg
diff --git a/75911-h/images/titlepage.png b/75911-h/images/titlepage.png
new file mode 100644
index 0000000..8e26231
--- /dev/null
+++ b/75911-h/images/titlepage.png
author	nfenwick <nfenwick@pglaf.org>	2025-04-19 14:21:03 -0700
committer	nfenwick <nfenwick@pglaf.org>	2025-04-19 14:21:03 -0700
commit	55bdffac61fe612d815f5e92199342f45840a71c (patch)
tree	f93c91ae0f394eb0f17b72fde054f39800db345d /75911-h